Тастанды балалар үйіндегі балаларға әлеуметтік сипаттама
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК
ФАРМАЦЕВТИКА АКАДЕМИЯСЫ
ӘОЖ 614: 616-053.2 Қолжазба құқығында
НАЗЕРКЕ ЖОРАБЕКҚЫЗЫ ШОЛАНБАЕВА
Тастанды балалардың
денсаулығын бағалау, психо-эмоциалық ерекшеліктерінің сабақ
үлгеріміне әсері
6М110300 - Мейірбике ісі мамандығы бойынша медицина ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесіне арналған
диссертация жұмысы
Ғылыми жетекші:
м.ғ.к., доцент Алдешев А. А
Шымкент, 2016ж
МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер
3
Анықтама
4
Белгілер мен қысқартулар
5
Кіріспе
6
1
Әдебиетке шолу
9
1.1
Қазіргі таңдағы тастанды балалар үйіндегі балаларға
физикалық өсуі және медико-әлеуметтік сипаттама
9
1.2
Тастанды балалар үйіндегі балалардың өсу немесе дене құрылысының даму ерекшеліктер
10
1.2.1
Тастанды балалар үйіндегі балаларға әлеуметтік сипаттама
20
1.2.2
Тастанды балалардың сырқаттылығы және психо-эмоциалық ерекшеліктері оның сабақ үлгеріміне әсері
32
2
Зерттеу материалдары және әдістері
34
2.1
Зерттеу материалдары
34
2.2
Зерттеу әдістері
45
3
Зерттеу нәтижелері
51
Тұжырымдар
54
Қорытынды
55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
58
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Магистрлік диссертацияда қолданылған келесі негізгі нормативті құжаттық сілтемелер:
1. Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы ҚР 2002 жылғы 8 тамыз №345 заңы.
2. Мемлекет Президентінің Денсаулық сақтау жүйесін дамытудың 2016-2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында Қазақстандықтардың өсіп - өркендеуі, қауіпсіздігі және әл - ауқатының артуы бағдарлама.
3. Баланың құқықтарын қорғау туралы ҚР Үкіметінің қаулысы 2001 жылғы 12 ақпан №223
4. Асырап алу, патронат атанудың шарттары, міндеттері Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 1999 жылғы 9 қыркүйектегі N 1346 қаулысымен бекiтiлген.
АНЫҚТАМА
Магистрлік диссертацияда қолданылған негізгі анықтамалар:
Акселерация -латынша (accelarae) жылдамдық деген сөзден шыққан. Акселерация қазіргі замандағы адамдардың биологиясындағы жалпы қарқындылықты көрсетеді, табиғаты көп факторлы болып келеді.
Әлеуметтік жетім - ата-анасының екеуі де немесе біреуі бар, бірақ ата-құқығынан ажырағандардың балаларын және тастанды балаларды айтамыз.
Әлеуметтену - (латын сөзінен шыққан socialis - қоғамдық) тұлғаның қалыптасу үрдісі, индивидтің тілді меңгеруі, әлеуметтік құндылықтар, тәжірибе.
Депривация - ағылшынның deprivation сөзінен шыққан өмірлік қажеттіліктерді қанағаттандыру мүмкіндігінің шектелуі немесе жойылуы.
Жетім - белгілі бір себептерден (көлік апаты, қатерлі ауыру, табиғат апаттары) ата-анасының екеуі де қайтыс болған баланы айтамыз.
Патронат -ата-анасыз қалған баланы өз отбасына аламын деген адам мен мемлекеттік ұйым арасындағы келісім-шарт арқылы жүзеге асырылатын тәрбие формасы.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АҚҚ - Артериялық қан қысымы
ЖСЖ - Жүрек соғысының жиілігі
ӨТС - Өкпенің тіршілік сыйымдылығы
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Дүниежүзінің барлық елінде балалардың жақсы өмір сүруін мақсат тұтады. Олардың тиімді білім алып, өз қабілеттерін қолдана білулеріне жағдай жасауға тырысады. Қай халық болмасын, өз ұрпағын өмірлерінің жалғасы деп танып, олардың жақсы өмір сүрулеріне жағдай жасауға ұмтылады. Әрине, жақсы өмір сүру дегенді әркім өзінше түсінетіні де баршамызға мәлім. Біздіңше, жақсы өмір сүру дегеніміз, қоғамда өзін еркін сезініп, оған жауап бере алу және рухани жетілу. Мұндай жағдайға қоғамның барлық мүшесі ие бола алмауда, мысалға, бүгінде қоғамнан ойып орын алып отырған жетім-балалардың өзіндік тұрғыдан дамуы, өзіндік пікірлері мен көзқарастары төмен екендігін тәжірибеден көруге болады.
Тіпті, бұл балалардың да қоғамның белді мүшелері, ел басқарар азаматтары боларына ешкім күмән келтірмесе керек. осы тұрғыдан алағанда біздің қарастырып отырған мәселеміз қоғам сұранысына байланысты өзекті мәселелердің бірі.
Қазақстан Республикасында соңғы жылдары ата-ана қамқорынан қалған балалар мен ата-анасынан ажыратылған, яғни олардың қамқорлығынсыз қалған балалардың жағдайы көпшілікті толғандыруда. Яғни, әртүрлі жағдайларға байланысты ата-ананың қамқорлығы мен сүйіспеншілігінен тыс қалғандардың мәселелері өзекті болып отыр. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы дамуының басты бағыттарының бірі мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігінің басты приоритеттерінің рангіне шығарылған демографиялық саясат болып табылады. Мемлекет Президентінің Денсаулық сақтау жүйесін дамытудың 2016-2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында Қазақстандықтардың өсіп - өркендеуі, қауіпсіздігі және әл - ауқатының артуы атты халыққа жолдауында ұзақ мерзімді приоритеттерінің бірі ретінде Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі, әл - ауқаты көрсетілген, ал ана мен бала денсаулығын қорғау мемлекет үшін де, денсаулық сақтау мекемелері үшін де, қоғам үшін де приоритетті бағыттар рангіне қойылған. Бұл кезеңдегі негізгі стратегиялық мәселелер демографиялық үрдістегі жағымсыз тенденцияларды жеңу, депопуляцияны жою, мемлекет дамуының ұзақ мерзімді стратегиясына сәйкес халықтың сандық және сапалық өсуін қамтамасыз ету болып табылады. Бұл, әрине, нарықтық экономикамен демократиялық, кеңестік, құқықтық мемлекет құру жағдайындағы жанұяның орнын анықтамай және оны бағаламай мүмкін емес. Сонымен қатар, тәуелсіз егемен Қазақстанның өтпелі кезеңі қоғам өміріндегі елеулі өзгерістермен сипатталады. Транзиторлы кезең реформалары қоғамның материалды және рухани өмірінің барлық құрылымына енді, құндылықтар, арман - мұраттар, жасөспірімдер жүріс - тұрысының нормалары мен стереотиттері өзгерді. Некеге дейінгі, некесіз жыныстық қатынасқа түсу қалыпты жағдайға айналуда, ал бұл, әрине, бала алдырудың, некесіз бала туудың, туған балаларынан бас тартудың жоғарлауына, яғни жеке адам, жанұя, мемлекет, жалпы қоғам үшін аса жағымсыз мәселелер кешенінің туындауына алып келуде. Күрделі демографиялық жағдайда некесіз бала туу санының тенденциясы-ның айқын жоғарлауы байқалуда, бұл тастанды балалардын жогарылауына әкелуде. Ресми статистикалық мәліметтерге жүгінсек, 2011 жылы 40 мыннан астам тастанды балалар тіркелген, ал қазіргі таңда жалпы Қазақстан Республикасы бойынша 2014 жылғы мәліметтер бойынша жетім балаларға және ата-ананың қарауынсыз қалған баларға арналған 188 балалар үйі жұмыс жасайды. ҚР Білім және ғылым министрлігі балалардың құқықтарын қорғау комитетінің 2014 жылы жасаған баяндамасына сүйенсек, елімізде 32362 жетім және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар тіркелген. Бұл 32362 баланың барлығы толық жетім емес, көпшілігінената-аналары бас тартқан немесе балаларына құқықтары шектелген. Барлық балалар үйінде тәрбиеленушілердің 81,6 %-ң ата-аналары тірі, тек қалған 18,6 %-ң бір немесе ата-анасының екеуі де қайтыс болған. Демек, 6000-ға жуық баланы толық жетімдер деп айтуға болады [1]. Тастанды балалар саны 32 362, олардың ішінде 21 856 бала қазақстандық отбасылардың қамқорлығында, ал 1947-сі патронаттық тәлім-тәрбие алуда. 5 жылдың ішінде еліміздегі жетім балалардың саны 8559 адамға азайды. Тастанды балалар жоғары медико-әлеуметтік қауіп тобына жататындық-тан, олар медициналық бақылаудың приоритетті нысаны болуы керек.
Зерттеу мақсаты. Жұмыстың мақсаты тастанды балалар үйіндегі балаларға медико-әлеуметтік сыйпаттама беру және олардың денсаулығын нығайту сонымен қатар психо-эмоциалық ерекшеліктерінің сабақ үлгеріміне әсерін зерттеу мақсатында ғылыми негізделген медико-әлеуметтік шараларды өңдеу болып табылады.
Зерттеу міндеттері:
-Балалар үйіндегі тастанды балаларға медико-әлеуметтік сипаттама
-Балалар үйіндегі тастанды балалардың аурушаңдығына талдау жасау
-Балалар үйінде тәрбиеленік жатқан тастанды балалардың психо-эмоциалық ерекшеліктері, сабақ үлгеріміне әсері
Орындалған жұмыстың ғылыми жаңалығы. Тастанды балалардың психо-эмоциалық ерекшеліктерінің сабақ үлгеріміне әсерінің деңгейлік көрсеткіші.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңызы. Зерттеу нәтижесінде алынған мәліметтер бойынша тастанды балалардың денсаулық жағдайын бағалау, денсаулығын нығайту сонымен қатар психо-эмоциалық ерекшеліктерінің сабақ үлгеріміне әсерін зерттеу мақсатында ғылыми негізделген медико-әлеуметтік шараларды өңдеу болып табылады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
-Тастанды балалардың балалар үйіндегі медико-әлеуметтік сыйпаттамасы.
-Тастанды балалардың денсаулығын бағалау.
-Тастанды балалардың психо-эмоциалық ерекшеліктерінің сабақ үлгеріміне әсерін зерттеу.
Зерттеу базасы. Шымкент қаласы, №3-і Балалар үйіндегі тастанды балалар.
Жұмысты сынақтан өткізу. Қазақстан мен ТМД елдерінің жас ғалымдары мен студенттері Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті - Ұлт Көшбасшысының Қорымен бірігіп өткен жылдың ең ауқымды іс шарасын - БИОЛОГИЯ, МЕДИЦИНА ЖӘНЕ ФАРМАЦИЯНЫҢ ДАМУ БОЛАШАҒЫ атты жас ғалымдар мен студенттердің үшінші халықаралық ғылыми конференциясына Тастанды балалар үйіндегі балалардың денсаулығын бағалау, Шымкент 2016ж. "ОҚМФА хабаршысы" №4 (73), 2015. 99-101 бет
Диссертация тақырыбы бойынша жарияланымдар:
1.Қазақстан мен ТМД елдерінің жас ғалымдары мен студенттері Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті - Ұлт Көшбасшысының Қорымен бірігіп өткен жылдың ең ауқымды іс шарасын - БИОЛОГИЯ, МЕДИЦИНАЖӘНЕ ФАРМАЦИЯНЫҢ ДАМУ БОЛАШАҒЫ атты жас ғалымдар мен студенттердің үшінші халықаралық ғылыми конференциясына Тастанды балалар үйіндегі балалардың денсаулығын бағалау, Шымкент 2016ж. "ОҚМФА хабаршысы" №4 (73), 2015. 99-101 бет.
2. Тастанды балалар үйіндегі балалар денсаулығының сабақ үлгеріміне әсері, Қазақстан Респулбикасының тәуелсіздігінің 25 жылдығына арналған Ғылым және медицина жастардың заманауи көзқарасы атты студенттер мен жасғалымдардың үшінші халықаралық ғылыми-тәжірибелікконференциясы, Алматы,2016ж.
Жұмыстың көлемі мен құрылымы.
Диссертациялық жұмыс 61 беттен, кіріспеден, тастанды балалрдың денсаулығын бағалау, тастанды балалардыға медико-әлеуметтік сыйпаттама беру, балаларждығ өсу мен дене бітімі, зерттеу материалдары мен әдістерінен, зерттеу нәтижелерінен, қорытындыдан, түйін мен тәжірибелік ұсыныстардан, қолданылған әдебиеттер тізімдерін қамтиды. Жұмыста 14 кесте, 8 сурет қөрсетілген. Қолданылған әдебиет 58 тізімнен тұрады.
