Түркі тілдеріндегі буын және түрлері

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

ҚР БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау Университеті
Қазақ тілі және әдебиеті кафедрасы

РЕФЕРАТ
Тақырыбы: Түркі тілдеріндегі буын және түрлері

Орындаған: Филология 101-2 1 курс студенті
Сарсенғалиев Саян
Жетекші: Мұхамбетов Ж.И

Атырау
2021
Түркі тілдеріндегі бір буынды түбірлер біріншіден, этимологиялық тұрғыдан бірқатар сыры ашылмаған, күрделі тілдік белгілерді сақтаған, екіншіден, әрбір тілдегі маңызды, өмірге қажетті ұғымдар, заттар мен құбылыстар осы бір буынды түбірлер арқылы беріледі, үшіншіден, олар өздерінің тұрақтылығы, типологиялық жағынан әмбебаптығымен, шығу төркіні жағынан көнелігі және құрылымының көпварианттылығымен ерекшеленеді. Бір буынды түбірлердегі дауыстылар сәйкестігінің бірқатары жуан ы және жіңішке і дауыстыларының алмасуларынан тұрады. Түркі тілдеріндегі аталған сәйкестікті салыстыра зерттеу олардың этимологиялық тұрғыдан ортақ, жалпылығын анықтап, фонологиялық даму жолдарын нақтылайды. Салыстырмалы-тарихи зерттеудің негізгі мақсаты-ең көне форманы анықтау болып табылады. Қазіргі қолданылып жүрген түбір сөздердегі ы және і дыбыстарының ішіндегі көне дыбыс қайсысы екендігін анықтау үшін бірқатар салыстырмалы әдістерді қолдану қажет. Ең бастысы тілді халықтың қалыптасу тарихымен тығыз байланыста қарастыра отырып, белгілі бір тарихи кезеңдердегі тілдік деректерге жүгіну керек. Қазіргі тілдердегі сөздерді, дыбыстарды көне түркі, орта түркі дәуіріне тән жазба ескерткіштер тілімен өзара салыстырып, іздестіруге болады. Мысалы, ы˜і сәйкестіктерінің ішінде ы-мен дыбысталатын жуан нұсқасы көне түркі ескерткіштер тілінде бар . Қазақ тіліндегі адамдардың пікір алысатын қоғамдық құралы мәніндегі тіл сөзінің өзге түркі тілдерінде ы-мен дыбысталатын тоф т. дыл, яку.т. тыл, тув.т. дыл варианттары кездессе, көне түркі жазба ескерткіштерінде де жуан тыл (тыллығ сабығ аллы олу тіді- тілді, сөзді ала отыр- деді ) нұсқасы сақталған. 1891 ж. Н. М. Ядринцев тапқан Онгин ескерткішінде (шамамен VII ғ. аяғы немесе VIII ғ. басы) Ышбара деген жалқы есім қолданылған. Бұдан кейінгі жазылған әртүрлі жазба ескерткіштерде де ыр песня, ір сконфуженный, пристыжный, ычғын выпускать, терять, лишаться, Ыла Іле өзенінің георафиялық атауы, ыш копоть, сажа, іш дело, ынақ надежда, інәк корова т.б. сөздер инициалды позицияда ы және і дыбыстарын қолданған. Көне ұйғыр тілінде қысаң, тіл арты ы дыбысы і дыбысынан фонетикалық тұрғыдан тәуелсіз, жеке фонема ретінде қолданылған. Сонымен қатар түбір сөздердегі ы˜і дыбыс сәйкестіктерінің алмасу себептерін анықтау үшін алдымен қазақ тілі мен диалектілері аралығында аталған сәйкестіктің көрнісін анықтап алу қажет. Мысалы, қазақ говорларында сөз отасында ы˜і дыбыстарының алмасып қолданылуы да заңдылық. Мысалы, мынау-мінеу, шыбыш-чібіш, шылапшын-чілеужін, тырнақта-тірнекте, тым-тім, тиым-тиім, сиыршы-сиірші, піс-пыс, пішін-пышын, жынық-жінік, бір-быр, ұбырлы-шұбырлы-үбірлі-шүбірлі, ажым-әжім т.б. Түбір сөздердегі ы˜і дыбыс сәйкестіктерінің себептерін қазақ тілі деректерін өзге түркі тілдерінің деректерімен салыстыра отырып та анықтауға болады. Мысалы, қазақ тілінде іс (ет.) тоф т. ыз, тув.т. ыш, чув.т. чыс нұсқаларында кездессе, қ.балқ. т. ыз- қазақ тіліндегі із (зат ес.) сөзіне сәйкес келеді. Сондай-ақ ұйғ.т. сын-қазақ т. сің етістігімен мәндес, ал татар тіліндегі қылан-қазақ тілінде кілең сөзімен түбірлес. Сары ұйғыр тіліндегі мын садиться, ыны младший брат, пыз мы, ыс дело жуан түбірлері қазақ тілінде мін, іні, біз, іс түбірлеріндегі жіңішке і-ге сәйкес келеді. Керісінше, қазақ тіліндегі піс пісу, жетілу етістігінің жуан ы-мен дыбысталатын жуан варианттары алт.т., тув.т., қырғ.т., тоф т. быш, хак.т., яку.т быс түрінде кезедеседі. Демек өзге түркі тілдерінде де ы-мен айтылатын жуан нұсқа сақталған. Осындай тілдік деректер қазақ тілі мен диалектілері және түркі тілдері, олардың жергілікті тіл ерекшеліктерінде түбір сөздердегі ы және і дыбыстарының сәйкестігі сөз басында, сөз ортасында, сондай-ақ сөз соңында алмасатындығын дәйектейді.

