Нар түйеге байланысты тілімізде мадақтау сипатындағы фразеологизмдер баршылық

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Бұл курстық жұмыс қазіргі қазақ тілінің ең күрделі мәселелерінің бірі - үй жануарлары негізінде қалыптасқан фразеологизмдер мен олардың қолдану өрісін тереңдетіп зерттеуге арналған. Берілген тақырыпқа байланысты көптеген ғылыми мағлұматтар, авторефераттар, қолжазба деректер, бұқаралық ақпараттар көздері қолданылды.

Зерттеу жұмысының өзектілігі: Үй жануарлары негізінде қалыптасқан фразеологизмдер - лексикология мен лексикография саласының әлі толық зерделенбеген көлемді тақырыптарының бірі. Қазіргі қазақ тіл білімінде үй жануарларына қатысты фразеологизмдерді зерттеген ғалымдар бар болғанымен, үй жануарлары негізінде туындаған фразеологизмдердің нақты классификациясы қалыптасқан жоқ. Бұдан бөлек, үй жануарлары негізінде қалыптасқан фразеологизмдердің мағыналық тобы - тұтастай жүйеленбегенін айтқымыз келеді. Осы мәселені ескере отыра, біз үй жануары негізінде қалыптасқан фразеологизмдерді өз ішінен субъектінің іс-қимылына, эмоциялық-экспрессивтік реңке және мекен-мезгіл атауына қатысты деп бірнеше семантикалық топқа жіктедік. Бірақ жасаған талдауымыз - үй жануарларына қатысты фразеолгизмдердің мағынасын топтастырудың субстанциясы екендігін мойындамақпыз. Алайда болашақта бұл еңбегіміз ғылыми айналымға енер деген үміттеміз. Себебі үй жануаралы негізінде қалыптасқан фразеологизмдердің семантикалық тобын құрастыру - қазақ тіл білімі үшін тың жаңалық болып табылады. Оның үстіне бүгінгі уақытқа шейін үй жануарлары негізінде туындаған фразеологизмдердің зерттелім тарихы, ғылыми аспектісі, семантикалық тобы, ұйытқы сөзі, концептуалдық мәні мен классифкациясы жалпы түрде зерделенді. Бұны қазақ тілінің лексикологиясы мен лексикография саласының даму қарқына байланысты деп білеміз. Сондықтан зерттеу жұмысы барысында біраз мәселені айқындағанымызды еш жасырмаймыз. Мәселен, үй жануарлары негізінде қалыптасқан фразеологизмдерді «зоофразеологизмдер» деп нормативтендіру - арттық болмас еді. Зоофразеолгизмдер термині фразеологизмдер табиғатын әлдеқайда кеңірек ашатынына нық сенім білдіреміз.

Үй жануарлары негізінде қалыптасқан фразеологизмдерді зерттеудің көкейкестілігі: күнделікті тұрмыстық лексикада жиі кездесетін үй жануарларына қатысты фразеологизмдердің шығу тарихын анықтап, оларды тілде орнымен қолданудың өзіндік заңдылықтары барын дәлелдеу боп табылады.

Зерттеудің нысаны: үй жануарлары негізінде қалыптасқан фразеологизмдер және олардың қолдану өрісінің қазақ тіліндегі ерекшеліктері;

Зерттеу пәні: үй жануарлары негізінде қалыптасқан фразеологизмдер және олардың қолдану өрісі;

Зерттеудің мақсаты: үй жануарлары негізінде қалыптасқан фразеологизмдер және олардың қолдану өрісінің мәселелерін анықтау;

Зерттеу жұмысының міндеттері:

үй жануарлары негізінде қалыптасқан фразеологизмдер және олардың қолдану өрісіне зертханалық жұмыс жасау;
үй жануарлары негізінде қалыптасқан фразеологизмдер және олардың қолдану өрісінің тарихын қарастыру;
үй жануарлары негізінде қалыптасқан фразеологизмдер және олардың қолдану өрісінің қазіргі қазақ тіліндегі жұмсалу аясын зерттеу;
үй жануарлары негізінде қалыптасқан фразеологизмдер және олардың қолдану өрісіне фразеологиялық талдау жасау;
үй жануарлары негізінде қалыптасқан фразеологизмдер және олардың қолдану өрісіне жасалған сараптамалық жұмыстың қорытындысын шығару;

