Сәкен Сейфуллин өмірі мен шығармашылығы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНСТРЛІГІ
университеті

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Сәкен Сейфуллин - балалар әдебиетінің негізін қалаушы

Орындаған:
Тексерген:

Нұр-Сұлтан қаласы, 2022 жыл

ЖОСПАР
КІРІСПЕ
1. СӘКЕН ЖӘНЕ РЕВОЛЮЦИЯ АЛДЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ
1.1.Сәкен Сейфуллин өмірі мен шығармашылығы
1.2.Сәкен Сейфуллин - әдебиет зерттеушісі және сыншы
2. СӘКЕН СЕЙФУЛЛИННІҢ БАЛАЛАРҒА АРНАЛҒАН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ
2.2. Сәкен Сейфуллиннің балаларға арналған шығармалары жайында
2.3. Маузер поэмасының тарихы және зерттелуі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

КІРІСПЕ

Халқымыздың сүйікті ұлдарының бірі, арқалы ақын Сәкен Сейфуллиннің өмірі мен шығармашылық жолының ақиқат беттерін жарқырата ашатын, оның еліне сіңірген еңбегіне, шығармашылық ерекшеліктеріне бұра тартпай, әділ бағасын беретін талай ғылыми зерттеулер мен іргелі туындылар дүниеге келді.
Бүгінгі жастар С.Сейфуллиннің шығармашылығы, оның мұрасы мен шығармалары арқылы көп нәрсені біле алады. Сәкен - қазақтың бірегей тұлғаларының бірі. Ол өз халқын жақсы көрді және өз халқы үшін үлкен жұмыс жасады. Сәкен - Коммунистік партияның саяси тұғырнамасын ұлт игілігі үшін пайдалануға тырысты. Алайда, төңкерістер мен идеологиялық өзгерістерге қарамастан, Сәкеннің өмірі, Сәкен сияқты жүздеген мың боздақтар, тіпті мүлдем басқа жолды таңдаған патриоттар армандар мен трагедияларға айналды. Сондықтан тарихи тұлғалардың тағдырын олар таңдаған жол бойынша емес, олардың өз халқына қаншалықты қызмет еткені, қаншама Лайықты мұра қалдырғаны бойынша бағалау керек. Бұл тарихи әділеттіліктің де, ғылыми-әдіснамалық объективті принциптердің де қисыны. Осы тұрғыдан алғанда Сәкен-мәңгілік өмір сүретін және халықтың мәңгі құрметіне лайық бірегей адам.
Сәкен-қазақ кеңес әдебиетінің қарқынды дамуында елеулі рөл атқарған жаңашыл ақын. Оның поэзиясы Абай мен Сұлтанмахмұт Торайғыров шығармашылығының заңды жалғасы болса да, ерекше идеялық-шығармашылық ерекшелікке ие. Сәкен шығармаларының идеялық ойы жаңа дәуірдің, кеңес дәуірінің өзекті мәселелерімен тығыз байланысты. Бұл социалистік реализм әдебиетінің негізі, басты бағыты, ерекше қадір-қасиеті. Қазақ даласында осы әдебиеттің туын алғаш көтерген Сәкен шығармалары - бүгінгі жаңа өмірдің жалынды бастаушысы болған - Мәңгілік тарихи құбылыс. Ленин партиясының ұлы идеяларымен сарқылмас Сәкен өзінің барлық өнерін халықтық мақсаттарға, туған елінің жарқын болашағына арнады, жаңа уақыттың шабытына айналды.
Абайдан кейін ол қазақ поэзиясына жаңа нәрсе әкелген тұлғалардың арасында ерекше орын алады. Қазақ поэзиясының көрінісіне өзгеріс енгізу, өлеңнің ішкі ырғағын күшейту, дауыс ырғағына бейімделу, буын жүйесіне бағыну - осының бәрі Сәкен поэзиясының жаңашыл сипатының белгілері. 1914 жылы поэзия саласында алғашқы қадамдарын жасаған Сәкен Өткен күндер өлеңдер жинағымен Октябрь революциясының сұрапыл күндерінде жаңа идеялық негізде нысан мен мазмұнның боямасыз бірлігін сақтай алды. Ол өзінің Кел, жігіттер, Жас қазақ марсельезасы, Жұмыскерлерге, Жолдастар және т.б. саяси лирикасын Асау тұлпар және Экспресс жинақтарына біріктіріп, әйгілі "Советстан" өлеңімен өз өлеңдерінің жаңашылдығын ашты.