Мысалы, қазақ және түркі тілдерінде сөз басында ы˜і сәйкестіктері кездеседі, дегенмен бұл алмасу басқа буындағы сәйкестіктерге қарағанда сирек: ыза-ізә, ымырт-імірт нұсқаларындағы жуан дыбысталатындары Шығыс говорына тән. Қазақ тіліндегі ыдыс, ілгек, ісік, ірең, іңір, іңкәр, іс (ет.) сөздері- як.т. ідіс, тат.т. ыргак, тув.т. ыжык, қырғ.т. ыраң, сар.ұйғ.т. йыныр, қырғ.т. ынкар, тоф.т. ыз түрінде дыбысталады. Өзге түркі тілдеріндегі қысаң, жуан ы дыбысы сөз басында жиі қолданылатындығын аңғарамыз. Қазақстандағы ең үлкен көл Ертіс атауын М. Қойшыбаев көне түркі тіліндегі артыш арту, асу етістігінің негізінде қалыптасқандығын айтады. Ал Еділ өзенінің аты М. Қашқари сөздігінде Атыл қыпшақ еліндегі өзен деп көрсетілген. Демек жер-су атауларында да ы-мен дыбысталатын жуан варианттар көп ұшырасады. Сондықтан, сөз басындағы ы˜і дыбысының алмасуын көне дәуірлерден бастау алатын тарихи дыбыстық өзгеріс деп қарастырамыз.

Ы˜і сәйкестігінің жиі қолданылатын орны сөз ортасы. Тіл деректерін салыстыру оған дәлелел бола алады: мысалы, әдеби тіліміздің өзінде шұңғыл көз-шүңгіл көз,шағыр көз, шегір көз, шырғалдаң-сергелдең, ұйлығу-үйлігу, тықақта-дікекте, дығыр салды-дігір салды, ағыл-тегіл-егіл-тегіл, дайым-дәйім сөздері инлаут позицияда жарысып қолданылып жүр . Түбір сөздердегі ы˜і сәйкестіктерін салыстыру ы- мен айтылатын жуан варианттардың кең тарағандығын аңғартады. Қазақ говорларының шығыс аймағында да жуан пыс нұсқасы сақталған. Шығыс говоларда әдеби тілімен салыстырғанда бірқатар сөздер ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.