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Қазіргі таңдағы тастанды балалар үйіндегі балаларға физикалық өсуі және медико-әлеуметтік сипаттама
Ғылыми зерттеу жұмыстарын талдау нәтижесінде жалпы білім беретін мектептердегі оқушылар мен жетім балалар үйіндегі тастанды балалардың физиологиялық және әлеуметтік дамуының ерекшелігі олардың біреулері отбасында, ал екіншілері отбасынан тыс мекемелерде тәрбиеленуінде ғана емес, сондай-ақ олардың қоғамдағы белгілі бір орынды иеленулеріне де байланысты екені байқалды. Ал, бұл жайлы жинақталып, бір жүйеге келтірілген мәліметтер өте аз. Жоғарыдағы ғылыми әдебиеттерді талдай келе, біз әлеуметтендіру бейімдеу арқылы іске асырылатынына және адамдардың әлеуметтік тәжірибесі, қоғамдағы әдебі, нормаларымен байланыстылығына көз жеткіздік. Сонымен қатар, тастанды балалар мәселесінің даусыз өзектілігі мен оны зерттеу қажеттілігіне қарамастан, отандық әдебиеттерді шолу ғалымдардың бұл мәселені әлі күнге дейін толығымен зерттелмегендерін көрсетеді. Тастанды балалардың денсаулығы мен әлеуметтендіру мәселесін шетелдік, отандық ғалымдардың зерттеулеріне, тәжірибелерге сүйене отырып, теориялық, практикалық тұрғыда сипаттау қазіргі мұндай өзекті мәселені шешуге себеп болады. Айталық, тастанды балалар үйінде тәрбиеленушілердің ерекшеліктерін және олардың дене бітімдерінің немесе физиологиялық, психологиялық даму өзгешеліктерін Е.М.Рыбиновский Д.Янхольц, И.В.Дубровина, А.Г.Рузская, Дж.Боулби, И.М.Бгажнова, С.А.Беличева, Ю.В.Василькова және т.б. ғалымдар қарастырды. Жетім балаларды тәрбиелеудегі дене мәдениетінің мәнін Н.И.Пономарев, В.И.Жолдак, С.Б.Тихвинский, И.М.Воронцов, О.Ю.Фадеева және т.б. өзіндік тұрғыдан ашқан. Бұл мәселені зерттеуде А.М.Прихожан, Н.Н.Толстых және О.Ажнина отбасында және отбасынан тыс тәрбиеленетін балалардың денсаулығы мен психикалық дамуындағы ерекшеліктерін қарастырған. М.В.Осорина тастанды баланың жеке дамуын және даму барысындағы өзгерістер байланысын анықтаса, В.С.Мухин балалар үйіндегі тастанды балалардың мінез-құлқындағы ауытқушылықтың негізгі себептерін зерттеген.Ал, Л.С.Славина мен Г.М.Сысоева балалар үйінде тәрбиеленіп жатқан тастанды балалардың өз мүмкіндіктерінің бағасын жоғарылату үшін жасайтын іс-әрекеттерін сипаттаған. Қазақстандық ғылымда А.С.Уманов, В.В.Трифонов, Л.К.Керимов және т.б. тастанды балаларды әлеуметтендіру тұрғысынан қарастырған. Мысалы, Л.К.Керімов өз еңбегінде тастанды балалардың денсаулығы мен психикасына ықпал етудің белгілі жүйесін жасап көрсеткен. Ш.Е.Жаманбалаеваның еңбектерінде әлеуметтік аспектілері қарастырылған.Қазақстандағы балалар үйі мен интернаттарда тәрбиеленуші тастанды балалардың дамуы мен тарихын Л.Г.Ақжаркенова зерттеп, осы саланың дамуына өзіндік үлес қосты [2]. Әлеуметтендірудің нәтижесі, қоғам талабын қанағаттандыратын әлеуметтену үдерісі болып табылады. Бірақ та, бұл үдеріс жетім балаларды әлеуметтендіруде өзіндік қиындық туғызады. Республикамыздағы жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалғандар көрсеткіші жылдан жылға азаю үдерісі - көңілге медеу болуда. 1999 жылы Қазақстан Республикасында жетім және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған 98 мың бала болса [3]. 2009 жылы - 46 мыңнан астам [4], 2011 жылы - 36777 [5], 2012 жылы - 34785 бала, 2013 жылы - 33682-ге азайған [6], ал 2014 жылы - 32362 жетім бала тіркелген. Бұл мәліметтер Қазақстандағы жетім балалардың саны жылдан жылға азайып келе жатқандығын көрсетеді. 1999 жылмен салыстырғанда жетім балалардың саны 3 есеге азайған. Қазақстан Республикасы Үкіметінің Патронат туралы ережесінде осы ұғымға төмендегідей анықтама берілген: Патронат - ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар қорғаушы және қамқоршы орган мен баланы тәрбиелеуге алуға тiлек бiлдiрген тұлға (патронаттық тәрбиешi) жасасқан шарт бойынша азаматтардың отбасына берiлетiн тәрбиенiң нысаны.Баланы тәрбиелеуге алуға тiлек бiлдiрген тұлға (патронаттық тәрбиешi) мен қорғаншы және қамқоршы органның арасында жасалатын баланы (балаларды) тәрбиелеуге беру туралы шарт патронаттың пайда болуына негiз болып табылады. Сондай-ақ, асырап алу, патронат атанудың шарттары, міндеттері, т.б. мәселелер Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 1999 жылғы 9 қыркүйектегі N 1346 қаулысымен бекiтiлген. Жетімдік баланың психикалық дамуына қаттар әсер етеді. Ата-анадан айырылған және интернат жағдайына түскен балалардың жалпы психикалық жағдайы төмендейді, өзін-өзі реттеп-бағыттауы бұзылады, көңіл күйі жабырқау болады. Балалардың басым бөлігі өмірге деген құштарлығы жоғалады, өзіне -өзі сенімсіздігі күшейіп, бойын үрей билей бастайды [7].
1.2 Тастанды балалар үйіндегі балалардың өсу немесе дене құрылысының даму ерекшеліктер
Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің мәліметтері бойынша (2013 ж) балалар үйіне немесе тастанды балалар (шешесі бас тартқан балалар) ішінен 64% құрсақ ішіндегі даму кедергілерімен анықталса, ол балалардың 10%-да тұқым қуалаушылық немесе тума аурулармен кездеседі екен. Балалардың 30-40% маскүнемдер отбасынан шықса, 13% әкесі туберкулезбен, сифилис, диабет немесе психикалық ауруларымен анықталғандар[8].
Психикалық жағынан да денсаулық жағынан да барлық тастанды балалардың жартысына дейін аурулар кездеседі. Көптеген тастанды балалар ішкі жатырлық аурулармен ауырады, мысалы, цитомигалия, таксоплозмоз, хламидиоз.
Тастанды балалардың көбісі балалар үйіне немесе қазіргі лексиконмен айтар жетімдер үйіне келіп түскенге дейін жағымсыз, яғни ыңғайсыз отбасы үйлерінде немесе көшеде тіршілік етуі мүмкін. Сол уақыттаға балалардың басынан өткен стресс жағдайлары баланың эмоциалық ахуалы саласының дамуына кері ықпал етеді.
Психологтардың зерттеуі бойынша тастанды балаларға бір сипатты белгі тән, ол: мінез-құлық пен өзіндік ұстанымдарында үлкендерге тәуелділік, сыртқа адамдармен ортада өзін бөтен, бөгде іспетті сезіну, өз ойын ашық айта алмау.
Республикада жетім балаларға арналған 188 ұйым бар. Оның ішінде 43 ұйым денсаулық сақтау және халықты әлеуметтік қорғау жүйесінде. Оның құрамында 2095 бала. Ал құрамында 7784 бала бар 145 ұйым білім беру жүйесіне қарайды. Ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалардың қоғамда өз орнын тауып, отбасында жақындарымен өмір сүруге бейімделуі үшін отбасы үлгісіндегі балалар үйі және отбасы үлгісіндегі балалар ауылдары желісін дамытуға баса назар аударылуда. Аталған интернат үйлері үшін Үкімет жыл сайын ортақ қазынадан 8 миллиард теңге бөледі [9].
Статистикалық мәліметтерге жүгінсек, Қазақстан Республикасы бойынша 18 мыңнан астам ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған жетім балалар мен тастанды балалар тәрбиеленуде. Тәрбиеленушілердің 80% қазақ балалары. Олардың 4% ғана әртүрлі тағдыр тауқыметтерімен ата-анасынан айырылғандар болса, 96% ата-анасынан айырылғандар, яғни әлеуметтік жетімдер (әке-шешелерінің ішімдікке салынуынан, өз балаларын перзентханаларға немесе өзге орындарға тастап кетулеріне байланысты сәбилер үйі мен балалар үйлеріне қабылданғандар). Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің 78% - нан астамында физиологиялық, педагогикалық, психологиялық жағынан дамуында ауытқушылықтар байқалады. Оған себеп ата-ана өлімі, отбасының ұрыс-керістері, күнделікті күн тәртібінің балалар үйіне келгенге дейінгі уақытта дұрыс болмауының әсерінен болады. [10].
Қазақстандағы балалар үйіне келіп түсетін балалардың денсаулығы жылдан жылға нашарлауда. Мысалыға тәуелсіздік жылдарына дейінгі уақыттарда тастанды балалардың денсаулығы бойынша түрлі аурулармен, психикалық науқас балалардың құрамы 40%, болса, 2009 жылға қарай бұл көрсеткіш -81% жеткен[11].
Жанұяда тәрбиеленетін балалармен салыстырғанда балалар үйіндегі балаларда тыныс алу мүшелері, асқорытыу жүйесінің бұзылыстары, зат алмасу және иммунитеттің төмен болуы іспеттес аурулар 1,5-2 есеге көп кездеседі[12].
Тастанды балаларда мұндай ауру түрлерінің көп болу себептері мына пункттерден байқаймыз:
-Тастанды балалардың басым бөлігі негативті тұқым қуалаушылық белгілерімен туылады (маскүнемдік, нашақорлық);
-Тастанды балалар көбінесе тума дене және психикалық аномалиялармен дүниеге келеді (мысалы, анасы баласының туылуын қаламай жасанды қолдан түсік тастау үшін түрлі зиянды дәрмектерді пайдалануынан болуы да мүмкін);
-Қаланбаға жүктіліктің өзі баланың денсаулығына үлкен кері әсерін тигізеді.
Балалардың күрделі контингенті сол балаларды тәрбиелеп, кешенді емдеу жұмыстарын жүзеге асыру үшін жаңа мүмкіндіктер мен шешімдерді талап етеді.
Тастанды балалардың дене бітімінің өсу - даму кешені мағынасы өте кең ауқымды. Бұл түсінікке баланың организмнің қызмет ету кешенді қасиеттері, дене күшінің мөлшері мен іс-әрекетке қабілеттілік өлшемдерін жатқызамыз[13].
Тастанды балалардың физикалық (дене) өсіп дамуының негізіне организмнің механикалық-құрылымдық қасиеттерін анықтайтын белгілерімен анықталады, ол белгілерге төмендегілер кіреді:
-дененің ұзындығы;
-дене салмағы;
-кеуде қуысының аумағы[14].
Тастанды сәбидің туған күнінен бастап ер жеткенге дейінгі өсу және даму процессінде байқалатын заңдылықтар:
Өсу мен даму қарқынының біркелкі еместігі; Өсу мен даму процессінің біркелкі жүрмейтіндігіне байланысты "баланың жасы" деген сөздің өзін дәлелдеу қажеттігі туады. Осыған байланысты төмендегідей жастарды айыруға болады[15].
Хронологиялық жас (немесе күнтізбе жасы) - дүниеге келген уақытынан бастап, бақылау жүргізіп отырған күнге дейінгі аралық. Жастың мұндай түрін айыру күнтізбе арқылы анықталатындықтан ешқандай қиындық туғызбайды.
Биологиялық жас. Әрбір сәбидің жеке өсу және даму дәрежесіне байланысты болатын, организмнің морфофункционалдық ерекшеліктерінің жиынтығы. Биологиялық жасты анықтау - бой ұзындығы көрсеткішіне, бой ұзындығының жылдық қоспасына, тұрақты тістердің санына, екінші жыныстық белгілеріне және menarche жасына байланысты жүргізіледі[16].
Әр-түрлі органдар мен жүйелердің өсуі мен дамуының бір мезгілде орындалмауы; Организмнің бір бүтін жүйе екеніне қарамастан, онтогенез процессінде жеке органдар мен жүйелердің өсуі мен дамуы бір мезгілде болмайды (гетерехронды). Жеке органдар мен жүйелердің өсуі мен дамуының гетерохрондылығы қоршаған орта факторларының, балалар мен жасөспірімдердің іс-әрекеттерін жеке нормалаудың ғылыми негізі болып табылады.
Өсу мен даму процессінің жыныстық айырмашылығы (жыныстық ди-морфизм); Жыныстық диморфизм-өсу және жеке функционалдық жүйелер мен бүкіл организмнің даму қарқынының зат алмасу процессінің ерекшелігіне байланысты болады. Мысалы, жыныстық ер жетуге дейін, ер балалардың негізгі антропометриялық көрсеткіштері қыз балаларға қарағанда жоғары болып келеді. Ал керісінше, пубертатты кезеңде қыз балалардың бойының өсу параметрі, салмағы, кеуде шеңбері ер балаларға қарағанда жоғары болады[17].
Яғни, осы көрсеткіштер балалардың жас-жыныс ерекшелігіне сәйкес бірінші қиылысуы болады. Ал 15 жаста ер балалардың өсу қарқыны үдейе түседі де, олардың антропометрлік көрсеткіштері қайтадан қыз балаларға қарағанда жоғары болады. Сөйтіп, екінші қиылысуды анықтауға болады. Бойдың өсуіндегі осы екі қиылысу-дене бітімі дамуының қалыпты жағдайдағы дамуына тән. Сонымен қатар көптеген функционалдық жүйелердің әсіресе бұлшық ет, тыныс алу және жүрек, қан-тамыры жүйелерінің даму қарқынының бірдей жүрмейтіндігі байқалады.