Зерттеудің дереккөздері: «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы» (Ғ. Қалиев, Ә. Болғанбаев., 3-бөлім, 2006), «Қазақ тілі тарихи лексикология мәселелері» (Ә. Қайдаров., 3-бөлім, 1988), «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі» (І. Кеңесбаев., 3-бөлім, 1977), «Қазақ мифологиясының тілдік көрінісі» (Қ. Ғабитханұлы., 7-бөлім, 2006) «Қазақ тілінің аймақтық мақал-мәтелдері мен фразеологизмдерінің этноқұрылымдық сипаты» (Р. Кенжебекқызы), «Қазақ тіліндегі жылқы малына қатысты фразеологиялық тіркестердің этномәдени уәждемесі» (Ж. Дәрібекқызы), «Қазақ тіліндегі жылқыға қатысты фразеологизмдердің этнолингвистикалық сипаты» (А. Нурсеитова), Ә. Т. Қайдар «Қазақтар ана тілі әлемінде» (этнолингвистикалық сөздік), 3 томдық (2009-2013) және т. б еңбектер пайдалынылды.

Зерттеу әдістері мен тәсілдері: Зерттеу жұмысы барысында ғылыми еңбектерге шолу жасалынып, тіл біліміне кіріспе пәні бойынша фразеолгизмдер туралы жалпы түсінік қалыптастырылды. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен лексикографиясы саласы негізінде қалыптасқан іс-тәжірибені пайдалынып, үй жануарларына қатысты фразеологизмдерге лексика-семантикалық, семантикалық, морфологиялық және этнолингвистикалық талдау тәсілдері қолданылды.

Зерттеудің болжамы: Егер, үй жануарлары незінде қалыптасқан фраезеологизмдер және олардың қолдану өрісі туралы әрбір жеке тұлға дұрыс түсінік қалыптастырса, онда бүгінде тілдік қарама-қайшылықтар туындамаушы еді.

Зерттеу жұмысының бағасы: Көкшетау қаласының тұрғындары мен Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау университетінің студенттерінің тұрмыстық лексикасы.

Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыстың көлемі кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімі мен нормативтік қосымшалардан тұрады.

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 2

КІРІСПЕ . . . 2:

: I

КІРІСПЕ . . . 2: ҮЙ ЖАНУАРЛАРЫ НЕГІЗІНДЕ ҚАЛЫПТАСҚАН ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК

: 1. 1

КІРІСПЕ . . . 2: Үй жануарлары негізінде қалыптасқан фразеологизмдердің зерттелім тарихы және ғылыми аспектісі . . . 6

: 1. 2

КІРІСПЕ . . . 2: Үй жануарлары негізінде қалыптасқан фразеологизмдердің мағыналық топтары және олардың ұйытқы сөзі . . . 9

КІРІСПЕ . . . 2:

: II

КІРІСПЕ . . . 2: ҮЙ ЖАНУАРЛАРЫ НЕГІЗІНДЕ ҚАЛЫПТАСҚАН ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ ҚОЛДАНУ ӨРІСІ ЖӘНЕ ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛДАУ

: 2. 1

КІРІСПЕ . . . 2: Үй жануарлары негізінде қалыптасқан фразеологизмдердің қазіргі қазақ тілінде қолдану өрісі . . . 14

: 2. 2

КІРІСПЕ . . . 2: Үй жануарлары негізінде қалыптасқан фразеологизмдерге фразеологиялық талдау . . . 22

КІРІСПЕ . . . 2:

КІРІСПЕ . . . 2: ҚОРЫТЫНДЫ . . . 33

КІРІСПЕ . . . 2:

КІРІСПЕ . . . 2: ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 34

КІРІСПЕ . . . 2:

ҮЙ ЖАНУАРЛАРЫ НЕГІЗІНДЕ ҚАЛЫПТАСҚАН ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК

1. 1 Үй жануарлары негізінде қалыптасқан фразеологизмдердің зерттелім тарихы және ғылыми аспектісі

Фразеологизм - грек тілінен аударғанда «phrasis» сөйлемше, «logos» ілім деген мағынаны білдіреді. Фразеология - тілдегі тұрақты тіркестердің құрылымдық сипаты мен қолдану ерекшеліктерін зерттейтін лексикологияның бір саласы. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен лексикографиясы саласын байыбына барып зерттеген тілші ғалымдар Ғабдолла Қалиев пен Әсет Болғанбаевтің монографиялық еңбектеріне сүйенетін болсақ, қазақ тіл білімінде фразеология екі түрлі семантикада қолданылады. Біріншіден, фразеология - тілдегі тұрақты тіркестердің құрамын зерттейтін саласы. Екіншіден, фразеология - белгілі бір тұрақты тіркестердің синтезі боп саналады. Фразеология туралы алғашқы көзқарастар Кеңес тіл білімінде 20-ыншы ғасырдың 40-ыншы жылдарында пайда болса, ал қазіргі қазақ тіл білімінде фразеологизмдердің зерттелуі І. Кеңесбаевтың құнды зерттеулерінен басталады. 1977 жылы ғалымның көпжылдық еңбегінің арқасында қазақ тілінде тұңғыш фразеологиялық сөздік жарық көрді. «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі» деп аталатын бұл еңбекте бұрынғы қазақ халқының мал шаруашылығына қатысты фразеологизмдер де баршылық. Мәселен, ат құйрығын кесті, ат сауырын берді, ит өлген жер, ит арқасы қияда және т. б. Осы тұста үй жануарлары қатысты фразеологизмдер қалай пайда болды және оны кімдер зерттеді деген заңды сұрақ туындайды. «Болашақ» университетінің магистрі У. Куаныш Акбаровичтің «Қазақ тіліндегі анималистік фразеологизмдердің танымдық сипаты» атты мақаласына сүйенсек, қазақ тіл біліміндегі үй жануарларына қатысты фразеологизмдерді зерттеумен Ш. Жанәбілов, Ә. Жақыпов, Т. В. Линко, С. К. Сәтенова, М. С. Бейсенова, Б. Тлепин, Р. З. Панзарбекова, Б. С. Тоқтағұл сынды тілші-ғалымдар айналысты. Ал Х. Арғынбаев, Ж. Бабалықұлы, Е. Жанпейсов, О. Нақысбеков, Ә. Ермеков, С. Қасиманов, Қ. С. Ахметжанов, А. Тоқтабаев, Ж. Сейтқұлова т. б. ғалымдардың концептуалдық мақалалары мен еңбектерінде төрт түлік мал атауларына байланысты мәселелер әртүрлі деңгейде қарастырылды. Оған қоса, Нурсеитова А. А, Ж. Дәрібекқызының «жылқы» атауына байланысты фразеологизмдердің этнолингвистикалық мәнін түбегейлі зерттеп, көлемді еңбек жазғанын айта кетуіміз шарт.