Қазақ кеңес әдебиетінің идеялық шығармашылығының қалыптасуының жарқын белгілерінің бірі Көкшетау өлеңі болып табылады. Бұл өлең Сәкеннің әдебиетке қосқан үлесін одан әрі арттыра түсті. Қазақ поэзиясының 30-жылдардағы үлкен жетістігі жаңа кезеңді бейнелеген, әлеуметтік мәселелерді батыл жырлаған және сол кезеңдегі қайшылықтарды батыл қайта баяндаған Қызыл ат поэмасы болды.

СӘКЕН ЖӘНЕ РЕВОЛЮЦИЯ АЛДЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ

СӘКЕН СЕЙФУЛЛИН ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
Сәкен сынды алыптар өмірі - мәңгілік өмір, оның тындырған ісі, артында қалған мұрасы - бүгінгі және келер ұрпаққа өшпес өнеге.
Сәкен Сейфуллин - қазақ ақыны, ағартушысы, жазушысы, көрнекті мемлекет қайраткері, қазақ әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі
Сәкен Сейфуллин 1894 жылы 15 қазанда Ақмола уезінде (қазіргі Қарағанды облысы) көшпелі ауылында дүниеге келген. 1905-1908 жылдары Спасск мыс балқыту зауыты жанындағы орыс-қазақ мектебінде оқыды. Содан кейін ол Ақмола бастауыш приход мектебінде және Ақмола үш сыныптық қалалық училищесінде оқыды. 1913 жылы Сейфуллин Омбы мұғалімдер семинариясына түсіп, Мағжан Жұмабаевпен бірге оқиды.
1914 жылы Сәкеннің Омбыдағы Бірлік қазақ жастарының алғашқы мәдени-ағартушылық қоғамы жетекшілерінің бірі болды.
1910 жылы Өткен күндер атты лирикалық өлеңдер жинағы жарық көрді.
Ақпан төңкерісінен кейін ол революциялық оқиғалардың ортасында, Ақмолада Жас қазақ қазақ жастар ұйымын басқарады. 1918 жылы Ақмолада өткен кеңестердің 1-уездік съезінің жұмысына белсенді қатысады. Сейфуллин уездік Президиумының мүшесі болып сайланады және халық ағарту ісін басқарады.
1926 жылы Тар жол, тайғақ кешу атты тарихи - мемуарлық роман жазылды. Бұл кітапта автор Қазақстандағы революция мен азамат соғысының бейнесін суреттейді.
Сәкен Сейфуллиннің шығармашылығын зерттеу мәселесі қазақ әдебиетінің қалыптасуы мен дамуына тікелей байланысты. Өзінің шығармашылық және қоғамдық қызметімен Сәкен осы әдебиеттің басы - қасында болды.
Сәкен поэзиясы туралы айтқанда, оның заманауи бейнесін жасауға ерекше көңіл бөлінеді. Бұл ұлы бейненің алғашқы үлгілері 1917 жылы Сәкен өлеңдерінен басталды. Қазан төңкерісін үлкен қуанышпен қарсы ала отырып, ақын: Кел жігіттер, болыңдар ер, жүйткіт, орғыт тұлпар, - деп жырлайды, бұл шығармада тұлпардың тірі бейнесін жаңа дәуір ретінде қарастырады. Бұл Советстан поэмасы тарауларының тақырыптары Отарбада, Біздің тұрмыс - отарбада, Советстан - отарба, Экспресс деп аталатындығымен байланысты, сондай-ақ жаңа бейне іздеу, жаңа мазмұнға сәйкес жаңа поэтикалық формалар мен өрнектер байқалады.
