Syn`sy` дәстүріне арналған костюмнің дизайн жобасы
Ф.4-51
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Баишев Университеті мекемесі
Дүзбай А.Б.
дизайн жобасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандық 5В042100 - Дизайн (Костюм дизайны)
Ақтөбе 2021
Ф.4-52
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Баишев Университеті мекемесі
Қорғауға жіберілді
_______________
Дизайн кафедрасының меңгерушісі
Тукашев Ж.Б.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Syn`sy` дәстүріне арналған костюмнің дизайн жобасы
Мамандығы 5В042100 - Дизайн (Костюм дизайны)
ОрындағанДүзбай А.Б.
Ғылыми жетекші
аға оқытушы.,п.ғ.к. С.К.Танирбергенова
Ақтөбе 2020
БАИШЕВ УНИВЕРСИТЕТІ мекемесі
Инженерия жоғары мектебі
Кафедра Дизайн
мамандық 5В042100 - Дизайн (Костюм дизайны)
Дипломдық жұмысты орындауға арналған
ТАПСЫРМА
Студент ___________________________________ ________________________________
(тегі, аты, жөні)
Дипломдық жұмыс тақырыбы___________________________ ________________________
___________________________________ ___________________________________ _______
___________________________________ ___________________________________ _______
№______ ____ __________________ 20__ж. университет бойынша бұйрықпен бекітілген
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі _____________________20__ж.
Диплом жұмысы бойынша берілген мәліметтер_________________________ ___________
___________________________________ ___________________________________ _______
___________________________________ ___________________________________ _______
___________________________________ ___________________________________ _______
___________________________________ ___________________________________ _______
Дипломдық жұмыстың қысқаша мазмұны
1 бөлім___________________________________ ____________________________________
___________________________________ ___________________________________ _______
___________________________________ ___________________________________ _______
___________________________________ ___________________________________ _______
___________________________________ ___________________________________ _______
2 бөлім ___________________________________ ____________________________________
___________________________________ ___________________________________ _______
___________________________________ ___________________________________ _______
___________________________________ ___________________________________ _______
3 бөлім ___________________________________ ____________________________________
___________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ _________________
___________________________________ ___________________________________ _______
4 бөлім ___________________________________ ____________________________________
___________________________________ ___________________________________ _______
___________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ _________________
___________________________________ ___________________________________ _______
Қосымшалар тізімі графикалық материалдар ___________________________________ ___
___________________________________ ___________________________________ _______
___________________________________ ___________________________________ _______
___________________________________ ___________________________________ _______
___________________________________ ___________________________________ _______
Ұсынылатын әдебиеттер ___________________________________ _____________________
___________________________________ ___________________________________ _______
Жұмыстың бөлімдеріне қатысты берілген кеңестер
Бөлім
Кеңесшілер
Мерзімі
Қолы
Дипломдық жұмысты дайындау кестесі
№
Дипломдық жұмыс сатыларының атаулары
Ғылыми жетекшіге
ұсыну мерзімі
Ескерту
1
2
3
4
5
6
7
Тапсырма мерзімі _____ ________________20__ж.
Кафедра меңгерушісі _______________ ______________
(қолы) (аты-жөні)
Дипломдық жоба жетекшісі _______________ ______________
(қолы) (аты-жөні)
Тапсырманы орындауға алған
студент ______________ ______________
(қолы) (аты-жөні)
Тақырыбы___________________________________ __________________________
___________________________________ ___________________________________
Топ__________________________бөлім_ ___________________________________
Мамандығы: 5В042100-Дизайн курс_______________________________ ______
___________________________________ _студенттің дипломдық жобасы бойынша
___________________________________ ___________________жоба жетекшісінің
ПІКІРІ
___________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ___________________________________ _
Жоғарыда айтылған негізінде __________________________________ студентті дипломдық жобаны қорғауға жіберілсін деп санаймын
___________________________________ ___________________________________
(Пікір берушінің аты-жөні, қолы)
______________________2021ж.
РЕЦЕНЗИЯ
Баишев университеті студентінің дипломдық жобасына
(студенттің аты-жөні)
Мамандығы ____5В042100-Дизайн (Костюм дизайны)
Тақырыбындағы дипломдық жоба ___________________________________ _____
___________________________________ _______________________________
(жоба тақырыбының толық атауы)
___________________________________ _______________________________
Орындалу құрамы:
а) түсіндірмелік жазба _____________ беттерде
б) технологиялық бөлім _________________ беттерде
___________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ___________________________________ __________
Бағалау: _______________________
Рецензент: ___________________
(аты-жөні, қызметі)
Жоба (жұмыс) жетекшісінің
Мінездемесі
Диплом жоба (жұмысы) бойынша студенттің ___________________________________ ___________________________________ ________________________________ ________________________________
___________________________________ ________________________________
Тақырыбы___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ____________________
1. Жобаның актуалдылығы ___________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ________________________________2.Жоба мазмұнына баға беру ___________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ________________________________3. Дипломдық жоба орындау барысын бағалау ___________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ________________________________
4. Дипломдық жобаны орындау кезіндегі оқыс жағдайлар ___________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ________________________________
5. Кәсіби сапа ___________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ________________________________
6.Жобаны орындау сапасын бағалау ___________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ________________________________
Ғылыми жетекшісі __________ ____________________________
(қолы) (Т.А.Ж., дәрежесі)
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Аналитикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 Кіші жүз - Қазақстанның батыс аймағын мекендеген
рулар мен тайпалар одағы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 XІХ ғасырдың бірінші жартысындағы Кіші жүз қазақтарының мәдениетінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1. 2 Қазақтың ұлттық киімі шапанның сипаттамалары ... ... ... ... ... .2 5
2 Жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
2.1 Бұйымның конструктивтік-құрылымдық эскиздік жобалау...
2.2 Шапанның пішу технологиясы
Кіріспе
Дипломдық жобаның өзектілігі: Еуразия даласын қоныс еткен көшпелі халықтардың бір-біріне ұқсамайтын киім үлгілері табиғи ерекшеліктер мен көшпелі тіршілікке сәйкес қалыптасқан. Ұлттық киімнің барша сымбатында, ою-өрнегінде, әрбір әшекейінде әрбір халықтың тарихы, ой-дүниесінің қайталанбас көрінісі жатыр. Ол - ұлттық мәдениеттің бір көрінісі бола алады.
Кіші жүз мәдениеті мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан, оның әр алуандығы мен байлығы, құпияға толы әлемі, көз жауын алатын әсемдігі жайлы өз алдына әңгіме етуге болады. Замана парақтары ашылған сайын оның қайталанбас өрнектері мен айшықтары өзінің жұмбаққа толы сырларымен адамзат назарын баурап алатын қасиеттеріннен арылмақ емес. Ертеден келе жатқан барлық халыққа тән ортақ өнер - киім тігу ісі. Осыдан үш мың жыл бұрын пайда болған көшпелілік өмірдің дүниежүзілік мәдениет тарихында, айрықша, өзіне ғана тән көне дәстүрі бар, терең тамырлы далалық мәдениет құра алғаны адамзат тарихындағы аса ірі құбылыс болды. Олардың ұлттық киімдері туралы тақырып кім-кімге болсын қызық деп ойлаймыз. Себебі, ұлттық костюмдер арқылы ұлт туралы, олардың тарихы, ерекшеліктері туралы көп нәрсе білуге болады. Көшпелі халықтар ұлттық киімдерін бірнеше ғасыр бойы өзгертпестен сақтап келеді, олардың қоғамда алатын орны да ерекше. Дипломдық жұмыстың тақырыбы Кіші жүз шапандарының үлгілері деп таңдап алынды. Мыңдаған жылдар бұрын өзіндік болмыс бітімі бөлек көшпенді бабаларымыз ойсыз көзге шалына бермес асыл мұраларды, тәрбиелік терең мәні бар өнегені күнделікті тұрмысымызда елеулі орын алатын ұлттық киімдер арқылы беріп отырған екен.
