Бірыңғай мүшелердің байланысы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
I ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ БІРЫҢҒАЙ МҮШЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Бірыңғай мүшелердің дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Бірыңғай мүшелердің байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
II ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҚТАРЫНДА БІРЫҢҒАЙ МҮШЕЛЕРДІҢ ДАМУ ЖОЛДАРЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Бірыңғай тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелерді зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Бірыңғай мүшелердің тілдің стилдің тармақтарында қолданылуы ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..

КІРІСПЕ
Кез келген сөйлем құрамындағы мүшелердің біреуі бағынышты, біреуі басыңұы рөл атқарады. Бұл, мысалы екі бірыңғай баяндауышқа бір ғана баяндауыштың немесе бірнеше бірыңғай баяндауышқа сәйкес бір ғана бастауыштың және дәл осы сияқты сөйлемнің өзге мүшелеренің сәйкес келуі деген сөз,
Бірыңғай мүшелер бір-бірімен байланысып, дауыс беру туралы ұсыныстың басқа мүшелерінен оқшауланған жеке топ құрады. Осылайша, сөйлемде бірдей синтаксистік функциясы бар, көп жағдайда біртекті мүшелер болады.
Тілдің ең маңызды, біртұтас бөлігі - сөйлем. Сөйлем - тілдің қоғамдық қызметі, пікір алмасудағы негізі. Ол әрқашан синтаксисті зерттеудің негізгі нысаны болып табылпды. Сөз, сөз тіркесі сөйлемнің құрамына ойдың бөлшек элементтері ретінде енеді. Олар сөйлемдерді құруға арналған синтаксистік материал болғандықтан, синтаксис сонымен қатар зерттеудің негізгі нысандарының бірі болып табылады.
Сөйлемнің негізгі сипаттамалары келесідей: сөйлемде етістіктің нақты ойы бар. Сөйлемде айтылу интонациясы бар, сөйлем жеке сөз, сөз тіркестерінен тұрады.
Синтаксистік ғылым бірнеше салалардан тұрады, олардың салаларға бөлінуі жеке механизмдердің тәсіліне, тілдің синтаксистік құрылымының бөліктеріне және оларды зерттеу мақсатына бағынады .
Грамматикалық формалар сөйлеудегі қарым-қатынастарымен, сөйлемдердің грамматикалық түрлері - жай сөйлемнің синтаксисімен зерттеледі.
Синтаксистік құрылым тұрғысынан қарапайым сөйлем бір сөзден де, екі немесе одан да көп сөзден тұрады. Қарапайым сөйлемдер екі жақты да, жеке де болуы мүмкін. Қалай болғанда да, сөйлемнің барлық мүшелері өз функцияларын орындауы өте маңызды. Сөйлемдегі негізгі болып табылатын баяндауыш іс-әрекетті, қозғалысты, қалыпты және бастапқы әрекетті осы әрекеттің иесін, қозғалысты білдіреді. Қарапайым сөйлем екі есе болған кезде, екі мүше де байланысты.
Жай сөйлемде бірыңғай тұрлаулы және тұрлаулы емес мүшелер бар. Негізінен, сөйлемдегі бірыңғай мүшелер туралы ұғым мектеп граматикасынан белгіл. Бір құрамды сөйлемдер - күрделі ойды, бірнеше сөйлемді біріктіру тәсілі. Оларды құрама сөйлемнің функциялары деп те атауға болады.
Тақырыптың өзектілігі. Біздің жұмысымыздың өзектілігі тілдегі бір компонентті сөйлемнің сипаттамалары мен функцияларын анықтаудан тұралы. Бірыңғай мүшелер, олардың сөйлем ішінде қолданылу ерекшеліктері мен Бірыңғай мүшелі жай сөйлемдер мәселесі қазақ тіл білімі ғылымында қарастырылып, тілші ғалымдар пікір айтқан. Атап айтар болсақ, Қазақ тілінің граматикасы (Синтаксис) мен Қазақ тілі энцеклопедиясында, М. Балақаев, Т. Қордабаев, А. Әбілқаев, Р. Әмір т.б. ғалымдардың ғылыми еңбектерінде кеңінен қарастырылып, сөз болған.
Курстық жұмыстың мақсаты - қазақ тілі сабақтарында бірыңғай мүшелердің даму жолдары және оны жетілдіру жолдарын қарастыру;
Курстық жұмыстың құрылымы: Кіріспе, негізгі бөлім үш тараудан тұрады. Соңында қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі беріледі.

I ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ БІРЫҢҒАЙ МҮШЕЛЕР

1.1 Бірыңғай мүшелердің дамуы
Тілдік категориялардың басқа да түрлері сияқты, сөйлемнің бірыңғай мүшелерінің де өзіне тән қалыптасу, даму тарихы бар.
Қазіргі қазақ тіліндегі сөйлемнің бірыңғай мүшелері - тіліміздің грамматикалық құрылысында ертеден келе жатқан синтаксистік құбылыс. Бұған көне түркі жазба ескерткіштерінде кездесетін деректер айқын айғақ бола алады. Мысалы, Орхон-Енисей жазуларында сөйлемнің тұрлаулы да, тұрлаусыз мүшелері де бірыңғай түрде кездеседі:
Бірыңғай бастауыштар: Табғач, оғуа, қытан бу үчегү қабысыр.