Сәкен шығармалары туралы тұңғыш арнаулы мақалалардың шығуы - Совет өкіметінің алғашқы жылдарында ғана. Алайда, бұлардың ішінде ақын еңбектерін объективті түрде талдаған, оған шыншылдықпен баға берген сындар аз еді. Сәкеннің Совет идеясына беріктігі мен революция дұшпандарына мейрімсіздігін көрген қазақ ұлтшылдары және олардың сойылын соғушылар ақынның алғашқы кітаптарын жаппай жамандап, оны елге жаман жағынан көрсетуге тырысты. Осы мақсатпен олар Сәкеннің 1922 жылы Орынборда басылған Асау тұлпар, Бақыт жолында, Қызыл сұңқарлар атты кітаптарына тұс-тұстан шабуыл жасады. Бұған Нәзір Төреқұловтың Темір қазық журналының 1923 жылғы №1, 2, 3 сандарында басылған сындары мысал бола алады. Төреқұлов бір мақаласында Асау тұлпар жинағын, екінші мақаласында Бақыт жолына пьесасын іске алғысыз етіп жариялады. Қызыл сұңқарлар туралы Ташкентте шыққан Шолпан журналы кекететін пікірлер айтылды да, жазылды.
Асау тұлпар жинағына Сәкеннің революция дәуріндегі өлеңдері кірген еді. Н.Төреқұлов біле тұра олар жайлы ештеңе жазбай, ондағы махаббат тақырыбына жазылған өлеңдерді, тағы басқа ұсақ - түйектерді әңгімелеп, оқушының назарын кітаптың негізгі мазмұнынан аударып әкетуге тырысты.
Қазақ кеңес әдебиетінің негізін қалаушы Сәкен тынымсыз еңбек етіп, әдебиеттің басқа жанрларына да елеулі үлес қосты. 1914 жылы Сәкен Айқап журналында Манап драмасы туралы сыни мақала жазып, қазақ әдеби сынының пайда болуы мен даму процесіне белсене араласты. Әдеби-сын мақалалар Әдебиет һәм оның бағаттары, Асау тұлғалар туралы, Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы, Ұлт театры туралы, Әдебиет майданында, Көшпелі дәуірдегі қазақ әдебиетінің күйлерінен, Өрлеу үстінде тағы басқалары, съездердегі баяндамалар мен жазушылардың пленумдары құнарлылық пен Сәкеннің сыни ойының пәрменділігі.
Жаңа әдебиеттің пайда болуы мен өркендеу процесінде жетекші болған революционер ақын Сәкен ең қажетті, ең маңызды кезеңдерге өзінің жемісті сыни ойларын жинақтап, әскери жанрдың қалыптасуы мен дамуына үлкен көмек көрсетті. Сонымен қатар, ол әдебиет тарихын зерттеумен, оның таңдаған бейнелерін жариялаумен көп айналысты. Ол Қазақтың ескі әдебиеті, Батыр жырын (Ыбырай Алтынсарин, Ақан сері, Ақмолла және т. б. шығармаларын жинап) жинақтап, жарыққа шығарды.
Сонымен қатар, Сәкен марксистік-лениндік әдіснамаға сүйене отырып, қазақ ауыз әдебиетін ғылыми тұрғыда талдап, дұрыс тұжырым жасады. Сәкен жазған Қазақ әдебиеті атты зерттеу жұмысының қазақ әдебиеттануында маңызы зор. Бұл туынды - өзінің ғылыми және практикалық маңызын жоймаған, қазақ фольклорының негізі және қазақ әдебиеттануының қалыптасуына қосқан елеулі үлесі болып табылады. Сәкен сонымен қатар Қазақ Кеңестік публицистикасының дамуына белсене қатысты.
Қазақ кеңес әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі, қоғам қайраткері Сәкен Сейфуллин де тілге үлкен мән берген. Белгілі ғалым, филология ғылымдарының докторы Тұрсынбек Кәкішевтің тынымсыз зерттеулерінің нәтижесінде Сәкен Сейфуллинннің тіл туралы 9 мақаласын талдауға болады. Бұл мақалалар саны бұдан көп болуы да мүмкін. Алайда, саяси жағдайға байланысты көптеген құнды туындылар жоғалды.