Дипломдық жобасының мақсаты: Ел ішіндегі қазақ кіші жүз ұлттық киім шапанның сипатын табу. Мұның өзі тәуелсіз Қазастан мемлекетінің абыройы мен беделі үшін керек. Сондықтан диплом жұмысының мақсаты кіші жүз ұлттық шапанның үлгілерін жоалау
Диплом міндеттері: кіші жүз ұлттық шапанның үлгілерінің түрлері мен оның тарихи зерттемелеріне шолу жасау;
- қазіргі таңдағы ұлттық кіші жүз шапанның үлгілерінің құрылымдық жағдайын, яғни қазіргі дизайнерлік көрінісін зерттей отырып жаңаша жоба жасау;
- жобалауға қажетті бөліктерді, акценттерді, олардың пішінін, көлемін және композициялық шешімін анықтау;
- кіші жүз шапанның жобалауда өз шығармашылығымен жұмыс жүргізе отырып ұсыныс беру.
Диплом жұмысының зерттеу кезеңдері: І кезеңде - кіші жүз ұлттық шапанның үлгілерінің түрлері мен оның тарихи зерттемелеріне шолу жасау; экскурсия жасалынып салыстыру, сараптау жұмыстары жүргізілді. Бастапқы сызбалар, үлгілер жасалынды.
ІІ кезең - қазіргі таңдағы ұлттық кіші жүз шапанның үлгілерінің құрылымдық жағдайын, яғни қазіргі дизайнерлік көрінісін зерттей отырып жаңаша жоба жасау, ұсыныстар берілді.
Диплом жұмысының тәжірибиелік маңызы мен жаңашылдығы: Адамзат қоғамы дамыған сайын көзқарастар өзгереді, яғни мода да үнемі жаңарып отырады. Сән әлемінде сай ұлттық кіші жүз шапандарымен қоса халықтың сұранысы мен талғамына сай басқа да шапан үлгілерін жасау бүгінгі күннің талабы болып отыр.
Диплом жұмысының құрылымы:
1 Кіші жүз - Қазақстанның батыс аймағын мекендеген рулар мен тайпалар одағы
Қазақ халқы қалыптасқаннан көп бұрын Батыс Қазақстан өңірінде маңғыт немесе ноғайлы тайпалар одағы өмір сүрген болатын. Ноғай Ордасынан бөлінген алшын одағының негізінде Кіші жүз бірлестігі қалыптасты. Соған байланысты олар ел арасында "Кіші жүз - алшын" деп атанған. Оның құрамына үш бірлестік кіреді:
1.Байұлы (адай, алаша, байбақты, беріш, жаппас, масқар, таз, тана, есентемір, ысық, қызылқұрт, шеркеш)
2.Қаракесек (байсары, әлім, шөмен)
3.Жетіру (табын, тама, кердері, керейт, жағалбайлы, телеу, рамадан) тайпалары енеді.
15-17-ғасырларда ру-тайпалық топтар Бұрындық, Қасым, Ақназар, Тәуекел, Есім және Тәуке хандардың
иеліктерінде болды. Тәуке хан тұсында Кіші жүзге Әбілқайыр хан сайланды (1710)
1723 ж. Жоңғар шапқыншылығы қазақ даласын үлкен апатқа ұшыратып, бұл кезең "Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама" аталды. Басқыншылардың шабуылына төтеп бере алмай Кіші жүздің бірқатар рулары Сауранды айналып өтіп, Хиуа мен Бұхарға беттеді. Бірақ мұнда да тұрақтай алмай, Жайыққа қарай ығысты. Ықпалды хан деп саналғанмен, Әбілқайырдың билігі Кіші жүзге түгелдей жүрмеді. Кейіннен Кіші жүзде Нұралы, Ерәлі, Есім, Айшуақ және Шерғазы хандар билік құрды. Қазақтардың Ресей қол астына алынғанына жарты ғасыр өткенде, империялық езгіге қарсы ұлт-азаттық қозғалысы басталды. Оны Сырым Датұлы басқарды. Бұл күрес қазақ халқының тарихындағы маңызды оқиға болды. Кіші жүз қазақтарының бірсыпырасы Еділ мен Жайық аралығына көшіп, 1801 ж. Бөкей ордасын (Ішкі Бөкей ордасы) құрды. Осы уақытта Бөкей ордасына Астрахан маңайын мекендеген ноғайлар Бөкей ханның қолдауымен көше бастайды. Әлі күнге дейін Кіші жүз қазақтарының арасында руға кірмейтін Ноғай-Қазақ руы бар.1824 ж. патша өкіметі Кіші жүзде хандық басқаруды жойып, оның орнына жекелеген аймақтарды билейтін басқарушы сұлтандар тағайындауға кірісті.
1845 ж. Жәңгір хан өлген соң патша өкіметі Бөкей ордасындағы хан билігін де жойды.
Кіші жүз құрамына енген тайпалар мен рулар 15-ғасырдың екінші жартысы мен 20-ғасырдың басында, негізінен, Қазақстанның батыс өңірін мекендеп, қазақ халқының этногенезіне ұйытқы болды. Әр кезеңдегі дүрбелеңді оқиғалар, қоғамдық сілкіністер (жаугершілік жорықтар, "Ақтабан шұбырынды", Отан қорғау, ұлт-азаттық соғыстар, әсіресе, 20-ғасырдағы большевизм асыра сілтеулерінен туындаған қуғын-сүргін, ашаршылықтар мен толқулар, т.б.) салдарынан жекелеген рулар мен аталар Орта жүз бен Ұлы жүздің тарихи аймақтарына, яғни Қазақстанның түкпір-түкпіріне, сондай-ақ, Өзбекстан, Түрікменстан, Тәжікстан, Ресей және алыс шет елге (Иран, Ауғанстан, т.б.) көшіп барып қоныстанды. Осындай көші-қон, араласулар нәтижесінде тайпалық одақтардың алғашқы құрылған кездегі мәні жойылып, біртұтас қазақ халқының қалыптасуын объективті ақиқатқа айналдырды.
Мекені:Сырдария аймағы , Арал теңізінің жағалауы, Каспий теңізі айналасы, қазіргі Батыс Қазақстан өңірі (Маңғыстау, Атырау, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Қызылорда облыстары) жерлерін мекендейді.
Құрамы:Кіші жүзді үш топтан тұратын алшындар құрайды.
Алшын,Қаракесек,Байсары,Әлім, Шөмен ,Байұлы ,Адай, Алаша, Алтын ,Байбақты ,Беріш ,Есентемір,Жаппас, Қызылқұрт, Масқар,Таз, Тана,Шеркеш, Ысық, Жетіру, Жағалбайлы, Кердері, Керейіт, Рамадан, Табын, Тама, Телеу.
