Еңбек нарығы және қазақстанда еңбек нарығының қалыптасуы

Кіріспе. Алдыменен жұмысымның кіріспе бөлігіне шолу жасағаным, өзім жазған ісіме дұрыс көңіл аударатын шығар деп ойлаймын.Осы тақырыпты таңдағаным Қазақстан Республикасында еңбек нарығының мәселелерін зертеп, осы бастаумен кіші болсын еңбегімді білдірткім келді.
Еңбек - ең өткір мәселелердің бірі болып табылады. Еңбек нарығы әр кезде де маңызды болып келген, себебі қоғам өз дамуы кезінде жұмысшы күшін қолданған.
Қандай мемлекет болмасын халықтың тұрмысына, әл-ауқатынын, деңгейінің жоғары болуы сол елдің экономикасының артып, барлық жағынан дер қарқынмен дәйекті дамып келе жатқандығын көрсетеді. Осыған байланысты қазіргі танда нарықтық экономикамен әлеуметтік әділеттік негізіндегі жоғары өркениетті демократиялық қоғам құру жолында әртүрлі оқиғаларды басынан кешіп отырған республикамыздың бүгінгі тіршілігіміздің негізгі мақсаты мемлекеттегі әрбір азаматтың бақытты өмірін және мұң-мұқтажсыз ауқатты тұрмысын қамтамасыз ету.
Қазақстан экономикасының қарыштап дамуы қоғамдағы еңбек нарығының да қозғаушы күшіне айналғандығын заңды құбылыс ретінде қабылдауымыз керек. Өйткені экономикалық өсім өз кезегінде өндірістің өркендеуіне жол ашып отырады. Ал, ел көлеміндегі өндіріс орындарының толық қуатында іске қосылуы халықты еңбекпен қамтудағы негізгі сипатқа ие болмақ.
Біз өз еліміздің тұрғындарының әлеуметтік сипатында ала-құлалық бар екендігін мойындауымыз керек. Және бұл жердегі ала-құлалық ұғымы әлеуметтік теңсіздік тұрғысынан емес, Қазақстандағы өндіріс ошақтарының орналасуы мен еңбек нарығындағы сұраныстың өтелуінен шығып отыр. Яғни, қала мен ауыл тұрғындарының табысы, облыстардағы өндірістік ерекшеліктерге орай төленетін еңбекақы жайы тұрғындарды белгілі бір топтарға жіктеп қарастыруға әкеледі.
Кедейшіліктің негізгі себептері жұмыссыздық пен халықтың төмен табыстары болып табылады. Қазіргі кезде еңбек нарығындағы жағдай шиеленісті қалпында және жұмыспен қамтылу мен табыстардың жалпы ұлғаюына қарамастан, әзірше кедейшілік ауқымдарын азайтуға септігін тигізбей тұр.
Экономикалық тұрғыдан белсенді халық күші – тауарлар мен қызметтер өндіру үшін жұмыс күшін ұсынуды қамтамасыз ететін халықтың экономикалық белсенділігін өлшеу үшін белгіленген жастағы халықтың бөлігі. Экономикалық тұрғыдан белсенді халықтың санына экономикалық қызметтің барлық салаларында жұмыспен қамтылғандар мен жұмыссыздар кіреді.
Жалпы осы курыстық жұмыста еңбек нарығына. Еңбек нарығындағы бәсекелер түрлеріне тоқталып, еңбек нарығындағы соңғы статистикаларды ашып көрсетіп, тереңірек зертеймін.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1. Бердалиев,К.Б. Қазақстан экономикасын басқару негіздері: оқу құралы /ҚР білім және ғылым министірлігі; Т.Рысқұлов ат.Қазақ мем.басқару акад.-Алматы: Экономика, 2001. Бисенғазиев, Мұқыш Бейсенғазұлы. Макроэкономика: (Мемлекеттің экономикалық саясат негіздері) Лекциялық курс/Батс Қазақстан мем. Ун-ті.-Орал, 2004.
2. Қазіргі экономикалық орысша-қазақша түсіндірме сөздік-анықтамалық /құрастырған: М.Р. Насырова. –Алматы, 2003
3. Қаржылық есеп: оқу құралы/ Қ.К. Кеулімжаев, З.Н. Әжібаева, Н.А.Құдайбергенов, А.Ә.Жантаева-Алматы: Экономика, 2001
4. Құлпыбаев С. т.б. Қаржы теориясы. Оқу құралы. –Алматы: Мерей, 2001.
5. Макарова, Надежда Андревна. Бюджет и бюджетная система Казахстана.-Астана: Парасат Әлемі, 2003.
6. Мамыров, Нұрғали, Тілеужанова, Манатжан. Макроэкономика: Оқулық /ҚР білім және ғылым м-тірлігі, Т.Рысқұлов атын. Қазақ Экон. Ун-ті.-Алматы:Экономика, 2003.
7. Найманбаев,С. Бюджеттік құқық – жаңа қаржылық құқықтық құрылым (кейбір теориялық мәселелері) //Заң және заман. – 2005. -№5.
8. Ілиясов, Қ.Қ., Құлпыбаев,С. Қаржы: жоғары оқу орындарына арналған оқулық.-Алматы: LEM, 2005.
11.Экономикалық саясат : лекциялар / Д. Қ.Қабдиев, Т. Қ. Оралтаев, Ә. Е. Ескендіров [ж. б.].- Алматы: Экономика, 2002.
12.Іскер адамның орысша -қазақша экономикалық түсіндірме сөздігі Русско-казахский толковый экономический словарь делового человека /жауапты Э.Жакулина.- Алматы: Мұраттас, 2005.
13.Финансы. Денежные обращение. Кредит. Учебник для вузов. Под ред. Л.А.Дробозной. –М.: ЮНИТИ, 2000.
14.Финансы.Ученое пособие (Под ред. Проф. А.М. Ковалевой). 4-+изд. М.: -2000.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