Органдар мен жүйелердің биологиялық сенімділігі; Организмнің әрбір қызмет етуші жүйелеріне сәйкес биологиялық сенімділікті анықтайтын потенциалды мүмкіндіктердің генетикалық қоры берілген. Бұған өкпе, бүйрек, көз, құлақ сияқты бірқатар органдардың жарыса қызмет етуі мүмкіндік береді, яғни тірі организмдегі негізгі жүйелердің көбі бірінің қызметін бірі қайталай алады және организмге қажетті элементтердің қоры шексіз деп есептеуге болады. Жүйелердің осындай биологиялық сенімділігі және тіршілік мүмкіндігінің молдығы болмаса, өмірге тұрақты түрде төнетін қауіптен организмнің өсіп, дамуы қорғана алмас еді [18].
Генетикалық және сыртқы орта факторларының маңызы; Балалардың дамуына әсер ететін барлық факторлардың жиынтығын екі үлкен негізгі топқа бөлуге болады: Биологиялық (генетикалық) және қоршаған орта(қоршаған орталық және әлеуметтік) факторлары. Биологиялық факторларға тұқым қуалау заңдылықтарын анықтайтын генетикалық белгілердің барлық кешені жатады. Қоршаған орта факторлары деп, сыртқы әсердің нәтижесінде пайда болған өзгерістерді айтады. Олардың ішінде абиотикалық (қоршаған орта) және биотикалық (әлеуметтік орта) факторларды бөлуге болады [19].
Биологиялық және қоршаған орта факторларының өсіп келе жатқан организмдердің дамуына тигізетін әсерін зерттеуге көптеген іздену жұмыстары арналған. Бірақ, қандай да бір топты бөліп, басқалардан артығырақ етіп көрсетуге мүлде болмайды. Мысалы, тұқым қуалаушылық ролін артығырақ бағалау даму процессінің артығырақ екенін мойындауға мәжбүр етеді. Олай болса, сәбиге ата-анасының барлық жаман, жақсы қасиеттерінің бәрі (соның ішінде аурулары да) міндетті түрде берілуі керек. Солай десек те, тұқым қуалағыштықтың бағыт беруші роль атқаратынын ешкім жоққа шығара алмайды.
Қоршаған орта және әлеуметтік себептердің әсерін артығырақ көтермелеу, екінші бір қиыншылыққа әкеліп соғуы мүмкін. Егер осындай болжамдарға сенетін болсақ, организмнің мүмкіншіліктері шексіз бола отырып, қоршаған ортаның әсері арқылы кез келген баладан "вундеркинд" жасап шығаруға болады. Сондықтан екі фактордың да әсерін естен шығармау керек[20].
Көптеген гигиенистердің пікірлері бойынша балалар мен жасөспірімдердің қызмет функцияларының үйлесімді дамуын бұзатын болғандықтан және қызмет қаблетін азайта-тындықтан акселерация балалар организмі үшін қолайсыз болып табылады. Сондықтан, өсіп келе жатқан балалардың дене бітімінің дамуын бақылауға ерекше көңіл бөлінуі керек[21].
Организмнің өсіп, даму заңдылықтары балалар мен жасөспірімдердің қалыпты өсіп, дамуы үшін, қоршаған орта факторларын гигиеналық нормаландырудың теориялық негізі болып табылады. Бұл заңдылықтарды білу, балалар мен жасөспірімдер гигиенасы бөлімінің дәрігеріне жеке органдар мен жүйелердің баланың әртүрлі жас кезеңдерінде бүтін организм ретінде қызмет етуін, оның қоршаған ортамен байланысын анықтауға және осы жағдайдың мәнін тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.
Балалар мен жасөспірімдердің денсаулығын, даму жағдайын бақылау кезінде жиналған мәліметтерге, санитарлық дәрігер, өсіп келе жатқан организмнің жас ерекшеліктерін терең ескеру негізінде ғана дұрыс анықтама бере алады.
Яғни, осы заңдылықтарды терең түсініп алмайынша балалардың күн тәртібін ұйымдастыру, тәрбиелеу, оқыту процесстеріне, тамақтану жағдайына ғылыми негізделген талаптар қою және санитарлық-эпидемиоло-гиялық бақылау жүргізу мүмкін емес[22].
Сонымен қатар, дене бітімінің дамуының көрсеткіштері, балалар организміне қоршаған ортаның тигізетін әсерінің деңгейін анықтаумен бірге, салауаттандыру шараларының тиімділігі туралы пікір айтуға да мүмкіндік береді. Жеке баланың, немесе ұжымның дене бітімінің даму дәрежесі, бағалы гигиеналық көрсеткіш болғандықтан, балалар мен жасөспірімдердің морфологиясы ішкі факторлардың да, сыртықы факторлардың да әсерін көрсетеді. Сондықтан да, және қолданылып жүрген тәсілдердің қарапайымдылығы мен арзандығына байланысты, балалар мен жасөспірім-дерге дүниеге келген күннен бастап, жыныстық ер жету кезеңіне дейін антропометриялық байқауларды міндетті түрде жүргізу керек [23].
Сондықтан, дене бітімінің дамуын бағалағанда бой ұзындығын, дене салмағын және кеуде шеңберін міндетті түрде зерттеу керек. Арнаулы, терең жүргізілетін зерттеулерде дененің әртүрлі бөліктерінің ұзындық диаметрі, сан, иық, жіліншіктерінің шеңбері т.б. қосымша өлшенеді. Ұжымның дене бітімінің дамуын, жеке жас мөлшері топтарының негізгі антропометриялық белгілерінің және олардың өзгерістерінің орташа арифметикалық өлшемде-рін есептеп шығару арқылы бағалайды.
Балалардың дене бітімінің дамуына жеке баға беру әр-түрлі тәсілдермен жүргізіледі:
Ең басында осы мақсат үшін көп уақыттар бойы жеке антропометриялық параметрлердің қатынастары-индекстер тәсілі қолданылды. Бұндай индекстердің саны бірнеше ондықтарға дейін жетті. Әртүрлі индекстер әртүрлі көрсеткіштердің санынан тұрды, ең қарапайым индекстер-екі көрсеткіштен тұрды (дене салмағы - бой ұзындығы және кеуде шеңбері-бой ұзындығы индекстері). Индекстердің есептелуі қарапайым болып келетіндіктен, бұрынғы кезде кеңінен қолданылған болатын. Әсіресе, ең кең таралғандары Брок, Пинье, Кетле, Гульда және Кауп, Ливи, Рорера жоғарыда аталған Эрисман индексі және т.б. болды.
Осы уақытқа дейін жеткен Брок индексі бойынша, дене салмағы (кг), бой ұзындығынан (см) 100 см алғанға тең. Мысалы, бой ұзындығ 170 см болса, дене салмағы 70 кг тең болуы керек. Пинье индексі, немесе "сандық көрсеткіш", бой ұзындығынан дене салмағын және кеуде шеңберінің көлемін алғанға тең. Индекс аз болған сайын, организм әлсіз болады деп есептелді.
Индекстердің көптігі, олардың ешқайсысының да қанағаттанарлық нәтиже бермейтіндігінен болды. ХІХ ғасырдың аяқ кезінің өзінде олардың қолданылуы күдік туғыза бастады. Индекстердің балалар организмдерінің бой ұзындығының бірдей еместігін есепке алмайтындығы, олардың негізгі кемшілігі болып саналады. Қазіргі кезде дене бітімінің дамуын бағалауға индекстер тәсілі пайдаланылмайды [24].
Индекстер тәсілдерінің орнына Сигмадан ауытқу (дене бітімі дамуының профилі) келеді. Оны 1925 жылы белгілі неміс антропологы Рудольф Мартин ұсынған еді. Ол, жеке адамдардың дене бітімі дамуының параметрлерін, осы параметрлердің орташа арифметикалық көрсеткіштерімен салыстыру арқылы жүргізіледі. Алынған айырмашы-лық санды, сәйкес белгілердің орташа квадраттық ауытқуына бөледі де, сигмадан ауытқуды табады. Дене бітімінің дамуы сигмадан ауытқу көлемі бойынша бағаланады. Әрбір баланың профилі ретінде графиктік көрсеткіш сызылады. Бұл тәсіл қарапайым және шындыққа жақын, бірақ дене бітімі дамуының барлық көрсеткіштері бір-бірінен бөлек және жеке бағаланатындықтан кеңестер одағында бұл тәсіл кеңінен қолданылмады [25].
Сол сияқты Центиль және процентиль (Centum -жүз) тәсілі де қарапайым және қолайлы. Бұл тәсілді ең алғаш медицинаға енгізгендердің бірі, Американың зерттеуші ғалымдары Стюруа мен Мередит. ХХ ғасырдың бірінші жартысында олар, дене салмағы мен бой ұзындығы үшін, кеуде және жіліншік шеңбері үшін, май қабатының қалыңдығын бағалау үшін графиктік процентильдік шкалалар жасады. Центильдік анализдің негізі мынандай: қандай да бір белгінің барлық варианттарын кішісінен бастап үлкеніне қарай, бір қатарға орналастырады. Одан соң барлық қатарды 100 бөлікке - процентильге бөледі, олардың тең ортасы Р50 - медиана деп аталады. Әрбір центиль, зерттелетін бөліктердің проценттік қатынасын сипаттайды. Көбінесе Р3, Р10, Р25, Р50, Р75, Р90, Р97 процентильдері қолданылады. Белгілердің Р25 - Р75 шегіндегі көлемдері орташаға жатады. Бір өлшемді процентильді графиктер пайдалануға өте қолайлы және оны антропологтар және педиатрлар өте кеңінен қолданып жүр. Бірақ, сигмадан ауытқу тәсілі сияқты бұл тәсіл де дене бітімі дамуының көрсеткіштерін бір-бірінен жеке дара, корреляциялық байланыссыз қарастырады.
Регрессиялық анализ (корреляциялық) тәсіл бой ұзындығы 1 см өзгергенде, дене салмағы мен кеуде шеңберінің қандай көлемге өзгеретінін көрсететін регрессиялық шкала құруға негізделген. Бұл шкала жеке адамның барлық параметрлерін сигмалық регрессия көлемі бойынша, бір-біріне байланысты алып, дене бітімінің дамуы туралы жалпы қортынды жасауға болатын, бағалау таблицасы болып табылады.
Балалар мен жасөспірімдердің ғылыми зерттеу институты тастанды балалардың дене бітімінің дамуын регрессия шкаласы бойынша сандық жағынан бағалау үшін, арнаулы үлгі құрастырды [26].
Үлгіде бой ұзындықтарының 5 классы бөлінген:
-1 - аласа;
-2 - орташадан аласа;
-3 - орташа;
-4 - орташадан биік;
-5 - биік. Және мұнда дене бітімі дамуын бағалаудың 5 дәрежесі бөлініп көрсетілген:
Бүгінгі күнге дейін, жоғарыда көрсетілген дене бітімінің дамуын бағалау тәсілдерінің бірде-біреуі абсолютті қолдау таппағанын айта кету керек. Олардың бірде-біреуі кемшіліксіз емес. Сигмадан ауытқу тәсілі сияқты центильдік тәсілдер де дене бітімі дамуының параметрлерін, бір-біріне қажетті байланыссыз, бірінен-бірін жеке дара қарастырады. Регрессиялық тәсілде дене бітімі дамуының негізі ретінде бой ұзындығы алынады, ал, оған бағынышты белгілерге (дене салмағы мен кеуде шеңбері) варианттарды бөлген кезде мектеп оқушыларында мөлшерлеген дұрыстыққа сәйкес келмейтін, жиіліктің бір жақты ассимметриясы тән. Осы көрсетілген жағдайлар белгілі қателіктерге әкеліп соғуы мүмкін. Сондықтан, бағалау таблицасындағы бағынышты белгілердің тастанды балалар үшін алынған - "нормалау" шекарасы М +2 -ға дейін кеңейтілген.
"Норманың" шекарасын кеңейту, "дене салмағы артық" деген бағасы бар тастанды балалардың меншікті үлесін азайтады. Өйткені -1 және +2 арасындағы "дене салмағы артық" деген тастанды бала, семіздікке жата бермейді. Өсіп, даму жағдайындағы тастанды балалардың организімінің артық салмағы семіруді ғана көрсетпейді, сонымен қатар, белгілі дәрежеге дейін бұлшық еттер дамуының да көрсеткіші болып саналады. Нағыз семіру олар үшін М +2G шегінен едәуір шығып тұрады. Мұндай жағдайды гигиенистермен бірге клиницистер де растайды (7,8,9 суреттер).
Стандарттар жасау үшін, екі негізгі зерттеу тәсілдері қолданылады: жалпылама тәсілі (көлденеңінен кесу)-салыстырмалы аз ғана уақыттың ішінде қажетті топтарды жалпы тексеру және жекелендіру тәсілі (лонгитудиналық немесе ұзынынан алу) - ұзақ уақыт бойы белгілі бір баланы, немесе белгілі бір ғана топтың балаларын бақылап отыру [27].
