Көптік жалғаудың сөз түрлендірушілік қызметі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды университеті

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Көптік мағынаның берілу жолы

Орындаған: КО-32 тобының студенті
Фазылқызы Шахризада
Жетекші: Саменова С.Н.

Қарағанды, 2021 ж.

Жоспар:
Кіріспе 3
Жалпы көптік мағынаның негізгі сипаттамалары 4
Қазақ тіліндегі көптік жалғаудың қызметі 11
Зат есімнің көптік категориясы 17
Көптік жалғаудың сөз түрлендірушілік қызметі 19
4.1 Көптік жалғаудың стилистикалық қызметі 21
Қорытынды 25
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 26

Кіріспе
Қазіргі қазақ тіліндегі зат есім категорияларының негізгі түрлері көне түркі тілінде де кездеседі. Ол тілде де зат есімдер басқа сөз таптарымен салыстырғанда септелетін, көптелетін, тәуелденетін сөздер есебінде ерекшеленген.
Түркі тілдерінің көне дәуірлеріне қатысты мұралар тілінде де жекелік мәнді білдіретін арнайы аффикстер болмағаны мәлім. Көптік мән арнайы жалғаулар арқылы да, яғни, морфологиялық тәсіл, сөздің лексикалық мағынасы, яғни, лексикалық тәсіл арқылы және сөз тіркестері синтаксистік тәсіл арқылы да берілген.
Кейбір жеке сөздердің лексикалық мағынасының өзінде топтасу, жинақтау ұғымы жатады. Мысалы, йылқы (жылқы), барым (мүлік-дүние) тәрізді сөздер қолдануына қарай жекелік те, топтау ұғымын да берген. Сонымен бірге, көптік ұғым сан есім мен зат есімнің тіркесі арқылы да жасалған. Мысалы, алты йегірма йаш (он алты жас), екі шад (екі шал) т.б. Сондай-ақ көптік мән қос сөздер арқылы да берілген. Мысалы, шад - апыт (шадтар, би-бектер).
Көптік мағынаны тудырудың негізгі жолы - көптік жалғаулары. О-Е жазбаларының тілінде көптік жалғауларының екі түрі кездеседі: -лар, -т, -лар жалғауы көптік мағына тудырудың негізгі тәсілі. Мысалы, беглер (бектер), кунчуйлар (әйелдер, ханымдар). Жинақтық мән беретін сөздер көбіне -лар жалғауынсыз да қолданылған: Тоқуз оғуз бегілері будуну бу сабымын егүті есід қатығды тыңла деген сөйлем құрамында бег (бек) сөзі көптік жалғаумен келсе, жинақтық мән беретін будун (халық) сөзіне жалғанбаған. Кейінгі дәуіржазбаларындада -лар көптік мән берудің басты тәсілі есебінде қолданылған: Білге кетік кішілер енім сөзүм ешідіңлер. Қазіргі қазақ тіліндегі -лар жалғауының қолданылуымен салыстырғанда, көне түркі тілінің біраз ерекшеліктері бар. Олар мына төмендегідей: сан есіммен бір тіркесте келген зат есімдер де кейде -лар жалғауын қабылдайды: маңа төрт йекілер йақын келті. Кейде алдында сан есім айтылған бірыңғай мүшелердің әрқайсысына - лар жалғанып қолданылады, төрт атларым, йылқыларым. Қос сөздердің әр сыңарларына жалғанады: куртлар - қоңыздар. Кейде жинақтық мән берілетін сөздерге де -лар жалғанып келеді: Қар, буз қамуғ ерішді. Тағлар суғы ақышты А.М.Щербак -лар аффиксінің Х ХІІІ ғ. Жазбаларында мынадай қолданыстарды көрсетеді. -лар жалғауы изафеттің бірінші сыңарына ғана жалғанып келеді: Тағлар сувы. Кейде -лар изафеттің екі сыңарына бірдей жалғанып келеді: қушлар авлағулары. Кейде -лар изафеттік тіркестің соңғы басыңқы сыңарына ғана жалғанады. Ащру улу йазлықлы турмен менің йаман ішлерімнен, йаман сағынчымдан.

Жалпы көптік мағынаның негізгі сипаттамалары
Көптік жалғау -- жалғанған сезіне көптік мағына беретін қосымша. Көптік жалғауының дыбыс үндестігіне қарай алты варианты қолданылады: -лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер (қала-лар, мекеме-лер, ғалым-дар, езен-дер, ат-тар, шөп- тер). Көптік ұғымды білдіру үшін жалғанатын бұдан басқа екі түрлі морфологиялық форма бар. Оның бірі -ыз (-із, -з) формасы қазіргі тілімізде кене заманнан қалған сарқыншақ ретінде бірен-саран сөздерде кездеседі. Мысалы, мен сөзінің көпше түрі біз есімдігіндегі -з формасы сөздің бөлінбейтін бөлшегіне айнапған. Екіншісі жүрді-к, айтты-қ, кетті-к, жетті-к дегендегі -к, -қ формасы да ерте кездегі көптік мағынаны білдерген қосымшалар. Көптік жалғау көптік мағынаға қосымша мынандай әр алуан ұғымды білдіреді.
1. Біртекті нәрселердің жиынтығын, белгілі бір адамдар тобын (мектеп-тер, үй-лер, жас-тар);
2. Сын есім мен есімшені субстантивтендіреді (жақсы-ларды, ақылды-ларды, оқыған-дарды);
3. Сан есімге, мезгіл үстеуге жалғанып, болжалдау, шамалау, мелшерлеуді білдіреді (жасы отыз-дарда, са-ғат үш-терде, былтыр-лар);
4. Бір нәрсенің жалпыға бірдей ортақтығын, меншіктеуші адамның көптігін білдіреді (жалғыз қыз-дарың, Сапар әке-лерің, мектеп-терің). Көптік жалғау бірыңғай мүшенің соңғысына ғана жалғанады. Көптік мағына Көптік жалғауның қатысынсыз лексикассыз, морфологиясыз, синтаксистік тәсілдер арқылы берілетін сөздер де бар (түз, ұн, құрт-құмырсқа, мәдениет, феодапизм, ақыл, достық, бала-шаға, кәрі-жас, жолдас-жора, ыдыс-аяқ). Көптік ұғымның сөз тіркесінен аңғарылатын тұстары аз емес. Мысалы, онсыз да көптік ұғымды білдіретіндіктен: барлық, көптеген, қанша, әр, бірнеше, сантүрлі, санмың, біраз сөздерімен, сондай-ақ сан есіммен тіркәсіп келгенде көптік жалғауы қажет болмайды: 5 адам, барлық адам, көп адам.
Зат есімнің жекелік - көптік мағына ғылымда танылған. Бірақ 1954 жылғы оқулықта көптік категориясы ғана сөз болды. Ал кейінгі грамматикаларда (1962, 1967) зат есімнің жекеше түрі мен көпше түрі жеке тақырып етіп берілген, алайда бұл жекелік мағынағы көңіл бөлінбеген, тек қана көптік мағына мен оның берілу жолдары көрсетілген. А.Ысқақовтың оқулығында көптік мағына талданған. Ғалымның пікірінше, Сөйлемдегі жеке сөздерді өзгертіп, түрлендіру арқылы оларға белгілі грамматикалық мағына үстейтін морфологиялық формалар жалғаулар дей келе, қазақ тілінде көптік жалғау, тәуелдік жалғау, септік, жіктік жалғау деп төрт түрін көрсетеді. Тілімізде көптік категориясы да, көптік жалғау категориясыда бар. Ал осы екеуі бір де емес және бірдей де категориялар емес. Көптік категориясы деген ұғым тым жалпы ұғым да, көптік жалғау категориясы - одан гөрі әлдеқайда жалқы ұғым. Мысалы, көптік категориясы тілімізде үш түрлі жолмен беріледі: лексикалық тәсіл арқылы да, морфлогиялық, синтаксистік тәсіл арқылы да айтылады.
Сөз атауының қай-қайсысы болса да жалпыланған, жинақталған ұғымды білдіреді. Мысалы, ағаш, шөп, жылқы, ет, қағаз деген әрбір сөз саралауға (даралауға) болатын біртектес заттарды жинақтай атап, жалпылама ұғымның сипатын (атын) білдіріп тұр. Осындай мағынасы жалпылама ұғымды білдіретін сөздердің өздеріде біркелкі емес. Олардың ішінде ешқандай қосымша формаларсыз-ақ тұрып, тікелей көптік ұғымды білдіретін сөздер де бар. Мұндай сөздерге жеке-даралап санауға (есептеуге) келмейтін заттардың аттары (су, сүт, сорпа, қымыз, тұз, ұн, жарма, жүн т.б.), ру, халық, ұлт, украин, француз, қыпшақ, найман, үйсін, т.б.), әр қилы жәндіктер, аң, хайуанат, аттары (көбелек, құрт-құмырысқа, шіркей, қоңыз, түлкі, қой, қоян, т.б.), өсімдік аттары (шөп, арпа, сұлы, көде, жусан, мақта, бидай, тары, т.б.), қоғамдық өмірдегі әр алуан әлеуметтік ұғымдардың аттары (социализм, капитализм, дін, мәдениет, әдебиет, астрономия, ботаника, т.б.), адамның ішкі құрылысының, дүниедегі сын-сипаттардың, іс-әрекеттердің, күй-жайлардың аттары (алданыш, ермек, қуаныш, ақыл, достық, ізгілік, кәрілік, жалқаулық, білірлік, түс, еріншектік, жүріс т.б.), жатады. Міне, көптік ұғымды осылайша сөздің тікелей өз лексикалық мағынасы арқылы білдіру лексикалық тәсіл деп аталады[18,83].
Көптік ұғымдардың сөзге тиісті қосымшалар қосылу арқылы берілу жолы морфологиялық тәсіл деп аталады. Қазақ тілінде көптік ұғымды білдіру үшін жалғанатын үш түрлі морфологиялық форма бар. Олардың бірі -ыз, (-із, -з) формасы, екінші -қ, (-к) формасы, үшіншісі -лар, (-лер, -дар, -дер, тар, -тер) формасы. Алғашқы аталған -ыз, (-із, -з) формасы қазіргі тілімізде көне заманнан сақталған сөздерде ғана ұшырасады, оның мағынасы да, атқаратын қызметі де жоғарыдан өзгеше. Мысалы, жіктеу есімдінгінің бірінші жағы мен және біз, екінші жағы сен және сіз екені аян. Осы біз, сіз дегендердегі -з (-із) формасы қазіргі кезде өз алдына қолданылмайтын, өлі форма ретінде сақталып, тек біз, сіз, көз, егіз сияқтанған бірен-саран сөздерде ғана кездесіп, олардың бөлінбейтін бөлшегіне айналған. Бұл -з, (-із, -з) формасы әуелде көптік жалғау емес, жұп, егіз, екеу болып келетін заттардың (дене мүшелердің) аттарына жалғанатын қосымша болған.
Ал, онымен төркіні бір болса да, қазақ тілінен одан мағынасы да, қызметі де басқа -з, (-із, -з) формасы бар. Бұл форма оңаша тәуелденудегі екінші жақтың сыпайы түріне (мысалы: ат-ың-ыз, іс-ің-із), ортақ тәуелденудегі бірінші жаққа (мысалы, ат-ым-ыз),екінші жақтың сыпайы түріне (мысалы, ат-ың-ыз, ат-тар,ың-ыз) қосылатын тірі форма ретінде қалыптасқан. Сонымен қатар, бұл форма -з, (-із, -ыз) қазақ тіліндегі жіктік жалғаудың екінші жағының жекеше және көпше түрлеріндегі сыпайы форманың көрсеткіші болып қызмет етеді. Мысалы, сіз бардыңыз, сіздер бардыңыздар; сіз жазсаңыз, сіздер жазсаңыздар.
Етістіктің ашық райдың жедел өткен шағының (мысалы, біз бардық, біз келдік), бұйрық райдың (біз барайық, біз келейік), шартты райдың көпше түрінің (біз барсақ, біз келсек) бірінші жағына қосылатын жіктік жалғау әрқашан -қ, -к болып келеді. Бұл форма да ( -қ, -к) ерте кезедегі көптік мағынаны білдіретін морфологиялық формалардың бірі болғанға ұқсайды.
Қазіргі тілімізде көптік мағынаны білдіретін негізгі морфологиялық форма -лар, (-лер, -дар, -дер, тар, -тер) екені белгілі. Осы себептен бұл заңды түрде көптік жалғауы деп аталады. Бұл жалғау сөздің соңғы буыны мен соңғы дыбысының әуеніне қарай өзгеріп, -лар, -лер, -дар, -дер, тар, -тер формаларының бірінде жұмсалады[3,41].
Одан әрі А.Ысқақов көптік категориясының жасалу жолдарын тілдік нақты мысалдармен дәлелдеген, бірақ көптік жалғау категориясы деген ұғымның сипаты ашылмаған. Осыны жіті аңғарған профессор С. Исаев ол термин және ұғым (көптік жалғау категориясы) сипаты көптік жалғау дегенмен барабар болу керек. Мұнда, біріншіден, категория (әрине грамматикалық категория мәнінде) деген термин, белгілі бір тұрақты грамматикалық құбылыстың аты ретінде белгілі бір принциппен қолданылған. Екіншіден, көптік жалғау категориясы деген термин грамматикалық формалар жүйесі арқылы берілетін тектес, ыңғайлас әрі өзі ішінде бір-біріне қарама-қайшы болып келетін грамматикалық мағыналардың жиынтығы деп анықталатын грамматикалық категория ұғымын тіпті жоққа шығарады[7,59], - деп қарсылық білдіреді. Көптік ұғым бар жекелік ұғым да болатындығы даусыз. Жекелік мағына зат есімнің лексикалық мағынасымен бірге түбір сөзде беріледі, бірақ оның қосымшасы жоқ. Осы бір-біріне қарама-қайшы екі ұғымның жиынтығы арқылы және жекеліктің арнайы тұлғасы болмай, көптік ұғым көптік жалғау арқылы берілуінен көптік категориясының сипаты ашылады. Осымен байланысты С.Исаев Көптік мағына грамматикалық тұрғыдан жекелік мағынаға қарама-қайшы мағына ретінде заттың сандық ұғымының шеңберінде өмір сүреді. Сондықтан бұл категория көптеген тілдерде қазақ тіліндегідей көптік категориясы деп емес, сан категориясы (мысалы, орыс тілінде категрия числа, қазіргі қырғыз тілінде сан категориясы) деп аталынады [8,67], - дей келіп, көптік категориясын осы еңбегінде Сан-мөлшер (көптік) категориясы деп атаған.
Қазақ грамматикасында (2002) Зат есімдерді жекеше, көпше деп аталытын екі топқа айыра көрсетуге негіз болатын ең басты грамматикалық сыртқы белгі - оларға көптік жалғауының жалғануы. Көптік жалғауын жалғау сөзге көптьік мағына берудің негізгі жолы болғанмен, бірден-бір ғана жолы емес. Ана тілімізде зат есімде көптік мағына пайда болудың бұдан басқа амал-тәсілдері бар[4,454] - деп көрсетіліп, тек ғана көптік мағынаның арнаулы қосымшасы - көптік жалғауының ерекшеліктері сөз болған.
Көптік ұғымының ғылымда танылып жүрген берілу жолдары мынадай:
а) Көптік ұғымды сөздің тікелей өз лексикалық мағынасы арқылы білдіру лексикалық тәсіл деп аталады.
Тілімізде лексикалық тәсілмен көптік ұғымды білдіретін сөздер тобы бірнешеу:
- жеке-даралап санауға келмейтін заттардың аттары (су, сүт, ұн, т.б).
- ру, халық, ұлт, ел аттары (қазақ, қырғыз, өзбек т.б).
- өсімдік аттары (арпа, бидай, сұлы, жусан т.б).
- адамның ішкі құбылыстарының, дүниедегі сын-сипаттардың, іс-әрекеттердің, күй-жайлардың аттары (ермек, қуаныш, ізгілік т.б).
ә) Көптік мағынаның сөз тіркесі арқылы берілу жолы синтаксистік тәсіл деп аталады. Мысалы, жиырма үй, сексен трактор, тау-тау астық, бірталай жыл т.б.
Ал мұны С.Исаев сан есімдер, сандық мәні бар сөздер, қайталама қос сөздер зат атауының алдынан келіп, оны анықтап тұрса ол зат біреу емес, бірнешеу (көп) екенін түсінеміз [9,53], - дей келіп, көптік мағынаның осылайша берілуін аналитикалық тәсіл деп атаған.
А.Ысқақов сөздердің қосарлануы арқылы да (бала-шаға, кәрі-жас, т.б.) көптік ұғым білдіреді деп есептеп, оны лексика-семантикалық тәсіл деп атаған [3, 41].
б) көптік мағынаның сөздерге тиісті қосымшалар қосылу арқылы берілу жолы морфологиялық тәсіл деп аталады.
Сөзге жалғанғанда көптік ұғым беретін қосымшалардың ғалымдар көрсетіп жүрген үш-төрт түрі кездеседі:
- тіліміздегі көне құбылыс ретінде саналатын, яғни Орхон-Енисей жазбаларында көптік жалғау ретінде жұмсалған - т қосымшасы бар. Бірақ бұл қосымша сол кездің өзінде атақ-дәрежені, шенді білдіретін тарқан-тарқат, тігін-тігіт секілді азын-аулық сөздердің құрамында кездескен [19, 88].
- сондай-ақ біз, сіз, көз, егіз деген сөздердің құрамында кездесетін - з, (-ыз, -із) формалары да көптік мағынаны білдіреді деп есептелді. Бірақ бұл қосымшалар әуелде көптік жалғау емес, жұп, егіз, екеу болып келетін заттардың (дене мүшелерінің) аттарына жалғанатын қосымша болған.
- І-жақ жіктік жалғау тұлғасы -қ, -к қосымшасы ерте кезде көптік мағынаны білдіретін морфологиялық формалардың бірі болған деп есептелді (біз болдық, келдік т.б.).
- қазіргі тілімізде көптік мағынаны білдіретін негізгі морфологиялық формалар -лар (-лер, -дар, -дер, -тар, -тер). Сондықтан бұл форма заңды түрде көптік жалғау деп саналады.
Бірақ көптік жалғау сөзге жалғанған кезде көптіктен басқа да стильдік мән үстейді. Мысалы, Үй маңындағы ағаштар ерекше бір шеберлікпен егіліпті.(Ғ.Мұстафин) Осы сөйлемдегі ағаштар нақты ағаштың санын емес, осы сөз арқылы аталатын заттардың тобын, жинағын, яғни үй айналасына отырғызылаған ағаштарды жалпылап тұр. Немесе, Абай қаршыға салған үлкендердің қасына өткен жазда кеп еріп еді.(М.Әуезов)
Мұндағы үлкен сын есімін - дер көптік жалғауы заттандырып, әрі оған көптік мағына үстеп тұр.
Осындай көптік жалғаудың семантикалық мағынасы да, стилистикалық рөлі де ғалымдар еңбектерінде кеңінен сипатталған. Мысалы, А.Ысқақов көптік жалғаудың 12 түрлі ерекшелігін көрсеткен[3,43-46].
Көптік жалғаудың С.Исаев көрсеткен тағы бір ерекшелігі - оның сөз байланыстырушылық сипатының болмауы. Сондықтан ғалым көптік жалғауын осы сипатына қарап қосымшаның жалғау түрінен гөрі форма тудыратын жұрнақтар қатарына өте жақын - дейді[8,69]. Мысалы, Қолдың саласындай тарамданған арықтардың біреуі бара-бара ұлғайып ... қарауытқан сай болды (Б.М). Зеректік, ойшылдық, сезімталдық - ана сүтімен бірге бітетін қасиеттер (І.Е). Осы сөйлемдердегі арықтардың, қасиеттер сөздеріндегі - тар, -тер көптік жалғауы сөздерді байланыстырып тұрған жоқ, өйткені бұл жалғауларды алып тастағаннан сөйлемдегі сөздердің байланысы бұзылмайды - Қолдың саласындай тарамданған арықтың біреуі бара-бара ұлғайып...қарауытқан сай болды. Зеректік, ойшылдық, сезімталдық - ана сүтімен бірге бітетін қасиет. Бұл сөйлемдердегі көптік жалғауы арықтың, қасиеттің көп екендігін көрсетіп, көптік ұғым қосып тұр.

Бірақ, көптік жалғау 2-жақта жіктік жалғаумен келгенде ғана сөз байланыстыруға қатысады екен: сендер студентсіңдер, сіздер студентсіздер т.б.
А.Қалыбаева да қосымшаларды үшке бөліп, туынды жұрнақ, сөз байланыстыратындарды жалғау деп, ал форма тудыратындарды жұрнақша деп бөлуді ұсынады да, жұрнақтар туынды түбір тудырса, жұрнақшалар туынды сөз немесе туынды сөз табын (мысалы, етістік) жасайды деп көрсетеді[4,185].
Бұл пікірлерден қосымшаларды жіктеуден, біріншіден, ұстанатын басты критерийміз қандай болмақ қосымшалардың қандай белгілерін негізге алуға тиістіміз деген мәселенің басы ашық емес екенін аңғарамыз.
Екіншіден, қосымшалардың білдіретін мағыналық мәні, қызметі, олардың өзіндік сипаты деген ұғымдар бір-бірінен ажыратылмай сапырылысып кеткен.
Үшіншіден, қосымшаларды жіктеуде ең алдымен неге сүйену керек, олардың мағыналық ерекшеліктері негізге алынуы, негізі неде дегеннің басы ашылмай қалады.
Қосымшалар морфеманың бір түрі ретінде қандай сипаттары арқылы ерекшеленеді және түбір морфемадан қандай қасиеттері мен белгілері арқылы ажыратылады. Міне, осыдан барып қосымшалардың басты белгілері мен негізгі сипаттары айқындалып, оларды жіктеуге нақты критерий туындайды. Осы жағынан келсек, қосымша морфеманың ең бірінші және басты лексика-грамматикалық белгісі - мағыналық және тұлғалық дербестігі жоқ болумен қатар (түбірге жалғанбай ешбір мән-мағына білдіре алмайды, демек, өз бетімен жеке дара қолданылмайды және түбірдің дыбыстық ыңғайына, әуеніне лайық үндестік заңы негізінде құбылып, вариантталып түбірге жалғанады) түбірге жалғану арқылы жаңа мағына білдіріп, жаңа сөз тудыру немесе әр түрлі қосымша мағына үстеу болып табылады. Соның нәтижесінде барып қосымшалар белгілі бір қызмет атқара алады. Сөйтіп, қосымшалардың білдіретін және беретін мағынасы оның ең бірінші басты қасиеті де, атқаратын қызметі сол мән-мағынасы арқылы жүзеге асатын екінші қасиеті болып саналады. Сондықтан қосымшаларды жіктегенде, олар өзі жалғанған сөздің лексикалық мағынасын өзгертіп, жаңа лексикалық мағына тудыра ма, жоқ түбірдің лексикалық мағынасына ешбір өзгеріс енгізбей, тек қосымша грамматикалық мағына үстей ме - осыған қарап қосымшаларды сөз тудырушы және форма тудырушы деп екі топқа бөліп қараған жөн.
Сөз тудыратын қосымшалар форма тудыратын қосымшалармен сөздің белгілі бір морфологиялық құрамды бөлшегі болып, морфема ретінде бір топ құрғанымен, олардан мағыналық, қызметтік жағынан мүлде өзгеше екенін баса айту керек. Сөз тудыратын қосымшалар өзі жалғанған түбірдің лексикалық мағынасын өзгертіп жіберіп, жаңа мағыналы сөз тудырады, сөйтіп барып, сөз тудыру процесінің бір тәсілі ретінде грамматикалық мәннен гөрі лексика-семантикалық қасиетке ие болып, сөз тудыру қатарындағы белгілі бір үлгі ретінде өнімді - өнімсіздік, құнарлы - құнарсыздық сипатта көрініп отырады.
Форма тудырушы қосымшалар, бір жағынан, белгілі бір сөз табының парадигмалық түрлену жүйесінің тұлғалық көрсеткіші болып саналса, екінші жағынан, сол сөз табын, оны жеке сөз табы ретінде тануға негіз болатын осындай морфологиялық белгілері арқылы басқа сөз таптарынан ерекшелендіретін грамматикалық тұлғалар жүйесі, яғни морфологиялық критерийдің негіз болатын, сөз табының грамматикалық сипатының басты көрінісі екенін ескеру қажет[4,186].
Сөйтіп, қосымшаларды сөз тудырушы қосымшалар және форма тудырушы қосымшалар деп екі топқа бөлудің ғылыми да, практикалықта мәні бар. Өйткені, одан, бір жағынан, қосымшалардың басты грамматикалық қасиеттерін, мағыналық ерекшеліктерін айқындау арқылы олардың мәні мен қызметін, тілдік қабаттардан алатын орнын анықтаймыз, екіншіден соның негізігі сөз тудыру қатарының үлгісі ретінде лексикалық құбылыстың грамматикалық мәнін, олардың ара қатынасын ашамыз.
Жалғаудың басқа форма тудыратын қосымшалардан синткасистік қызметі жағынан үлкен айырмашылығы бар, яғни жалғаулар өзі жалғанған сөзге белгілі бір грамматикалық мағына үстей отырып, сөйлем ішінде сөз бен сөзді байланыстырып, олардың сөзге үстейтін грамматикалық мағыналары сол байланысқан сөздер арасындағы қатынастар негізінде айқындалып отырады. Мұндай қызметтік қасиеттер жалғаудан басқа форма тудыратын қосымшаларға тән емес.
Зат есімнің көптік категориясының көрсеткіші деп танылып жүрген - лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер қосымшасын жалғау деп қарау әлі де дау туғызып жүрген мәселелердің бірі. Егер жалғаудың сөйлемдегі негізгі қызметі сөз бен сөзді байланыстыру болса, бұл қасиет көптік жалғауларында барлық жағдайда көріне бермейтіні белгілі. Осы ерекшеліктеріне негіздей отырып, көптеген ғалымдар көптік жалғауын грамматикалық жұрнақтар қатарында беруді ұсынады. Бұл топта есімше, көсемше, рай, шақ формалары қарастырылады. Бұлар көбіне сөздің семантикасына қосымша грамматикалық мағына қосумен қатар, лексикалық мағынасына семантикалық реңкте қосады.
Қазақ тіліндегі көптік жалғаудың қызметі
Көптік мағынаны білдіретін -лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер қосымшалары зат есімдерге, есімдіктерге, субстантивтенетін (зат есім қызметін атқаратын) өзге де сөз таптарына және етістіктің жіктелетін формаларының екінші жақтарына қосылып, көптік мағынаны білдіретін негізгі морфологиялық форма есебінде қызмет етеді.
Көптік жалғауының негізгі грамматикалық мағынасы - заттың көптігін білдіру:
ауыл-дар, үй-лер, кітап-тар, адам-дар, доп-тар т.б.
Осы негізгі мағыналарымен бірге көптік жалғау басқада мағыналық реңктерді, мәндерді білдіре алады.
Көптік мағынаның арнаулы қосымша арқылы пайда болуы, негізінен алғанда, көптік жалғаудың қызметіне байланысты. Қазақ тілінде көптік жалғауы -лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер деген алты түрлі фонетикалық нұсқаға ұшырайды. Мұның:
-лар, -лер нұсқасы аяғы дауысты дыбыс пен й, у, р дыбыстарына біткен сөздерге (балалар, үйлер, таулар, нарлар);
-дар, -дер нұсқасы аяғы мұрын дыбыстары мен л, з, ж дауыссыздарының біріне біткен сөздерге (киімдер, қыздар);
-тар, -тер нұсқасы аяғы қатаң дауыссыздар мен ұяң б, г дыбыстарына біткен сөздерге (қонақтар, арабтар, филологтар) жалғанады. Көптік жалғауы жалғанған зат есімдер көптік мағынамен қоса өзінің бастапқы лексикалық мәніне орай сөйлем ішінде мынадай мағыналық реңктерге ие болады[7,61].
Көптік жалғауы (-лар) зат еcімдерге жалғанғанда сол сөз арқылы аталатын заттардың көптігін білдіреді. Бірақ бұл көптік мағына дәл санды сандық ұғымды білдірмей, сол сөз аталатын белгілі, бір заттың (құбылыстың, нәрсенің) тобы, жинағы туралы ұғымды жалпылап атайды. Мысалы:
Байтастың былтыр жаздағы әншіл, сауықшыл жолдастары да толық елестеді. (М.Ә)
Кім болса, киімдері , ер-тұрманы ғана жаңа .(М.Ә)
Үлкендер қорыққан Емесбай да, тіпті ұрылар да Абайға сондайлық жат, суық болып көріне алмады .(М.Ә)
...Интернационалдың әуенiмен аяқтарын сартылдатқан күйi бiр қызарып, бiр бозарған әйелдi кеуделей қағып тықсыра жөнелдi.(Т.С)
Түбiт шарқаттың қолтық астынан қылт-қылт желбiрей шұбатылған ұштары қос қанат сияқты. (Т.С)
Шүкiр, iнi-қарындастарың өсiп қалды, бәрi қолқабысқа жарайды... (Т.С)
Көптік жалғау (-лар) сын есімдерге, есімше формаларына жалғанып, сын есімдерді, есімшелерді әрі субстантивтендіреді, әрі оларға көптік мағына жамайды. Мысалы:
Отырғандар бірі көзі жасаурап бетін басып қалысты.(М.Ә)
Бұдан бұрынғы екі күндік жолда үлкендер жылдам жүлгімей, баланың шыдамын әбден тауысқан-ды.(М.Ә)
Аттылар үйдің сыртына келе бергенде алдарында, сол үлкен үй мен күншығыс жағына тігілген қонақ үйдің екі арасында бұларды күткен бір топ жан тұр екен.(М.Ә)
Жоғарыдан өкiл, лауазымды бiреу келсе, басшылар дастарханы түзу деп осы үйге түсiредi.(Т.С)
Саусақтары қалтырап икемге келер емес.(Т.С)
Бұлар құлағын басып, көздерiн жұма қойған. (Т.С)
Мезгіл үстеулерге көптік жалғау жалғанғанда, ол үстеу сөз көптік ұғымда емес, болжалдау мөлшерлеу мағынасын білдіру үшін жұмсалады. Мысалы:
Қасындағылар аттан түсугеде іркілгендей болатын.(М.Ә)
Олар кешелер Біржан аттаған Барлыбай өзендегі Ұлжан ауылына жиналып жатты.(М.Ә)
Парсы, түрік тілдеріндегі кітаптардан былтырлар өзі оқыған.(М.Ә)
Күзге салым бiр күнi малды қотанға иiрiп, кешкi шайларын ендi алдарына ала бергенде, сап-сау отырған кiсi аузы бiр жағына қисайып, көзi алайып доп боп домалап түсiптi. (Т.С)
Ұлттық территория дегенiмiз - сол ұлттың ғасырлар бойы қалыптасқан тiлiн, мәдениетi мен әдет-ғұрпын аялап-әлпештейтiн алтын бесiк. (Т.С)
Жетпiсiншi жылдарға дейiн Шымкенттегi драма театрдың алдындағы Сәкеннiң үлкен портретiне ертелi-кеш телмiрiп бiр кемпiр отырады екен. (Т.С)
Сан есімдерге жалғанған кқптік жалғау дәл сол санның көптігін бермейді, мөлшер болжал ұғымын білдіреді. Мысалы:
Бұның бірі жиырма бестерге келген келген ақ сұр жігіт екен.(М.Ә)
Ең бастысы, жасып, жаншылған миллиондарға мызғымас, мәңгiлiк боп елестеген дүлей зұлымдыққа қарсы шығуға болатындығына көздерiнжеткiздiңдер. (Т.С)
Неткен аярлық. Бiр адам, екi адамға сыбырлайтын өсекшiнiң аузы емес, мыңдарға, миллиондарға, бүкiл әлемге бүйтiп өтiрiк айтуға бола ма?!! (Т.С)
Көптік жалғау - (лар) даралап (бір-бірлеп) санауға болмайтын, көптік формада жұмсалмайтын зат есімдердің, сондай-ақ, бүтіннің бөлшегі ретінде жұмсалмайтын кейбір ұғымдардың атттарына қосылғанда, ол сөздер тікелей өз мағынасында емес, ауыспалы мағынада қолданылады. Мысалы:
Ортадағы түлкі тымақтылардың бірі - Бөжей.(М.Ә)
Рас, жаңа құрылыстан емес, қонысын жаңартып сонда көшкен үлкендердің бірінен босаған үй.(М.М)
Осындағы зор мансап, қисапсыз байлыққа жеткен әкім, алпауыттардың барлығы да ақылды, айлакер ғана емес, іскер, білімдар деп ойлайсың ба? (М.М)
Көптік жалғау көп адамға тән ортақ бола алатын заттардың (адамның, нәрсенің) атауларына қосылғанда, сол заттың көп (бірнеше) адамға бірдей (ортақ) екенін білдіреді. Мысалы:
Әкелерін қатты сағынып, еркелеп отырған балалардың үшеуі де Абайдың сөздерін қоспады.(М.Ә)
Шешелеріне ұғымсыз болған түрік тілінің жәке сөздерін жолшыбай қазақшалап отырды.(М.Ә)
Өкініш мол, кейіс аз, тек тентіреп кетпесе де, дәл өздеріндей дәрменсіз, яғни ұрлық, зорлық жасай алмайтын, алдауға, саудаға қыры жоқ, бар байлығы жоғарғы білім, арнайы мамандықпен шектелетін күйеулерімен бірге, жас балаларын қолтығына қысып жүріп, әйтіп-бүйтіп құбатөбел тіршілік жасап жатқан қыздарыма ғана жаным ашиды.(М.М)
Сиырларын екi күнде бiр рет суғарады екен, оның өзiн де жарты-ақ шелектен бередi... (Т.С)
Кейбір жағдайда көптік жалғау көпшілік пайдаланатын қолданатын заттардың (нәрселердің, бұйымдардың, ас-тамақтардың) атауларына қосылғанда, олардың көпке ортық көптің қолдануындағы нәрселер екенін береді.
Біздің қыстауларға Ырсай, Мырзатай, Үркер орнапты. (М.Ә)
Алматы маңындағы аудан-ауылдарға дейiн дүрлiгуде. (Т.С)
Жезқазған облыстарының кей жерлерiнде әлдекiмдер үй қабырғаларына, дуалдарға Олжасқа бостандық берiлсiн! Қолыңды тарт, Олжастан! деген үндеулер жазған. (Т.С)
Көптік жалғау орын мекен атауларына қосылғанда, сол сөздің көптігін білдірмейді, оған сол жақ, сол маңай (айнала, төңірек) деген сияқты қосымша рең үстейді. Мысалы:
Абай өз пәтерлерінен екі-үш көше ұзап кетіп еді.(М.Ә)
Жиын тарамастан бұрын Абай жалғыз бөлініп өз үйлеріне қарай асыға жөнелді.(М.Ә)
Оны - мұныны сылтауратып, достарының үйiнде қонып қалатын болып жүр. (Т.С)
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.