І. Еңбек нарығы және Қазақстанда еңбек нарығының қалыптасуы

1. Еңбек нарығының түрлері

1.1 Еңбек нарығы туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
2. Еңбек нарығындағы жетілген және жетілмеген бәсеке ... ... ...8
1.3 Еңбектің жетілмеген бәсекелі
нарығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .12

2. Еңбек нарығының көрсеткіштері
2.1Қазақстандағы еңбек нарығын жетілдіру мүмкіндіктері ... ... 16
2.2Еңбек нарығында жалданып жұмыспен қамтылу ... ... ... ... ... ..25

3. Қазақстанда еңбек нарығының қалыптасу ерекшеліктері...28

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..35

Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37

Кіріспе.

Алдыменен жұмысымның кіріспе бөлігіне шолу жасағаным, өзім жазған ісіме
дұрыс көңіл аударатын шығар деп ойлаймын.Осы тақырыпты таңдағаным
Қазақстан Республикасында еңбек нарығының мәселелерін зертеп, осы бастаумен
кіші болсын еңбегімді білдірткім келді.
Еңбек - ең өткір мәселелердің бірі болып табылады. Еңбек нарығы әр
кезде де маңызды болып келген, себебі қоғам өз дамуы кезінде жұмысшы күшін
қолданған.
Қандай мемлекет болмасын халықтың тұрмысына, әл-ауқатынын, деңгейінің
жоғары болуы сол елдің экономикасының артып, барлық жағынан дер қарқынмен
дәйекті дамып келе жатқандығын көрсетеді. Осыған байланысты қазіргі танда
нарықтық экономикамен әлеуметтік әділеттік негізіндегі жоғары өркениетті
демократиялық қоғам құру жолында әртүрлі оқиғаларды басынан кешіп отырған
республикамыздың бүгінгі тіршілігіміздің негізгі мақсаты мемлекеттегі әрбір
азаматтың бақытты өмірін және мұң-мұқтажсыз ауқатты тұрмысын қамтамасыз
ету.
Қазақстан экономикасының қарыштап дамуы қоғамдағы еңбек нарығының да
қозғаушы күшіне айналғандығын заңды құбылыс ретінде қабылдауымыз керек.
Өйткені экономикалық өсім өз кезегінде өндірістің өркендеуіне жол ашып
отырады. Ал, ел көлеміндегі өндіріс орындарының толық қуатында іске қосылуы
халықты еңбекпен қамтудағы негізгі сипатқа ие болмақ.
Біз өз еліміздің тұрғындарының әлеуметтік сипатында ала-құлалық бар
екендігін мойындауымыз керек. Және бұл жердегі ала-құлалық ұғымы әлеуметтік
теңсіздік тұрғысынан емес, Қазақстандағы өндіріс ошақтарының орналасуы мен
еңбек нарығындағы сұраныстың өтелуінен шығып отыр. Яғни, қала мен ауыл
тұрғындарының табысы, облыстардағы өндірістік ерекшеліктерге орай төленетін
еңбекақы жайы тұрғындарды белгілі бір топтарға жіктеп қарастыруға әкеледі.
Кедейшіліктің негізгі себептері жұмыссыздық пен халықтың төмен табыстары
болып табылады. Қазіргі кезде еңбек нарығындағы жағдай шиеленісті қалпында
және жұмыспен қамтылу мен табыстардың жалпы ұлғаюына қарамастан, әзірше
кедейшілік ауқымдарын азайтуға септігін тигізбей тұр.
Экономикалық тұрғыдан белсенді халық күші – тауарлар мен қызметтер өндіру
үшін жұмыс күшін ұсынуды қамтамасыз ететін халықтың экономикалық
белсенділігін өлшеу үшін белгіленген жастағы халықтың бөлігі. Экономикалық
тұрғыдан белсенді халықтың санына экономикалық қызметтің барлық салаларында
жұмыспен қамтылғандар мен жұмыссыздар кіреді.
Жалпы осы курыстық жұмыста еңбек нарығына. Еңбек нарығындағы бәсекелер
түрлеріне тоқталып, еңбек нарығындағы соңғы статистикаларды ашып көрсетіп,
тереңірек зертеймін.

1.1 Еңбек нарығы туралы түсінік.