Бірыңғай баяндауыштар: Біз сүнүстіміз, санчдымыз. Түрк будун елті, алқынты, йоқ болты.
Бірыңғай толықтауыштар: Ебін, барқын бұадым. Оғлын, йотазын йылқысын, барқын анта алтым.
Бірыңғай анықтауыштар: Сарығ алтун, өруң күмүш, қыз кудуә, егритебі, ағы бұнсуә келтүрі.
Алтун шуңа, йаш кейікті арыт ығлат- ұлғат, удачына барсым адырылу барды, йыта.
Бірыңғай пысықтауыштар: Күн иеме, түн иеме йелу бардымыз [1].
Мысалдарда көрсетілгендей, ескі жазу нұсқаларында да қазіргі тіліміздегі сөйлемнің тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелері тегіс бірыңғай болып кездеседі, бірақ олар осы күнгідей жиі кездеспейді.
Бұлардың ішінде адам аттары, жер, су, ру аттарының санамалап көп аталуына байланысты сөйлемнің басқа да мүшелеріне қарағанда, әсіресе, бірыңғай бастауыштар мен бірыңғай толықтауыштар көбірек қолданылған.
Ал құрамы жағынан бұл жазулардағы бірыңғай мүшелер, көбінесе, бір сөзден жасалған дара болып келеді, казіргі тіліміздегідей жай сөйлемнің құрамын ұлғайтып, көлемін кеңейтіп күрделендіру сирек кездеседі.
Ескі жазбаларда сөйлемді күрделендіріп құрудан гөрі дара, жеке айту әдісі басым болғандығы зерттеуші ғалымдардың еңбектерінде көрсетілген: Көне замандағы тілдерде, тіпті қарапайым халық тілінде де сөйлемдерді белгілі грамматикалық, стильдік жүйелі тілдермен құрмаластырып, ұластырып айтудан гөрі, жай сөйлемді дара, жеке айту дағдысы күшті болған. Керісінше, бірнеше сөйлемдерді, шумақты сөз тіркестерін ұластырып, қиюластырып күрделендіру әдеби тілге тән [2].
Бұл жағдайды Н.Т.Сауранбаев та айтқан еді: Заман өткен сайын адам баласының қоғамдық, шаруашылық, мәдени тұрмысының бір басқыштан екінші басқышқа көшіп отыруына байланысты тілдің синтаксистік құрылысы да бірте-бірте дамып отырады. Неғұрлым қоғамның алыс уақыттағы дәуірлеріне терең бойлай берсек, тілдің құрылысының да соншалық жабайы болатынын көреміз. Сол сияқты неғұрлым осы заманға жақындаған сайын тіл құрылысының қиындығын, жаңаланғанын көреміз [3].
Орхон-Енисей жазба ескерткіштері тілінде кездесетін бірыңғай мүшелердегі және бір ерекшелік -- қазіргі тіліміздегі бірыңғай мүшелерді көбінесе тұлғалас болғандықтан шұбалаңқы етпей, ықшамды етіп айту үшін морфологиялық көрсеткіштер мен көмекші сөздер бірыңғай мүшелердің бәріне ортақ етіліп, бір-ақ рет ең соңғысына ғана жалғанса, ал ескі жазуларда көрісінше, мұндай грамматикалық тұлғалар мен көмекші сөздер бірыңғайлардың әрқайсысына жеке-жеке жалғанып келуі жиі кездеседі.
Сіз еліме, кунчуйума, оғланыма, будунума- сізіме алтмыш йашымда адырылтым. (Сізден, елімен, ханымнан, ұлымнан, халқымнан, алпыс жасымда айырылдым, яғни қайтыс болдым).
Қадашыма, кешірме, азақ (лығ) атыма, йыта қара будыныма адырылтым, йыта екен.
(Жолдасымнан, белбеуімнен, аяқты атымнан, қасірет шегіп, қара халқымнан айырылдым, қайтыс болдым, қасірет шегемін).
Кейбір ғалымдардың айтуына қарағанда, тіл дамуының көнерек заманында сөйлем құрамындағы сөздерді, сол сияқты жай сөйлемдерді бір-бірімен байланыстыратын, қазіргі дәнекерлер, тәсілдер болмаған. Сөздер бір-бірімен көбінесе тұрған орындарына, мағыналарының жақындығына қарай қабыса байланысқан. Бірыңғай мүшелер арасы интонация арқылы да байланысады. Бірыңғай мүшелер арасындағы интонация тарихи жағынан алғанда жалғаулықты шылаулардан анағұрлым көне және оның қолданылу, жұмсалу өрісі жалғаулықтардан анағұрлым кең.
Ал Орхон-Енисей жазуы ескерткіштерінің тілінде бірыңғай мүшелердің жалғаулық арқылы байланысқан түрлеріне қарағанда, жалғаулықсыз, яғни мағыналары бір-біріне жақын сөздердің өзара іргелесіп, тіркесіп келген түрлерін жиі кездестіреміз:
Ер ердедім, адақы, егечіме, ана, егмеч, егет йерілтім. (Ерлігімнен, атамнан, анамнан, әйелімнен, күңімнен жеріндім, айырылдым, яғни қайтыс болдым).