Балалар үйінде қазіргі таңда балалар ортаға және олармен туылғаннан бастап жүргізілетін жеке-дара жұмыстарға, қарым-қатынасқа үлкен мән берілуде. Негізгі ауыртпашылық логопед, психолог, тәрбиешілерге жүктелуде. Дамуында терең артта қалушылығы бар балалар үшін жан-жақты сенсорлық әсер алатындай "сенсорлық бөлмелер" деген қолданылады. Денсулықты, негізінен, сапалық жағынан және мүмкіндігінше сандық жағынан бағалау керек. Ең бастысы, денсаулыққа баға беру кешенді түрде жүргізілуі керек. Осы түсініктерге байланысты балалардың денсаулық жағдайына денсаулыққа анықтама бере алатын негізгі 4 белгіні есепке ала отырып баға беріледі. Олар:
1. Тексеру кезінде созылмалы аурушаңдықтың бар, жоғы. Маман-дәрігерлердің тексеруі арқылы анықталады.
2. Организмнің негізгі жүйелерінің қызмет жағдайы. Клиникалық тәсілдер арқылы, қажет болған жағдайда функционалдық сынамаларды пайдалану арқылы анықталады.
3. Организмнің сыртқы ортаның қолайсыз әсерлеріне қарсыласу мүмкіндігі. Өткен жылғы жедел аурулардың санына байланысты анықталады.
4. Физикалық даму деңгейі және оның үйлесімділігі. Психикалық даму деңгейі. Физикалық даму антропометрлік өлшеулер жүргізіп, стандарттар және бағалау таблицаларын қолдану арқылы анықталады. Психикалық даму деңгейін психоневрологиялық тексеру кезінде анықтайды[30].
Денсаулық топтары - Жоғарыда айтылған төрт белгіні есепке ала отырып, баланың немесе жасөспірімнің денсаулығына кешенді баға берілген соң, төменде көрсетілген 5 денсаулық тобының біреуіне жатқызады:
Бірінші топ - дені сау, дене бітімінің дамуы дұрыс, негізгі органдар мен жүйелердің қызметі қалыпты жағдайдағы балалар мен жасөспірімдер. Яғни, бұл топқа жататын балалардың созылмалы аурулары жоқ, ешқашан ауырмаған, немесе бақылау мерзімінде жеңіл аурулармен науқастанып, жылдам жазылған, дене бітімі мен психикалық дамуы өзінің жасына сәйкес үйлесімді жағдайдағы балалар.
Екінші топ-дені сау, бірақ, функционалдық немесе кейбір морфологиялық ауытқулары бар, сонымен қатар жедел және созылмалы ауруларға қарсыласу мүмкіндігі азайған балалар. Яғни, созылмалы аурулары жоқ, бірақ жиі (жылына 4 реттен көп) және ұзақ (бір аурумен 25 күннен көп) ауырған балалар.
Үшінші топ-созылмалы аурулары компенсация сатысында, организмдерінің қызмет мүмкіндіктері сақталған балалар мен жасөспірімдер. Яғни, созылмалы аурулары немесе туа пайда болған потологиялық ауытқуларының қабынулары сирек болатын және жеңіл өтетін, жалпы денсаулық жағдайы қанағаттанарлық дәрежедегі балалар.
Төртінші топ-созылмалы аурулары субкомпенсация жағдайындағы, организмдерінің қызмет мүмкіндіктері азайған балалар мен жасөспірімдер. Яғни, созылмалы аурулары мен туа пайда болған дамудағы ақаулары субкомпенсация жағдайындағы, олардың қабыну, асқынулары жиі болып тұратындықтан денсаулық жағдайы нашарлаған, жедел аурулардан жазылу уақыты (реконволесценция) ұзақ болатын балалар.
Бесінші топ-созылмалы аурулары декомпенсация жағдайындағы, оганизмдерінің қызмет мүмкіндіктері едәуір төмендеген балалар мен жасөспірімдер. Бұл топтағы балалар негізінен жалпы профильдегі балалар мекемелеріне бармайды және жалпы бақылауға алынбайды.
Мұндай топтастыру, белгілі дәрежеде шартты түрде болғанымен, қандайда бір факторлардың әсер етуін зерттеуге ғана емес, сонымен қатар, салауаттандыру шараларының тиімділігін бағалауда да, балалардың санитарлық жағдайын сипаттауға да мүмкіндік береді.
Дені сау балалар мен науқас тастанды балалардың арасындағы шекара болып саналатын, денсаулықтың 2-ші тобын бөліп көрсетудің іс-тәжірбиелік үлкен маңызы бар. Бұл топқа жатқызылған балаларға емдеу-салауаттандыру шараларын жүргізбесе, аздаған функционалдық ауытқулары аурушылдыққа айналып кетуі мүмкін, сондықтан бұл денсаулық тобын "қауыптілік" тобы деп те атайды [28].
Бұдан гөрі әділірек топтастыру үшін, және әртүрлі мекемелердің мәліметтерін үйлестіру үшін "Тастанды балаларды жаппай дәрігерлік тексеруден өткізген кезде, денсаулықтарындағы таралған кейбір ауытқулардың дәрежесі мен сипатына қарай денсаулық топтарын анықтау кестесі" өңдеп шығарылды. Бұл анықтау кестесі бойынша, әлі ауруға айналмаған кейбір функционалдық ауытқуларды анықтауға болады, яғни денсаулықтың екінші және үшінші топтарын ажыратуға болады[29].
Денсаулықты тексеруге қатысатын әрбір маман, өз саласынан денсаулық тобын анықтап, қортынды жазады. Осы қортындылар бойынша дәрігер педиатр денсаулықтың ең соңғы бағасын беріп, денсаулықтың жалпы қай топқа жататынын анықтайды. Мұнда, кейбір ерекшеліктерге көңіл аудару қажет:
1. Егер, балада қатарынан бірнеше ауру бар болса, онда соңғы қорытынды ең күшті ауруға байланысты қойылады.
2. Егер, баланың үшінші топқа жататын бірнеше ауруы болса, онда науқас баланы төртінші топқа бөледі.
Тастанды балаларда көптеп кездесетін аурудың немесе терминнің атауы депривация болып саналады.
Эмоциялық депривация балалар үйінде тәрбиеленетіндер де ерекше байқалады. Депривацияның келесі түрі - сенсорлық депривация - яғни заттық ортаның болмауы және сезім мүшелері қоздырғыштараның жетіспеуі. Депривацияның бұл түрін де балалар үйінде тәрбиеленетіндерден кездестіреміз.
Депривация сонымен қатар тек балалар үйінде емес, отбасында тәрбиеленіп жатқан балаларда да байқалады. Отбасында анасы болмаған нмесе баласына эмоциялық көңіл бөлмеген жағдайда аналық депривация туындайды. Психикалық күймен сипатталады. Аталған психикалық жағдай мінез-құлықтың өзгеруінен байқалады. Депривация механизмі баланың сыртқы орта адамдарымен қарым-қатынасының шектелуімен, баланың негізгі психикалық қажеттіліктерінің жеткіліксіз қанағаттандырылуымен байланыс-ты. Сонда, психикалық депривация деген өмірлік жағдайлар нәтижесінде туындайтын нақты психикалық күй. Мұндай жағдай баланың негізгі қажеттіліктерін толық қанағаттандыруға қолайлы мүмкінідіктері болмаған кезде туындайды. Балалар үйінде тәрбиеленетіндер көп жағдайда нашар тұқым қуалаушылық қасиеттеріне ие: алкоголизм мен нашақорлық, туылғаннан пайда болатын психикалық және неврологиялық патологиялар маскүнем ата-аналардан туылған балаларда, жүктілікті тоқтату үшін түрлі шараларды қолданған аналардан туылған балаларда түрлі психикалық ауытқулар байқалады. балалар үйінде тәрбиеленетіндерде психопатологиялық белгілер: ақыл-ой кемістігі және шизофрения белгілері де кездеседі [30].Нәрестелік, ерте сәбилік шақтағы аналық депривация жағдайындағы балалардың даму проблемасы жайлы, яғни олардың балалар үйінде, емханаларда, жабық орталықтарды даму мәселесі зерттеулер жазған атақты Отандық ғалымдарды Н.М. Аксарина, М.И. Лисина, Т.М. Землянухина, Ю.Ф. Полякова, Н.М. Щеловановаларды атап кетпеуге ешбір болмайды.Балалар үйінде қазіргі таңда балалар тәрбиелентін ортаға және олармен туылғаннан бастап жүргізілетін жеке-дара жұмыстарға, қарым-қатынасқа үлкен мән берілуде. Негізгі ауыртпашылық логопед, психолог, тәрбиешілерге жүктелуде. Дамуында терең артта қалушылығы бар балалар үшін жан-жақты сенсорлық әсер алатындай "сенсорлық бөлмелер" деген қолданылады. Педагогтар ересек балалардың табиғат, саябақ, музей тағы басқа демалыс орындарына барып дамуына жағдайларды барынша жасайды. Қазіргі таңның өзінде балалар үйлерінде депривацияның түрліше формаларының байқалуын көруге болады [31].Бір жас пен 4 жасқа дейінге 462 баланың дамуына бақылау жүргізу арқылы мынандай нәтижелерге қол жеткіздік. Олардың жүйке-психикалық дамулары төменгі деңгейде.Әсіресе екінші жастағы балалар аналық депривация жағдайында екеіндігі анықталды. Үшінші жаста ғана сюжетті және рөлдік ойын белгілері қалыптасатындығы байқалады. Ал тіл дамуына келсек, тек сөзді айтуда емес, сөздік реакциялар яғни ойлаумен байланыста бола отырып кешеуілдеп дамыған.Л.С. Выготский атап кеткен "сензитивті" кезең, яғни екінші жаста бұл балалар сенсорлы және тілдік дамуда өте артта қалушылық көрсетеді. Балалар үйіндегі балалардың даму динамикасын бақылай отырып мынандай қорытынды жасауға болады: 4-5 айлық кезеңнің өзінде эмоция, көру, есту анализаторларының дамуында алғашқы ауытқуларды көруге болады. Ал 7-12 айлық кезеңінде тілдің дамуындағы дайындық кезеңдерінің терең артта қалушылығы көрінеді.Алғаш туылғаннан анадан айрылу баланың қарым-қатынасқа тапшы, жұтаң болуына жеткізеді. Алғашқы бірінші жылы қалыптаспаған эмоционалды-іскерлік қарым-қатынас баланың тілінің дамуына кедергі болады, ал әрі қарай оның жеке басының қалыптасуына да өз зиянын тигізеді.Екі жастағы балаларда қозғалыс белсенділігі төмен болады, бұл бір жағы олардың сергектік күйлерін көп жағдайда кедергі, барьер артында өткізуімен де байланысты түсіндіріледі.Тастанды балалардың мінез-құлқының қалыптасуы да түрлі ауытқулар-мен көрінеді. Олардың көпшілігіне қатты қозғыштық тән: олар ұзақ уақытқа дейін ұйықтай алмайды, мазасыз ұйықтайды. Оларға ұйықтарда аналық жылылық, жылу сөздері, бесік жыры, ертегі айту жетіспейді. Ұйықтар алдында жалғыздан-жалғыз қалғндықтан, олардың көбісі саусақтарын сорады, тербеледі де ұйықтайды.
Жетімдік мәселесін талдау барысында, олардың өмір сүру ортасы, жағдайы, ондағы қарым-қатынас олардың психикалық дамуына әсер ететіндіктен денсаулықтарынан да көрініс табады [32].
Көптеген ғалымдардың зерттеулерінде ерте кезеңнен бастап балалар үйінде тәрбиеленушілер өздерінің эмоциясын, тілектерін және өз-өздерін басқара алмайтындығын дәлелдеген. Олардың көңіл күйлері де тез өзгергіш болады. Қиын жағдайларға кездескенде мұндай балалар агрессия көрсетіп, басқаларды кінәләйді, өйткені олар кикілжіңді нәтижелі өзіндік тұрғыдан шеше алмайды. Сонымен қатар балалар үйінде тәрбиеленушілер қоршаған ортаға немқұрайлы қараулар мен пассивті іс-әрекеттерімен сипатталады. Жеке тұрғыдан дамуына келер болсақ, мұндай балалар өздерінің болашақтарын болжай алмайды. Олар бір күндік өмірлеріне қанағаттанады, фантазия, армандау, бір-нәрсеге талпынуға кереғар. Сондай-ақ олардың тілек-мақсаттары да сол кездегі қажеттілікпен ғана шектеледі. Яғни, бұл балалардың психологиялық бейнесіне өмірлерінің тек балалар үйімен шектелуі, жеке тәжірибелерінің жоқтығы көп әсер етеді. Баланың дұрыс дамуы үшін оның өзіндік тәжірибесін, танымдық іс-әрекетін кеңейту қажет. Олардың тіпті, өз құрбы-құрдастырмен қарым-қатынас жасаулары да төменгі деңгейде.
ВВ.Коньков, А.Асеев, В.У.Агеевец, В.М.Выдрин, В.И.Морозовтардың ғылыми еңбектерінде ата-ана қамқорынан қалған балалардың адамгершілік қарым-қатынастарын қалыптастыру мәселелері қарастырылған.
Жеке адам болып қалыптасу нақты әлеуметтік орта жағдайында іске асырылады. Жасөспірім жастарында олар өздерінің жекелік қасиеттеріне талдау жасай алады [33].
1.2.1 Тастанды балалар үйіндегі балаларға әлеуметтік сипаттама
Қазақстан Республикасында (ҚР) тастанды және ата-ана қамқорлығынсыз қалған балаларды кәмелетке толғанша мемлекет тікелей қамқорлығына алады, сондай-ақ кәмелетке жеткеннен кейін де олардың жоғары оқу орындарына қабылдануына, жұмысқа орналасуына, баспанамен қамтамасыз етілуіне заңдарда белгіленген негіздерде түрлі жеңілдіктер көрсетіледі.