Соңғы жылдары дамыған нарыктық экономикасы бар ел-
дер және көптеген дамушы елдер көбейіп келе жатқан жұмыссыздық
пен жұмысқа қабілетті адамдардың, әсіресе, әйелдердің тез өсіп келе
жатқан санына қарағанда қажетті жұмыс орындарының екі есе
азаюы мәселелеріне шалдықты. Адамның жұмыстан кететін орта
жасы да өсті.
Жұмыссыздықтың зияны жұмыс жасайтын халық арасында
көріне бастады. Тек екі жағдайды ғана - жұмысбастылығы мен
жұмыссыздықты ойлау қателік болар еді. Еңбек нарығында толық
жұмыс уақытын жұмыстың толық кепілденуінен немесе толық
жұмыс уақытын төменірек кепілденуден, жұмыспен жартылай
қамтылу немесе уақытша да кездейсоқ жұмыстан бастап, ұзақ
жұмыссыздықпен аяқтар құндылықтар иерархиясы бар. Кейбір
елдерде өсу теңсіздігі тенденциясы пайда болды. Еңбекті қажет
етудің табиғаты мен ұжымдық келіссөздер жүргізудегі өкілеттіктер
теңсіздігі жиі көрініс табатын сңбек нарығының сегменттілігі мен
екіжақтылығына алып келді. Бұл жағдайда кәсіподақтардың күші
сезілетін, жұмыскерлердің табысы жоғары және жұмыс кепілділігі
шамамен алғанда жоғары болатын 'бастапқы сектор және
қатысушыларының төлем қабілсті жоқ, ал жұмыс кепілділігі
шамамсн алғанда төмен болатын болмашы" сектор пайда болады.
Индивидтер мен этникалық азшылықтар, мигрант-жұмысшылар,
әйелдср және басқа да коммуникативтік қабілеті төмен адамдардың
экономиканың негізгі секторларындағы беделді кәсіподақтар
мүшелері болатын адамдарға қарағанда жұмыс табу мүмкіндігі
төменірек. Кездейсоқ, уақытша немесе жартылай жұмыс жасайтын
адамдары бар болмашы еңбек нарығының кесірінен,
иммиграциялық бақылау жеткіліксіз болып табылатын, әсіресе
миграциялық еңбек рыногы ішкі еңбек нарығының үлкен үлесін
құрайтын, көп елдердегі жұмыссыздықтың шынайы деңгейін
анықтау қиын.
Мемлекет араласуының негізгі үлгілерін, кәсіпкерлер мен кәсіп-одақтар
арасында өткізілетін ұжымдық келіссөздерді және тиісті заңдарды бағалаған
кезде қабылданатын шаралардың еңбек нарығындағы теңсіздік пен төменгі
топтардың кедейлігін жоюға көмегі бар ма, әлде, керісінше, олар
еңбек нарығының бастапқы егемендігіндігі жұмысшы
қауымының таңдаулы жағдайын зандастырады ма деген сұрақ пайда
болады. Бұл сұрақ туралы 1933 жылғы дағдарыс пен жүмысшылар
Құқықтары жүйесінің күйреуін талдау кезінде қойған Герман
Веймар Республикасының еңбек құқығын зерттеуші Хъюго
Зинжеймер былай дейді:
"Еңбек құқығын шынайы түрде қалай түсінуге болады, егер жалпы алғанда
ол — жұмыс орнын сақтап қалуға жақсы мүмкіндігі бар қалаулы жұмысшылардың
құқығы болса және егер осындай еңбек құқығынан тыс құрылымдық
жұмыссыздықтьң экономикалық моласы ашылған болса?
Әр түрлі үш үлгіні салыстыруға болады: өмір бойы және
уақытша жұмыс алушылары бөлінген нарықтық экономикасы бар
дамыған елдердің енбек нарығы (Жапония); кіші қорғалған және
үлкен қорғалмаған секторлары бар дамушы елдер (Үндістан);
халықтың толық жұмыспен қамтылуына ұмтылған, бірақ жұмыс
күшін толығымен пайдаланбайтын, тырысқан жоспарланған
экономикасы бар елдер (бұрынғы КСРО елдері).
Еңбек нарығының сегменттенген табиғаты экономикалық құрылыс пен
жұмыс кепілденуінің пайда болған талаптарын шешуге тырысу нәтижесінде
қалыптасқан формальдану үстінде. .

Басқа сөзбен айтқанда, басқарушылары өз "Ынтасы
бойынша''
жалдаған кезде таңдауға ерікті. АҚШ-тың бірікпеген секторларында
көрінетіндей жұмыстан шығару мен қабылдау икемділігін сақтауға
мүдделілср мен тұрақты қызмет ететін жұмыс күші, кейде болмашы
нарық адамдары — жастар, әйелдер мен шетелдік жұмыс күші
арқылы да жұмыс орындарының сақталуына мүдделі кәсіподақтар
арасында қақтығыс бар.
Басқарушылар экономикалық төмендеу, сондай-ақ, инновациялар сияқты
(мысалы, микропроцессорлар) технологиялық өзгерістерден туындаған
мәселелермен кездескен кезде өз компанияларьның
экономикалық дамуын бейімдей бастайды.
.
Еуропадағы басты мәселелерге төменгі өнімділік псн еңбектің төмен
төленуі жатады (Ұлыбритания, Греция жонс Португалия). Бұл
елдердегі басқарушылар тобьның үнемі шағымданатыны артык,
тұлғалардьң қысқаруына байланысты, мысалы, жартылай төлемдер
жасау, аударып төлеу және бос орын пайда болған жағдайда бірінші
етіп қайта жалдау жөнініде уәде беру арқылы компания мен
өндірістік деңгейдегі лауазымдардың көбеюіне алып келетін