Сәкен Сейфуллин өзінің Кеңсе істерін қазақ тілінде жүргізу атты еңбегінде де тіл мәселесіне тоқталады. Оның 1923 жылғы 9 маусымдағы мақаласында: Істі қазақ тіліне аудару ауылда, болыста, ауданда басталуы тиіс. Болыстық атқару комитеттерінде қазақ тілінде іс жүргізу үшін олар үшін аудандарда оқу курстарын ашу қажет. Ауылдан, большевиктен, ауданнан қала мекемелеріне хат жазу кезінде әрдайым қазақ тілінде жазу қажет. Қалалардағы мекемелер қазақ тілінде жазылған сөздерді тексеруге міндетті. Барлық тілдер бірдей болатын заң бар. Енді қазақ әріптерін білетін адамдар одан да құнды болуы керек. Қазақ әліпбиін әлі білмейтін адамдар, тіпті француз әліпбиін білсе де, оны Қазақстанда жасай алмайтыны анық. Ол кезде бұл нағыз ерлік еді.
Бұл мақалада ол жалпы жиналыс қабылдаған шешімнің орындалуына наразылығын білдіреді. Бүгін біз елдің тәуелсіздігі кезіндегі мемлекеттік тілдің дамуы туралы шексіз дауларды кеңес заманымен салыстыра аламыз. Кеңес өкіметіне бағынғанына және өз уақытының қатаңдығына қарамастан, Сәкен өз өмірін қатерге тігіп, тіл туралы батыл сөйледі. Бұл мәселеде ол табанды болды. Ол кезде көптеген шенеуніктердің Үкіметтің тіл туралы шешіміне немқұрайдылығына наразы болып, ресми газетке ашық хат жазған: Қазақ тілі нағыз кеңсе тіліне айналуы үшін бізге қазақ тілінде жаза білетін, кеңсе жұмысын жақсы білетін және орыс тілін білетін адамдар керек-дейді.
Сәкен шығармашылығын зерттеуші белгілі ғалым Тұрсынбек Кәкішұлы былай деп жазады: Тіл - бүкіл өмірдің негізі, адамдардың рухы. Сондықтан қазақ тілінің әл-ауқаты әлі күнге дейін күн тәртібінде тұр. Тіл үшін күрескендерге арналған бір жақсылық, олар ешқашан ұмытылмайтын нәрсе, керісінше, жыл сайын даңқталады. Тарихи ауысулар күрделі.
Сол кездегі қатал да қауіпті саяси жағдайға қарамастан, біздің ашық ойлы зиялыларымыздың өмірі бекер болған жоқ, олардың бірін Сәкен Сейфуллиннің оқырмандарының көзімен көруге болады. Олар әр құжаттың мазмұнын мұқият оқып, таңданысын білдіреді.
Тіл-біздің ертеңіміз. Тіл - мемлекеттік символымыз. Қазақстанда тұратын әрбір азамат ел, ұлт рухы туралы ойланып, мемлекеттік тілдің дамуына өз үлесін қосуы керек. Ата-бабамыздан қалған: Тіл тас жарады, тас жармас, бас жарады - деген сөз бекер айтылмаған. Бүгінгі жас ұрпақ тілдің күшін ерте сезінуі тиіс.

СӘКЕН СЕЙФУЛЛИН - ӘДЕБИЕТ ЗЕРТТЕУШІСІ ЖӘНЕ СЫНШЫ
Сәкен Сейфулин әдебиет сыны саласында да,ескі әдеби мұраларды жинап зерттеуде де советтік платформада тұңғыш қызмет істеген қалам қайраткері болды.Оның Манап драмасы туралы мақаласы автордың сын саласындағы тұңғыш еңбегі болуымен бірге,Қазақстанда әдеби-сын пікірдің туып келе жатқанының айғағы еді,
Көркем әдебиет шығармаларына баға беру, оны сынау принциптерін де Сәкен таптық тұрғыдан түсіндіреді. Тұрмыстың түрлі жүйесіне, оның ішінде әдебиетке адам ғана дұрыс баға береді. Көркем әдебиетті бағалағанда бір-ақ рет өлшеу болу керек. Сонымен қатар, әдебиет шығармаларын бағалауда кеткен қателіктерді де сынға алады.