Тастанды және жетім ұғымымен қатар кейінгі кезде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ФАРМАЦЕВТИКА АКАДЕМИЯСЫ
ӘОЖ 614: 616-053.2 Қолжазба құқығында
НАЗЕРКЕ ЖОРАБЕКҚЫЗЫ ШОЛАНБАЕВА
Тастанды балалардың
денсаулығын бағалау, психо-эмоциалық ерекшеліктерінің сабақ
үлгеріміне әсері
6М110300 - Мейірбике ісі мамандығы бойынша медицина ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесіне арналған
диссертация жұмысы
Ғылыми жетекші:
м.ғ.к., доцент Алдешев А. А
Шымкент, 2016ж
МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер
3
Анықтама
4
Белгілер мен қысқартулар
5
Кіріспе
6
1
Әдебиетке шолу
9
1.1
Қазіргі таңдағы тастанды балалар үйіндегі балаларға
физикалық өсуі және медико-әлеуметтік сипаттама
9
1.2
Тастанды балалар үйіндегі балалардың өсу немесе дене құрылысының даму ерекшеліктер
10
1.2.1
Тастанды балалар үйіндегі балаларға әлеуметтік сипаттама
20
1.2.2
Тастанды балалардың сырқаттылығы және психо-эмоциалық ерекшеліктері оның сабақ үлгеріміне әсері
32
2
Зерттеу материалдары және әдістері
34
2.1
Зерттеу материалдары
34
2.2
Зерттеу әдістері
45
3
Зерттеу нәтижелері
51
Тұжырымдар
54
Қорытынды
55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
58
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Магистрлік диссертацияда қолданылған келесі негізгі нормативті құжаттық сілтемелер:
1. Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы ҚР 2002 жылғы 8 тамыз №345 заңы.
2. Мемлекет Президентінің Денсаулық сақтау жүйесін дамытудың 2016-2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында Қазақстандықтардың өсіп - өркендеуі, қауіпсіздігі және әл - ауқатының артуы бағдарлама.
3. Баланың құқықтарын қорғау туралы ҚР Үкіметінің қаулысы 2001 жылғы 12 ақпан №223
4. Асырап алу, патронат атанудың шарттары, міндеттері Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 1999 жылғы 9 қыркүйектегі N 1346 қаулысымен бекiтiлген.
АНЫҚТАМА
Магистрлік диссертацияда қолданылған негізгі анықтамалар:
Акселерация -латынша (accelarae) жылдамдық деген сөзден шыққан. Акселерация қазіргі замандағы адамдардың биологиясындағы жалпы қарқындылықты көрсетеді, табиғаты көп факторлы болып келеді.
Әлеуметтік жетім - ата-анасының екеуі де немесе біреуі бар, бірақ ата-құқығынан ажырағандардың балаларын және тастанды балаларды айтамыз.
Әлеуметтену - (латын сөзінен шыққан socialis - қоғамдық) тұлғаның қалыптасу үрдісі, индивидтің тілді меңгеруі, әлеуметтік құндылықтар, тәжірибе.
Депривация - ағылшынның deprivation сөзінен шыққан өмірлік қажеттіліктерді қанағаттандыру мүмкіндігінің шектелуі немесе жойылуы.
Жетім - белгілі бір себептерден (көлік апаты, қатерлі ауыру, табиғат апаттары) ата-анасының екеуі де қайтыс болған баланы айтамыз.
Патронат -ата-анасыз қалған баланы өз отбасына аламын деген адам мен мемлекеттік ұйым арасындағы келісім-шарт арқылы жүзеге асырылатын тәрбие формасы.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АҚҚ - Артериялық қан қысымы
ЖСЖ - Жүрек соғысының жиілігі
ӨТС - Өкпенің тіршілік сыйымдылығы
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Дүниежүзінің барлық елінде балалардың жақсы өмір сүруін мақсат тұтады. Олардың тиімді білім алып, өз қабілеттерін қолдана білулеріне жағдай жасауға тырысады. Қай халық болмасын, өз ұрпағын өмірлерінің жалғасы деп танып, олардың жақсы өмір сүрулеріне жағдай жасауға ұмтылады. Әрине, жақсы өмір сүру дегенді әркім өзінше түсінетіні де баршамызға мәлім. Біздіңше, жақсы өмір сүру дегеніміз, қоғамда өзін еркін сезініп, оған жауап бере алу және рухани жетілу. Мұндай жағдайға қоғамның барлық мүшесі ие бола алмауда, мысалға, бүгінде қоғамнан ойып орын алып отырған жетім-балалардың өзіндік тұрғыдан дамуы, өзіндік пікірлері мен көзқарастары төмен екендігін тәжірибеден көруге болады.
Тіпті, бұл балалардың да қоғамның белді мүшелері, ел басқарар азаматтары боларына ешкім күмән келтірмесе керек. осы тұрғыдан алағанда біздің қарастырып отырған мәселеміз қоғам сұранысына байланысты өзекті мәселелердің бірі.
Қазақстан Республикасында соңғы жылдары ата-ана қамқорынан қалған балалар мен ата-анасынан ажыратылған, яғни олардың қамқорлығынсыз қалған балалардың жағдайы көпшілікті толғандыруда. Яғни, әртүрлі жағдайларға байланысты ата-ананың қамқорлығы мен сүйіспеншілігінен тыс қалғандардың мәселелері өзекті болып отыр. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы дамуының басты бағыттарының бірі мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігінің басты приоритеттерінің рангіне шығарылған демографиялық саясат болып табылады. Мемлекет Президентінің Денсаулық сақтау жүйесін дамытудың 2016-2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында Қазақстандықтардың өсіп - өркендеуі, қауіпсіздігі және әл - ауқатының артуы атты халыққа жолдауында ұзақ мерзімді приоритеттерінің бірі ретінде Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі, әл - ауқаты көрсетілген, ал ана мен бала денсаулығын қорғау мемлекет үшін де, денсаулық сақтау мекемелері үшін де, қоғам үшін де приоритетті бағыттар рангіне қойылған. Бұл кезеңдегі негізгі стратегиялық мәселелер демографиялық үрдістегі жағымсыз тенденцияларды жеңу, депопуляцияны жою, мемлекет дамуының ұзақ мерзімді стратегиясына сәйкес халықтың сандық және сапалық өсуін қамтамасыз ету болып табылады. Бұл, әрине, нарықтық экономикамен демократиялық, кеңестік, құқықтық мемлекет құру жағдайындағы жанұяның орнын анықтамай және оны бағаламай мүмкін емес. Сонымен қатар, тәуелсіз егемен Қазақстанның өтпелі кезеңі қоғам өміріндегі елеулі өзгерістермен сипатталады. Транзиторлы кезең реформалары қоғамның материалды және рухани өмірінің барлық құрылымына енді, құндылықтар, арман - мұраттар, жасөспірімдер жүріс - тұрысының нормалары мен стереотиттері өзгерді. Некеге дейінгі, некесіз жыныстық қатынасқа түсу қалыпты жағдайға айналуда, ал бұл, әрине, бала алдырудың, некесіз бала туудың, туған балаларынан бас тартудың жоғарлауына, яғни жеке адам, жанұя, мемлекет, жалпы қоғам үшін аса жағымсыз мәселелер кешенінің туындауына алып келуде. Күрделі демографиялық жағдайда некесіз бала туу санының тенденциясы-ның айқын жоғарлауы байқалуда, бұл тастанды балалардын жогарылауына әкелуде. Ресми статистикалық мәліметтерге жүгінсек, 2011 жылы 40 мыннан астам тастанды балалар тіркелген, ал қазіргі таңда жалпы Қазақстан Республикасы бойынша 2014 жылғы мәліметтер бойынша жетім балаларға және ата-ананың қарауынсыз қалған баларға арналған 188 балалар үйі жұмыс жасайды. ҚР Білім және ғылым министрлігі балалардың құқықтарын қорғау комитетінің 2014 жылы жасаған баяндамасына сүйенсек, елімізде 32362 жетім және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар тіркелген. Бұл 32362 баланың барлығы толық жетім емес, көпшілігінената-аналары бас тартқан немесе балаларына құқықтары шектелген. Барлық балалар үйінде тәрбиеленушілердің 81,6 %-ң ата-аналары тірі, тек қалған 18,6 %-ң бір немесе ата-анасының екеуі де қайтыс болған. Демек, 6000-ға жуық баланы толық жетімдер деп айтуға болады [1]. Тастанды балалар саны 32 362, олардың ішінде 21 856 бала қазақстандық отбасылардың қамқорлығында, ал 1947-сі патронаттық тәлім-тәрбие алуда. 5 жылдың ішінде еліміздегі жетім балалардың саны 8559 адамға азайды. Тастанды балалар жоғары медико-әлеуметтік қауіп тобына жататындық-тан, олар медициналық бақылаудың приоритетті нысаны болуы керек.
Зерттеу мақсаты. Жұмыстың мақсаты тастанды балалар үйіндегі балаларға медико-әлеуметтік сыйпаттама беру және олардың денсаулығын нығайту сонымен қатар психо-эмоциалық ерекшеліктерінің сабақ үлгеріміне әсерін зерттеу мақсатында ғылыми негізделген медико-әлеуметтік шараларды өңдеу болып табылады.
Зерттеу міндеттері:
-Балалар үйіндегі тастанды балаларға медико-әлеуметтік сипаттама
-Балалар үйіндегі тастанды балалардың аурушаңдығына талдау жасау
-Балалар үйінде тәрбиеленік жатқан тастанды балалардың психо-эмоциалық ерекшеліктері, сабақ үлгеріміне әсері
Орындалған жұмыстың ғылыми жаңалығы. Тастанды балалардың психо-эмоциалық ерекшеліктерінің сабақ үлгеріміне әсерінің деңгейлік көрсеткіші.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңызы. Зерттеу нәтижесінде алынған мәліметтер бойынша тастанды балалардың денсаулық жағдайын бағалау, денсаулығын нығайту сонымен қатар психо-эмоциалық ерекшеліктерінің сабақ үлгеріміне әсерін зерттеу мақсатында ғылыми негізделген медико-әлеуметтік шараларды өңдеу болып табылады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
-Тастанды балалардың балалар үйіндегі медико-әлеуметтік сыйпаттамасы.
-Тастанды балалардың денсаулығын бағалау.
-Тастанды балалардың психо-эмоциалық ерекшеліктерінің сабақ үлгеріміне әсерін зерттеу.
Зерттеу базасы. Шымкент қаласы, №3-і Балалар үйіндегі тастанды балалар.
Жұмысты сынақтан өткізу. Қазақстан мен ТМД елдерінің жас ғалымдары мен студенттері Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті - Ұлт Көшбасшысының Қорымен бірігіп өткен жылдың ең ауқымды іс шарасын - БИОЛОГИЯ, МЕДИЦИНА ЖӘНЕ ФАРМАЦИЯНЫҢ ДАМУ БОЛАШАҒЫ атты жас ғалымдар мен студенттердің үшінші халықаралық ғылыми конференциясына Тастанды балалар үйіндегі балалардың денсаулығын бағалау, Шымкент 2016ж. "ОҚМФА хабаршысы" №4 (73), 2015. 99-101 бет
Диссертация тақырыбы бойынша жарияланымдар:
1.Қазақстан мен ТМД елдерінің жас ғалымдары мен студенттері Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті - Ұлт Көшбасшысының Қорымен бірігіп өткен жылдың ең ауқымды іс шарасын - БИОЛОГИЯ, МЕДИЦИНАЖӘНЕ ФАРМАЦИЯНЫҢ ДАМУ БОЛАШАҒЫ атты жас ғалымдар мен студенттердің үшінші халықаралық ғылыми конференциясына Тастанды балалар үйіндегі балалардың денсаулығын бағалау, Шымкент 2016ж. "ОҚМФА хабаршысы" №4 (73), 2015. 99-101 бет.
2. Тастанды балалар үйіндегі балалар денсаулығының сабақ үлгеріміне әсері, Қазақстан Респулбикасының тәуелсіздігінің 25 жылдығына арналған Ғылым және медицина жастардың заманауи көзқарасы атты студенттер мен жасғалымдардың үшінші халықаралық ғылыми-тәжірибелікконференциясы, Алматы,2016ж.
Жұмыстың көлемі мен құрылымы.
Диссертациялық жұмыс 61 беттен, кіріспеден, тастанды балалрдың денсаулығын бағалау, тастанды балалардыға медико-әлеуметтік сыйпаттама беру, балаларждығ өсу мен дене бітімі, зерттеу материалдары мен әдістерінен, зерттеу нәтижелерінен, қорытындыдан, түйін мен тәжірибелік ұсыныстардан, қолданылған әдебиеттер тізімдерін қамтиды. Жұмыста 14 кесте, 8 сурет қөрсетілген. Қолданылған әдебиет 58 тізімнен тұрады.