Үй жануарлары негізінде туындаған фразеологизмдердің зерттелу мен даму тарихы түсінікті. Енді олар қалай пайда болды деген сұраққа келейік. Үй жануарларына қатысты фразеологизмдердің туындауына негізінен екі фактор әсер етеді: біріншісі - белгілі бір мемлекеттегі халықтың географиялық тарихы, екіншісі - белгілі бір мемлекеттегі халықтың байырғы шаруашылығы. Ең әуелі біріншісіне тоқталайық. Мемлекет болу үшін халыққа жер керек екені баршамызға белгілі. Жері шұрайлы, топырағы құнарлы халықтың мал шаруашылығы да жақсы дамиды. Осыған орай, халықтың сөйлеу тілінде үй жануарларына қатысты фразеологизмдердің шоғыры пайда болады. Мәселен, «Қазақ тілінің аймақтық мақал-мәтелдері мен фразеологизмдерінің этноқұрылымдық сипаты» атты зерттеу жұмысының авторы Үрімова Рахила Кенжебекқызының тұжырымдауынша: қазақ тіліндегі аймақтық мақал-мәтелдерінің қалыптасуына әсер ететін маңызды факторлардың бірі - халықтың шаруашылық жағдайы. Қазақ тіліңдегі дерексіз зат есімдерден деректі зат есімдер туындай алады (Мысалы, кісілік дерексіз зат есімі кісі деректі зат есімінен туындаған) деген кейінгі пікірлерді ескере отыра, біз ғалымның пікірін қуаттап, халықтың географиялық жағдайына байланысты үй жануарлары негізінде фразеологизмдер қалыптасады демекпіз. Анығын айтқанда, халықтың орналасу аймағы - үй жануарлары негізінде фразеологизмдердің қалыптасуына ықпал жасайды. Мәселен, бүгінгі Маңғыстау қазақтарының сөйлеу тіліндегі «Ақ құн» сөзінің фразеологиялық қыры бар. Бұндағы құн сөзі ерте кезде «ірі қара», «жылқы» мағынасын білдірген. Бұған «Есентемірлер ақ құн төлеп, жаладан зордан құтылады» деген фразеологизм аксиома болары хақ.

Екінші факторы - белгілі бір мемлекеттегі халықтың байырғы шаруашылығы. Қазақ халқы көшпенді халық ретінде ұзақ жолға бейім үй жануарларын ұстауға барынша тырысқан. Өйткені бұндай жануарларды бір жерден екінші жерге алып жүру - көшу кезінде еш қиындық тудырмаған. Мәселен, ат қойды, ат құйрығын кесті, өгіз аяң, өгіздей өкірді және т. б фразеологизмдер біздің сөзіміздің дәлелі жүйелі бола алады.

Үй жануарлары негізінде қалыптасқан фразеологизмдерді зерттеудің бірнеше ғылыми аспектісі бар. Мұғайындап айтсақ, тарихи лексикологиялық, этнологинвистикалық, этнологиялық, фольклорлық, мифолологиялық, географиялық және зоологиялық аспектісі. Бәрінен бұрын үй жануарларына қатысты фразеологизмдердің тарихи лексикология саласымен байланысына тоқталып өткеніміз жөн болар.

Үй жануарлары негізінде қалыптасқан фразеологизмдердің тарихи лексикологиялық аспектісі.

Тарихи лексикология - тіл білімінің сүбелі саласы. Ол тілді халықтың даму тарихымен сабақтастырып зерттейді. Тарихи лексикология саласы тілді тереңдетіп зерделеуде екі заңдылықты басшылыққа алады: этногенез және глотногенез. Бұл заңдылықтарының үй жануарлары негізінде пайда болған фразеологизмдерге тікілей қатысы бар. Алғашқы заңдылық фразеологизмнің шығу тарихын айқындауға мүмкіндік берсе, екіншісі оны географиялық принцептермен байланыстырады. Яғни, фразеологизмдердің пайда болуының географиялық негіздемесі барын айтады. Осыдан, үй жануарларына қатысты фразеологизмдердің географиялық аспектісі туады. Үй жануарларына қатысты фразеологизмдердің географиялық аспектісі дегеніміз, фразеологизмдердің елдің орналысу жағдайы тұрғысынан зерттелуі мен пайымдалуы болып табылады. Мәселен, халықтың тығыз орналасқан жеріне байланысты фразеологизмдердің түрін белгілеу - географиялық негіздеменің алғашқы функциясына жатады. Сөзімізді нақтылай түсу үшін бірнеше мысал келтірерлік. Мәселен, «Есек мінген ат сұрамайды, балық жеген ет сұрамайды». Бұл фразеологизм балықты кәсіп еткен аймақтарда жиі айтылады. Мағынасы «Балық еті де адамды аш қылмайды» дегенді білдіреді. Олай болса, үй жануарларына қатысты фразеологизмдердің қалыптасуында - географиялық аспектінің алатын рөлі зор болмақ.

Үй жануарлары негізінде пайда болған фразеологизмдердің этнолингвистикалық аспектісі.