Хиуа хандығы -1512 - 1920 жылдар аралығында Орталық Азияда өмір сүрген мемлекет. Өзбек ханы Елбарыстың басшылығымен, Шайбани әулетінен бөліну негізінде құрылды. Астанасы бастапқы кезде Вазир мен Үргеніш қалалары болды. 16 ғасырдың 70-жылдары астана Хиуа қаласына көшірілді. Елбарыс хан билік еткен 1512 -16 жылдары Хиуа хандығы ұлыстарға бөлініп, оларды ханның туыстары басқарды. Алғашқы кезде құрамына Хорезм, көшпелі түрікмендердің Маңғыстаудағы Дихистан мен Үзбой бойындағы аумақтары мен Хорасанның солтүстік бөлігі енді. Елбарыс қайтыс болғаннан кейінгі кезеңде Хиуа хандығында Сұлтан Қажы хан (1516), Құсайын Құли хан (1517), Суфие хан (1517 -22), Бужақа хан (1523 -26), Аванем хан (1527 - 38), Әли хан (1538 - 47), Ақатай хан (1547 - 56), Жүніс хан (1556 - 57), Досты хан (1557 - 58), Қажы Мұхаммед хан (1559 - 1602) билік жүргізді. Осы билеушілер кезінде Хиуа хандығы өзара тақ тартысынан көз ашпады. Бұхар хандығымен де соғыс жүргізді. 1537, 1593, 1595 жылдары Бұхар хандығы Хиуа хандығына жойқын жорықтар жасап, қысқа мерзімге болса да өзіне бағындырды. 17 ғасырдың бас кезінде билік еткен Араб Мұхаммед ханның тұсында Хиуа хандығы күшейіп, сыртқы жауларына, қалмақтардың шапқыншылығына тойтарыс берді. 1740 жылы хандықты Иран билеушісі Надир шах Афшар басып алды. Бірақ ол қайтыс болғаннан кейін хандық қайтадан өз тәуелсіздігін алды. Хиуа хандығындағы өзара тартыс бұдан кейін қайта жалғасты. Өзара билікке таласқан Хиуа шонжарлары билікке кейде қазақ сұлтандарын да шақырды (қ. Қайып). Бұл күресте қоңырат тайпасының билеушісі Ишан Мұхаммедәлі жеңіп шығып, жаңа Хиуа -- Қоңырат әулетінің негізі қаланды. (1763). Бұл әулет алғашында өздері тағайындаған хандар арқылы билік жүргізді, ал 19 ғасырдың бас кезінде өз тайпаластары Елтүзерді (1804 - 06) таққа отырғызды. Қоңырат әулетінің ірі өкілі Мұхаммед Рахым хан болды (1806 -25). Ол Хиуа хандығын бір орталыққа біріктірді. Жоғарғы кеңес құрып, салық реформасын жүзеге асырды, мемлекеттік кірісті ұлғайтты, көршілес ұсақ иеліктерді (Арал маңы, қарақалпақтар, т.б.) бағындырды. Бұл орталық үкіметтің нығайып, күшейген кезеңі болды. 1714-17 жылы Петр І патша Хиуаға А.Бекович-Черкасский басқарған экспедиция аттандырды (қ. Хиуа экспедициясы). 19 ғасырдың бас кезінде Хиуа хандығы Арал маңы мен Үстіртті мекендеген Кіші жүз қазақтарына шабуыл жасауды үдетті (қ. Хиуа хандығының Қазақстанға шапқыншылығы). Орталық Азия үшін күресте Ұлыбританиямен бәсекелескен Ресей үкіметі 1839-40 жылы В.А. Перовскийдің басшылығымен Хиуа хандығына қарсы әскери шабуыл ұйымдастырды. Кіші жүзді билеген кейбір қазақ билеушілерінің көмегіне қарамастан Ресей империясының бұл әрекеті сәтсіз аяқталды. Бірақ Орталық Азияға біржолата орнығуды көздеген Ресей отаршылдары Хиуа хандығына үнемі әскери және экономикалық қысым жасап отырды. Ақыры 1873 жылы К.П. Кауфман бастаған Ресей әскерлері Хиуаны басып алды. 1873 жылы келісім бойынша Хиуа хандығы Әмударияның оң жағалауындағы жерлерден бас тартты, егемендігінен айрылып, Ресей протекторатына айналды. Хиуа хандығының тұрғын халқы - өзбек, түрікмен, қарақалпақ, қазақтар суармалы егіншілікпен және мал шаруашылығымен айналысты. Экспортқа мақта, кептірілген жеміс, мал терісі мен жүн шығарылды. 1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейін көп ұзамай кеңес үкіметінің қысымымен 1920 жылы 2 ақпанда Хиуа хандығы құлап, оның орнына Хорезм Халық Кеңес Республикасы құрылды. 1924 - 25 жылы кеңес үкіметі орталық Азия республикаларының шекараларын межелеген кезде көпшілік бөлігі Өзбекстанның құрамына, қалған бөлігі Түрікменстанның құрамына енгізілді.
1.1 XІХ ғасырдың бірінші жартысындағы Кіші жүз қазақтарының мәдениетінің дамуы
Кіші жүз қазақтары мал шаруашылығымен қатар, егіншілікпен де айналысқан, бірақ бәрі бірдей емес. Мал шаруашылығы сияқты, егіншілік те табиғаттың, ауа-райының жағдайына байланысты дамиды. Кіші жүз даласында егіншілікке қолайлы жер көп болған жоқ. Оңтүстік-шығыс ауданы, Сыр өзені бойы, батыс бөліктің солтүстік-шығыс жеріндегі қазақтар егіншілікпен ғана емес, бау-бақша өсірумен де айналысқанын көреміз. Егіншілік пен көшпелі шаруашылық қатар жүріп отырды.
Ресей отаршылдарында қазақтарды біржолата бағындыру әдісі жөнінде екі түрлі көзқарас болды. Біріншісі - қазақтар ата кәсібі мал шаруашылығы-мен айналысып жүре берсін де Ресейдің астығы мен өндіріс заттарын малға айырбастап алып тұратын болсын десе, екіншілері - қырда егіншілік дамып, қазақтарды отырықшылыққа көшіру керек деп білді. Екінші көзқарас жеңіліп
XІХ ғасырдың бірінші жартысында патшалы өкімет отырықшылдықты, оның ішінде егіншілікпен айналысқан қазақтарды қолдап, оларға көмек көрсетіп отырды, мұндағы саясат көшпелі қазақтарды бағындырудан гөрі, егіншілікпен айналысатын отырықшы халықты бағындыру оңай деп білу.
Кіші жүз жерінің әрбір бөлігінде егіншілік қалай дамыған, енді соған шолу жасап көрейік. Сыр өзенінің төменгі және орта ағысы бойы ежелден егіншілік мәдениетінің орталығы болды. Бұл өңір мұнда Орта ғасыр заманынан бері тұрып келген қазақ тайпалары шаруашылығынан мұра болып жасалып келді. Сыр өзенінің суы мол, өзен жағасынан канал қазып, су ағызып бірнеше шақырым жерге созылған арық іздері күні бүгінге дейін байқауға болады.