Сәкеннің әдебиеттің идеялылығы мен партиялылығы үшін күресін айқын танытатын еңбегінің бірі - оның Хан Кене пьесасы туралы мақаласы.
Аса көрнекті жазушы Мұхтар Әуезовтің әртүрлі бағыттарда болып жүрген кездегі пьесасы отызыншы жылдардың бас кезінде қазақ театрының сахнасында қойылды. Бірақ негізгі тақырыбы және қаһармандары кертартпа ескішілдікті жақтаушылар болғандықтан бұл пьеса табысқа ие бола алмады. Мұхтар Әуезовтің білімді, зор драматургтік талантын жоққа шығармайды. Оның қаламынан сәтті, талантты туындылар шығатынына сенім білдіреді.
Осы мақаласында Сәкен жалпы қазақ мәдениеті үшін маңызды бір мәселе көтереді. Ол - театр көрушілердің мәдениеті туралы. Сыншы театр көрушілердің кей жағдайда шығарманың идеялық көркемдігін, образдарының тартымдылығын бағалауда әлсіздік жасап, әсірелейтіндігі жайында жазады. Осы пікірді Сәкен аталған мақаласында ғана емес, басқа еңбектерінде де, идеологиялық күресте де маңызы бар мәселе ретінде көтереді. Театрды тек ойын үйі деп қарамау керек... Театр үлгі алатын, білім алатын, тәрбие алатын зор сана - сезім мектебі деді ол.
1934 жылы Қазақстан жазушыларының бірінші съезінде сөйлеген сөзінде Сәкен Сейфуллин әдеби мұраны жинау және оны зерттеу қажеттігіне баса назар аударған еді. Сәкеннің өзі де творчестволық қызметінде қазақтың революциядан бұрынғы әдебиеті мен мәдениеті мұраларын жинауға, зерттеуге ат салысты.
Қазақтың ән-күйлерін зерттеуші А.В.Затаевич өзінің 1000 песен казахского народа деген еңбегінде Сәкеннің оған әнші адамдарды тауып беруге көмектескенін әңгімелейді. Затаевич, әсіресе, одан Көкшетаудағы үкілі Ыбырай туралы мәліметтер алады.
Сәкеннің қазақ әдебиетін ғана емес, әнін, музыкасын да жақсы көргенін, оның Ыбыраймен достығын Сәбит Мұқанов былай еске алады:
1927 жылы жаздыгүні Сәкен Сейфуллин Қызылордадан Көкшетау еліне жер бөліс науқанын өткізуге барды. Бурабай тауын айнала отырған елде бұл науқанды жүргізіп жатқан Сәкенді сол жылы 71 жасқа шыққан Ыбырай іздеп келді. Мен Сәкеннің қасында жүр едім. Ыбырайдың ірі ақын, ірі әнші екенін бұрын естіген Сәкен Оқжетпестің түбінде отырып тыңдау керек деді де, ауылдан қымыз, тоқты алып, бір топ адам Оқжетпес түбіне кешке қарай бардық. Сонда Көкшенің жотасы қоршаған Оқжетпес қасында Ыбырай Көкшетаудың биігі-ай деп бастайтын Қаракөз әніне шырқап жібергенде, жантайып жатқан Сәкен орнынан атып тұрып, Ыбрайдың алдына шөке түсіп қатты да қалды. Аса ырғақты және аса биік бұл ән орындалып болғаннан кейін Сәкен Апырай, бұндай биік және көркем дауыс болады екен! деп, Ыбырайды құшқтап сүйді
Ол Ақырды асау, жаңғыртты дала... атты мақалды әр кезде де пайдаланды. Сондықтан кейбір өлеңдер кейде ойды толық, кейде жеткіліксіз сипаттайды. Осы өлеңдердегі ой арқылы логикалық идеяны түсінуге оқырман мүмкіндік алар еді. Қазақ өлеңдерінің негізгі құрылымы ән, әуен, музыка ырғағына бейімделгендіктен, екпін принципі өлеңдерді жиі айтуға құлықсыз.
Зырла, экспресс, ұш, зырла! Жұлдыздай-ақ құлдырла! Аямай жүгір бәрің де!... -,- мұнда барлық стихиялық динамика дауыстың екпінімен жасалады, ал әннің ырғағы екінші жолға ауысады, ал идея ерекше соңғы жолдарда жатыр.
Егер мінсе - шыдасын!
Қорқақтар мейлі жыласын,
Шыдамаса құласын!
Аямай сілте барыңды..., - деген өлең жолдарында да автордың ойы берілген.
Бұл үзінді Сәкеннің халықтың мәдени мұрасы және оны сақтап жеткізген адамдарды қалай құрметтегенін танытады.
Сәкеннің әдеби мұраны бағалаудағы аса үздік қызметі - соларды жинап бастыруымен байланысты. Отызыншы жылдардың өзінде ол Қазақтың ескі әдебиет нұсқалары, Батырлар атты жинақтар, Ақан серінің, Ақмолланың, Ыбырай Алтынсариннің өлеңдерін, Ләйлі-Мәжнүн дастанының қазақша нұсқасын жинап бастырды. Оларға алғысөз жазып, таныстырды. 1932 жылы Қазақ әдебиеті атты зертеу еңбек жариялады. Сол жылы І.Жансүгіров, Ә.Мәметова, Б.Майлин атты жолдастарымен бірігіп отырып мектеп оқушыларына арналған Әдебиет тану оқу құралын құрастырды. 1935 жылы Өтебай Тұрманжанов екеуі Көркем әдебиет деген атпен орталау мектептің 5 сыныбына арналған оқулық жазды. Қазақ әдебиетінің жас кадрларына творчествалық көмек есебінде Сәкен олардың алғашқы еңбектерін редакциялауға қатысты. С. Шәріптің Алтыбасар, Ә.Әбішевтің Завал атты әңгіме кітаптарының жарық көруіне оның көмегі мол тиді.
Қазақтың ескі әдебиет нұсқаларында атты жинақты құрастыруда Сәкен, негізінен, ғылымдық мақсатты көздеді. Жинаққа кірген кейбір ақындардың, әсіресе Шортанбай жыраудың, көзқарасында еңбекші тап мақсатына теріс келетін пікірлер барын да ескеріп, оларды тәрбие - тағлым алу үшін емес, зерттеушілерге дерек үшін ұсынып отырғанын айтады. Жинаққа Айман - Шолпан дастаны, Алпамыс жыры және Бұқар жыраудың, Базар жыраудың, Шортанбай жыраудың, Кемпірбайдың, Сүйінбайдың, Шөженің өлеңдері кіргізілген. Айтыс үлгілерінен құрастырушы Шөженің Орынбаймен, Балтамен, Кемпірбаймен айтыстарын, Жанақ пен Түбектің , Орынбай мен Серәлінің, Құлмамбеттің Жамбылмен айтыстарын ұсынған.
Ертедегі әдеби мұраны бәрін бірдей бір сарынен баяндай бермей, әрқайсысына сын көзімен қарайды және оқушыларға да сын көзімен қарауды ұсынады.
Сәкеннің әдебиет зерттеу - сын еңбектерінің ішіндегі елеулісінің бірі - Қазақ әдебиеті атты кітабы. Бұл кітап 1932 жылы Қазақстан баспасында басылған. Автор революциядан бұрынғы қазақ әдебиетін екі дәуірге бөліп қарайды. Оның біріне қазақ халқының ауыз әдебиетін, екіншісіне Қазақ атаулы ел Ресей патшасының әкімшілігіне бағынған дәуірден қалған әдебиет нұсқаларын жатқызады. Осыған орай Сәкен екі кітап жазуды ойлаған. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.