Этнологинвистика - тілдің халықтық сипатын зерттейтін тіл білімінің бір саласы. Этнолинвистика тілді ұлттық құндылықтар тұрғысынан зерттеу арқылы тіл білімінің аясын кеңейтеді. Тілдің ұлттық ерекшілігін танытады. Қазіргі лингвистикатанушылар тілді зерделеуде этностық белгілерге назар аударады. Лингвистердің пікірінше, бұл тілдің табиғатын тануға едәуір көмектеседі. Ғұлама ғалымдардың тұшымды пікірін ескере отырып, біз үй жануарлары негізінде пайда болған фразеолгизмдердің этнолигвтистикалық сипатын ашуға бел будық. Зерттеу жұмысымыз оң нәтиже көрсетті. Сөзіміз «асбурд» болмас үшін үй жануарлары негізінде туындаған фразеолгизмдерге мысал келтірейік. Мәселен, «тазы қуған қояндай» фразеологизмі қазақ халқының құмай тазыларды баптап өсіруіне байланысты пайда болған.

Үй жануарлары негізінде қалыптасқан фразеологизмдердің фольклорлық аспектісі.

Фольклор - ұлттық код пен ділдің біте қайнасқан жері. Фольклор - ауыз әдебиетінің қоймалжын бұлағы. Ұлттық әдебиетте кездесетін мақал-мәтелдер, қанатты сөздер, жаңылтпаштар, жұмбақтардың барлығы дерлік үй жануарларына қатысты фразеологизмдердің жасалуына негіз болған. Олар тілді ширатып қоймай, тілді тереңірек тануға септіктерін тигізген. Мәселен, тілімізде кең мағынада ұшырасатын: «Ит жеті қазынаның бірі», «Ит адамның құлағы», «Ит сегіз туып, елден аспайды, ешкі егіз туып, қойдан аспайды», «Ер қанаты - ат», «Бір биеден ала да туады, құла да туады», «Ат айында, бие жылында құлындайды», «Жылқыда от жоқ, құс та сүт жоқ», «Ат баспаймын деген жерін, үш басар», «Екі қошқардың басы бір қазанға симайды», «Теке де болса, сүті болсын, қоян да болса, еті болсын», «Сиыр мүйізді өгіздің күші болмайды, өгіз мүйізді сиырдың сүті болмас», «Жігітті намыс, қоянды қамыс өлтіреді», «Айдағаны бес ешкі, ысқырығы жер жарады» және т. б фразеологизмдер мақал-мәтелдер есебінен пайда болғаны баршамызға белгілі.

Үй жануарлары негізінде қалыптасқан фразеологизмдердің мифологиялық аспектісі.

Мифология - схоластикалық білімнің іргелі жанры. Мифтің схоластикалық болатын себебі - ғылыми түсінік жоқ кезде туындауы бірінші есепке кірсе, екіншісі - мифте шыңдық утопиямен берілетіндігінде. Миф ешқашан ақиқатты тура айтпайды. Миф - жұмбақтап сөйлеуді жаны сүйеді. Миф сонысымен құнды. Осы тұста миф пен фразеологизмдердің қандай байланысы бар деген сұрақ туындайды. Сауал орынды. Халық ғылыми пайымы жоққа саналатын мифке арқа сүйеуінің арқасында тілімізде фразеологизмдердің тізбегін жасалған. Мәселен, өгіз аяң фразеологизмі тотемдік түсініктен туған. Олай болса, бұл фразеологизмді «тотемдік фразеологизм» деп атау әсте қате болмас.

Үй жануарлары негізінде қалыптасқан фразеологизмдердің зоологиялық аспектісі. Зоология - жануарлар туралы ғылым. Үй жануарлары негізінде қалыптасқан фразеологизмдердің шығу тегін анықтауда зоологияның алатын рөлі зор екендігін айтқымыз келеді. Өйткені ҮЖ-на қатысты фразеологизмдердің құрылымын анықтау - зоологиялық факторларға байланысты. Қазақ халқы үй жануарларының сыртқы болмысына қарап фразеологизмдердің шоғырын қалыптастырған. Мәселен, сиырдай мүйіздесті, сиырдың бүйрегіндей бытырады, сиырдың жорғасы секілденді фразеологизмдер сөзіміздің айқын дәлелі болары хақ.