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Қазіргі таңдағы тастанды балалар үйіндегі балаларға физикалық өсуі және медико-әлеуметтік сипаттама
Ғылыми зерттеу жұмыстарын талдау нәтижесінде жалпы білім беретін мектептердегі оқушылар мен жетім балалар үйіндегі тастанды балалардың физиологиялық және әлеуметтік дамуының ерекшелігі олардың біреулері отбасында, ал екіншілері отбасынан тыс мекемелерде тәрбиеленуінде ғана емес, сондай-ақ олардың қоғамдағы белгілі бір орынды иеленулеріне де байланысты екені байқалды. Ал, бұл жайлы жинақталып, бір жүйеге келтірілген мәліметтер өте аз. Жоғарыдағы ғылыми әдебиеттерді талдай келе, біз әлеуметтендіру бейімдеу арқылы іске асырылатынына және адамдардың әлеуметтік тәжірибесі, қоғамдағы әдебі, нормаларымен байланыстылығына көз жеткіздік. Сонымен қатар, тастанды балалар мәселесінің даусыз өзектілігі мен оны зерттеу қажеттілігіне қарамастан, отандық әдебиеттерді шолу ғалымдардың бұл мәселені әлі күнге дейін толығымен зерттелмегендерін көрсетеді. Тастанды балалардың денсаулығы мен әлеуметтендіру мәселесін шетелдік, отандық ғалымдардың зерттеулеріне, тәжірибелерге сүйене отырып, теориялық, практикалық тұрғыда сипаттау қазіргі мұндай өзекті мәселені шешуге себеп болады. Айталық, тастанды балалар үйінде тәрбиеленушілердің ерекшеліктерін және олардың дене бітімдерінің немесе физиологиялық, психологиялық даму өзгешеліктерін Е.М.Рыбиновский Д.Янхольц, И.В.Дубровина, А.Г.Рузская, Дж.Боулби, И.М.Бгажнова, С.А.Беличева, Ю.В.Василькова және т.б. ғалымдар қарастырды. Жетім балаларды тәрбиелеудегі дене мәдениетінің мәнін Н.И.Пономарев, В.И.Жолдак, С.Б.Тихвинский, И.М.Воронцов, О.Ю.Фадеева және т.б. өзіндік тұрғыдан ашқан. Бұл мәселені зерттеуде А.М.Прихожан, Н.Н.Толстых және О.Ажнина отбасында және отбасынан тыс тәрбиеленетін балалардың денсаулығы мен психикалық дамуындағы ерекшеліктерін қарастырған. М.В.Осорина тастанды баланың жеке дамуын және даму барысындағы өзгерістер байланысын анықтаса, В.С.Мухин балалар үйіндегі тастанды балалардың мінез-құлқындағы ауытқушылықтың негізгі себептерін зерттеген.Ал, Л.С.Славина мен Г.М.Сысоева балалар үйінде тәрбиеленіп жатқан тастанды балалардың өз мүмкіндіктерінің бағасын жоғарылату үшін жасайтын іс-әрекеттерін сипаттаған. Қазақстандық ғылымда А.С.Уманов, В.В.Трифонов, Л.К.Керимов және т.б. тастанды балаларды әлеуметтендіру тұрғысынан қарастырған. Мысалы, Л.К.Керімов өз еңбегінде тастанды балалардың денсаулығы мен психикасына ықпал етудің белгілі жүйесін жасап көрсеткен. Ш.Е.Жаманбалаеваның еңбектерінде әлеуметтік аспектілері қарастырылған.Қазақстандағы балалар үйі мен интернаттарда тәрбиеленуші тастанды балалардың дамуы мен тарихын Л.Г.Ақжаркенова зерттеп, осы саланың дамуына өзіндік үлес қосты [2]. Әлеуметтендірудің нәтижесі, қоғам талабын қанағаттандыратын әлеуметтену үдерісі болып табылады. Бірақ та, бұл үдеріс жетім балаларды әлеуметтендіруде өзіндік қиындық туғызады. Республикамыздағы жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалғандар көрсеткіші жылдан жылға азаю үдерісі - көңілге медеу болуда. 1999 жылы Қазақстан Республикасында жетім және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған 98 мың бала болса [3]. 2009 жылы - 46 мыңнан астам [4], 2011 жылы - 36777 [5], 2012 жылы - 34785 бала, 2013 жылы - 33682-ге азайған [6], ал 2014 жылы - 32362 жетім бала тіркелген. Бұл мәліметтер Қазақстандағы жетім балалардың саны жылдан жылға азайып келе жатқандығын көрсетеді. 1999 жылмен салыстырғанда жетім балалардың саны 3 есеге азайған. Қазақстан Республикасы Үкіметінің Патронат туралы ережесінде осы ұғымға төмендегідей анықтама берілген: Патронат - ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар қорғаушы және қамқоршы орган мен баланы тәрбиелеуге алуға тiлек бiлдiрген тұлға (патронаттық тәрбиешi) жасасқан шарт бойынша азаматтардың отбасына берiлетiн тәрбиенiң нысаны.Баланы тәрбиелеуге алуға тiлек бiлдiрген тұлға (патронаттық тәрбиешi) мен қорғаншы және қамқоршы органның арасында жасалатын баланы (балаларды) тәрбиелеуге беру туралы шарт патронаттың пайда болуына негiз болып табылады. Сондай-ақ, асырап алу, патронат атанудың шарттары, міндеттері, т.б. мәселелер Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 1999 жылғы 9 қыркүйектегі N 1346 қаулысымен бекiтiлген. Жетімдік баланың психикалық дамуына қаттар әсер етеді. Ата-анадан айырылған және интернат жағдайына түскен балалардың жалпы психикалық жағдайы төмендейді, өзін-өзі реттеп-бағыттауы бұзылады, көңіл күйі жабырқау болады. Балалардың басым бөлігі өмірге деген құштарлығы жоғалады, өзіне -өзі сенімсіздігі күшейіп, бойын үрей билей бастайды [7].
1.2 Тастанды балалар үйіндегі балалардың өсу немесе дене құрылысының даму ерекшеліктер
Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің мәліметтері бойынша (2013 ж) балалар үйіне немесе тастанды балалар (шешесі бас тартқан балалар) ішінен 64% құрсақ ішіндегі даму кедергілерімен анықталса, ол балалардың 10%-да тұқым қуалаушылық немесе тума аурулармен кездеседі екен. Балалардың 30-40% маскүнемдер отбасынан шықса, 13% әкесі туберкулезбен, сифилис, диабет немесе психикалық ауруларымен анықталғандар[8].
Психикалық жағынан да денсаулық жағынан да барлық тастанды балалардың жартысына дейін аурулар кездеседі. Көптеген тастанды балалар ішкі жатырлық аурулармен ауырады, мысалы, цитомигалия, таксоплозмоз, хламидиоз.
Тастанды балалардың көбісі балалар үйіне немесе қазіргі лексиконмен айтар жетімдер үйіне келіп түскенге дейін жағымсыз, яғни ыңғайсыз отбасы үйлерінде немесе көшеде тіршілік етуі мүмкін. Сол уақыттаға балалардың басынан өткен стресс жағдайлары баланың эмоциалық ахуалы саласының дамуына кері ықпал етеді.
Психологтардың зерттеуі бойынша тастанды балаларға бір сипатты белгі тән, ол: мінез-құлық пен өзіндік ұстанымдарында үлкендерге тәуелділік, сыртқа адамдармен ортада өзін бөтен, бөгде іспетті сезіну, өз ойын ашық айта алмау.
Республикада жетім балаларға арналған 188 ұйым бар. Оның ішінде 43 ұйым денсаулық сақтау және халықты әлеуметтік қорғау жүйесінде. Оның құрамында 2095 бала. Ал құрамында 7784 бала бар 145 ұйым білім беру жүйесіне қарайды. Ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалардың қоғамда өз орнын тауып, отбасында жақындарымен өмір сүруге бейімделуі үшін отбасы үлгісіндегі балалар үйі және отбасы үлгісіндегі балалар ауылдары желісін дамытуға баса назар аударылуда. Аталған интернат үйлері үшін Үкімет жыл сайын ортақ қазынадан 8 миллиард теңге бөледі [9].
Статистикалық мәліметтерге жүгінсек, Қазақстан Республикасы бойынша 18 мыңнан астам ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған жетім балалар мен тастанды балалар тәрбиеленуде. Тәрбиеленушілердің 80% қазақ балалары. Олардың 4% ғана әртүрлі тағдыр тауқыметтерімен ата-анасынан айырылғандар болса, 96% ата-анасынан айырылғандар, яғни әлеуметтік жетімдер (әке-шешелерінің ішімдікке салынуынан, өз балаларын перзентханаларға немесе өзге орындарға тастап кетулеріне байланысты сәбилер үйі мен балалар үйлеріне қабылданғандар). Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің 78% - нан астамында физиологиялық, педагогикалық, психологиялық жағынан дамуында ауытқушылықтар байқалады. Оған себеп ата-ана өлімі, отбасының ұрыс-керістері, күнделікті күн тәртібінің балалар үйіне келгенге дейінгі уақытта дұрыс болмауының әсерінен болады. [10].
Қазақстандағы балалар үйіне келіп түсетін балалардың денсаулығы жылдан жылға нашарлауда. Мысалыға тәуелсіздік жылдарына дейінгі уақыттарда тастанды балалардың денсаулығы бойынша түрлі аурулармен, психикалық науқас балалардың құрамы 40%, болса, 2009 жылға қарай бұл көрсеткіш -81% жеткен[11].
Жанұяда тәрбиеленетін балалармен салыстырғанда балалар үйіндегі балаларда тыныс алу мүшелері, асқорытыу жүйесінің бұзылыстары, зат алмасу және иммунитеттің төмен болуы іспеттес аурулар 1,5-2 есеге көп кездеседі[12].
Тастанды балаларда мұндай ауру түрлерінің көп болу себептері мына пункттерден байқаймыз:
-Тастанды балалардың басым бөлігі негативті тұқым қуалаушылық белгілерімен туылады (маскүнемдік, нашақорлық);
-Тастанды балалар көбінесе тума дене және психикалық аномалиялармен дүниеге келеді (мысалы, анасы баласының туылуын қаламай жасанды қолдан түсік тастау үшін түрлі зиянды дәрмектерді пайдалануынан болуы да мүмкін);
-Қаланбаға жүктіліктің өзі баланың денсаулығына үлкен кері әсерін тигізеді.
Балалардың күрделі контингенті сол балаларды тәрбиелеп, кешенді емдеу жұмыстарын жүзеге асыру үшін жаңа мүмкіндіктер мен шешімдерді талап етеді.
Тастанды балалардың дене бітімінің өсу - даму кешені мағынасы өте кең ауқымды. Бұл түсінікке баланың организмнің қызмет ету кешенді қасиеттері, дене күшінің мөлшері мен іс-әрекетке қабілеттілік өлшемдерін жатқызамыз[13].
Тастанды балалардың физикалық (дене) өсіп дамуының негізіне организмнің механикалық-құрылымдық қасиеттерін анықтайтын белгілерімен анықталады, ол белгілерге төмендегілер кіреді:
-дененің ұзындығы;
-дене салмағы;
-кеуде қуысының аумағы[14].
Тастанды сәбидің туған күнінен бастап ер жеткенге дейінгі өсу және даму процессінде байқалатын заңдылықтар:
Өсу мен даму қарқынының біркелкі еместігі; Өсу мен даму процессінің біркелкі жүрмейтіндігіне байланысты "баланың жасы" деген сөздің өзін дәлелдеу қажеттігі туады. Осыған байланысты төмендегідей жастарды айыруға болады[15].
Хронологиялық жас (немесе күнтізбе жасы) - дүниеге келген уақытынан бастап, бақылау жүргізіп отырған күнге дейінгі аралық. Жастың мұндай түрін айыру күнтізбе арқылы анықталатындықтан ешқандай қиындық туғызбайды.
Биологиялық жас. Әрбір сәбидің жеке өсу және даму дәрежесіне байланысты болатын, организмнің морфофункционалдық ерекшеліктерінің жиынтығы. Биологиялық жасты анықтау - бой ұзындығы көрсеткішіне, бой ұзындығының жылдық қоспасына, тұрақты тістердің санына, екінші жыныстық белгілеріне және menarche жасына байланысты жүргізіледі[16].
Әр-түрлі органдар мен жүйелердің өсуі мен дамуының бір мезгілде орындалмауы; Организмнің бір бүтін жүйе екеніне қарамастан, онтогенез процессінде жеке органдар мен жүйелердің өсуі мен дамуы бір мезгілде болмайды (гетерехронды). Жеке органдар мен жүйелердің өсуі мен дамуының гетерохрондылығы қоршаған орта факторларының, балалар мен жасөспірімдердің іс-әрекеттерін жеке нормалаудың ғылыми негізі болып табылады.
Өсу мен даму процессінің жыныстық айырмашылығы (жыныстық ди-морфизм); Жыныстық диморфизм-өсу және жеке функционалдық жүйелер мен бүкіл организмнің даму қарқынының зат алмасу процессінің ерекшелігіне байланысты болады. Мысалы, жыныстық ер жетуге дейін, ер балалардың негізгі антропометриялық көрсеткіштері қыз балаларға қарағанда жоғары болып келеді. Ал керісінше, пубертатты кезеңде қыз балалардың бойының өсу параметрі, салмағы, кеуде шеңбері ер балаларға қарағанда жоғары болады[17].
Яғни, осы көрсеткіштер балалардың жас-жыныс ерекшелігіне сәйкес бірінші қиылысуы болады. Ал 15 жаста ер балалардың өсу қарқыны үдейе түседі де, олардың антропометрлік көрсеткіштері қайтадан қыз балаларға қарағанда жоғары болады. Сөйтіп, екінші қиылысуды анықтауға болады. Бойдың өсуіндегі осы екі қиылысу-дене бітімі дамуының қалыпты жағдайдағы дамуына тән. Сонымен қатар көптеген функционалдық жүйелердің әсіресе бұлшық ет, тыныс алу және жүрек, қан-тамыры жүйелерінің даму қарқынының бірдей жүрмейтіндігі байқалады.