Хорезм зерттеу экспедициясының бастығы С.П. Толстов: "Әмудария мен Сырдария өзендерінің аралығында жартылай көшпелі шаруашылық және егіншілік мәдениеті дамыған. Сыр өзеніне бұрын су құйып келген Жаңадария мен Қуандария өзендерінің бойындағы арықтардың іздерінің сақталуы, осыған дәлел бола алады," деп жазған.
Сыр өзенінің төменгі суармалы егіншілікке өте қолайлы болған. "Өзеннің екі жағасында жыл сайын қазақтар егін егіп, күн көрген", - деп оқимыз мұрағат құжаттарынан.
Сыр өзені бойындағы қазақтар ежелден келе жатқан жер жыртатын құралдарды пайдаланған. Оның ішінде ағаш соқа, жерді күрек немесе кетпен, ағаш, тырма арқылы тегістеген. Байлар жерді ат шегіп, соқамен жыртқан.
Қазақтар ертеден тары, арпа, сұлы, ал байлар ақ бидай еккен. Бидайдың тұқымы аз болғанымен, әрі базарда бағасы да қымбат. Ресейдің өзінде-ақ бидайды көптеп еккен. Сыр бойындағы орыстар бидайды аз әкелген. Қазақтар бидайды Бұхара мен Хиуа базарларына әкеліп отырған. ХІХ ғасырдың 60-жылдарында Сыр өзені бойындағы егіншіліктерге арпа, бидай тұқымдарын сату үшін Ресей патшалық әкімшілігі арнаулы дүкендерді көп ашып отырған. Сырдария әскери басқармасының төрағасына 45-дистанция бастығы Ильбаев деген адам 1864 жылы ақпан айында өтініш жазды. "Менің қарамағымдағы Жаппас руының 30 адамы егін салғысы келетіндерін айтқан. Бұрын бұлар мал баққан адамдар еді. Бірақ егін салуға арпа тұқымы керек. Сондықтан сіз оларға дүкеннен мың пұт арпа беруге рұқсат етсеңіз екен. Егін піскенде алған арпаны қайтарып беруге уәде беріп отыр". Сырдария әскери бекінісінің төрағасының бұйрығымен 1864 жылдың наурыздың 4-і күні дүкеннен арпа жіберуге рұқсат алған. Барлығы 970 пұт арпаны жергілікті қазақ биі Сегізбаев арнаулы тізімді жасап алған. Дүкеннен арпаны Персиянов деген адам қол қойып берген.
Орыс-казак бекіністеріндегі казактар қазақтардан бидай, арпа, сұлы сатып алып отырған. Алыстағы Ресейден әкелгеннен гөрі Қазалы және Перовск базарларынан сатып алу оларға арзанға түскен. Егіншілікпен айналысқан қазақтар тауарлы шаруашылыққа да қатыса бастағанын көреміз.
Ал ХІХ ғасырдың екінші жартысында отырықшылдыққа көшу одан әрі дамып, Кіші жүздің әсіресе, Батыс және Орта бөліктерінде мал бағудан гөрі жер өңдеушілер қатары арта түскен. Солтүстік-Батыс ауданда 835-1860 жылдар аралығында егіс көлемі 4,5 есеге көбейеді. Егіншілікпен айналысатын жаңа аудандарсаны көбейіп, Сағыз, Қобда, Ойыл және Мұғаджар тауының бойларында егіс алқаптары кеңейе түсті. Мысалы, Оңтүстік аудандарды қоспағанда, Кіші жүзде 6 710 қазақ шаңырағы егін еккен, соның ішінде Шығыс бөлігінде - 627 шаңырақ, Батыс бөлігінде - 2019, Орта бөлікте - 4064 шаңырақ. 1835-1860 жылдарда Кіші жүз даласында (тағы да Сыр өзенінен басқа жерде) 15 мың десятина жерге егін егіліп, жылына 1 млн пұт өнім жиналған, оның ішінде 300 мың пұт тары, 300 мың пұт бидай, 400 мың пұт арпа мен сұлы, Жайық казактары жылына 86 десятина егін егіп, 4720 пұт астық жинаған .
ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ даласы жалпы Ресейлік рынокқа бейімделе бастады. Қазақтар өздерінен аталған астықтарын базарларға апарып сатып, жергілікті қазақтардан саудагерлер шыға бастады. Олар бидай өнімдерін Орал, Елек және Бөрлі базарларында апарып сатып отырған. Егіншіліктің дамуы қазақтардың тұрмыс салтына, санасына, жалпы психологиясына әсер ете отырып, қазақтардан жаңа нақыл сөздер шыға бастады. Елді аралап жүрген орыс саяхатшылары ауыл ақсақалдарымен кездесіп, естіген мынандай сөздерді қағаз бетіне түсірген: Бұл заманда егін екпейтін бір үй жоқ, тақсыр, Мал сатып бай болмайсың, Егін еккеннен пайда - пайда көп: бидай өзіңе тамақ болса, малыңа жем. Осы өңірде кедей қазақтардың өзі кем дегенде 20-30 соттық тары егеді. Мұрағат дерегі.
Қара шаған, Шаңғырлау ауылдарында егін салудың кең етек жайғаны сонша, мұнда жылына 300-400 десятина жерге дән себетін шаруашылықтар пайда болды. Осы өңірдегі шаруашылық өзгерістері жайлы Трегубов былай деп жазады. Бұл ауылдан біз орысша сөйлей білетін қазақтарды да көрдік. Орыс пен қазақ үйлерін бірлесіп салады екен, олардың өзара татулығына таң қалдық, сөйтіп осы ауылдарға қоныс аударған мұжықтар мен қазақтардың арасындағы тамырлықтың куәсі болдық.
Маңғыстау, Үстірт және Аралдың батыс жағалауында судың жетіспеуі, табиғаттың шөл-шөлейт болуы себебі егіншілік кәсібі дами алмады. Бұл жердегі қазақтар астығы Хиуа хандаға мен Александровск портында малға айырбастап алуға мәжбүр болған.
Кіші жүз даласының Батыс, Орта және Шығыс бөліктеріндегі қазақтар арпа, сұлы және бидай еккен. Бұл өңірде бидай тұқымын Ресейден алып отырған. Бидай көбінесе құнарлы, қара топырақты жерлерге егілген. Мұндай жер негізінен солтүстік-батыс бөлікте Жайық казак бекіністерінің маңында болатын. Тарыны қазақтар барлық жерлерде егіп, көп өнім алып отырған. Олар тарыдан күнделікті тұрмыста қажетті ұлттық тағамдар жасаған. Мысалы, тарыдан көже, жент, тары сөгі (қауызы алынып тазартылған) дайындалады.