Қадашым, күнім, йыта, адырылтым сізіме, өз күмүш будунум, йыта, адырылтым.
(Жолдасым, туғаным, әттеген-ай, айырылдым, (қайтыс болдым) сізден, өзімнің күміс халқымнан, қайғы шегіп, айырылдым).
Ечуміз апамыз Бумын қаған төрт булуңығ қымыс йығмыс йаймыс, басмыс ол қан йоқ болтунда кесре ел йітміс ычғынмыс қачышмыс.
(Ағамыз, атамыз Бумын қаған дүниенің төрт бұрышын қысты, жықты, жеңді, басты. Ол хан кейіннен жоқ болғанда ел құрыды, тарап кетті, қашып кетті ... .)[4].
Сондай-ақ, сирек те болса бірыңғайлардың жалғаулықтар арқылы байланысып келетін түрлері де кездеседі. Оның өзінде де қазіргі тіліміздегі бірыңғай мүшелерді байланыстыру үшін жұмсалып жүрген жалғаулық шылаулардың бәрі бірдей емес, кейбіреулері ғана ұшырасады. Мысалы, Даде жалғаулығын осы күнгі қалпында ескі орхон жазуларынан ұшыратуға болады:
Анта кісіре інісі қаған болмыс арінч, оғлы та қаған болмыс арінч. Ығыр а іч қағанлық да қылтым.
Ал қарсылықты жалғаулықтардың ескі жазбалар тілінде кездеспейтінін, осындай мағынаны сөйлемдердің лексикалық мағынасының ара салмағынан байқауға болатындығын Р.Әміров аталған еңбегінде айтқан еді.
Сонымен, көне түркі жазу ңұсқаларында кездесетін сөйлемнің бірыңғай мүшелерінің құрамын қазіргі тіліміздегімен бірдей тепе-тең деп қарауға болмайды.
Бұл категорияның қазіргі неше алуан түрлері-бәрі бірдей белгілі бір мезгілде бірден пайда бола қалмағаны, олар тілдің өзіндік ішкі даму заңына лайықты бірте-бірте қалыптасып жетілгені белгілі.
Қазіргі әдеби тілімізде кездесетін сөйлемнің бірыңғай мүшелері былай тұрсын, ең көне деп есептелетін ертегілерді, халық дастандарында кездесетін бірыңғай мүшелердің өзі де алғашқы түрімен салыстырғанда дамудың талай өткелдерінен өткен, жетілген түрі деп қаралуы керек.
Бірыңғай мүшелердің одан әрі дамып, жиі қолданыс табуына 15-18ғ. қазақ жазбаларының тілі дәлел. Сол дәуірдегі жазбалар тілінің синтаксисін зерттеген ғалым Т.Р.Қордабаев Тарихи синтаксис мәселелері атты еңбегінде Жамиғат тауарихтың және Шежіре түріктің синтаксистік құрылысына тоқтала келе, онда сөйлем мүшелерінің барлық түрі де бірыңғай мүшелер адам, жер, су, ру аттары сияқты кілең зат есімдер жиі қолданылатынын атап көрсетеді:
Жалайыр, татар, ойрат, меркіт уа шақы андин башқа бағзы қауымдар мағұл ішінде ерділер.
Ұйғыр, қыпчақ, Қарлұқ, Қалач, Ағачар, Оғузның ағаларының ұрұғы Орхон, уа Көрхан, уа Көзхан аның аға-ұғланлары оғуз білән бірге ермес ерділер.
Сөйтіп, бұл кездегі жазуларда, Т.Р.Қордабаевтың сөзімен айтқанда, Сөйлем мүшелерінің көпшілігі, әсіресе, бастауыш, толықтауыш, мекен пысықтауыш, бұлардан гөрі сирегірек баяндауыш пен аңықтауыш мүшелер бірыңғай түрде кездеседі. Барлық түрі дерлік негізінде, жалғаулықтар арқылы байланысады. [5]
Көркем әдебиет стилінде бірыңғай мүшелі сөйлемдердің экспрессивтік рөлі тек оның мағынасымен, байланысу тәсілдерімен ғана емес, соңымен қатар олардың сонымен де байланысты келеді. Сөйлемде бірыңғайлар қатары: қосекі мүшелі, үш мүшелі, көп мүшелі болып келеді. Көркем әдебиетте ең жиі қолданылатыны - екі мүшелі және үш мүшелі бірыңғайлар. Бұлар көбінесе - бір - бірінің мағынасын толықтыра, анықтай түсу үшін, кейде екі не одан да көп затты, ұғымды салыстыру үшін қолданылады:
Абай мен Ербол құс жайына, аңшылық жайына ауысқан соң, тату құрбы сияқтанып кетті. Ел жинақы боп, топталып көшпей, бытырап, ен жайылып келеді (М. Әуезов).
Қос мүшелі, үш мүшелі бірыңғайлар (әсіресе етістікті баяндауыштардан жасалған түрі) істің барысын, динамикасын қысқа, дәл суреттеуде ұтымды келеді.
Осыны ойлағанда, Сүйіндік сескеніп, шошып кетті (М. Әуезов).
Дала боран. Жел дүрілдейді, ысқырады (Б. Майлин).