1. 2 Үй жануарлары негізінде қалыптасқан фразеологизмдердің мағыналық топтары және олардың ұйытқы сөзі

Қазіргі қазақ тіл білімінің лексикатанушылары төрт түлікке қатысты фразеологизмдердің ұйытқы сөзін ашуға барынша тырысып бақты. Мәселен, Ә. Болғанбаев пен Ғ. Қалиев «жылқы», «қой», «түйе», «сиыр» сөзінің ұйытқы болуымен төрт түлік мал атауларына қатысты фразеологизмдер туындайтынын айта келіп, үй жануарларына «ит» концептісін қосады. Пікіріміз ұғынықты болу үшін назыр келтірерлік.

Қазақтың гносеологиясында «жеті» қазына түсінігі бар. Ол - адамдардың күнделікті тұрмыста ұтымды пайдаланып, қолданып жүрген асыл заттары. Жеті қазынаға қазан, ат, ит, бүркіт, мылтық, диірмен, кітап жатқызылатыны баршамызға мәлім. Біздің тақырып үй жануарларына қатысты болғандықтан, ғаламзат атауларына аса тоқталмауды жөн көрдік. Сондықтан бірден адамның адал досы - итке байланысты туған фразеологизмдерге тоқталып өтейік.

Ит - адамның абзал серігі. Ит қашанда батырдың таймас досы, адал жүректі жануар иесі болған. Қазақ халқында итке қатысты аңыздар да баршылық. Мәселен, қазақ әфсаналарында қырағы тазыларды құмай құстың жұмыртқасынан жаралған, оның құстай жүйріктігі содан қалған-мыс делінеді. Құмай тазыларға тән ерекшеліктерді парақтасақ: алғыр, қимыл-қозғалысы көз ілеспес шапшаң, сирақтары жіңішке, алдыңғы екі аяғының арасы сәл дөңестелген, құрсағы ішке кірген, бітімі шымыр, жүні сұлу (тарап қойғандай әсем), танауы үшкір, тік құлақты, тістері ақсиыңқы боп келеді. Құмай тазыларды қазақ халқы аң ұстауға, із кесуге кішкене күнінен баулыған. Мылтықтың дауысы құмай тазыларға жат еместігі - сондықтан. Қазақта құмай тазыларға байланысты «тазы қуған қояндай» атты фразеологизм бар. Бұл фразеологизм холерик адамдардың эмоциональдық іс-әрекетін ашуда қолданылады.

Ат. Көшпенділер өмірінің символы - сәйгүлік. 1980 жылы Ботай жерінде салмағы он тоннаға жуық жүз мыңдаған жылқы сүйіктері табылды. Бұл археологиялық мұралар зерттеуші ғалымдардың назарын ерекше аударды. Археологтардың қажырлы еңбегі - концепциялық пікірдің іргесін қалады. Адамзаттың алты мың жыл бұрын жылқыны ауыздап үйренгендігі дәлелденді. Міне, көшпенді халықтың тілінде жиі кездесетін «Ер қанаты - ат» фразеологизмнің шығу тарихы осында жатыр.

Бүркіт. Қазақ халқында құс салып, аңға шығу - көнеден келе жатқан құбылыс. Ұлтымызда тазымен қатар, бүркітті қолға үйрету - серіліктің белгісі саналған. Сал-серілер құсбегілікті ерекше қастерлеген. Олар бос уақыттарында құсбегілікпен шұғылданып, олжалы қайтқан. Қазақта бүркітке қатысты: «бүркіт бабына келгенде қасқыр алады, қаршыға бабына келгенде түлкі алады», «қыран құсты ұстау қиын, тәтті тағамды сақтау қиын», «бүркіт аш болса алады, тазы тоқ болса алады» деген кең мағыналы фразеологизмдер жетерлік.

Қазақ тіліндегі «қой», «сиыр», «өгіз», «түйе» үй жануарларына қатысты фразеогизмдердің пайда болу тарихы.