Кейбір жердегі қазақтар тазартылған тарыны қуырып, шайға салып немесе майға шылап қорек еткен. Тарыны қол диірменге тартып, ұннан нан пісірген, бірақ наны бірікпей уатылғыш болып келеді. Тары наны өте сирек қолданылған. Ал, арпа мен сұлы негізінен мал жемісіне пайдаланған. Арпа мен сұлыны қол кебісіне түйіп қауызынан айырып, көже жасап ішкен. Бұл өңірдегі қазақтар бау-бақшамен де айналысқан, оңтүстіктегі қазақтардан бұлардың ерекшелігі бау-бақшалары суармалы болған, құнарлы жереге егіп, жаңбыр суымен ғана өсіріп отырған. Орыс бекіністеріндегі сияқты қазақтар қауын, қарбыз, картоп т.б. еккен. Асқабақтың екі түрі болған: асқабақ - негізінен тамақ ретінде пайдаланса, кабак (горляник) ұзынша болып келеді, бұдан орыстар сияқты қазақтар да үйге қажетті әр түрлі ыдыс жасаған. Кабактан жасалған ыдыстарға су т.б. сұйықтар құйып сақтаған, әрі көшіп-қонып жүрген кезде алып жүруге өте ыңғайлы болған. Кабакты оңтүстік-шығыс бөліктерде қазақтар көп пайдаланған.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында егіншілікте құрал-саймандар көп қолданылған. Ежелгі қазақтың құралдары ағаш және темір күрек, ағаш айыр, жер жыртатын сабан соқа, тырма, астық бастыратын құралдар болған. Патшалы Ресейдің әкімшілігінің егіншілікті қолдауы, қоныстанушылардың ішіне қарай келе бастауынан орыс құралдарына қол ортақ, темір айыр, темір соқа қатар қолданып отырды. Бастырылған астықты қырманда тазалап, түскен өнімді сақтау үшін арнаулы қоймалар салынған. Қоймалары жоқ қазақтар бидай, арпа, сұлыны арнаулы шұңқыр қазып сақтаған, оны қазақтар ұра деп атаған.
Сөйтіп, ХVIII ғасырдың басы ХІХ ғасырдың 60-жылдарында Кіші жүз қазақтары егіншілікпен айналысқан, мұндағы кейбір аймақтарда егіншілік пен отырықшылдықтың ежелден келе жатқанын дәлелдедік. Қазақтар тек ғана көшпелі ел болғанымен көзқарасты теріске шығарып отырып, қазақтар отырықшы ел бола алғандығын, бірақ көшпелі мәдениет төл тума болса, отырықшылдықтың да өзіне тән мәдениетін қалыптастырғанын көреміз.
Қазақ халқының тіршілік- тұрмысында қолөнер кәсібі үлкен маңызды орын алады. Өйткені мал шаруашылығы немесе егіншіліктің дамуы қолөнер кәсіпшілігімен тікелей байланысты болды. Мал шаруашылығы үшін ер-тұрман, ат әбзелдері, малды ұстайтын, байлайтын жабдықтар, егіншілік үшін жер жыртатын және тырмалайтын, астықты жинайтынжәне өңдейтін құралдар т.б. қол өнершілердің еңбегімен дайындалады. Сондықтан Қазақстанның қалалары мен қыстықтарында қолөнері (теріден, жүннен бұйымдар жасау, киім тігу, ағаш өңдеу, зергерлік, ұсталық, құрылыс ісі т.б.) басым дамыды.
Дегенмен бұл кездегі қазақтың қолөнер кәсіпшілігі қарабайыр шаруашылық еді. Үйде істелетін кәсіп бұйымдардың көпшілігі тауарға айналмайтын, өндірушінің өз отбасын ғана қанағаттандыруға пайдаланылатын. Хлық өнер, әсіресе, киіз үйдің жабдықтарын, жиһаздарын жасауда (кілем, текемет, алаша, әшекей, сандық, төсек, ыдыс-аяқтар, т.б.) ерекше өрістеді. Қолданбалы өнер халықтың еңбек қарекетімен, оның тұрмыс-салтымен тығыз байланысты болды. Ол халыққа өнімдер мен шикізат беріп отыратын қарабайыр мал шаруашылығының басым болуына сәйкес келді. Қалалар мен ауыл тұрғындарының, сондай-ақ көшпелі малшылардың қолөнершілер өнімдеріне сұраныстың өсуі сауда қатынастарын өрістетіп, тұрақты базалар жұмыс істеді.
Бұл кезде, әсіресе оңтүстік Қазақстан қалаларының Орта Азиямен, Шығыс Түркістанмен, Орыс мемлекетімен сауда-саттық байланысы жандады. Осының арқасында көшіп-қонушы және отырықшы халық топтарының экономикалық, мәдени-әлеуметтік қарым-қатынасы мүмкіндігінше кеңейе түсті. ХV-XVII ғасырларда Ұлы жібек жолы бойында орналасқан Сығанақ, Сауран, Отырар, Түркістан, Сайрам, Жент т.б. қалалардың тездеп өркендеуі, қазақ халқының біртұтас ел болуына, жеке хандық құрып нығаюына үлкен әсерін тигізді. Түркістан, Отырар, Тараз, Сайрам және т.б. қалалардың табылған күміс теңгелері мыс ақшалар Қазақ хандығы тұсында сауда-саттық өркендеп, ақша айналымы дамығандығын көрсетеді. Бұл металл ақшаларының бірсыпырасы ХV-XVII ғасырларда Қазақ хандығының астанасы болған Түркістан қаласында жасалынды.
Қазақ халқы өте ауыр кезеңдерді басынан кешірсе де, өзінің ата-бабаларының ертеден қалыптасқан мәдени қазыналарын сақтап қалды. Әрине, мәдениеттің дамуы Қазақстанның барлық жерінде біркелкі жүрген жоқ. Атап айтқанда, мәдени даму отырықшылап - қалалық жерлерде көшпелі және жартылай көшпелі аудандармен салыстырғанда күштірек жүрді. Сығанақ пен Сауранның, Ясы мен Отырардың архитектуралық комплекстері, Жәнібек пен Қасымның Сарайшықтағы, Қазанғаптың Ұлытау жеріндегі кесенелері, Маңғыстаудағы, Сырдария алқаптырындағы және Қаратау қойнауларындағы мазарлар өзіндік сәулет сипатымен, архитектуралық формаларының жинақылық әрі айқыншылығымен ерекшеленеді.
Ұлан байтақ кең далада мал бағып, күндерін табиғат құшағындағы мал өрісінде, түндерін жұлдызды аспан астындағы мал күзетінде өткізген қалың қазақ, әлемдегі табиғат құбылыстарын үнемі бақылап отырған. Осы бақылаудың нәтижесінде халықтың көп жылдық тәжірибелері қорытылып, жұлдызды аспан туралы астрономиялық түсініктер мен білімдер жинақталған. Және оның негізінде байырғы қазақ күнтізбегі қалыптасты. Қазақ халқы аспан әлемін бақылау арқылы құс жолы, құйрықты жұлдыз, ақпа жұлдыз, және кемпірқосақ жайында ұғымын кеңейтті.
Қазақтар көктемде 22 наурызды, күн мен түннің теңеленетін кезеңін наурыз тойы - деп атап өтуді ертеден әдетке айналдырған. Бұл тойда қазақтар ағайын - тума, ауыл аймағын аралап, жаңа жылмен құтықтап, молшылық пен егіндіктің түсімді болуына тілектестік білдіріп, бата берді. ХV-XVII ғасырларда қазақтар арасында ислам діні кеңінен тарады. Оны таратуға Сығанақ, Түркістан, Хорезм, Бұхара, Самарханд сияқты қалалар айрықша рөл атқарды. Алайда, ислам діні көшпелі халық арасында - терең тамыр жайған жоқ. Оған себеп дүркін-дүркін жүргізіліп отырған қақтығыстар, соғыстар және түрлі саяси қарама-қайшылықтар еді. Сондықтан халықтың, әсіресе көшпелі бөлігі ислам дінін көпке дейін қабылдамай, тәңірге, күнге, аспанға, жерге, суға табынуға негізделген нанымды ұстады. Қазақтар өмірінде отты қасиеттеу үлкен рөл атқарды.