3. Еңбек нарығындағы жетілген және жетілмеген бәсеке.
Еңбек нарығында да сұраныс пен ұсыныс заңдары әрекет етіп жұмыс күшін
сатып алу және сату жеьілген және жеьілмеген бәсеке жағдайларында жүреді.
Еңбек нарығында сұраныс пен ұсынысты теңдестіретін ерекше баға тепе-
теңдігі орнайды. Мемлекет пен кәсіподақтың еңбек нарығына әсері ерекше.
Әуелі жұмыспен қамтудің класикалық концепциясын қысқаша қарайық.
Классикалық теория деп Маркстік емес әдебиеті, әлбетте ағылшын мен
американдықтардың ториясын түсінеді. Олар Рекардодан Маршыллға, Кигу және
тағы басқалары Ортодопсиальдық ( алған беттен қайтпайтын) теорияларға табан
тіреп жалпы экономикалық теңдік теориясын жасауға бағыт ұстайды, жұмыспен
қамтудың классикалық теориясы әлем деңгейінде еңбекке сұраныс және еңбекті
ұсыну қызметін құруға, оны жетілген бәсеке нарық жағдайында да пайдалануды
ұсынды. Мұндай күрделі қызметтерді тек жекелеген кәсіпкерлер сұранысы мен
жекелеген жұмыскердің ұсынысы қызметтерін біріктіру арқылы мүмкін. Еңбекке
сұраныс жасайтын адам кәсіпкер ғана. Бәсеке жетілдірілген рыноктарда
кәсіпкерлер жалдайтын жұмысшылардың саны 2 көрсеткішпен анықталады. Нақты
жалақы мен шекті еңбек өнімінің құны (оның ақшалай көрінісі). Жалданатын
жұмысшы санының артуымен шекті өнім құны төмендейді. Қосымша жұмыс күшін
қамту шектеулі өнім құны жалақы төмендеуімен теңдескенде ғана тоқталады.
Жұмыс күшіне сұраныс жалақы көлеміне, керісінше, тәуелділікте, жалақы
өскенде, басқа жағдайлар тең болғанда кәсіпкер теңдікті сақтау үшін еңбекке
сұранысты азайтуға тиіс, ал жалақы төмендегенде еңбекке сұраныста артады.
Жалақы мөлшері мен жұмысшы күшіне сұраныс арасындағы функционалдық
тәуелділік еңбекке сұраныстың төмендегі графигтегі қисық сызығынан
көрінеді.
Абциса-сызығына –еңбекті талап ету мөлшері L, ал ордината
белдігінде нақты жалақы көлемі (WP) керсетілген. LD қисық сызықтағы әрбір
нүкте белгілі жалақы мөлшерінде еңбекке сұраныстың қанша болатынын
көрсетеді. Қисық сызықтың конфигурасы мен оның бағыты (көлбеуі) ең төмен
жалақыға жоғары сұраныс керісінше жағдайды көрсетеді.
Еңбекті ұсыну қызметі басқаша. Бүл да өндірістік қызмет көрсеткені үшін
алатын нақтылы жалақының мөлшеріне байланысты. Әдетте (кейде басқаша болуы
мүмкін) еңбекте нарықта сатушылар жалақының өсу кезінде жетілген бәсеке
жағдайында оларды ұсынуды

артырады. Сондықтан еңбекті ұсыну қисық сызығы (38, б-суретте)
еңбекке сүранысқа қарағанда басқа түрде көрінеді.
Қоғамдағы жиынтық еңбек П. Самуэльсонның (Эконо-мика. М., 1964, 605-бет)
пікірі бойынша төрт керсеткіштен анықталады:
1. Халықтың жалпы саны;
2. Жалпы түрғындардың ішіндегі еңбекке жарамдылардың орташа саны;
3. Жыл немесе апта бойында еңбекке жұмсалған сағаттың сапасы;
4. Жүмысшының жұмсаған еңбегінің саны мен мамандығының саласы.
Екі графикті еңбекке сүраныс пен ұсынысты біріктірместен бұрын енбекті
үсынуды сипаттайтын бір экономикалық құбылысқа тоқталған жөн. Шынында ол
біреу емес екі құбылыс, олар орнын қамтумен байланысты табыстың тиімділігі
деп аталады. Бұл тиімділікті біз белгілі бір топтың еңбек ұсынысына жалақы
ставкасын көтерудің қалай әсер еткенін білгіміз келгенде көрінеді. Әлбетте
мұнда еңбекті ұсыну өсуге тиісті, бірақ осындай қорытынды жасауға асықпау
керек, бұл "ойынға" еңбек орнын басу мен табыс тиімділігі деген
қатысушылар қосылады.
Бұл экономикалық психологиялық тиімділікті талдау үшін П. Самуэльсон
ұсынған графикті алайық.
39-суретте жұмыс уақытының жалпы санын көрсететін қисық сызық берілген.
Осы уақытта жалақы мөлшеріне қандай да болмасын еңбекші тобы жүмыс
істеулері керек. Бұрын келтірілген еңбекті ұсыну сызығынан мүның ерекшелігі
өзінің конфигурацияларында жатыр.

С нүктесіне дейін бізді қызықтыратын қисық сызық жалақы өскен
тустағы еңбекті ұсынуды көрсетеді, ол ординат өсінен қашықтайды, Алайда С
нүктесінен өткеннен кейін ЬС багытьт өзгертеді. Ол иіліп, тағы да
ординат өсіне жақындайды, бір карағанда таңқаларлық жағдайды көрсетеді.
Жалақы өскен сайын еңбекті ұсыну азаяды. Сонымен жалақыны
белгілі бір мөлшерге (...С) дейін көбейту еңбекті ұсынуды өсіреді,
ал белгілі бір деңгейге жеткенге (BС) ол жалақының әрі қарай көбеюі
салдарынан төмендейді. Бірақ осы себеп — жалақының; ұлғаюы еңбекті ұсынуды
қысқартады. Бұл қалай жүреді? Жалақы өскен кезде әрбір атқарған
сағат кеп төленеді, еңбектің әрбір бос өткен уақыты ұлғайған шығып,
дәлірек айтсақ уыстап шашқан игілік сияқты қабылданады. Осы ысырап болған
бос уақытты қызметке жұмсаудың қажеттілігін түсініп, ол бос уақытын қосымша
жұмыспен алмастыруға тырысады. Сөйтіп бос уақытты пайдалану өскен
жалақысына сатып алған көп тауарлар және қызмет
көрсетумен толықтырылады. Жоғарыда суреттеген процесс алмастыру,
жұмыс орнын қамту тимділігі деп аталады. Келтірілген 39-суретте
орнын басу, ауыстыру тиімділігі С нүктесіне дейінгі сызықты,
яғни еңбекті ұсыну сызығының солға, ординат өсіне бүрылудың
басталуына дейінгі аралықты алады. Табыс тиімділігінің әсері орын басуға,
алмастыруға қарсы және оның жұмысшылардың материалдық әл-
ауқатын жоғары деңгейіне жеткенде әсері айтарлықтай болады.
Мысалы, нан проблемасы шешілгенде біздің бос уақытымызға көзқарас та
өзгереді. Ол біздің жалақымызға әсер етпей, куаныш пен рахатқа айналып
уақытымызды басқа игіліктерді жұмсауға жағдай жасайды, Сөйтіп көп тауар
сатып алумен қатар, көп бос уақыт болғаны да қисынға келеді.
Ал бұл еңбекті ұсынуды қысқартып, бос уақытты қолдағы еме қосымша
жұмысқа кететін бос уақыттан түсетін ақшаға сатып алу мүмкіндігін
береді.
Табыс эффектісі тиімділігі LC қисық сызығындағы С нүктесінен өткен соң
басым болады;, ол жалақы өскен тұста еңбекті қысқартудан көрінеді. Нақты
тәжірибеде жұмысшылар қысқартылған жұмыс күніне немесе аптасына көшіп,
қосымша демалыс күні мен демалысқа (кейде "өз есебінен") шығады.
Берілген жалақы денгейінде қайсысы тиімді (орын басу мен табыс) күшті
болады деген сүраққа дәл жауап жоқ. Өйткені нақты жалақының өсуіне
жекелеген адамдар мен топтардын бұған қатынастары әр түрлі.

1.3 Еңбектің жетілмеген бәсекелі нарығы:
Сатушылар немесе сатып алушылар нарықтағы ресурстардың бағасына әсер
ете алатын болса, ондай нарықты жетілмеген бәсекелі нарық дейді.
Ресурстарға сұраныс дайын өнімдердің сұранысына байланысты болғандықтан,
ресурстар нарығы тауар нарығымен байланысты талданады. Бұл тақырыпта
еңбектің жетілмеген бәсекелі нарығындағы тепе-тең еңбекақы ставкасының
қалыптасу механизмдері мен жұмысбастылық мәселелері қарастырылады.
Тауарлар мен қызметтерді өндіріп сататын фирмалар тауар нарығы мен
еңбек нарығында бәсекелі фирма болуы мүмкін.Тауар нарығында монополист, ал
еңбек нарығында бәсекелі фирма ретінде қызмет істейтін фирмаларда болады.
Тауар нарығында монополист, ал еңбек нарығында монопсонистер де кездеседі.
Демек, жұмыскер өзінің еңбегінің әр түрлі нарықтық құрылымдарда ұсынады.
Еңбекті сатып алушы фирмалардың нарықтағы экономикалық жағдайларында
байланысмта еңбекақының ставкасы қалыптасады.
Еңбекақы мен жұмысбастылықтың деңгейіне кәсіподақтар тарапынан
бақылау қойылады. Кәсіподақтар жұмыс күшінің ұсыныс реттеу арқылы
еңбекақының деңгейін көтеруге , жұмысқа жалдаушылар мен жасалатын
келісімшарттар арқылы өздерінің экономикалық және әлеуметтік талаптарын
жүзеге асыруға тырысады.
Нарық механизмдері дербес қабылданған шешімдерді бір-бірімен
келістіре отырып шектелген экономикалық ресурстарды тиімді қолдануға жағдай
жасайды. Соған қарамасытан нарық механизмдерінің көмегімен шеше алмайтын
проблемалар да кездеседі. Кейбір тауарлар мен қызметтер ұтымды мөлшерден
артық өндірілсе, кейбіреулері кем өндіріледі. Оны жетілмеген бәсеке
нарығының кемшілігі деп те атайды.
Нарық тиімді қызмет істеу үшін тауарлар мен қызметтердің бағалары,
олардың альтернативті құнын көрсетулері керек. Баға арқылы өндірілген
өнімнің ең болмағанда альтернативті құны қайтарылмаса, өндірушінің тауарды
өндіруге ынтасы болмайды.
Көп жағдайларда тауарлар мен қызметтерді өндіру немесе тұтыну
барысында пайда болатын шығындар мен пайдалылықтар нарықтағы бағада
есептелінбей қалады.
Нарықтағы бағада есептелінбеген шығындар мен пайдалылықтарды сыртқы
әсерлер дейді. Бағада есептелінбеген шығындар мен пайдалылықтарды тауарлар
мен қызметтерді өндіру мен тұтынуға ешқандай қатысы жоқ үшінші адамдар
көтереді (шығын) немесе тегін алады (пайдалылық).
Жағымсыз сыртқы әсерлер бұл өнімнің бағасында есептелінбеген
өндірісте қолданылған ресурстадың құны. Жағымсыз сыртқы әсердің зардабын
өндірілген өнімге ешқандай қатысы жоқ адамдар шегеді. Жағымсыз сыртқы
әсердің мысалы ретінде қоршаған ортаны ластауды келтіруге болады. Мысалы,
кәсіпорын өндіріс қалдықтарын көлге тастайды. Көлді қолданудың
альтернативті құны өндірілген өнімнің шекті шығынының құрамында
есептелінбейді. Яғни, көлді қолданудың шекті шығыны өнімнің бағасынан тыс
қалады. Көлге өндіріс қалдықтарын тастаудан , одан балық аулап күн көретін
, көл жағасында демалып, суға шомылатын адамдар зардап шегеді. Жағымсыз
сыртқы әсердің көптеген мысалдарын келтіруге болады. Қалада жүретін
машиналар , қала ішінде немесе оның маңында орналасқан кәсіпорындар ауаны
ластайды, одан қала тұрғындары әр түрлі зардаптар шегеді.
Өндіріс қалдықтарын қоршаған ортаға тастау фирмаларға арзанға түседі
немесе мүлдем тегін болады. Егер фирма қалдықтары жоятын технология
қолданса, ол оған қымбатқа түсер еді. Қоршаған ортаны ластайтын қалдықтар
көбейген сайын оларды жоюдың шекті шығыны төмендейді. Ол қалдықтарды жоятын
қымбат технологияны қолдануға аса ынта туғызбайды.
Кейбір экономистер қоршаған ортаны ластаудың оптимальды мөлшерін
анықтау туралы ұсыныс жасайды. Қазіргі кезеңде қоршаған ортаны мүлдем
ластамау мүмкін емес болғандықтан, қалдықтарды қоршаған ортаға тастаудың
оптимальды мөлшерін анықтау қажет деген ой айтылады. Оның мәнін келесі
кестеден көреміз.
Қалдықты тастаудың
Қалдықтар шекті құны
(теңге) Ластаудың шекті
әлеуметтік
шығыны

Ластаудың оптимальды
Е
мөлшері

Қалдықтар
(тонна)

Е нүктесінде қалдықты қоршаған ортаға шашудың шекті құны ластаудың
шекті әлеуметтік шығынына тең. Демек, осы теңдікпен ластаудың оптимальды
мөлшері анықталынады. Егер ластау мөлшері оптимальды мөлшерден асып кетсе,
қоршаған ортаны қосымша ластаудың шығыны оның пайдасынан көп. Яғни, Е
нүктесінің оң жағында ластауды төмендету қажет және оған бағытталған қаржы
орынды деп есептелінеді. Ал егер ластау мөлшері оптимальды мөлшерден кем
болса, қоршаған ортаға тастаған қалдықтың шекті құны әлеуметтік шығыннан
көп. Сондықтан Е нүктесінің сол жағында ластауды төмендету қажет емес және
оған бағытталған қаржы тиімсіз болады деген ойлар айтылады.
Енді жетілген бәсекелі нарықтағы жағымсыз және жағымды сыртқы
әсерлердің салдарын талдаймыз. Өнімді өндіруге және тұтынуға байланысты
барлық шығындарды әлеуметтік шығындар дейміз.(TSC) . Ол жалпы жеке шығын
(ТРС) мен жиынтық сыртқы шығынның (ТЕС) қосындысы:
TSC=ТРС+ТЕС.
Қоршаған ортаны ластайтын өнім көлемі өскен сайын жиынтық сыртқы
шығын (ТЕС) шекті сыртқы шығынның (МЕС) мөлшеріне өседі. Демек өнім көлемі
өскен сайын қоршаған ортаның ластануы да өседі.
Әрбір қосымша өндірілген өнімнің шекті сыртқы шығынын (МЕС) өндіруші
емес, өндіруге және тұтынуға қатысы жоқ үшінші адам көтереді. Шекті сыртқы
шығынның мөлшерін анықтау үшін жиынтық сыртқы шығынның өзгерісін өнім
көлемінің өзгерісіне бөлеміз.

2.1. Қазақстандағы еңбек нарығын жетілдіру мүмкіндіктері
Қазіргі ұлттық нарықты экономикалық байланыс пен қатынастар ретінде
сипаттауға болады. Атап айтсақ, мұнда, біріншіден, өндірушілер мен
тұтынушылар арасындағы қатынастар, өзара байланыстар анықталса, екіншіден,
ол байланыстар қайтарымдылықты, тепе-теңдікті объективті түрде алдын-ала
анықтайды, үшіншіден бұл байланыстарда өзара бәсекелестік болады. Бұл
аталғандар жалпы заңдылық. Нарықтық шаруашылықтың бір артықшылығы оның өзін-
өзі реттеу механизмі бар. Нарықтың барлық түрлеріне осы қасиет тән. Қазіргі
нарық құрылымы жа-ғынан саналуан, оны: капитал,валюта, бағалы қағаздар,
еңбек, ғылыми-техника туындылары, ақпарат және тағы басқа да нарық
түрлеріне бөлуге болады. Бұл аталғандардың ішіндегі ең негізгілердің бірі -
енбек нарығы. Ендігі әңгіме сол еңбек нарығының Қазақстандағы қазіргі
жағдайы және оның өзіндік ерекшеліктері жөнінде болмақ.
Еңбек нарығының басты тұлғасы жұмысшы күші. Біздің жүргізілген талдау
объектісіне экономикалық тұрғыдан белсенді әзіргі ұлгтық нарықты
экономикалық байланыс пен қатынастар ретінде сипаттауға болады. Атап
айтсақ, мұнда, біріншіден, өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы
қатынасгар, өзара байланыстар анықталса, екіншіден, ол байланыстар
қайтарымдылықгы, тепе-теңдікті объективті түрде алдын-ала анықтайды,
үшіншіден бұл байланыстарда өзара бәсекелестік болады. Бұл аталғандар жалпы
зандылық. Нарықтық шаруашылықтың бір артықшылығы оның өзін-өзі реттеу
механизмі бар. Нарықтың барлық түрлеріне осы қасиет тән. Қазіргі нарық
құрылымы жағынан саналуан, оны: капитал, валюта, бағалы қағаздар, еңбек,
ғылыми-техника туындылары, ақпарат және тағы басқа да нарық түрлеріне
бөлуге болады.
Оның қатарына экономикалық қызметтің барлық түрлерінде жұмыспен
қамтылғандар және жұмыссыздар кіреді. Ал жұмыссыздарға - халықтың
экономикалық тұрғыдан белсенділігін, өлшеу үшін белгіленген жастағы,
қаралып отырған кезең ішінде бір мезгілде үш негізгі көрсеткішке жауап
беретін адамдар жатады: жұмыссыз болды (табысты жұмысы болмауы), оны
іздеумен белсенді айналысты, белгілі бір кезең ішінде жұмысқа кірісуге әзір
болды. Осы негізгі ұғымдарды басшылыққа ала отырып Қазақстан еңбек
нарығындағы кейінгі бес жыл ішіндегі негізгі көрсеткіштерді талдап көрелік.
Экономикалық тұрғыдан белсенді халық саны 2005 жылы 7963,4 мың адам болды.
Бұл көрсеткіш 2001 жылмен салыстырғанда 484,4 мың адамға көбейген. Жалпы
бес жыл мерзім ішінде жыл сайын белсенді халык саны тұрақты артып отырған.
Мұның басты себебінің бірі -қоғамдық өндірістің қарқын ала бастағаны.
Бұған байланысты жыл сайын халықтың жұмыссыздық деңгейі біртіндеп азая
түсті. Бірақта әлі де жұмыссыздық деңгейі белгіленген жоспардан анағүрлым
жоғары болып тұр. Сондықтан да республикада кіші және орта бизнесті ба-
рынша дамыту проблемасы кезектегі маңызды мәселелердін бірі деп саналады.
Шағын бизнесті өндірістік, қаржылық-несиелік, ақпараттык және құқықтық
қолдауға бағытталған кәсіпкерлікті дамытудың аймақтық бағдарламасының
шаралар кешенін жүзеге асыру Қарағанды облысында шағын бизнесті дамытудың
негізгі көрсеткіштерін өсіре түсті. Бұл облыс бойынша шағын бизнеспен
айналысушылар саны 2005 жыл-мен салыстырғанда 6,4%-ға артып, 2006 жылдың
қорытындысы бойынша 101,1 мың адамға жетті. Өндірілген өнім көлемінің өсу
динамикасы 15,9%-ға (78,9 млрд. теңге, ал бюджетке төлемдер 12,4%-ға {13,9
млрд. теңге) артты.
Қазақстанның әлемнің бәсекеге неғүрлым қабілетті 50 елінің қатарына
ену стратегиясында айқындалған, шағын және орта бизнесті дамыту саласындағы
кәсіпорындарды кластерлік бастамаларды жүзеге асыруға көптеп тарту,
халықаралық сапа стандарттарын енгізу, әкімшілік кедер-гілерді азайту,
кәсіпкерлікті инфрақұрылымдық және несиелік қолдауды жетілдіру, әлеуметтік.
жауапты бизнесті қалыптастыру сияқты бірінші кезектегі міндеттер алдағы
жылы өз шешімін таппақ.
Еңбек ресурстарын тиімді пайдалану шараларын жүзеге асыру нәтижесінде
әсіресе соңғы жылдарда еңбек нарығындағы көрсеткіштердің өзгеруі анық
байқалды.
Кестеде көрсетілгендей негізінен көптеген көрсеткіштерде оң өзгерістер
орын алған, әсіресе жұмысқа қамту жыл сайын жақсара түссе, ал
жұмыссыздықпен жүрген халық саны жыл сайын азайған. Демек жаңа жұмыс
орнының ашылуына байланысты жұмыскерлерді қайта оқыту, жаңа мамандыққа
даярлау мәселелері өз шешімін таппақ.
Нарықтық экономикаға тән нәрсенің бірі - жұмыссыздықтың болуы.
Сондықтан да басты міндет бұл көрсеткішті барынша азайта түсу. Бұл
құбылыстың қайнар көзін білу үшін жұмыссыз халықты жынысы, жасы және
тұратын жері бойынша бөліп талданды. 2005 жылы жұмыссыздар саны 610,7 мың
ада-мға жетсе, жүмыссыздық денгейі 8,1% құрады. Жұмыссыздардың жалпы
санында қалалық жерде 416,7 мың адам (жұмыссыздық деңгейі 9,0%), ауылдық
жерде 224 мың адам (7,2%) тіркелді.
Жастар жұмыс сызығының деңгейі 14,7% қалыптасты.
Жас құрылымы бойынша жұмыссыздар арасында ең көп үлес салмақты 25-54
жастағы жастар-69,2%, ал 15-24 жастағыла-27,3% алады. Жұмыссыздар санында
122,8 мың адамның (олардың жалпы санынан 18,8%) жоғары білімі, 172,5 мың
адамның(26,4%) орта кәсіптік (арнаулы) білімі, 244,9 мың адамның (37,5%)
жалпы орта білімі, 64 мың адамның (9,8%) кәсіптік бастауыш білімі болды.
207,9 мың адам немесе олардың жалпы санынан 33,8% бір жылдан астам,
тиісінше 106,7 мың адам немесе 17,4% 6 айдан 12 айға дейін, 153,9 мың
жұмыссыз немесе 25% 6 айға дейін жұмыссыз болды.
2006 жылғы сәуірде 15 және одан жоғары жастағы экономикалық тұрғыдан
белсенді халық саны 7,7 млн. адамды, экономикада жұмыспен қамтылғандар саны
7,1 млн. адамды, жұмыссыздар саны - 621,2 мың адамды (табысты жұмысы
болмаған, оны үздіксіз іздеген және оған кірісуге әзір адамдар) құрады.
Жұмыссыздық деңгейі 8,0% қалыптасты. Осы жылдың бірінші тоқсанында
Республика экономикасында 7,3 млн. адам жұмыспен қамтыл-ды немесе 15 және
одан жоғары жастағы халықтың 63,2% -ы. Жұмыспен қамтылған халық арасында
қалалық жерде 4,1 млн. адам жұмыспен қамтылды немесе 60,1%, ауылдық жерде
тиісінше 3,2 млн. немесе 67,9%.
Жұмыспен қамтылғандар құрылымында жалдамалы қызметкерлер саны 4,7 млн.
адамға (барлық жұмыспен қамтылғандардың 64,7%), өз бетінше жұмыспен
айналысқандар - 2,6 млн. адамға (35,3%) жетті. Жалдамалы қызметкерлердің
басым бөлігі қалалық жерде жұмыспен қамтылды - олардың жалпы санынан 79,5%
(3,3 млн. адам). Ауылда жұмыспен қамтылғандардың жартысынан көбі өз бетінше
жұмыспен айналысатындар - 54,3% (1,7 млн. адам) құрайды.
2006 жылы сәуірдің соңына жұмыссыздар ретінде тіркелген адамдар саны
(Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің
деректері бойынша) 113,4 мың адамды құрады, бұл өткен жылдың осы кезеңіне
қарағанда 7,3 мың адамға немесе 6%-ға аз. Тіркелген жұмыссыздар санының
жартысынан көбі - әйелдер (73,3 мың адам), 47,3%-ы - ауыл тұрғындары (53,6
мын). Экономикалық тұрғыдан белсенді халық санында тіркелген жұмыссыздар
үлесі 1,4% (2005 жылдың сәуірінде 1,6%) болды.
Нарықтық экономика жағдайында еңбек нарығындағы басты мәселелердің
бірі жалдамалы қызметкерлер қаралып отырған мерзімде жалдамалы қызметкерлер
саны 4,7 млн. адамды құрады, бұл өткен жылғы тиісті кезең-дегіден 136 мың
адамға (3%-ға) көп, Олардың санынан 80,8% мемлекеттік және мемлекеттік емес
ұйымдарда, 12,3% - жеке түлғаларда, 6,9% - шаруа (фермер) қожалықтарында
жұмыс істеді.
2006 жылдың бірінші тоқсанында ірі және орта кәсіпорындарда 2,6 млн.
адам жұмыс істеді немесе жалдамалы қызмет-керлердің жалпы санының 56%-ы,
бұл еткен жылдың тиісті тоқсанындағыға қарағанда 120,7 мың адамға (4,8%-ға)
көп. Олардан 13,3 мың адам қоса атқарушылық жағдайларында, 16,4 мың адам -
азаматтық-құқықтық шарттар бойынша жұмысқа тартылды. Ең көп қоса
атқарушылар саны білім беруде - олардың жалпы санынан 59,5% денсаулық
сақтауда - 21,3%, коммуналдық қызмет көрсету саласында - 5,6%, өнеркәсіпте
- 4,5% шоғырланған. Азаматтық-құқықтық сипаттағы шарттар бойынша қызмет
көрсету саласында -64,8%, өнеркәсіп және құрылыста - 33,2% ауыл, орман және
балық шаруашылығында - 2% жұмыс істейді.
Әңгіме етіп отырған жылдың бірінші тоқсанында ірі және орта
кәсіпорындарында бір қызметкер 449,3 сағат жұмыс істеді. Жұмыс күнінің
орташа ұзақтығы 7,4 са-ғатты құрады. Толық емес жұмыс аптасы (күні)
режимінде 23 мың адам жұмыс істеді, өндірістің тоқтап тұруына байланысты
демалыста 27,1 мың адам болды. Өз еркінсіз демалыстағы қызмет-керлердің
жалпы санынан ақшалай өтемақы алмағаны - 22,4 мың адам немесе 82,7% (2005
жылдың 1 тоқсанында - 90,6%).
2006 жылғы наурыздың сонында ірі және орта кәсіпорындарда 16,1 мың бос
жұмыс орны болды (тізімдік санға 0,6%). Бұл өткен кезеңдегіден 182 бірлікке
аз. Ең көп бос жұмыс орны саны өнеркәсіп кәсіпорындарында -5417 бірлік
(олардың жалпы саны-зан 33,7%), мемлекеттік басқаруда - 4367 бірлік (27,1%)
жылжымайтын мүлікпен жасалатын операциялар саласында - 1455 бірлік (9%),
келіп және байланыста -1126 бірлік (7%) тіркелді.
Аталған жылдың қаңтар-наурызында ірі және орта кәсіпорындарға 201,4
мың адам жұмысқа қабылданды немесе қызметкерлер санынан 7,6%, олардан 10.3
мың адам немесе 5,1% - қайта құрылған жұмыс орындарына алынды. Осы кезең
ішінде түрлі себептерге байланысты 186,5 мың адам, соның ішінде
тұрақтамаушылық себептері бойынша - 147,7
мың адам (79,2%) ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.