Автор ойын әсерлі, өткір етіп беру үшін кейде өзара мағыналас идиомалық тіркестерді де бірыңғай етіп береді.
Барлық Ырғызбай Дәркембайды содан бері көзге түрткі ғып, шетке қағып, қырына алып беретін. (М.Әуезов).
Табиғатты суреттеу (пейзаж) кейде жаратылыстың көрінісін суреттейді, кейде кейіпкердің басында болған күйініш-сүйінішімен, сағынышымен байланысып келеді.
Бірыңғай көп мүшелі модельдердің қос мүшелі, үш мүшеліге қарағанда стильдік мәні ерекше. Бұлар арқылы ақын - жазушылар эпикалық, эмоциялық, юморлық мінездемелер беріп, портрет, табиғат көріністерін толық, жан - жақты, шегіне жеткізе суреттейді:
Жылтыр, қою қара қасы бар, ажарлы, үлкен қара көзді, қырлы кесек мұрынды және әдемі қиылған қысқа мұрты бар қара сұр жүзді Дәрмен Долговқа анық кавказ типінің бірін елестетеді. (М. Әуезов).
Міне, бұл сөйлемде жазушы Дәрмен портретін жасауда көп мүшелі бірыңғайлардың тізбегі арқылы оның сыртқы келбетін қолмен қойғандай көз алдыңа елестетеді. Ал мына мысалдардан Ғ. Мүсіреповтың көп мүшелі бірыңғайларды сатиралық мақсатта, яғни кейіпкерінің портретін толық суреттеумен қатар, әрі осы адамның ішкі болмысына тән ерекше күлкілі бір сипатын әжуалай көрсететінін байқаймыз: Ол - орта жастарды жоғарылатқан, айналасына паң қарайтын, ашаң жүзді, мұрынды, жұмыр ақ саусақты Фонштейн еді.
Көп мүшелі бірыңғайларды Б. Майлин де кейіпкерлердің мінезі мен келбетінің ерекше сипаттарын толық суреттеу үшін пайдаланады. Бұлар арқылы олардың көзқарасы, ішкі сезімдері ашық бейнеленеді.
Мысалы: ... Бірақ, Сыздықтың әйелі тең болып кездеспеген. Қарақоңыр, ат жақты, еңгезердей, еркек пішінді адам (Б. Майлин).
Соңғы мысалдағы көп мүшелі бірыңғай эпитеттер Сыздықтың әйелінің портретін, оның келбетін нақыталандыруға көмектесіп тұр. Олар екі - екіден жұптасып мен жалғаулығы, не қайталанып келетін да жалғаулығымен байланысады. Көркем әдебиетте бірыңғай мүшелерді бұлай қолдану арқылы оларға екпін түсіре, күшейте айтуға болады. Және сөйлемді ырғақты, үйлесімді, жатық құруға көмектеседі. Мысалы: Ақ үйдің терме баулары барқыт пен жібекке, кесте мен оюға орап қойғандай (М. Әуезов).
Сөйтіп, бірыңғай мүшелі сөйлемнің әр алуан күрделі түрлерінің қалыптасып дамуы жазу тілінің, әдеби тілдің қалыптасып дамуына байланысты болады. Өйткені, сөйлеу тілі сөйлемді онша ұластыруды, күрделендіруді көтермейді. Сөйлеу тілі сөйлемнің ықшамды болып келуін керек етеді. Көне замандағы тілдерде, мысалы, ру, тайпа тілдерінде, тіпті, қарапайым халық тілінде де сөйлемдерді белгілі грамматикалық, стильдік жүйелі тілдермен құрмаластырып, ұластырып айтудан гөрі, жай сөйлемді дара, жеке айту дағыдысы күшті болған. Керісінше, бірнеше сөйлемдерді, шумақты сөз тіркестерін ұластырып, қиюластырып, күрделендіру әдеби тілге тән.
Сонымен, қазіргі тіліміздегі сөйлемнің бірыңғай мүшелері - ертедегі түрімен салыстырғанда, дамудың талай өткелдерінен өткен тарихи қалыптасқан синтаксистік категория. Қазіргі тілімізде бұлар өздеріне тән мынадай синтаксистік белгілермен ерекшеленеді:
1. Сөйлемнің бірыңғай мүшелері өзара салаласа, басқа мүшелермен сабақтаса байланысады. Оларды салаластыра байланыстыратын амалдар - интонация не интонация мен жалғаулықтар;
2. Сөйлемде олардың әрқайсысы бірдей синтаксистік қызмет атқарады; көбінесе мағыналары жуық сөздер болып келеді;
3. Барлығы бірдей дәрежеде бір сөзге қатысты болып тұрады;
4. Бірыңғайлар бір сөз табынан жасалып, көбінесе тұлғалас болып келеді.
5. Бірыңғай мүшелер бір сөзден құралған жалаң не сөз тіркесінен құралған жайылма болады.
Сөйтіп, сөйлемде синтаксистік қызметі бірдей, көбінесе өз ара тұлғалас сөйлем мүшелері бірыңғай мүшелер болады.

1.2 Бірыңғай мүшелердің байланысы
Бірыңғай мүшелер бір-біріне бағыныштылық танытпай, қатар деңгейде салаласа байланыса келе,, басқа мүшелермен сабақтасып байланыс орнатады.