Органдар мен жүйелердің биологиялық сенімділігі; Организмнің әрбір қызмет етуші жүйелеріне сәйкес биологиялық сенімділікті анықтайтын потенциалды мүмкіндіктердің генетикалық қоры берілген. Бұған өкпе, бүйрек, көз, құлақ сияқты бірқатар органдардың жарыса қызмет етуі мүмкіндік береді, яғни тірі организмдегі негізгі жүйелердің көбі бірінің қызметін бірі қайталай алады және организмге қажетті элементтердің қоры шексіз деп есептеуге болады. Жүйелердің осындай биологиялық сенімділігі және тіршілік мүмкіндігінің молдығы болмаса, өмірге тұрақты түрде төнетін қауіптен организмнің өсіп, дамуы қорғана алмас еді [18].
Генетикалық және сыртқы орта факторларының маңызы; Балалардың дамуына әсер ететін барлық факторлардың жиынтығын екі үлкен негізгі топқа бөлуге болады: Биологиялық (генетикалық) және қоршаған орта(қоршаған орталық және әлеуметтік) факторлары. Биологиялық факторларға тұқым қуалау заңдылықтарын анықтайтын генетикалық белгілердің барлық кешені жатады. Қоршаған орта факторлары деп, сыртқы әсердің нәтижесінде пайда болған өзгерістерді айтады. Олардың ішінде абиотикалық (қоршаған орта) және биотикалық (әлеуметтік орта) факторларды бөлуге болады [19].
Биологиялық және қоршаған орта факторларының өсіп келе жатқан организмдердің дамуына тигізетін әсерін зерттеуге көптеген іздену жұмыстары арналған. Бірақ, қандай да бір топты бөліп, басқалардан артығырақ етіп көрсетуге мүлде болмайды. Мысалы, тұқым қуалаушылық ролін артығырақ бағалау даму процессінің артығырақ екенін мойындауға мәжбүр етеді. Олай болса, сәбиге ата-анасының барлық жаман, жақсы қасиеттерінің бәрі (соның ішінде аурулары да) міндетті түрде берілуі керек. Солай десек те, тұқым қуалағыштықтың бағыт беруші роль атқаратынын ешкім жоққа шығара алмайды.
Қоршаған орта және әлеуметтік себептердің әсерін артығырақ көтермелеу, екінші бір қиыншылыққа әкеліп соғуы мүмкін. Егер осындай болжамдарға сенетін болсақ, организмнің мүмкіншіліктері шексіз бола отырып, қоршаған ортаның әсері арқылы кез келген баладан "вундеркинд" жасап шығаруға болады. Сондықтан екі фактордың да әсерін естен шығармау керек[20].
Көптеген гигиенистердің пікірлері бойынша балалар мен жасөспірімдердің қызмет функцияларының үйлесімді дамуын бұзатын болғандықтан және қызмет қаблетін азайта-тындықтан акселерация балалар организмі үшін қолайсыз болып табылады. Сондықтан, өсіп келе жатқан балалардың дене бітімінің дамуын бақылауға ерекше көңіл бөлінуі керек[21].
Организмнің өсіп, даму заңдылықтары балалар мен жасөспірімдердің қалыпты өсіп, дамуы үшін, қоршаған орта факторларын гигиеналық нормаландырудың теориялық негізі болып табылады. Бұл заңдылықтарды білу, балалар мен жасөспірімдер гигиенасы бөлімінің дәрігеріне жеке органдар мен жүйелердің баланың әртүрлі жас кезеңдерінде бүтін организм ретінде қызмет етуін, оның қоршаған ортамен байланысын анықтауға және осы жағдайдың мәнін тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.
Балалар мен жасөспірімдердің денсаулығын, даму жағдайын бақылау кезінде жиналған мәліметтерге, санитарлық дәрігер, өсіп келе жатқан организмнің жас ерекшеліктерін терең ескеру негізінде ғана дұрыс анықтама бере алады.
Яғни, осы заңдылықтарды терең түсініп алмайынша балалардың күн тәртібін ұйымдастыру, тәрбиелеу, оқыту процесстеріне, тамақтану жағдайына ғылыми негізделген талаптар қою және санитарлық-эпидемиоло-гиялық бақылау жүргізу мүмкін емес[22].
Сонымен қатар, дене бітімінің дамуының көрсеткіштері, балалар организміне қоршаған ортаның тигізетін әсерінің деңгейін анықтаумен бірге, салауаттандыру шараларының тиімділігі туралы пікір айтуға да мүмкіндік береді. Жеке баланың, немесе ұжымның дене бітімінің даму дәрежесі, бағалы гигиеналық көрсеткіш болғандықтан, балалар мен жасөспірімдердің морфологиясы ішкі факторлардың да, сыртықы факторлардың да әсерін көрсетеді. Сондықтан да, және қолданылып жүрген тәсілдердің қарапайымдылығы мен арзандығына байланысты, балалар мен жасөспірім-дерге дүниеге келген күннен бастап, жыныстық ер жету кезеңіне дейін антропометриялық байқауларды міндетті түрде жүргізу керек [23].
Сондықтан, дене бітімінің дамуын бағалағанда бой ұзындығын, дене салмағын және кеуде шеңберін міндетті түрде зерттеу керек. Арнаулы, терең жүргізілетін зерттеулерде дененің әртүрлі бөліктерінің ұзындық диаметрі, сан, иық, жіліншіктерінің шеңбері т.б. қосымша өлшенеді. Ұжымның дене бітімінің дамуын, жеке жас мөлшері топтарының негізгі антропометриялық белгілерінің және олардың өзгерістерінің орташа арифметикалық өлшемде-рін есептеп шығару арқылы бағалайды.
Балалардың дене бітімінің дамуына жеке баға беру әр-түрлі тәсілдермен жүргізіледі:
Ең басында осы мақсат үшін көп уақыттар бойы жеке антропометриялық параметрлердің қатынастары-индекстер тәсілі қолданылды. Бұндай индекстердің саны бірнеше ондықтарға дейін жетті. Әртүрлі индекстер әртүрлі көрсеткіштердің санынан тұрды, ең қарапайым индекстер-екі көрсеткіштен тұрды (дене салмағы - бой ұзындығы және кеуде шеңбері-бой ұзындығы индекстері). Индекстердің есептелуі қарапайым болып келетіндіктен, бұрынғы кезде кеңінен қолданылған болатын. Әсіресе, ең кең таралғандары Брок, Пинье, Кетле, Гульда және Кауп, Ливи, Рорера жоғарыда аталған Эрисман индексі және т.б. болды.
Осы уақытқа дейін жеткен Брок индексі бойынша, дене салмағы (кг), бой ұзындығынан (см) 100 см алғанға тең. Мысалы, бой ұзындығ 170 см болса, дене салмағы 70 кг тең болуы керек. Пинье индексі, немесе "сандық көрсеткіш", бой ұзындығынан дене салмағын және кеуде шеңберінің көлемін алғанға тең. Индекс аз болған сайын, организм әлсіз болады деп есептелді.
Индекстердің көптігі, олардың ешқайсысының да қанағаттанарлық нәтиже бермейтіндігінен болды. ХІХ ғасырдың аяқ кезінің өзінде олардың қолданылуы күдік туғыза бастады. Индекстердің балалар организмдерінің бой ұзындығының бірдей еместігін есепке алмайтындығы, олардың негізгі кемшілігі болып саналады. Қазіргі кезде дене бітімінің дамуын бағалауға индекстер тәсілі пайдаланылмайды [24].
Индекстер тәсілдерінің орнына Сигмадан ауытқу (дене бітімі дамуының профилі) келеді. Оны 1925 жылы белгілі неміс антропологы Рудольф Мартин ұсынған еді. Ол, жеке адамдардың дене бітімі дамуының параметрлерін, осы параметрлердің орташа арифметикалық көрсеткіштерімен салыстыру арқылы жүргізіледі. Алынған айырмашы-лық санды, сәйкес белгілердің орташа квадраттық ауытқуына бөледі де, сигмадан ауытқуды табады. Дене бітімінің дамуы сигмадан ауытқу көлемі бойынша бағаланады. Әрбір баланың профилі ретінде графиктік көрсеткіш сызылады. Бұл тәсіл қарапайым және шындыққа жақын, бірақ дене бітімі дамуының барлық көрсеткіштері бір-бірінен бөлек және жеке бағаланатындықтан кеңестер одағында бұл тәсіл кеңінен қолданылмады [25].
Сол сияқты Центиль және процентиль (Centum -жүз) тәсілі де қарапайым және қолайлы. Бұл тәсілді ең алғаш медицинаға енгізгендердің бірі, Американың зерттеуші ғалымдары Стюруа мен Мередит. ХХ ғасырдың бірінші жартысында олар, дене салмағы мен бой ұзындығы үшін, кеуде және жіліншік шеңбері үшін, май қабатының қалыңдығын бағалау үшін графиктік процентильдік шкалалар жасады. Центильдік анализдің негізі мынандай: қандай да бір белгінің барлық варианттарын кішісінен бастап үлкеніне қарай, бір қатарға орналастырады. Одан соң барлық қатарды 100 бөлікке - процентильге бөледі, олардың тең ортасы Р50 - медиана деп аталады. Әрбір центиль, зерттелетін бөліктердің проценттік қатынасын сипаттайды. Көбінесе Р3, Р10, Р25, Р50, Р75, Р90, Р97 процентильдері қолданылады. Белгілердің Р25 - Р75 шегіндегі көлемдері орташаға жатады. Бір өлшемді процентильді графиктер пайдалануға өте қолайлы және оны антропологтар және педиатрлар өте кеңінен қолданып жүр. Бірақ, сигмадан ауытқу тәсілі сияқты бұл тәсіл де дене бітімі дамуының көрсеткіштерін бір-бірінен жеке дара, корреляциялық байланыссыз қарастырады.
Регрессиялық анализ (корреляциялық) тәсіл бой ұзындығы 1 см өзгергенде, дене салмағы мен кеуде шеңберінің қандай көлемге өзгеретінін көрсететін регрессиялық шкала құруға негізделген. Бұл шкала жеке адамның барлық параметрлерін сигмалық регрессия көлемі бойынша, бір-біріне байланысты алып, дене бітімінің дамуы туралы жалпы қортынды жасауға болатын, бағалау таблицасы болып табылады.
Балалар мен жасөспірімдердің ғылыми зерттеу институты тастанды балалардың дене бітімінің дамуын регрессия шкаласы бойынша сандық жағынан бағалау үшін, арнаулы үлгі құрастырды [26].
Үлгіде бой ұзындықтарының 5 классы бөлінген:
-1 - аласа;
-2 - орташадан аласа;
-3 - орташа;
-4 - орташадан биік;
-5 - биік. Және мұнда дене бітімі дамуын бағалаудың 5 дәрежесі бөлініп көрсетілген:
Бүгінгі күнге дейін, жоғарыда көрсетілген дене бітімінің дамуын бағалау тәсілдерінің бірде-біреуі абсолютті қолдау таппағанын айта кету керек. Олардың бірде-біреуі кемшіліксіз емес. Сигмадан ауытқу тәсілі сияқты центильдік тәсілдер де дене бітімі дамуының параметрлерін, бір-біріне қажетті байланыссыз, бірінен-бірін жеке дара қарастырады. Регрессиялық тәсілде дене бітімі дамуының негізі ретінде бой ұзындығы алынады, ал, оған бағынышты белгілерге (дене салмағы мен кеуде шеңбері) варианттарды бөлген кезде мектеп оқушыларында мөлшерлеген дұрыстыққа сәйкес келмейтін, жиіліктің бір жақты ассимметриясы тән. Осы көрсетілген жағдайлар белгілі қателіктерге әкеліп соғуы мүмкін. Сондықтан, бағалау таблицасындағы бағынышты белгілердің тастанды балалар үшін алынған - "нормалау" шекарасы М +2 -ға дейін кеңейтілген.
"Норманың" шекарасын кеңейту, "дене салмағы артық" деген бағасы бар тастанды балалардың меншікті үлесін азайтады. Өйткені -1 және +2 арасындағы "дене салмағы артық" деген тастанды бала, семіздікке жата бермейді. Өсіп, даму жағдайындағы тастанды балалардың организімінің артық салмағы семіруді ғана көрсетпейді, сонымен қатар, белгілі дәрежеге дейін бұлшық еттер дамуының да көрсеткіші болып саналады. Нағыз семіру олар үшін М +2G шегінен едәуір шығып тұрады. Мұндай жағдайды гигиенистермен бірге клиницистер де растайды (7,8,9 суреттер).
Стандарттар жасау үшін, екі негізгі зерттеу тәсілдері қолданылады: жалпылама тәсілі (көлденеңінен кесу)-салыстырмалы аз ғана уақыттың ішінде қажетті топтарды жалпы тексеру және жекелендіру тәсілі (лонгитудиналық немесе ұзынынан алу) - ұзақ уақыт бойы белгілі бір баланы, немесе белгілі бір ғана топтың балаларын бақылап отыру [27].
Балалар үйінде қазіргі таңда балалар ортаға және олармен туылғаннан бастап жүргізілетін жеке-дара жұмыстарға, қарым-қатынасқа үлкен мән берілуде. Негізгі ауыртпашылық логопед, психолог, тәрбиешілерге жүктелуде. Дамуында терең артта қалушылығы бар балалар үшін жан-жақты сенсорлық әсер алатындай "сенсорлық бөлмелер" деген қолданылады. Денсулықты, негізінен, сапалық жағынан және мүмкіндігінше сандық жағынан бағалау керек. Ең бастысы, денсаулыққа баға беру кешенді түрде жүргізілуі керек. Осы түсініктерге байланысты балалардың денсаулық жағдайына денсаулыққа анықтама бере алатын негізгі 4 белгіні есепке ала отырып баға беріледі. Олар:
1. Тексеру кезінде созылмалы аурушаңдықтың бар, жоғы. Маман-дәрігерлердің тексеруі арқылы анықталады.