ХV-XVII ғасырларда қазақ халқының арасында тақырыбы мен жанры жағынан алуан түрлі ауыз әдебиеті кең өріс алды. Қазақтың ауыз әдебиетінің асыл қазыналарын жасағанда, оны ғасырдан-ғасырға, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізгенде халық арасынан шыққан дарынды адамдар - ақындар, сал, серілер, жыраулар еді.
Ақындар халықтың поэтикалық мұраларын сақтап, айтып берушілер, лирикалық жырларды жасаушылар болды. Сал, серілердің арасынан көптеген атақты сазгерлер мен жезтаңдай әншілер шықты. Әншілер, күйшілер ұлттық ат спорты ойындарының шеберлері, алуан түрлі сауыққойлар, күш иелері балуандар, құсбегілер, жалпы халықтық тойларда өздерінің даңқын шығарып жүрді.
Қазақ халқының поэзиясында жыраулардың орны ерекше бағаланды. Жыр толғауларында қанатты сөздер, ғибратты нақылдар кең орын алды. Өмір мен өлім, қазіргі мен келешек туралы ойды өрбіте келіп, жырау өзінің моральдық - этикалық көзқарасын жеткізді, өз тұсындағы қоғамға, табиғатқа өзінің көзқарасын білдірді. Жауынгер жыраудың туындылары әдетте шабытты романтизмге, ерлік пен азаматтық пафосқа толы болды. Қазақтың батырлар жырын туғызушы да осы жыраулар еді. Сол кездегі қазақ поэзиясының аса ірі тұлғалары - Шалкиіз ХV ғасырда, Доспанбет XVI ғасырда, Жиенбет XVII ғасырда т.б. жыраулар. Олар Әбілхайыр хан мен Жәнібек хан заманында өмір сүріп, сол кездегі шиеленіскен саяси күрестің қиын қыстау кезеңдерін қосып көрсете білген адамдар.
Халықтың ауыз әдебиеті туындыларында көшпелі малшы халықтың көзқарастары, ұғымдары мен еңбегі, олардың ғасырлар бойы жинақтаған еңбек тәжірибесі жан-жақты бейнеленеді. Әсіресе, соның ішінде салт-сана өлеңдерінің көптеген үлгілері өздерінің идеялық-көркемдік ерекшеліктермен құнды.
Қазақтың батырлар жыры эпосқа тән аңыз сияқтанғанымен, олардың бәрі дерлік тарихи оқиғаларға құрылған. Мәселен, Қобыланды, Алпамыс, Ер Тарғын, Ер Сайын, Қамбар дастандары тарих шындығымен қабысып жатқан шығармалар. Қазақтың әлеуметтік-тұрмыстық дастандары да (Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Қыз Жібек т.б.) феодалдық-рулық қоғамның өмірін үлкен шеберлікпен көрсетеді.
Бұл кезде Қазақ хандығының мемлекеттік құрылысы мен халық өмірінің ерекше жағдайларын өзіндік өзгешелігімен қамтитын қоғамдық уклад билер сөзі, билер айтысы, билер дауы, төрелік айту, шешендік сөздер деп аталатын көркемдік мәдениеттің бірегей түрін туғызды. Әдебиеттің бұл түрін шығарушылар негізінен ХV-XVII ғасырларда қазақ қоғамында сот ісін жүргізумен айналысатын билер болатын. Олар тек сот ісін жүргізумен ғана айналысқан жоқ. Билер хан кеңесінің мүшелері болып, мемлекеттік істерге белсене араласты. Сонымен бірге атақты билер тайпалар мен рулардың басшылары болып, ел басқарды, жиындарда солардың атынан сөз сөйлеп, айтыс-тартыстар кезінде олардың мүдделерін қорғады. кезде Қазақ хандығының мемлекеттік құрылысы мен халық өмірінің ерекше жағдайларын өзіндік өзгешелігімен қамтитын қоғамдық уклад билер сөзі, билер айтысы, билер дауы, төрелік айту, шешендік сөздер деп аталатын көркемдік мәдениеттің бірегей түрін туғызды. Әдебиеттің бұл түрін шығарушылар негізінен ХV-XVII ғасырларда қазақ қоғамында сот ісін жүргізумен айналысатын билер болатын. Олар тек сот ісін жүргізумен ғана айналысқан жоқ. Билер хан кеңесінің мүшелері болып, мемлекеттік істерге белсене араласты. Сонымен бірге атақты билер тайпалар мен рулардың басшылары болып, ел басқарды, жиындарда солардың атынан сөз сөйлеп, айтыс-тартыстар кезінде олардың мүдделерін қорғады.
Қазақтың атақты билері поэтикалық талантты зор және суырыпсалып айту мен шешендік сөз арқылы айтыстың тамаша шеберлері болған. Би-шешендердің әдеби шығармашылығы түрі жөнінен де, мазмұны жөнінен де ерекше, прозаны поэзиямен ұштастырып отырған. Олардың поэтикалық туындылар жанры, тақырыбы және жасалуы себебі жағынан да алуан түрлі болып келген. Сондай-ақ би шешендер әдебиетінің тақырыбы да өте кең, ал олар қозғайтын проблемалар қоғамдық жағынан да маңызды орын алды. Олар: әділеттік - озбырлық, достық-жаулық, ізгілік-зұлымдық, ұжымдық-бытыраңқылық, адамдық-опасыздық, мейірбандық-қатігездік, шыншылдық-екіжүзділік, ақылдылық-топастық, батырлық-қорқақтық және тағы басқалары.
ХV-XVIIІ ғасырлардағы би-шешендер арасында мемлекеттік және қоғамдық қызметінің маңыздылығы, шешендік өнерінің күшімен поэтикалық шеберлігі жағынан Төле би Әлібекұлы (1663-1756), ерекше орын алды. Олар тек Қазақстанда ғана емес, сонымен қатар Ресейде, Хиуада, Жоңғария мен Қытай империясында танымал болған.
Бұл кезде қазақ тіліндегі жазба әдебиеттері діни және аңыздық мазмұндағы кітаптар түрінде таралды, сондай-ақ тарихи шығармалар мен рулар тарихы (шежіре) жасалды. Олардың ішінен Захир-ад-дин Бабырдың Бабырнамасын, Камалад-дин Бинайдың Шайбани-намесін, Мұхаммед Хайдар Дулатидің Тарих-и Рашидиін, Қожамқұлбек Бахидің Тарих-и Қыпшағын, Қадырғали бектің Жаммият-Таварихын және басқа да шығармаларды арнайы бөліп көрсетуге болады. Жоғарыда көрсетілген авторлар тек оқиғаларды суреттеумен және мемлекетті билеушілердің тұқымдық шығу тарихын баяндаумен ғана шектелмеген. Олар өз суреттемелеріне қоса көркем бейнелер жасап, кейде тарихи шайқастардың немесе басқа оқиғалардың әдеби көріністерін беріп отырған.