Бірыңғай мүшелерді салаластыра байланыстыратын грамматикалық амалдар - интонация мен жалғаулықтар:
Патшаны да, байды да, ақтарды да, шетелдегі дұшпандарды да жыққан сол бұқара. Не Көкше, не оның балапан таулары, не көлдері ешуақытта Асқарды тойғызған емес (С. Мұқанов). Өткеннің жақсысы, жаманы бүгінгі өлшеуішпен өлшенеді. Анау көрініп тұрған төскейдің сай саласы, бие бауы, ауыл қонысы, қой өрісі - барлығы да соншалық таныс жақын (М. Әуезов).
Соңғы екі сөйлемдегі бірыңғай мүшелер өзара жалғаулықсыз, яғни интонация арқылы байланысып тұр.
Жалғастырушы интонация бірыңғай мүшелерді байланыстыруда жалғаулықтардың орнына жүріп, бірыңғайлықты туғызуда үлкен қызмет атқарады.
Жалғаулықсыз байланысқан сөйлемнің мүшелері істің тез әрі екпінді орындалатынын білдіреді, мұндайда ойды одан әрі жалғастыра беруге болады, тұйықталмайды (шектелмейді):
Ұсынған қымызды алмаған күйеуінен Әйгерім қысылып, қызарып, ұяң күліп отыр еді (М. Әуезов).
Бірыңғай жалғаулықсыз байланысу көркем әдебиетте жеңіл ырғақ, құрылым берумен қатар, ықшамдылық үшін де қолданылады.
Бірыңғай мүшелерді байланыстыруда салаластырушы жалғаулықтардың орны ерекше. Қазақ тілінде олардың саны көп емес: мен (бен, пен) және даде, тате, я, не, немесе, не болмаса, әлде, әрі, бірде.
Бұлар бір сөздің грамматикалық мағынасын ғана көрсетпей, өзара тең дәрежедегі бірыңғай мүшелердің арасындағы түрлі қатынасты білдіріп, солардың қызметін анықтайды. Сөйтіп, жалғаулықтардың бірыңғайлардың арасында келу, келмеуінің немесе бірнеше рет қайталанып келуінің өзіндік стильдік ерекшеліктері бар. Мысалы: қайталанбай бір - ақ рет келетін жалғаулықтар (мен, және) арқылы байланысқан бірыңғай мүшелері көбінесе тұйықталып, әрдайым санаудың аяқталғанын білдіріп тұрады:
Мен газет, журнал және кітап оқыдым. Күймеге мінетін - Ұлжан мен Қалиқа (М. Әуезов).
Егер бұл сөйлемдерді жалғаулықсыз байланыстырсақ, былай болар еді: Мен газет, журнал, кітап, хат т.б. оқыдым - деп бірңығайлар құрамын жалғастыруға беруге болар еді. Сол сияқты екінші сөйлемде де: Күймеге мінетін - Ұлжан, Қалиқа, - десек, күймеге мінетін адамдардың ішінде бұл екеуінен басқа да тағы біреулердің бары, яғни бірыңғайлар тобы жалғаса беруге болатын тәрізді. Ал қайталанбайтын мен, және жалғаулықтары арқылы байланысқанда, күймеге мінетін - Ұлжан мен Қалиқа екеуі ғана екені, яғни санаудың аяқталып, тұйықталғаны сөйлемнің мағынасынан да айқын сезіліп тұр. Сөйлемді бұлайша құру - стильдің барлық түрлерінде қолданылады, соның ішінде іс - қағаздары стилінде жиірек қолданылатын тәсіл [5].
Бірыңғай мүшелерді қайталанып келетін жалғаулықтар арқылы байланыстырудың стильдік мәні бар. Осы арқылы ақын - жазушылар айтайын деген ойына байланысты экспрессивтік рең беру үшін белгілі бір зат, құбылысты, іс - әрекетті түрлі жағынан нақтылап оларға ерекше мән беріп, саралап отырады: Ашу да, айбар да, күш те қалмаған (Ғ. Мүсірепов).
Инженер де, мұғалім де, еңбегі асқан екпінді де осы үйден табылады (М. Иманжанов).
Шешелері бұған біресе кымыз, біресе тоңазыған ет, біресе шай ұсынып, тықпалап берсе де, баланың бойына ас батпады (М. Әуезов).
Мұндайдың жақсы үлгілері Абай шығармаларында өте жиі кездеседі: Біреу сондай ұят, шариғатқа теріс я ақылса, я абұйырлы бойға теріс, я адамшылыққа кесел қылық қатеден, я нәпсіге еріп ғапылдықтан өз бойынан шыққандығынан болады.Кең толғау, үлкен ой жоқ, не балуандығы жоқ, не батырлығы жоқ, не адамдығы жоқ, не арлылығы жоқ (Абай).
Абай шығармасындағы шылаулы бірыңғай мүшелер жайында Р. Сыздықова былай деп жазады:
Бірыңғай мүшелердің қайталанып шылаумен келуі Абайда жүйелі нормаға айналған болады. Қазақ прозасының ішінде тұңғыш рет шылауларды әрбір бірыңғай мүшемен немесе бірыңғай жай сөйлеммен қолдану жиілігі (активтенуі) жағынан да белгілі бір тәртібі (мысалы, тұлғасы немесе орналасуы жағынан, біркелкілігі жағына да) Абай Қара сөздері көзге түседі де, Абай осы салада нормализатор болып шығады*.