Қой. Қой шаруашылығы қазақтың көшпелі шаруашылығының іргетасы болып табылады. Мыңдаған жылдар бұрын тылсым табиғаттың ыстық-суығына өте төзімді қазақтың қойлары пайда болды. Қазақ қойды ерекше күтіп-баптаған халық. Көктемде жаппай қырыққан жүнді қазақ «жабағы жүн» дейді. Қазақ «жабағы жүнмен» жаңа туған нәрестені орап қояды. Себебі жабағы өте жұмсақ әрі жылы боп келеді. Бұл сәбиді суықтан сақтайды. Қазақтың бұрынғы емшілері жабағыны суықтап қалған адамдарды құлан таза айықтыру үшін пайдаланған. Мұғайындап айтсақ, тілімізде жабағы жүнге байланысты жарыспалы мағынадағы фразеологизмдер пайда болған. Назыры, «Жүн керек болса мизамда қырық, қой керек болса қазанда қырық», «жүн-жүн болды», «жүні жығылу», «жүйкесі жүн, жігері құм» этнофразеогизмдері сөзіміздің айқын дәлелі болмақ. Қойға қатысты фразеологизмдерге: қой басты, қой болды, қой басындай ділдә, қойға келген ешкідей болды, қойдай бөріктірді, қойдай жусатты, қойдай қырды, қойдай өргізіп, қозыдай көгендеді сынды фразеологизмдер жатады.

Сиыр. Сиыр - қазақтың төрт түлігінің бірі. Сиыр малын тек сүт пен ет үшін ғана емес, көлік ретінде пайдалану көшпелілер тұрмысында кеңірек орын алған. Сиырға қатысты фразеологизмдерге: сиырдай мүйіздесті, сиырдың бүйрегіндей бытырлатты, сиырдың жорғасы секілденді, сиыр құйымшақтатты, сиыр мінез, сиыр тектес, сиыр сәске сынды фразеологизмдер енеді.

Түйе. Қазақтың шөлге төзімді үй жануарларының бірі - түйе. Түйе қапырық ыстыққа да, ызғарлы суыққа да шыдамды жануар. Қазақ түйенің жалғыз өркештісін «нар», ал қос өркешті түйені «айыр» деп атайды. Түйе тұқымын жіктеп айтуымыз - зәуіқайыр жайт емес. Түйенің дара өркештісі ыстық аймақтарға төзімді болса, ал қос өркештісі суық жерлерге бейім. Бұның себебі - түйенің өркешінде сақталатын қорға байланысты. Дара өркешті түйеге қарағанда қос өркешті түйеде азық көп болады. Азық деп отырғанымыз - май. Май - ағзаға жылу беретін органикалық зат. Міне, түйенің осындай ерекшеліктеріне байланысты тілімізде фразеологизмдердің парагдигмасы қалыптасқан. Анығында, фразеогизмі сөзіміздің айқын дәлелі болары хақ.

Қазақ лексикологиясында үй жануарлары ішінен «жылқы» фт-і едәуір зерттелінген. Бұған Байталиева Жанар Дәрібекқызының «Қазақ тіліндегі жылқы малына қатысты фразеологиялық тіркестердің этномәдени уәждемесі» мен Нурсеитова А. А. «Қазақ тіліндегі жылқыға қатысты фразеологизмдердің этнолингвистикалық сипаты» атты мақаласы дәлел бола аларына кепілдік береміз. Ғалымдардың бұл еңбегі үй жануарларына қатысты фразеологизмдердің табиғатын тереңірек тануға зор көмектесті.

Фразеологиялық мағына деп, құрамындағы сөздердің не басыңқы һәм бағыңқы сыңарының лексикалық мағыналарының қайта жаңғыртылған мағынасын айтады. Үй жануарларына қатысты фразеологизмдердің де басқа тұрақты тіркестер іспетті өзіндік семантикалық мағынасы бар. Зайырын айтқанда, үй жануарлары негізінде қалыптасқан фразеологизмдер адамдардың іс-әрекетін, міне-құлқын, типтік бейнесін ашуда маңызды рөл атқарады. Оны сіздер төмендегі концепциялық талдаулардан біле аласыздар:

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.