Бұл кезде Қазақ хандығы көршілес мемлекеттермен, Орта және Таяу шығыс елдерімен үздіксіз араласып отырды. Мұның өзі араб мұсылман мәдениеті мен ғылымының таралуына әсерін тигізді. Қазақ жерінде мектептер мен медреселер ашылып, оларда оқу араб-парсы және түрік тілдерінде жүргізілді. Қазақтар жазуда араб әліп - биін тұтынды. Мектептер мен медреселерде ғылымның әртүрлі салалары (дін ілімі, математика, логика, философия) бойынша білім беріліп, Шығыстың ұлы ақындарының классикалық туындыларымен таныстырылды. Сарай маңындағы шонжарлар, ірі феодалдар, бектер мен басқа да дәулетті адамдар өз балаларын Бұхараға, Самархандқа, Бағдатқа және мұсылман дүниесінің басқа да мәдени орталықтарына оқуға жіберіп отырды. Мұның бәрі қазақ халқының жалпы дамуына, бүкіл қоғамның рухани өмірі мен мәдениетіне игі ықпал жасады.
Сонымен, ХV-XVII ғасырларда Қазақ қоғамында шаруашылықтың және мәдениеттің дамуында елеулі ілгерілеушілік орын алды. Оның басты бір себебі, қазақ халқының біртұтас мемлекетке бірігуі мен байланысты еді.
1.2 Қазақтың ұлттық киімі шапанның сипаттамаларымен қолданылатын ою - өрнектерінің мазмұндық ерекшеліктері
Қазақтың ұлт киімдерінің түрлері мен атаулары көп: кейде ұлы жүз, орта жүз, кіші жүз үлгілері деп, кейде әлгі жүздер ішіндегі рулардың аттарымен де айырып айтылады. Мысалы, арғын тымақ, найман тымақ, қыпшақ тымақ, адай бөрік, қызай бөрік, ноғай бөрік т.с.с. Кейде географиялық мекен атына қарай да ерекше мәнер үлгіге бөлінеді - қоңырат үлгісі, жетісу үлгісі, арқаның үлгісі және т.б. Мұндай бөліп атау киімдердің кеңдігі, ықшамдылығы, бойға қонымдылығы және әшекейлеу мәнерлерінің ерекшеліктеріне қарай ажыратылады.
Ғасырлар бойына қалыптасқан ұлттық киімдерінің ортасында шапанның жөні бөлек. Ол сонау мың жылдардан осы заманға дейін ұлтымыздың басты киімдерінің басты бөлігі болып табылады. Ол да әрі жылулық, әрі сәндік міндеттерді атқарған. Шапан сырт киімі болып табылатын бұл шапанды тек қазақ қана емес, басқа да түркі халықтарының тұрмысынан кездестіруге болады. Ерлер шапаны ұзын жеңді, иықтан сәл түскен жеңді, ұзын немесе тізеден төмен ұзындықтағы пішінде болып тігіледі. Өйткені, мұндай шапандар жұмыс істеуге өте ыңғайлы, ешқандай кедергі келтірмейді. Қазақстанның көп бөлігінде шапанның өңіріне, сондай-ақ етегінің екі жағына түрлі ою немесе өрнек жүргізу әдеті бар. Қазіргі шеберлер ондай өрнектерді сәнді жіптермен салуға да машықтанған. Оларды көбінесе, мереке кезінде, той - томалақта және басқа салтанатты думандарда киетін болған. Оның есесіне шапандар түймеленбеген. Шапанды тігу тәжірибелі шеберлерге еш қиындық тудырмаса керек. Ол көбінесе тұтастай пішіледі. Кейде оны тура семметриялы екі бөлік етіп пішіп, біріктіріп те тігуге болады.
Біздің бүгінгі күнімізге тозбай, шаңға тұтылып қалмай жеткен әшекейлердің болмысы ата - баба санасынан бастау алып жатқаны шындық. Осы ою мен өрнекке қарап тұрып, ежелгі адамдардың ойлау, дүниені елестету қабілеттерін қапысыз анықтауға болады. Олардың өз тұсындағы өмірді, оның мінін қабылдағаны сол қалпында оюларға түскен. Демек, көне әжелердің қолынан шыққан оюларды көне бабалардың қолымен қашалған орхон - Енисей жазуларына теңеудің толық қисыны бар. Заттарға ою түсіру - көне тайпалар үшін өнердің бір түрі деп санаған. Өнер болған жерде жарыс бар, озу бар, дамыту бар. Сол себепті ою - өрнек өнері мыңдаған жылдар бойы өз түрін де, түсірілу техникасын да дамытып келеді. Сөйте тұра, сонау көне замандағы ою түрлерінің аты мен затының сақталуы таңғаларлық жағдай. Қазіргі біздің тұрмыста сирек те болса кездесетін ою түрлерінің кейбірі бұдан сан ғасыр бұрын ойлап табылған. Әр өрнектің өз аты болған. Және ол өрнек тегін түсірілмеген. Шебер немесе үй адамдары оны бір нәрсені мегзеп , ырымдап жасайтын болған. Ең - ғажабы содан кейін бұл оюды немесе өрнекті көрген адамдар жаңағы ойды нышанды оқыған немесе түсінген. Қазақтар оюларды өзін қоршаған табиғат пен әлемнен іздеген және байқап та таба білген. Қазақ ою мен өрнекті өзі үнемі көретін және байқайтын тұстардан табатын еді. Сол себепті де ою - өрнектер тұтастай алғанда төрт топтан тұрудан талас жоқ. Ою - өрнектің бірінші тобы жан - жануарлар әлемінен алынған топ. Қазақ - ежелгі көшпелі халық. Көшпелі халықтар негізінен мал шаруашылығымен айналысқан. Сондықтан оның дүние танымында малға көп орын берілген. Қазақ малдың түсімен түрін, тегімен қаңқасын танудан әлемдік қазіргі ғалымдарға жауап берерліктей білім жинаған. Сол себепті малға қатысты оюлар біздің тұрмысымыздан елеулі орын алған. Қошқар мүйіз - қазақ дәстүрінде ең көп ұшырасатын ою. Ежелден қой баққан халықтың қошқар мүйіз оюға дегенықыласы бөлек болған. Көнеден келе жатқанмен өрнектің келесі тобы - ғарыш сипатты (космогоницеские) оюлар. Қазақ - қашанда қиялы жүйрік халық. Кең дала төсінде аспан ғажайып болып көрінген. Қазақтар ежелгі заманда - ақ ғарыш сырын ұғуға тырысқан. Әрбір жұлдызға ат берген, олардың әр тобына немесе жеке өзіне бір емес, бірнеше қиял - ғажайып ертегісін шығарған. Жазғы ыстық күн немесе мақпал түнгі ай, түні бойы дөңгеленіп шығатын жұлдыздар, сиқыры мол Құс жол , ағып түсетін аспан денелері- қазақтар қиялына арқау болған. Көшпелі халық сол қиялдарды өздерінің тұрмысындағы заттарды жасауға немесе безендіруге пайдаланған. Оюлардың бұл түрінің атары да сан алуан болған. Аспаннан жерге жеткендей әсер беретін бұл өрнектерді қазақтар киім безендіруге қолданған. Қазақ ою - өрнегінде кейде түзу, кейде қисық, кейде доға сызықтар көптеп кездеседі. Мұның өзі - геометриялық оюлар деген үшінші топты құрайды. Бұл топқа жататын оюлар мен өрнектер киім безендіруде молынан кездеседі. Оны қазақтар тоқтаусыз, қозғалыстағы үзілмес өмір белгісіндей қабылдайды. Кейде өзен, аққан су сияқты ирек кестелер кездеседі. Мұндай өрнектер көрнекі жерге - киім өңірлеріне түсіріледі.