Бірыңғай мүшелердің арасын байланыстыратын жалғаулықтар, негізінен, үш мағыналық топқа бөлінеді: ыңғайластық, қарсылықты, талғаулықты. Жалғаулықты шылаулар тек қана сөйлемнің бірыңғай мүшелерін ғана емес, дербес сөйлемдерді де байланыстыру қызметін атқарады.
1) Бірыңғай мүшелер қатары әлденеше (екіден артық) тізбектеліп келгенде, олардың алдыңғылары не интонация, не мен жалғаулығы арқылы байланысады да, қатарласып келген бірыңғай мүшелердің ең соңғысынан бұрын және қойылады:
Біздің заводтарымыз бен фабрикаларымыз және колхоздарымыз жылдан-жылға іріленіп, нығайып келеді.
Бұл жағдайда сөйлем көтеріңкі стильде, ерекше әуенмен айтылып, текстің ырғақтылығын ұйымдастырып тұрады: Елдің сана - сезімі оянып, досы мен қасын және пайдасы мен зиянын айырып келеді (Б.Майлин)
Аман қалды деген Құнанбай жылқысы мен барлық Ырғызбай қостары және бірен - саран Байсал мен Байдалы ауылдарының қостары (М. Әуезов).
2) Да (тағы) жалғаулығы көбінесе қайталанып айтылатын бірыңғай мүшелерді (баяндауыштарды), кейде бастауыштарды байланыстырады: Жаз, тағы да жаз. Айттым, тағы да айтам. Біздің үйге Әбден де, Рақым да кедді. Жақсылық та, Баршагүл де, Қайырбек те, Мұхит та қуаң қағып, шапшаң бұрылып төңірекке көздерін жіті жүгіртед (Ғ.Сланов)
Өзінен биік жоқта тау да сұлу,
Күн жоқта түнде жүзген ай да сұлу.
Шадыман шын сұлулық өмірдегі
Құлпырған құм туралы жыр да сұлу (Т.Жароков).
3) Бірыңғай мүшелер кейде жалғаулықтар арқылы екеу-екеуден қосақталып айтылады. Бұлай айту бірыңғай мүшелерді басым мағынада айтудың стильдік амалының бірі болады: Олардың бұтақтарынан алма мен алмұрттың, өрік пен інжірдің, шие мен шабдылығының неше сорттарын кездестіресің (С.Мұқанов). Ақ пен қара, қызыл мен көк, күрең мен қына сары біріне-бірі еппен тоғысып, бәрі жымдасып тұр (Ғ.Мүсірепов).
Да жалғаулық қызметінде көбінесе бірыңғай бастауыштарды және бірыңғай баяндауыштарды өзара байланыстырып, ыңғайластық қатынас білдіреді. Бұл жалғаулық жоғарыда аталған жалғаулықтар сияқты бірыңғайлардың ортасында ғана тұрмай, әр бірыңғайдан кейін қайталанып келеді:
Әсіресе қиыны: келген мен кеткен де, есіктен сығалағандар дамынау жағалай отырған қыз - келіншектер де қайта - қайта Абайға қарасып, көздерін алмайды. Баланың да, Жігіт - желеңнің де, егде, мосқал, үлкеннің де - барлығының ауызында бір жаңалық, бір хабар. Күйік те, үміт те, қуаныш та, азап та бар - жүрек таңы (М. Әуезов).
Бұл сөйлемдерде аталған жалғаулықтардың қайталанып келуі әр мүшені саралап, нақтылап оларға ой екпінін түсіреді, ерекше мән береді. Кейде бұл жалғаулықтар етістікті баяндауыштарды байланыстырып, істің кезекпен келуін не істің қысқа уақыттың ішінде тез істелген жігін ажырату үшін де қолданылады [6].
Тоғжан қолын тартыңқырап ұялды ма, ығысып қалды (М. Әуезов).
Бірінші сөйлемдегі бірыңғай баяндауыштар кезегімен болатын істің мезгілдік қатынасын білдірсе, екінші сөйлемдердегілер істің бірінен соң бірі болатынын аңғартады.
Ал осы сөйлемдерден да жалғаулығы алып тасталса, бірыңғай мүшелер ол мағынаны бере алмаған болар еді.
Бір ескеретін жай - әдеби тілімізде соңғы 10-15 жыл ішінде сын есім, үстеу, есімшелерден болған екі бірыңғай мүшені қайталанбайтын да жалғаулығы арқылы байланыстыру тәсілі етек алып кетті.
Көркем әдебиетте бұл тәсілді шебер әрі жиі қолданған жазушы -
Ғ. Мүсірепов. Сөйлемнің бірыңғай мүшелерін бір - ақ рет келетін да жалғаулығы арқылы байланыстырып, сөздерді үндес, үйлесімді тіркесімді тіркестіру тәсілін қалыптастырады*.
Бұдан 5 жыл бұрынғы қапыл - құпыл жанталастардың бәрі жойылыпты да, сенімді де серпінді істің қимылына көшіпті.