2. Организмнің негізгі жүйелерінің қызмет жағдайы. Клиникалық тәсілдер арқылы, қажет болған жағдайда функционалдық сынамаларды пайдалану арқылы анықталады.
3. Организмнің сыртқы ортаның қолайсыз әсерлеріне қарсыласу мүмкіндігі. Өткен жылғы жедел аурулардың санына байланысты анықталады.
4. Физикалық даму деңгейі және оның үйлесімділігі. Психикалық даму деңгейі. Физикалық даму антропометрлік өлшеулер жүргізіп, стандарттар және бағалау таблицаларын қолдану арқылы анықталады. Психикалық даму деңгейін психоневрологиялық тексеру кезінде анықтайды[30].
Денсаулық топтары - Жоғарыда айтылған төрт белгіні есепке ала отырып, баланың немесе жасөспірімнің денсаулығына кешенді баға берілген соң, төменде көрсетілген 5 денсаулық тобының біреуіне жатқызады:
Бірінші топ - дені сау, дене бітімінің дамуы дұрыс, негізгі органдар мен жүйелердің қызметі қалыпты жағдайдағы балалар мен жасөспірімдер. Яғни, бұл топқа жататын балалардың созылмалы аурулары жоқ, ешқашан ауырмаған, немесе бақылау мерзімінде жеңіл аурулармен науқастанып, жылдам жазылған, дене бітімі мен психикалық дамуы өзінің жасына сәйкес үйлесімді жағдайдағы балалар.
Екінші топ-дені сау, бірақ, функционалдық немесе кейбір морфологиялық ауытқулары бар, сонымен қатар жедел және созылмалы ауруларға қарсыласу мүмкіндігі азайған балалар. Яғни, созылмалы аурулары жоқ, бірақ жиі (жылына 4 реттен көп) және ұзақ (бір аурумен 25 күннен көп) ауырған балалар.
Үшінші топ-созылмалы аурулары компенсация сатысында, организмдерінің қызмет мүмкіндіктері сақталған балалар мен жасөспірімдер. Яғни, созылмалы аурулары немесе туа пайда болған потологиялық ауытқуларының қабынулары сирек болатын және жеңіл өтетін, жалпы денсаулық жағдайы қанағаттанарлық дәрежедегі балалар.
Төртінші топ-созылмалы аурулары субкомпенсация жағдайындағы, организмдерінің қызмет мүмкіндіктері азайған балалар мен жасөспірімдер. Яғни, созылмалы аурулары мен туа пайда болған дамудағы ақаулары субкомпенсация жағдайындағы, олардың қабыну, асқынулары жиі болып тұратындықтан денсаулық жағдайы нашарлаған, жедел аурулардан жазылу уақыты (реконволесценция) ұзақ болатын балалар.
Бесінші топ-созылмалы аурулары декомпенсация жағдайындағы, оганизмдерінің қызмет мүмкіндіктері едәуір төмендеген балалар мен жасөспірімдер. Бұл топтағы балалар негізінен жалпы профильдегі балалар мекемелеріне бармайды және жалпы бақылауға алынбайды.
Мұндай топтастыру, белгілі дәрежеде шартты түрде болғанымен, қандайда бір факторлардың әсер етуін зерттеуге ғана емес, сонымен қатар, салауаттандыру шараларының тиімділігін бағалауда да, балалардың санитарлық жағдайын сипаттауға да мүмкіндік береді.
Дені сау балалар мен науқас тастанды балалардың арасындағы шекара болып саналатын, денсаулықтың 2-ші тобын бөліп көрсетудің іс-тәжірбиелік үлкен маңызы бар. Бұл топқа жатқызылған балаларға емдеу-салауаттандыру шараларын жүргізбесе, аздаған функционалдық ауытқулары аурушылдыққа айналып кетуі мүмкін, сондықтан бұл денсаулық тобын "қауыптілік" тобы деп те атайды [28].
Бұдан гөрі әділірек топтастыру үшін, және әртүрлі мекемелердің мәліметтерін үйлестіру үшін "Тастанды балаларды жаппай дәрігерлік тексеруден өткізген кезде, денсаулықтарындағы таралған кейбір ауытқулардың дәрежесі мен сипатына қарай денсаулық топтарын анықтау кестесі" өңдеп шығарылды. Бұл анықтау кестесі бойынша, әлі ауруға айналмаған кейбір функционалдық ауытқуларды анықтауға болады, яғни денсаулықтың екінші және үшінші топтарын ажыратуға болады[29].
Денсаулықты тексеруге қатысатын әрбір маман, өз саласынан денсаулық тобын анықтап, қортынды жазады. Осы қортындылар бойынша дәрігер педиатр денсаулықтың ең соңғы бағасын беріп, денсаулықтың жалпы қай топқа жататынын анықтайды. Мұнда, кейбір ерекшеліктерге көңіл аудару қажет:
1. Егер, балада қатарынан бірнеше ауру бар болса, онда соңғы қорытынды ең күшті ауруға байланысты қойылады.
2. Егер, баланың үшінші топқа жататын бірнеше ауруы болса, онда науқас баланы төртінші топқа бөледі.
Тастанды балаларда көптеп кездесетін аурудың немесе терминнің атауы депривация болып саналады.
Эмоциялық депривация балалар үйінде тәрбиеленетіндер де ерекше байқалады. Депривацияның келесі түрі - сенсорлық депривация - яғни заттық ортаның болмауы және сезім мүшелері қоздырғыштараның жетіспеуі. Депривацияның бұл түрін де балалар үйінде тәрбиеленетіндерден кездестіреміз.
Депривация сонымен қатар тек балалар үйінде емес, отбасында тәрбиеленіп жатқан балаларда да байқалады. Отбасында анасы болмаған нмесе баласына эмоциялық көңіл бөлмеген жағдайда аналық депривация туындайды. Психикалық күймен сипатталады. Аталған психикалық жағдай мінез-құлықтың өзгеруінен байқалады. Депривация механизмі баланың сыртқы орта адамдарымен қарым-қатынасының шектелуімен, баланың негізгі психикалық қажеттіліктерінің жеткіліксіз қанағаттандырылуымен байланыс-ты. Сонда, психикалық депривация деген өмірлік жағдайлар нәтижесінде туындайтын нақты психикалық күй. Мұндай жағдай баланың негізгі қажеттіліктерін толық қанағаттандыруға қолайлы мүмкінідіктері болмаған кезде туындайды. Балалар үйінде тәрбиеленетіндер көп жағдайда нашар тұқым қуалаушылық қасиеттеріне ие: алкоголизм мен нашақорлық, туылғаннан пайда болатын психикалық және неврологиялық патологиялар маскүнем ата-аналардан туылған балаларда, жүктілікті тоқтату үшін түрлі шараларды қолданған аналардан туылған балаларда түрлі психикалық ауытқулар байқалады. балалар үйінде тәрбиеленетіндерде психопатологиялық белгілер: ақыл-ой кемістігі және шизофрения белгілері де кездеседі [30].Нәрестелік, ерте сәбилік шақтағы аналық депривация жағдайындағы балалардың даму проблемасы жайлы, яғни олардың балалар үйінде, емханаларда, жабық орталықтарды даму мәселесі зерттеулер жазған атақты Отандық ғалымдарды Н.М. Аксарина, М.И. Лисина, Т.М. Землянухина, Ю.Ф. Полякова, Н.М. Щеловановаларды атап кетпеуге ешбір болмайды.Балалар үйінде қазіргі таңда балалар тәрбиелентін ортаға және олармен туылғаннан бастап жүргізілетін жеке-дара жұмыстарға, қарым-қатынасқа үлкен мән берілуде. Негізгі ауыртпашылық логопед, психолог, тәрбиешілерге жүктелуде. Дамуында терең артта қалушылығы бар балалар үшін жан-жақты сенсорлық әсер алатындай "сенсорлық бөлмелер" деген қолданылады. Педагогтар ересек балалардың табиғат, саябақ, музей тағы басқа демалыс орындарына барып дамуына жағдайларды барынша жасайды. Қазіргі таңның өзінде балалар үйлерінде депривацияның түрліше формаларының байқалуын көруге болады [31].Бір жас пен 4 жасқа дейінге 462 баланың дамуына бақылау жүргізу арқылы мынандай нәтижелерге қол жеткіздік. Олардың жүйке-психикалық дамулары төменгі деңгейде.Әсіресе екінші жастағы балалар аналық депривация жағдайында екеіндігі анықталды. Үшінші жаста ғана сюжетті және рөлдік ойын белгілері қалыптасатындығы байқалады. Ал тіл дамуына келсек, тек сөзді айтуда емес, сөздік реакциялар яғни ойлаумен байланыста бола отырып кешеуілдеп дамыған.Л.С. Выготский атап кеткен "сензитивті" кезең, яғни екінші жаста бұл балалар сенсорлы және тілдік дамуда өте артта қалушылық көрсетеді. Балалар үйіндегі балалардың даму динамикасын бақылай отырып мынандай қорытынды жасауға болады: 4-5 айлық кезеңнің өзінде эмоция, көру, есту анализаторларының дамуында алғашқы ауытқуларды көруге болады. Ал 7-12 айлық кезеңінде тілдің дамуындағы дайындық кезеңдерінің терең артта қалушылығы көрінеді.Алғаш туылғаннан анадан айрылу баланың қарым-қатынасқа тапшы, жұтаң болуына жеткізеді. Алғашқы бірінші жылы қалыптаспаған эмоционалды-іскерлік қарым-қатынас баланың тілінің дамуына кедергі болады, ал әрі қарай оның жеке басының қалыптасуына да өз зиянын тигізеді.Екі жастағы балаларда қозғалыс белсенділігі төмен болады, бұл бір жағы олардың сергектік күйлерін көп жағдайда кедергі, барьер артында өткізуімен де байланысты түсіндіріледі.Тастанды балалардың мінез-құлқының қалыптасуы да түрлі ауытқулар-мен көрінеді. Олардың көпшілігіне қатты қозғыштық тән: олар ұзақ уақытқа дейін ұйықтай алмайды, мазасыз ұйықтайды. Оларға ұйықтарда аналық жылылық, жылу сөздері, бесік жыры, ертегі айту жетіспейді. Ұйықтар алдында жалғыздан-жалғыз қалғндықтан, олардың көбісі саусақтарын сорады, тербеледі де ұйықтайды.
Жетімдік мәселесін талдау барысында, олардың өмір сүру ортасы, жағдайы, ондағы қарым-қатынас олардың психикалық дамуына әсер ететіндіктен денсаулықтарынан да көрініс табады [32].
Көптеген ғалымдардың зерттеулерінде ерте кезеңнен бастап балалар үйінде тәрбиеленушілер өздерінің эмоциясын, тілектерін және өз-өздерін басқара алмайтындығын дәлелдеген. Олардың көңіл күйлері де тез өзгергіш болады. Қиын жағдайларға кездескенде мұндай балалар агрессия көрсетіп, басқаларды кінәләйді, өйткені олар кикілжіңді нәтижелі өзіндік тұрғыдан шеше алмайды. Сонымен қатар балалар үйінде тәрбиеленушілер қоршаған ортаға немқұрайлы қараулар мен пассивті іс-әрекеттерімен сипатталады. Жеке тұрғыдан дамуына келер болсақ, мұндай балалар өздерінің болашақтарын болжай алмайды. Олар бір күндік өмірлеріне қанағаттанады, фантазия, армандау, бір-нәрсеге талпынуға кереғар. Сондай-ақ олардың тілек-мақсаттары да сол кездегі қажеттілікпен ғана шектеледі. Яғни, бұл балалардың психологиялық бейнесіне өмірлерінің тек балалар үйімен шектелуі, жеке тәжірибелерінің жоқтығы көп әсер етеді. Баланың дұрыс дамуы үшін оның өзіндік тәжірибесін, танымдық іс-әрекетін кеңейту қажет. Олардың тіпті, өз құрбы-құрдастырмен қарым-қатынас жасаулары да төменгі деңгейде.
ВВ.Коньков, А.Асеев, В.У.Агеевец, В.М.Выдрин, В.И.Морозовтардың ғылыми еңбектерінде ата-ана қамқорынан қалған балалардың адамгершілік қарым-қатынастарын қалыптастыру мәселелері қарастырылған.
Жеке адам болып қалыптасу нақты әлеуметтік орта жағдайында іске асырылады. Жасөспірім жастарында олар өздерінің жекелік қасиеттеріне талдау жасай алады [33].
1.2.1 Тастанды балалар үйіндегі балаларға әлеуметтік сипаттама
Қазақстан Республикасында (ҚР) тастанды және ата-ана қамқорлығынсыз қалған балаларды кәмелетке толғанша мемлекет тікелей қамқорлығына алады, сондай-ақ кәмелетке жеткеннен кейін де олардың жоғары оқу орындарына қабылдануына, жұмысқа орналасуына, баспанамен қамтамасыз етілуіне заңдарда белгіленген негіздерде түрлі жеңілдіктер көрсетіледі.
Тастанды және жетім ұғымымен қатар кейінгі кезде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz