Әдебиетті оқу процесінде оқушылардың сөйлеу әрекеті

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ш.УӘЛИХАНОВ атындағы КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ КеАҚ

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Әдебиет сабағында тіл дамыту жұмыстары

Мамандығы: 6В01707 - қазақ тілі мен әдебиеті

Орындаған:Жұмажан А.Н.
(Қолы) (Аты-жөні, тегі)

Жетекші: Аға оқытушы,
(Қолы) PhD докторант (Аты-жөні , тегі)

Қорытынды баға:

Көкшетау, 2021

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3

I.

НЕГІ3ГІ БӨЛІМ

1.1
1.2
Әдебиет сабағында тіл дамыту жұмыстарының тиімділігі ... ... ... ... ...
Лирика жанрының ғылыми-теориялық негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
4
11
1.3

Лирика жанрының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

15

II.
ЛИРИКА ЖАНРЫН ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ

2.1
Лирика жанрын оқыту арқылы оқушылардың танымдық қабілетін арттырудың практикалық негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...

18

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
24

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ...

26

КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі:
Еліміздің өз тәуелділігіне қол жеткізіп, саяси - әлеуметтік және экономикалық дамудың жаңа кезеңіне қадам басқан уақытта терең білім, сауатты ұрпақ тәрбиелеу - негізгі міндеттердің бірі.Әлемдік саяси аренада Қазақстан Республикасының өзіндік салмағын пайымдау оның ұлттық білім жүйесінің жоғары дәрежеде дамуымен байланысты [1;12].Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев ел халқынаЖолдауында: Қазақтың ел болуы, ұлт тағдыры - оның келешек мектебінің қалай болып құрылуына тіреледі [2;21] деп атап көрсетті.Егемендіктің тұғыры тұрақталып, мемлекеттің іргесін нығайту және қазіргі уақыттағы жаһандану жағдайында ұлттық бірегейлікті, тұтастықты сақтау, ұлттық сананың сарқылмауы, тіл мен ділдің баянды болуы үшін мектеп қабырғасында елжандылық тәрбие идеяларының санасына дарытуда әдебиеттің алатын орны ерекше.
Әдебиетті оқыту - теориялық та, практикалық та маңызы бар. Себебі, оқушыға әдебиетті оқыту көркем шығарманы оқытуды қалыптастыру әрі теориялық, әрі қолданбалы жүйесін бірлікте қарастырумен қатар оның өнер екендігіне назар аударылады. Өйткені игерілуге тиісті ұғым, сөздің мәні, айтылмақ ой-түсінік оқушыға әсер етерліктей болса, ол тиісті деңгейде көңіл толқытып, тереңірек ойланады. Сондай-ақ әсер санаға ерекше ықпал етеді [3;87]. Әдебиетте эпикалық шығармаларға қарағанда, лирикалық шығармаларды сезім мен эмоция басымырақ келеді. Сәйкесінше, бұл сезімдер балаға әсер ғана етіп қоймайды. Оны бар болмсымен түсінуге, түйсінуге тырысады. Ал әсердің нәтижесі бір жағынан тұлғаны әрекетке итермелесе, екінші жағынан пәнге деген қызығушылықты арттырып, шығарманы, оның ішінде лирикалық шығармаларды оқуға талпындырады. Дегенмен де лирикалық жанрдың басқа жанрлардан күрделілігі оның тек жанрлық ерекшелігімен ғана өзгешеленбейді, сонымен қатар оқушылардың лирикалық шығармаларға деген қарым-қатынасы, өзіндік пікіріне байланысты. Себебі, эпикалық шығармалар көбіне-көп қарасөзбен жазылатын болса, лирикалық шығармалар өлең жолдарымен келеді. Сондықтан да оқушыға оны қабылдау, түйсіну оңайға соқпайды. Осы тұрғыдан келгеде мұғалім оқушылардың таным белсенділіктерін арттыра отырып, лирикалық шығармаларды оқыту барысында әдіс-тәсілдерді ұтымды пайдалана алуы зерттеу - жұмысымыздың өзектілігін ашады.

Зерттеу жұмысының мақсаты:
қазақ әдебиеті сабағында тіл дамыту жұмыстарын жүргізе отырып, ауызекі сөйлеу тілдерін, сөздік қорларын, пәнге деген қызығушылықтарын арттыру, ауызша сөйлеу білуге дағдыландыру
Зерттеу жұмысының міндеттері:
-қазақ әдебиеті сабағында арнайы тіл дамыту жұмыстарының тиімділігін айқындау.
- тіл дамыту жұмыстары арқылы оқушы қасиеттерінің ашылуына,өз күшіне сене білуіне, қалыптасуына мүмкіндік туғызу.
I.НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1.1 Әдебиет сабағында тіл дамыту жұмыстарының тиімділігі

Әдеби білімнің жеке басына әсер ету фактісі барлық дерлік бағдарламаларда белгілі бір дәрежеде айтылады, бірақ оқушылардың оқу дағдыларын қалыптастыру міндетінен, әдеби шығарманы шығармашылық тұрғыдан оқу қабілетінен туындайтын екінші фактор ретінде, бұл "оқушының ішкі әлемін байытуға, оның шынайы гуманистік құндылықтар жүйесін қалыптастыруға сенімді жол" болып табылады. Көптеген заманауи бағдарламалардың мақсаты әдебиет жататын мәдени құндылықтардың басымдығынан туындайды. Олар бастапқыда белгілі бір баланың жеке басына қарағанда жоғары және маңызды болып табылады. Бұл жағдайда мұғалім әдебиеттің көмегімен оқытып, тәрбиелеуі керек объект ретінде әрекет етеді. Оқушыда оқу дағдыларын дамыта отырып, ол жанама түрде жеке мәселелерді шешуде өмір бойы қозғалу жолын көрсетеді. Сонымен қатар, әркімнің жеке даму траекториясы, әр түрлі факторлар жеке тұлғаның рухани қалыптасуына ықпал етуі мүмкін екендігі белгілі. Көбінесе олар оның жетекші мақсаттарын, идеяларын, құндылықтарын анықтайды және сайып келгенде оның өмірлік қозғалысын реттейді.
Бұл факторларға мыналар кіруі мүмкін:
идеал туралы өзіндік идеялар және оған жетуге деген ұмтылыс;
отбасыменжәнедостарыменсөйлесу;
бірнәрсементаңқалдырғанадамдарменке здесу;
жекеөмірдіңкүтпеген, бірақжарқыноқиғалары (махаббат, сатқындық, жақынадамдарданайырылу, құндылықтаржәнет.б.).
Осыған қарамастан, жеке тұлға ретінде қалыптасқан көптеген адамдардың өмірбаянында бекітілген фактіні көркем шығармалардың өсіп келе жатқан және әлемді білетін адамның жанына әсер ету фактісі деп санауға болады.
Әдебиеттанушылардың, жазушылардың, философтардың, әлеуметтанушылардың еңбектерінде әдебиеттің келесі функциялары ерекшеленеді:
* эстетикалық;
* танымдық;
* идеологиялық;
* тәрбиелік.
Өнердің әртүрлі функцияларын қарастыра отырып, ғалымдар таным, тәрбие, сенім қалыптастыру және сезімдерді дамыту әдебиет эстетикалық қабылдаудан тыс әдебиеттің функционалды бағыты жүзеге асырылмайтын өзіне тән тәсілдер мен құралдармен ғана жүзеге асырылатындығын баса айтады. "Өнерде адамның өзін жаратушы ретінде де, тұлға ретінде де тану процесі тұрақты түрде жүреді.
Жоғарыда айтылғандарға сәйкес, негізгі мектепте әдебиетті оқу келесі мақсаттарды қояды:
* өзінің туған мәдениетіне жататынын түсінетін, гуманистік дүниетанымы, азаматтық санасы, патриоттық сезімі бар рухани дамыған тұлғаны тәрбиелеу;
* қазақ әдебиеті мен мәдениетіне деген сүйіспеншілікке, басқа халықтардың әдебиеттері мен мәдениеттерін құрметтеуге тәрбиелеу;
* оқушылардың рухани әлемін, олардың өмірлік және эстетикалық тәжірибесін байыту;
* оқушылардың танымдық қызығушылықтарын, зияткерлік және шығармашылық қабілеттерін, ауызша және жазбаша сөйлеуін дамыту;
* оқу мәдениетін қалыптастыру, басқа да бірқатар өнердегі әдебиеттің ерекшелігі туралы түсінік, көркем әдебиетті өз бетінше оқу қажеттілігі, көркем мәтіндерді игеру негізінде эстетикалық талғам;
* қазақ әдебиеті, оның рухани-адамгершілік және эстетикалық маңызы туралы;
* қазақ жазушыларының көрнекті шығармалары, олардың өмірі мен шығармашылығы туралы білімді игеру;
* әдебиет теориясы мен тарихы бойынша қажетті мәліметтерді тарта отырып, көркем шығармаларды шығармашылық оқу және талдау дағдыларын меңгеру;
* оларда нақты-тарихи және жалпыадамзаттық мазмұнды анықтау, қазақ тілін дұрыс пайдалану.
Осы мақсаттардан келесі міндеттер туындайды:
1. Бастауыш мектепте оқуға деген қызығушылықты сақтау, оқудың рухани және интеллектуалдық қажеттілігін қалыптастыру.
2. Оқушының жалпы және әдеби дамуын қамтамасыз ету, әр түрлі деңгейдегі өнер туындыларын терең түсіну.
3. Әр түрлі оқырмандардың тәжірибесін сақтау және байыту, оқырман-оқушының эмоционалды мәдениетін дамыту.
4. Әдебиетті ауызша өнер түрі ретінде түсінуді қамтамасыз ету, әдебиет, жазушылар, олардың шығармалары туралы білім алуға және жүйелеуге үйрету.
5. Мәтінді толық қабылдау шарты ретінде негізгі эстетикалық және теориялық-әдеби ұғымдарды дамытуды қамтамасыз ету.
6. Оқушылардың эстетикалық талғамын оқырманның өзіндік іс-әрекетінің негізі, адамгершілік таңдаудың бағыты ретінде дамыту.
7. Функционалдық сауаттылықты дамыту (оқушылардың мәтіндік ақпарат алу үшін оқу және жазу дағдыларын еркін пайдалану қабілеті, оқудың әртүрлі түрлерін пайдалану қабілеті).
Осылайша, мектеп баланың жеке басының дамуындағы жалғыз фактор болмаса да, ол өсіп келе жатқан адамның тағдырына айтарлықтай әсер ететін маңызды тәртіптің міндеттері ретінде жеке даму міндеттерін қоюы керек, сонымен бірге тұтастай алғанда қоғамның тағдыры. Атап айтқанда, бұл гуманитарлық пәндерге қатысты, сөзсіз бұл әдебиет сияқты тақырыптың жетекші мақсаты.
Әдебиетті оқу процесінде оқушылардың сөйлеу әрекеті
Сөйлеуді дамыту тұжырымдамасы философиялық және психологиялық жағынан да, ғылыми-әдістемелік жағынан да көрінеді. Бұл адамның өмір бойы үнемі дамып келе жатқан сөйлеу мен оның тетіктерін адамның рухани қалыптасуымен, оның ішкі әлемін байытумен тікелей байланысты меңгеру процесі. Ғылыми-әдістемелік мағынада сөйлеуді дамыту "мұғалім мен оқушылардың сөйлеуді игеруге бағытталған арнайы оқу әрекеті" деп түсініледі.
Әдебиет сабақтарында оқушылардың сөйлеу дамуын жүзеге асыра отырып, мұғалім коммуникативті іс-әрекеттің ерекшеліктерін білуге негізделуі керек, өйткені тіл мен сөйлеуді игеру қарым-қатынас процесінде тиімді жүреді. Қарым-қатынас қызметі басқа адамдармен осындай қарым-қатынасты талап етеді, онда субъект оларды тең деп санайды, содан кейін оны біржақты жүзеге асыруға емес, кері байланысқа, ақпарат алмасуға жұмыс жасайды. Қарым-қатынас физикалық, психикалық, материалдық немесе рухани деңгейдегі қарым-қатынас болсын, практикалық әрекет ретінде қарастырылады. Сөйлеу қарым-қатынасы-коммуникативті іс-әрекеттің бір түрі.
Әдебиет сабақтарында оқушылардың сөйлеуін дамытуға белсенді көзқарас сөйлеу әрекетін жетілдірудің келесі принциптерінде көрсетілген:
- әдебиетті түсіну процесінде оқушылардың адамгершілік тәрбиесі, зияткерлік, көркем-эстетикалық және сөйлеу дамуының өзара әрекеті;
- әдебиет бойынша сабақтар материалында оқушылардың шығармашылық сөйлеу әрекетін ынталандыратын әдістемелік формалар мен тәсілдердің әртүрлілігі;
- бастауыш, орта және жоғары сыныптарда жүзеге асырылатын оқушылардың сөйлеу әрекетінің мазмұны мен түрлерімен сабақтастықты сақтау;
- оқушылардың сөйлеуін дамыту бойынша жұмыстың практикалық бағыты және оны нақты өмірлік жағдайларға да, өнердің кейбір түрлеріне де жақындату;
- оқушылардың сөйлеуін жетілдіру бойынша жұмыстың жүйелі сипаты;
- оқушылардың сөйлеу әрекетін ұйымдастыру процесінде әдебиет, қазақ тілі, тарих және басқа пәндердің пәнаралық байланысын есепке алу.
Әдебиетті зерттеуге байланысты оқушылардың сөйлеу әрекетін жетілдіру бойынша жұмысты ұйымдастырудың жетекші принциптері-бұл жұмыстың көркем шығарманы талдаумен, зияткерлік, адамгершілік және көркемдік-эстетикалық дамуымен, яғни рухани тұлғаның кең мағынада қалыптасуымен ажырамас бірлігі.
Әдебиетті оқыту әдістемесі тәсілдің қызметін жүзеге асыру жағдайында оқушылардың сөйлеуін дамыту бойынша жұмыстың негізгі бағыттары ретінде келесі бағыттарды ұсынады:
1. Көркем шығарма мәтінімен және әдеби-сыни материалдармен сөздік-фразеологиялық жұмыс.
2. Оқушыларға мәтінді қайталаудан бастап жеке шығармашылық мәлімдемелерге дейін әдеби тақырыптағы монологиялық мәлімдемелердің әр түрлі түрлері мен жанрларын үйрету.
3. Диалогтік қарым-қатынас процесінде оқушылардың сөйлеу әрекетін ұйымдастыру.
4. Іс-әрекет негізінде оқушылардың сөйлеуін дамытуды ынталандыратын сөйлеу жағдайларын жасау.
5. Сөйлеу әрекеті аспектісінде әдебиет сабақтарында пәнаралық өзара әрекеттесуді жандандыру.
5-11 сынып кезеңінде оқу процесінде оқушылар қол жеткізетін сөйлеуді дамытудың келесі критерийлері:
1. Жазушы мен әдеби шығарманың кейіпкерінің рухани әлемін, адамның адамгершілік-психологиялық ерекшеліктерін сипаттайтын белсенді лексиканы меңгеру.
2. Әлеуметтік-философиялық және ғылыми терминологияны меңгеру, оны дәуір сипаттамасында, жазушының дүниетанымы мен шығармашылығында қолдану.
3. Теориялық-әдеби және өнертану терминологиясын меңгеру, оны көркем мәтінді талдау процесінде және әдеби-сыни сипаттағы әртүрлі мәлімдемелерде қолдану.
4. Тілдің көрнекі және экспрессивті құралдарын, соның ішінде мақал-мәтелдерді, афоризмдерді білу, оларды әр түрлі деңгейдегі контекстік сөйлеуде қолдану.
5. Оның мақсаттарына, қарым-қатынас жағдайына және оны іс жүзінде қолдана білуге сәйкес тұжырымның түрі мен жанрының ерекшеліктерін түсіну (аналитикалық қайталау, көркем қайталау, жауап, хабарлама, баяндама, көркем өмірбаяндық әңгіме, жазушы туралы сөз және т.б.).
6. Мәлімдеменің мазмұны.
7. Тұжырымның анықтығы, қисындылығы, үйлесімділігі.
8. Сөйлеу кезінде тыңдаушылармен қарым-қатынас жасау тәсілдерін меңгеру.
9. Әдеби тақырыптарға диалог жүргізу.
10. Сөз сөйлеуді дайындаудағы дербестік.
11. Мәтінді талдауға негізделген әдеби-сыни, әдеби дереккөздерден зерттелген материалдың мәлімдемелеріндегі оңтайлы үйлесім.
12. Сөйлеудің белгілі бір жанрына және қарым-қатынас жағдайына сәйкес сөйлеу стилінің ерекшеліктерін білу.
Сөйлеуді дамытудың осы критерийлеріне сүйене отырып, әр "сөйлеу жасындағы" оқушылар үшін әдебиетті оқу процесінде сөйлеу әрекетін ұйымдастыруға арналған нұсқаулық ретінде қызмет ететін өзіндік критерийлер мен деңгейлер жасалады.
Әдебиет сөз өнерін зерттейтін оқу пәні ретінде оқушылардың күрделі мәселелерді өз бетінше шеше білуге, зерттелетін көркем шығармалар материалында сыни және бағалау іс-әрекетімен, ауызша сөйлеу және әр түрлі типтегі және жанрдағы жазбаша жұмыстарды дайындаумен байланысты шығармашылық жұмыс, зерттеу жұмыстары әдістерін игеруіне ерекше жағдай жасайды. Мұндай оқу жұмысында шығармашылық қабілеттер дамиды, оқушылар өз жұмыстарының практикалық бағытын түсінеді, сонымен қатар өз мүмкіндіктерін бағалайды, бұл нәтижелерге деген қызығушылықты арттырады. Осылайша, зияткерлік жұмысқа саналы көзқарас қалыптасады.

Әдебиет сабақтарында оқушылардың ауызша сөйлеу әрекетін дамыту ерекшеліктері
Мектеп оқушыларының ауызша сөйлеуін дамыту мәселесі барған сайын әлеуметтік маңызға ие болуда, өйткені сөйлеу адамның рухани мәдениетінің сенімді көрсеткіші болып табылады.
Ауызша сөйлеуді дамыту- қазақ әдебиетін оқытудың басты міндеттерінің бірі. Бұл міндеттің мәні көбінесе қазіргі қоғамда және мектептегі оқу процесінде ауызша сөйлеудің рөлімен анықталады.
Ауызша сөйлеуді оқытудың негізі келесі принциптер болып табылады:
1. ақпараттың тілдік материалын саналы қабылдауға және шығармашылық жаңғыртуға сүйену;
2. оқу пәні ретінде өмірмен және әдебиетпен байланыс;
3. тыңдау, сөйлеу, оқу және жазудың өзара байланысы;
4. ауызша сөйлеудің логикалық, семантикалық және айтылымдық жақтары мазмұнының үздіксіздігі;
5. оқушылардың тілдік қарым-қатынасын табиғи сөйлеу формасына жақындату және білім алу үшін қажетті шынайы сөйлеу дағдыларын қалыптастыру мақсатында оқытудың ситуациялық әдісін кеңінен қолдану;
6. сөйлеу мазмұны мен формасына қызығушылық тудыратын сөйлеу материалының жаңалығы;
7. грамматика білімін меңгеруден озу (тілдің дамуы біршама алға жылжиды, осылайша грамматиканың ассимиляциясын дайындайды);
8. мұғалімнің сөзін ғана емес, сонымен қатар дыбыстық жазудың негізгі түрлерін "дыбыстық ортаға" қосу.
Бұл принциптер оқушыларды оқыту процесінде мұғалімнің көшбасшылық рөлін білдіреді, ауызша сөйлеуді оқытудың мазмұнын, оның материалын, оқыту әдістерін анықтайды, оқушылардың ана тілінің қабілеттерін, балалардың қызығушылығын ескереді, оқу процесінде заманауи техникалық құралдарды қолдану қажеттілігін көрсетеді, сөйлеуді дамыту оқушылардың грамматиканы білу деңгейімен кешіктірілмеуін талап етеді.
Оқушылардың ауызша сөйлеуін дамыту дегеніміз-оларды тыңдау және сөйлеу жағдайында сөйлеуге үйрету. Шет тілін есту арқылы қабылдау бірқатар қиындықтармен байланысты. Олардың бірі-сөйлеу ағынының фразалық сипаты, сондықтан оның лексикалық бірліктерін білу де келісілген мәтіндегі ойды түсінуге кепілдік бермейді. Сонымен қатар, оқушыларға оқу кезінде белгілі болған ауызша материалды дыбыстық және визуалды ауызша бейнелердің айырмашылығына байланысты әрдайым дұрыс естуге болмайды. Оқумен салыстырғанда тыңдау ақпарат алудың қиын әдісі болып табылады.
Сөйлеуді қабылдауға оның айтылу қарқыны, визуалды қолдаудың болуы немесе болмауы әсер етеді. Егер оқушы сөйлеушіні көріп, оның артикуляциясын бақыласа, онда оқушының өзіндік сөйлеу мүшелері ұқсас түрде сәйкес келеді, ішкі сөйлеуде естілетін дыбыстарды, сөздерді көбейту оңайырақ. Бұл қиындықтар тыңдау дағдыларын дамытуға арналған арнайы жаттығулар жүйесі арқылы да, тыңдаудан басқа сөйлеу әрекеттерін жүзеге асыру кезінде де жеңіледі.
Оқу кезінде айтыңыз:
а) егер сөз өзінің графикалық және дыбыстық бейнелерінде ассимиляцияланса және бір уақытта фразалар болса;
ә) егер орфоэпияны жақсы меңгеру орындалса;
б) егер оқу жылдамдығын арттыру бойынша үнемі жұмыс болса, оны оқу тыңдау қарқынына жақындата отырып, екеуі де тірі сөйлеу қарқынына сәйкес келе бастайды.
Тыңдау қабілеті сөйлеу қабілеті қалыптасатын негіз екені белгілі. Тыңдау (қабылдау) сөйлеуді дайындап қана қоймайды, сонымен бірге онымен бір уақытта орындалады. Тыңдау қабілеті біреудің сөзін түсінуді білдіреді. Бұл дағды мектептегі барлық жылдар бойы жасалады және жетілдіріледі. Бұл бағыттағы жұмыс жүйесі сабақтарда да, сыныптан тыс жұмыстарда да жүзеге асырылады.
Өз оқушыларының білімдері мен дағдыларын ескере отырып, мұғалім оларды ақпаратты есту арқылы қабылдауға дайындаудың әртүрлі формаларын ойластырады: алдын-ала, тыңдауға дейін белгілі бір ақпараттың жоспарын жазу (мұғалім жоспарды береді): оқушылардың есту арқылы қабылдауға арналған тақырып бойынша білім шеңбері туралы әңгіме; тыңдау барысында жоспарды және жұмыс материалдарын жазу (экскурсияларда, қызықты адамдармен кездесу кезінде); есту арқылы алынған ақпараттан кейін жауаптар ізделуі тиіс сұрақтарды жазу және т. б.
Оқушылардың есту арқылы қабылданған сөйлеу мазмұнын меңгеру дәрежесін шебер тексеру бірдей маңызды. Мұнда сіз балалардың естігендері туралы ықыласпен айтуға тырысуыңыз керек. Мұны әңгімеде, кейде диалогтық сөйлеу түрінде жүргізу өте пайдалы. Көбінесе ауызша талқылау оқушыларды эссе жазуға дайындайды. Әрине, құлақпен қабылданған материалды түсіну дәрежесін тексеру арқылы мұғалім оқушылардың түсініксіз немесе дұрыс түсінбейтін нәрселерін түсіндіреді.
Біреудің сөйлеуін есту арқылы қабылдау жаттығулары белгілі бір тақырыпты зерттеудің әртүрлі кезеңдерінде жүзеге асырылуы мүмкін: кіріспе сабақтарда және сыныпта шығармамен, жазушының өмірімен, мәтінді талдау кезінде, қайталау кезінде. Есту арқылы сөйлеуді қабылдау қабілеті, біз білетіндей, сөйлеу жағдайында сөйлеуді меңгеру дағдыларының негізі болып табылады.

Сөйлеу сөйлеудің екі түрін қамтиды - монологиялық және диалогтық. Әдістемелік ғылымда оқушыларды монологтық сөйлеуге (айтылымдар, хабарламалар, баяндамалар және т.б.) оқыту мәселелері барынша әзірленген, оқушылардың диалогтік сөйлеуді оқыту процесі айтарлықтай аз қамтылған. Мұғалімнің оқушылардың ауызша сөйлеуін дамыту әдістері қаншалықты керемет болса да, олардың барлығы оқушылардың мазмұнды, логикалық үйлесімді, лексикалық бай және интонациялық экспрессивті сөйлеуін дамытуы керек. Оқушылардың ауызша сөйлеуін бағалау критерийлері сөйлеудің мазмұны мен логикасын, оқушылардың фонемалық есту қабілетін, сөздік қорын, ауызша сөйлеудің стилистикалық және интонациялық мәдениетін тексеруді қамтуы керек. Осылайша, оқушылардың ауызша сөйлеу әрекетін дамыту жеңіл формалардан күрделі және көлемді формаларға ауысып, тыңдау мен сөйлеуді үйренуді қамтиды. Сөйлеу әрекетінің ауызша түрлерін сәтті игеру оқушылардыңсәтті жазбаша іс-әрекетінің кепілі болып табылады.

1.2 Лирика жанрының ғылыми-теориялық негізі

Поэзия - сөз өнері , көркемдік шеберліктің теңдесі жоқ озық үлгісі.Оның үстіне поэзияның аса маңызды әлеуметтік , қоғамдық құбылыстарды бейнелеп көрсете алатын зор мүмкіншілігі бар. Ол айналамыздағы дүниені , өмірді танып-білудің күшті құралы , біздің қоғамдық ой-санамыздың көркемдік , эстетикалық сезіміміздің үлкен , өнімді саласы.Сондықтан поэзиядағы сөз суреттілігі, бейнелілігі өмір шындығынан нәр алып , соған тікелей жалғас туады.Сөз қолдану шеберлігі , көркемдік шеберлік дегеніміз өмір құбылыстарын танып-білу , ұғып-түсіну қабілетімен , көркем ой-сезім қуаттылығымен терең тамырласып , қабысып жатады.
Поэзия тілінің сипат ерекшелігін сөз еткенде , оны поэзиялық туындылардың , өлең-жырлардың мазмұнынан бөлек алып қарауға болмайды.Өйткені поэзияның , өлеңнің тілі, оның негізгі өзгешеліктері көркем шығарманың идеялық мазмұның ашу , жеткізу талабына сай қалыптасады.
Поэзияда тек тіл , сөз ғана көркем емес, ой да көркем, бейнелі.Өлең тіліне көркемдік сипат дарытатын, қуат беретін сол ой-сезім тереңдігі, өткірлігі, әсерлілігі.Поэзия өмір шындығын асқан ойшылдықпен, ерекше сезімталдықпен ашып көрсетеді, бейнелеп суреттейді десек , тіл сөз әрі ақындық көркем ой-сезімді жеткізудің құралы ғана.
Поэзиядағы, өлең-жырлардағы бейнелі, өрнекі сөздер онда қандай бір екрекше сұлулап сөйлеуге әуестіктен емес, эстетикалық сезімнен, образды, бейнелі ойдан, дүниені ақынша, суреткерше қабылдаудан туады.Өлеңге өлеңмен жазылған шығармадағы әрбір суретке , әрбір сөзге поэзиялық сәуле, поэзиялық нәр, көрік беретін нәрсе - ақындық ой-сезімнің тереңдігі мен көркемдігі.
Поэзия қандай затты, құбылысты болсын жіктеп-бөлектемей, оның өзгеге ортақ жалпы сипатын жалқы, өзіндік сипатынан ажыратып бөліп алмай, тұтас күйінде, өмірдегі қалпына сәйкес етіп алуға ұмтылады.Әрине өмір құбылыстарының құпия сырын, терең жатқан мәнін, өмірдегі сан қилы қатынас-қайшылықтарды көп нәрсенің ұқсас-ортақ сипаттарын ашып көрсететін орасан зор қуат-күш поэзияда да бар.
Жалпы поэзияға тән қасиет - айтылып баяндалып отырған нәрсе жайлы ұғым, түсінік беру емес, оны бейнелі түрде сипаттау, суреттілік десек, осы ерекшелік лирикалық өлеңдерден айрықша байқалады.
В.Г.Белинский Поэзияны тегіне және түріне қарай бөлу деген еңбегінде лирика хақында былай дейді:
Поэзияның өзге шығармалары секілді лширикалық шығарма да ойды сөзбен жеткізеді, бірақ ол ой тікелей бой көрсетпей, адамның дүниені сезінуі арқылы аңғарылады да, ол туғызған елес көріністі белгілі, үйреншікті ұғымдырмен айқын , анық етіп айтып беру қиынға соғады.Мұның өте-қиын қиын болатындығы - таза лирикалық шығарма сурет-картина тәрізді, алайда ондағы негізі нәрсе - картинаның өзі емес, біздің көңіліміздегі ол туғызған сезім.
Сондықтан өлең сөз сезімге толы,мейлінше әсерлі, көркем, бейнелі болып келеді.Өмірді көркемдік жолмен қабылдап,сезіну, эстетикалық, ақындық сезім, айрықша эмоционалдық, сезімталдық - поэзия тілінің басты ерекшеліктерін міне осылар белгілейді.Бейнелеп айтуға, сұлу сурет жасауға бейімділік - өлең тіліне ең бір тән қасиет.Алайда суреттеу, баяндаудың көрнекілігі, дәлдігі, нақтылығы көркем образ жасау мақсатына сәйкес келіп, суреттеп отырған құбылыстың типтік ерекшеліктерін де айқын, анық қамтуға тиіс.Атап айтарылық тағы бір жай - жалаң дерекке әуестік, жадағай сипат-ерекшелік қуу поэзияға, оның табиғатына мүлде жат.
Өлең тілінің көп ерекшеліктері поэзияның ең негізгі, басты қасиеттерінен өрбиді, яғни олар поэзияға бірден-бір тән дүниені эстетикалық, ақындық сезіммен қабылдау өзгешелігіне сәйкес қалыптасады.
Желсіз түнде жарық ай, Келмеппе едің жол тосып
Сәулесі суда дірілдеп Жолығуға аулаққа?
Ауылдың жаны - терең сай,
Тасыған өзең күрілдеп. Таймандамай тамылжып
Бір суынып, бір ысып,
Қалың ағаш жапырағы , Дем ала алмай дамыл ғып
Сыбырласып өзді-өзі. Елең қағып, бос шошып.
Көрінбей жердің топырағы,
Құлпырған жасыл жер жүзі. Сөз айта алмай бөгеліп
Дүрсіл қағып жүрегі.
Тау жаңғырып ән қосып Тұрмап па еді сүйеніп,
Үрген ит пен айтаққа Тамаққа кіріп иегі.

Абайдың Желсіз түнде жарық-ай атты осы өлеңінің тіл кестесіне тән барлық ерекшеліктер,эпитет, метафора және басқа суреттеу, бейнелеу құралдары құбылысқа ақынша қарап, эстетикалық тұрғыдан баға беру талабына бағындырылған.Түн желсіз, ай жарық.Су бетінде ай сәулесі дірілдеп көрінеді.Ауылдың жанында, терең сайда өзең тасып, күрілдеп ағып жатыр.Ақын түнді желсіз, айды жарық, сайды терең деп бейнелейді, сәуленің дірілдеп көрінген қалпын,өзеннің күрілдеп естілген шуын нақтылап сипаттап береді.Бірақ бұл кімнің аулы, жылдың қай кезі , айдың қай мөлшері, қайдағы сай, ағып жатқан қандай су - оларды анықтап айтып жатуды мақсат етпейді.
Бұл өлеңдегі ақын жүрегін толқытып-толғантқан нәрсе - ауыл табиғатының таңғажайып сұлулығы, осы табиғат көрінісінің адам жан сезімінің сұлулығымен ұштасатындығы.Сондықтан өлеңнің әр сөзі, сурет-бейнесі де осыны аңғартуы керек. Мәселе нақтылы бір ауылды атауда емес, мұндағы мақсат мал баққан қазақ аулының бейнесін жасап беру ғой Осындай, немесе осыған ұқсас сурет-көрініс қай ауылда болсын бар емес пе? Қай жылы қашан деп анықтап жату да шарт емес.
Өлеңнің мазмұнын бағдарлап қарасақ, онда басы артық, бір эпитет, сипаттама жоқ екеніне көзіміз жетеді. Бәрі де ауылдың көркем бейнесін жасауға тікелей қатысып тұр. Маужыраған желсіз, әсем түн, жарық ай -- бұл детальдар ауыл түнінің тамаша сәтін, адамның табиғат құшағында отырған қалпын елестетеді.Тау жаңғырығып, малшылардың айғайы мен үрген иттердің даусына үн қосып кетуі де қайталанбас ғажайып сурет. Ол жанды-жансыз дүниенің -- ауыл адамдары мен оларды аясына алып тұрған табиғаттың үндесіп, біртұтас көрінген қалпын танытады. Суда дірілдеп көрінген ай сәулесі табиғаттың көркемдік, сұлулығынан алған әсерімізді және күшейте түседі.
Бейнелі сөздерді алсақ, олар ақындық, эстетикалық сезімнің, дүниені образды, бейнелі түрде танып-білетін және танытатын, көрсететін көркем ойдың бір ұрығы іспетті. Әрбір бейнелі сөз -- әдеби шығарманың көркемдік түрін түгелдей алғанда -- бүтіннің бөлшегі. Ол -- сөз кестесіндегі көркемдік жасаушы көп әшекейдің бір кішкене айшығы ғана.
Поэзияда не нәрсені болсын көбінесе жалпыға түсінікті, күнделікті өмірде неғұрлым көп ұшырасатын, халық ұғымына әбден сіңіскен заттармен салыстырады. Сондықтан астарлы сөздер, салыстырма бейнелер, әр түрлі көркем баламалар халық өмірінің шындығы мен еліміздің арғы-бергі тарихынан елес береді.
Өлең тілі, оның сөз кестесі, жалпы поэзия, әдебиет сияқты, халықтың өмірімен біте қайнасып жатады. Қоғамдық құрылыс, халықтың өмір-тұрмысы, шаруашылығы әдет-ғұрпы, дүние тануы, философиясы, эстетикасы -- осының бәрі поэзияның мазмұнынан ғана көрініп қоймайды. Сонымен бірге бұлар поэзияның, әдебиеттің көптеген көркемдік ерекшеліктерінің, тілдегі суреттеу, бейнелеу тәсілдерінің, сөз кестесіндегі бір қыдыру өзгешеліктердің қалыптасу, дамуына әртүрлі әсер етеді.
Екі нәрсені жанастыру, жақындастыру үшін олардың қасиетін, ерекшелігін түсіне білу, олардан бір не бірнеше ортақ белгі, ұқсастық, қарама-қайшылық сипат табу керек. Ендеше салыстыру дегеніміз көреген ойдан, өткір сезімнен шығады.
Салыстыру, ұқсату, балап айту, тұспалдау тәсілі солай етсем деген жалаң тілектен ғана тумай, өмірден алынған нақтылы әсерлер негізінде, яғни екі нәрсенің, құбылыстың ұқсастығын, жалғастығын айқын байқап-сезіну негізінде пайда болатынын, сөйтіп, табиғи түрде жасалатынын айтқанда, осылай бейнелеп суреттеу көркем ой жүйесіне тән басты ерекшеліктің бірі демекпіз.
Әрине әрбір ақынның поэзиясының бір саласына бекіп, қатып қалуы заң емес. Ол бірде лирикашы, бірде дастаншы, сәті түскенде баллада шығарса, енді бір мезеттегі жан күйі сатира жаздырады: әңгіме ақынның күші мен мәдениетінде. Қуатты ақын бар салада көрнекті. Әйтсе де сол күшті ақындар да өздерінің бейім жақтарын басымырақ іздестіреді. Марқұм Ілиястың не бір жақсы лирикалары әлі жадымызда. Ұлы отанымыздың жеңіс, табыстарына қуанып Ілияс көп жырлаған ақын. Бірақ оның ақындық салмағы поэмаларында.
Көп өлеңдер жазған Сәбит те Сұлушаш,Ақ аю,Колхозды ауыл осындай, тағы басқа поэмаларынсыз үлкен ақын емес.
Бүгінгі замандастарымыз: Тайыр, Қалижан, Хамит, Дихан, Қажымдардың да не бір отты, екпінді, әр алуан жан күйлерін, ой сырларын тербейтін лирикалары бар, бірақ бұлардың да негізгі қасиеттері поэмаларында.
Демек, қазақ поэзиясын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.