... Осында көшірілген, панасыз да жәрдемсіз оңаша қалған Күңшеге бұл жолы Омар тіпті менмен сөйлесті (Ғ. Мүсірепов).
Бірыңғай мүшелердің тұлғалары әр уақытта, жоғарғы мысалдардағыдай, біркелкі болып, ең соңғысы тиісті жақ жалғауында тұрады, сол жалғау бәріне де ортақ болады: Әбіл де ауылға атпен бір келіп, бір кетіп жүрді. (С.Сейфуллин). Бұл мысалда баяндауыштық тұлға ғана емес, көмекші етістік жүрді дегеннің де бірыңғай екі баяндауышқа бірдей қатысы бар: келіп жүрді, кетіп жүрді. Бірақ бұл келіп, кетіп жүрді болып қысқартылып айтылған. Бұлай айту да жазудың шқбалаққы емес, ықшамды етіп айту керек болғанда қолданылады.
Бұдан, әрине, сөйлем ықшам да, жинақы көрінеді. Сөйлемнің мұндай түрі көбінесе қазіргі әдеби тілімізге тән.
Грамматикалық тұлғалардың жоғарыдағыдай бірыңғай мүшелердің тек соңғыларына жалғанудың мынадай стильдік, мағыналық ерекшеліктері болады:
А) Бірыңғайлардың ең соңғысы ғана көптік жалғауда айтылғанда, сол сөз жинақтаушы, синтаксистік қызметі басым мүше болады.
Ә) Бірыңғайлардың ең соңғысы ғана септік жалғауда жазылып, басқасы соған ортақ болғанда ол сөз тіркестері, сонымен қатар, грамматикалық тұлғалану жағынан ықшамдалып тұрады [7].
Сонымен қорыта келгенде сөйлем мүгелерін бірыңғай етіп құрудың да қиындығы бар. Оларды қосып сөйлем құрауда қателеспеу үшін мыналарды ескеру керек.
1. Бірыңғай мүшелердің қатары бір тегіс болуға тиіс. Кейде олай болмай, бүтін мен бөлшекті, түр мен тұрпатты араластырып айту кездеседі. Мысалы, Киоскілер мен ларектерде өндіріс товарлары, ет, сүт ыдыс-аяқ, киім - кешек, сыра сатылады. Ыдыс-аяқ, киім-кешек ұғымдары өндіріс товарлары деген ұғымға енеді. Жауынды күні қолым, аяғым, саусақтарым сырқырайды (саусақтарым - қолым,аяғым деген кіретіндіктен, бұл сөзді де айтпау керек еді.)заводтар мен фабрикалар және ауданымыздың өндіріс орындары үстіміздегі жылы ірі табыстарға жетті. Заводтар мен фабрикалар өндіріс орындары деген ұғымға енеді. Сондықтан және ауданымыздың өндіріс орындары деген сөйлем артық айтылып тұр.
2. Бірінен-бірінің мағынасы алшақ сөздерді бірыңғай мүше қызметінде жұмсауға болмайды. Мысалы, қаз бен үйрек, кемпір мен шал, тау мен тас - мағына жағынан сыбайлас қосақтар. Олардың орнына қаз бен ағаш, кемпір мен көмір, тау мен өнер десек, мүлде алшақ мағыналы сөздер қосақтары екені бірден сезіледі. Сондай-ақ, ұстазда кіші пейілділік, актерлік, дикторлық өнеден басқа, суретшілік, әншілік қасиеттер болуға тиіс дегенде, кіші пейілділік - өнер емес, сондықтан актерлік, дикторлық дегендермен ыңғайлас мүше бола алмайды. Анадайда апыл-ғұпыл қимыл, жан жақтан тынбай шығып жатқан дыбыстар, ат айдаушының айқайы естіледі. Мұнда қимыл, дыбыстар, айқай сөздері бірыңғай болып естіледі деген сөзбен тіркескен. Дыбыстар, айқай естіледі деуге болар, ал солардың қатарында қимыл естіледі деуге болмайды.
3. Басыңқы сөзбен тіркесу қабілеті жоқ сөзді бірыңғай мүшелер қатарына енгізуге болмайды. Мысалы, сәлем айтты, сәлем жолдады деген сөздер тіркесін өзгертіп, Почтальон шопанға ферма бастығының сәлемін және сәлемдемесін тапсырды деуге болмайды. Көппен бірге таза, мөлдір ауаны еркін жұтып Ақмолда келеді (таза ауа, мөлдір су, мөлдір аспан деуге болады, мөлдір ауа демейміз). А.С.Пушкиннің біліміне, талабына, талантына бас иеміз (біліміне, талантына бас июге болар, талабына бас ию болып тіркеспесе керек).
4. Мағынасы бірдей екі сөзді ептеген тұлғалық айырмашылығына қарап бірыңғай етіп айтуға болмайды. Мысалы, Ақмолданың жұмыс күнінің әр сағатынан әр сағаты қызықты да қызғылықты. Лениншіл жас газетінен алынған бұл мысалда екі қате бар: жұмыс күнінің әр сағатынан әр сағаты қазақша емес, дұрысы - бір сағатынан бір сағаты . . екіншісі - қызықты да қызғылықты. Бұлай айтудың есітер екі сөзді тек сырт әуендестігіне қарап, бірыңғай сөйлем құрамында жұмсаудың қажеті жоқ [9].

II ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҚТАРЫНДА БІРЫҢҒАЙ МҮШЕЛЕРДІҢ ДАМУ ЖОЛДАРЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ
2.1 Бірыңғай тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелерді зерттеу
Алғаш рет оқушылар сөйлемнің бірыңғай мүшелерінің тақырыбын 3-сыныпта оқып, білімдерін біртіндеп 8-сыныпқа дейін тереңдетеді. Анықтамадан бастайық: сөйлемнің бірыкғай мүшелері деген не екенін біліп, зерттеуге көшейік.
Бірыңғай мүшелер - бірдей синтаксистік функцияны орындайтын сөйлем мүшелері. Қарапайым сөзбен айтқанда, олардың барлығы бір сұраққа жауап береді және сөйлемдегі бір сөзбен байланысты болып келеді.
Егер сөйлемнің екі немесе одан да көп мүшесі бір сөзге қатысты болса, сол сұраққа жауап берсе, сөйлемнің бірдей мүшесі болса, онда олар сөйлемнің бірыңғай мүшелері болып табылады.
Бірыңғай мүшелер сөйлеудің кез келген тәуелсіз бөлігі бола алады. Олар:
* Зат есім,
* сын есім,
* сан есім,
* есімдіктер,
* етістіктер,
* үстеу.
Сөйлемнің бірыңғай мүшелеріне мысал келтіріп өтсек:
* Алмас, Ақмарал және Дамира бір аулада тұрады.
* Түскі асқа мен салат, сорпа, десерт жеймін.
* Олардың алдында күрделі және ұзақ мерзімді жоба тұр.
* Тамара жаңа жылға жаңа қуыршақ пен кітап алды.
* Бүгін және ертең қонақтар болады.
Кейде мектеп оқушыларында сұрақ туындайды: сөйлемнің бірыңғай мүшелері қалай белгіленеді. Жауап қарапайым: нүктелер үшін ерекше белгі жоқ, біз оларды қарапайым зат есім, толықтауыштар, анықтауыштар немесе етістіктер сияқты белгілеп көрсетеміз.
Сөйлемнің бірыңғай мүшелері тақырыпты, белгіні, әрекетті немесе жағдайды көрсетеді.
Сөйлемнің кез келген мүшелері бірыңғай болуы мүмкін.
Бірыңғай сөйлем мүшелерін анықтау алгоритмі:
* Ұсыныстың негізгі және екінші мүшелерін анықтау керек. Сөз таптарын белгілеу қажет;
* Сөйлемде бір сұраққа жауап беретін және бір сөзге қатысты мүшелер бар-жоғын анықтаған дұрыс;
* Олардың қандай сөз таптарымен байланысты екенін анықтау қажет:
Мысалы,
* Мен ақ, қызғылт және жасыл хризантемалардың букетін таңдадым.
* Хризантема (қандай?) ақ, қызғылт және жасыл - бірыңғай анықтауыштар, өйткені олар бір сұраққа жауап береді, бір сөзге (хризантемаға) қатысты болып келеді.
Сөйлемде бірнеше бірыңғай мүшелер болуы мүмкін:
Асылзт мен Айгерім көп күлді, ән айтты және биледі.
* Асылзат мен Айгерім - бірыңғай зат есім;
* күлді, ән айтты және биледі - бірыңғай етістіктер.
Сөйлемнің бірыңғай мүшелерін қалай анықтау керектігін қарастырдық, енді сөйлемнің қандай мүшелері бірыңғай емес екенін анықтаймыз.
Егер сөйлем мүшелері бір сөзге қатысты болса, бірақ әртүрлі сұрақтарға жауап берсе - оларды бірыңғай деп атауға болмайды:
* Мен ертең қонаққа барамын.
* Мен барамын (қайда?) қонаққа (қашан?) ертең.
Біртекті мүшелердің белгілері:
* бір сұраққа жауап береді;
* сөйлемнің бір мүшесі;
* сөйлемнің бір мүшесіне қатысты;
* көбінесе сөйлеудің бір бөлігімен айтылады;
* интонациямен айтылады [8].
Сөйлемде екі не одан да көп бастауыштар бірдей синтаксистік қызмет атқаруы арқылы ортақ бір баяндауышқа бірдей қатынаста келіп бірыңғай- лық тізбек туғызады.
Бастауыштардың ортақ баяндауыштары - етістікті не есімді сөздерден болып келеді. Бірыңғай бастауыштардың мағыналары әдетте біртектес, тұлғалары көбінесе бірдей болады:
Оның гүлдей болған жүзі мұздай қатқан қабағы терең қайғылы көзі бір ноқатқа қадалып қалған секілді. (С. Сейфуллин). Дүкенге Бұланбай мен Байшегір келіп кірді.
Әдеби тілді ажарлаумен, құбылтумен қатар, керек жағдайда айшықтай білген жөн. Әдеби тілдің әсемдігі ғана емес, әсерлілігі үшін де әжептәуір қажет тәсіл - айшықтау, яки фигура - сөз тіркестерін дағдылы синтаксис- тік қалыптан гөрі өзгешелеу ораммен, айрықша айшықпен құру. Мұндағы мақсат біреу-ақ - ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.