Толқын тәріздес таусылмас өрнектер күрделі жануарлар немесе аспан әлемінен алынған өрнектердің ең шетін қаусырып тұру үшін таптырмайды. Бізге бұл топтан сүйір , балдақ , ирек, қармақ, тұмарша тәрізді атаулы оюлар да белгілі. Бірақ, атамыз қазақ оюларды киім безендіруге пайдаланбаған. Олар алаша, басқұр, ши, текемет және басқа тұрмыстық заттар үшін таптырмас безендіру үлгілері. Ою - өрнектің төртінші үлкен тобы - өсімдік тектес оюлар. Қазақ ежелден табиғатты аялаған. Табиғаттан өзіне пана табқан. Табиғатты өмірінің арқауы деп санаған. Қысы - жазы табиғаттың ең қалың ортасында жүрген көшпелі өмір көңілге көп бедер қалдырған. Жаз жайлаудың алуан түрлі гүлдері, қыс қыстаудың қарауытқан түрлері халық санасында берік ұғымдар қалыптастырған. Олар біртіндеп оюмен өрнек түрінде үй заттарына, киімдерге көше бастаған. Өсімдік тектес ою - өрнекті өз кезегінде екі топқа бөлеміз. Олар - негізгі және жанама түрлері. Өсімдік тектес ою - өрнектің негізгі тобына - ағаш, алмагүл, масақ, шырмауық, қызғалдақ, бадам дегендей атаулар жатады. Әйел және еркек киімдеріне мұндай өрнектер молынан қолданылады. Оюлардың бұл түрі сан түрлі қиалдарға арқау болады. Олармен безендіру қайталанбас көрік береді. Мұндай өсімдік тектес өрнектерді тығыз және басып кестелеу арқылы түсіреді. Кейде жапсырма (аппликация) әдісі қолданады. Қазіргі сән түрлерінің ерекшелігі сол - бірден осы екі, тіпті үш тәсіл қатар қолданылуы мүмкін. Киімдерді безендіруде өсімдік тектес топтың жанама түрлері де жеткілікті түрде көрніс берген. Жанама түр - дегеніміз өсімдіктің тұтас - емес оның бір ғана бөлшегінің қолданылуы. Мәселен, жапырақ тектес безендіру түрі киімдердің етек- жеңінде көптеп кездеседі. Жапырақ гүл, жапырақ ою, түйе жапырақ, қос және үш жапырақ, бес жапырақ, күлте түріндегі өрнектер. Өрнектердің көлемі, түсі киімнің жалпы түсімен, ауқымымен және салмағымен сәйкес келуі керек. Бет - албаты жапсырылған жапсырма киімнің әрін кіргізбек түгіл, ажарын қашырып жібереді. Жапсырманың гүл түріндегі формалары көбінесе сол жақ омырау тұсқа жапсырылады. Ал киімнің етек жағына жапсырма әшекей келіспейді. Көйлектердің етектеріне негізінен түрлі кестемелер төгемін, желбірлер тігемін. Алдымен қандай көлемдегі өрнек керек, ол қай жерлерде тұруы керек дегенді есептеп аламын. Одан кейін енді сол өрнектің түсі немесе түстері анықталады. Осы жерде қазақтың ұлттық киім үлгілерінде әр түстің өзінің нышаны болғаны аян. Қазақ түстерінде өзін өмірінен тіршілікпен астастырған. Кез - келген түсті бекер таңдамаған. Қай түсті қандай жағдайда қолдануды ойластырған.
Ертедегі қазақ оюларын мазмұны жағынан іріктесек, негізінен 3 түрлі ұғымды бейнелейді. Олар: біріншіден мал өсіру мен аңшылықты, екіншіден, жер - су, көшіп қону көріністерін, үшіншіден, күнделікті өмірден кездесетін әр түрлі заттардың сыртқы бейнесін береді. Қазақтың ұлттық ою - өрнегіндегі бір ерекшелік - осы түрлі ұғымның қайсысын бейнелегенде де, ұлттық ою - өрнектің негізгі болған мүйіз оюы үнемі араласып отырады. Қазақ халқының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Баишев Университеті мекемесі
Дүзбай А.Б.
дизайн жобасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандық 5В042100 - Дизайн (Костюм дизайны)
Ақтөбе 2021
Ф.4-52
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Баишев Университеті мекемесі
Қорғауға жіберілді
_______________
Дизайн кафедрасының меңгерушісі
Тукашев Ж.Б.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Syn`sy` дәстүріне арналған костюмнің дизайн жобасы
Мамандығы 5В042100 - Дизайн (Костюм дизайны)
ОрындағанДүзбай А.Б.
Ғылыми жетекші
аға оқытушы.,п.ғ.к. С.К.Танирбергенова
Ақтөбе 2020
БАИШЕВ УНИВЕРСИТЕТІ мекемесі
Инженерия жоғары мектебі
Кафедра Дизайн
мамандық 5В042100 - Дизайн (Костюм дизайны)
Дипломдық жұмысты орындауға арналған
ТАПСЫРМА
Студент ___________________________________ ________________________________
(тегі, аты, жөні)
Дипломдық жұмыс тақырыбы___________________________ ________________________
___________________________________ ___________________________________ _______
___________________________________ ___________________________________ _______
№______ ____ __________________ 20__ж. университет бойынша бұйрықпен бекітілген
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі _____________________20__ж.
Диплом жұмысы бойынша берілген мәліметтер_________________________ ___________
___________________________________ ___________________________________ _______
___________________________________ ___________________________________ _______
___________________________________ ___________________________________ _______
___________________________________ ___________________________________ _______
Дипломдық жұмыстың қысқаша мазмұны
1 бөлім___________________________________ ____________________________________
___________________________________ ___________________________________ _______
___________________________________ ___________________________________ _______
___________________________________ ___________________________________ _______
___________________________________ ___________________________________ _______
2 бөлім ___________________________________ ____________________________________
___________________________________ ___________________________________ _______
___________________________________ ___________________________________ _______
___________________________________ ___________________________________ _______
3 бөлім ___________________________________ ____________________________________
___________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ _________________
___________________________________ ___________________________________ _______
4 бөлім ___________________________________ ____________________________________
___________________________________ ___________________________________ _______
___________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ _________________
___________________________________ ___________________________________ _______
Қосымшалар тізімі графикалық материалдар ___________________________________ ___
___________________________________ ___________________________________ _______
___________________________________ ___________________________________ _______
___________________________________ ___________________________________ _______
___________________________________ ___________________________________ _______
Ұсынылатын әдебиеттер ___________________________________ _____________________
___________________________________ ___________________________________ _______
Жұмыстың бөлімдеріне қатысты берілген кеңестер
Бөлім
Кеңесшілер
Мерзімі
Қолы
Дипломдық жұмысты дайындау кестесі
№
Дипломдық жұмыс сатыларының атаулары
Ғылыми жетекшіге
ұсыну мерзімі
Ескерту
1
2
3
4
5
6
7
Тапсырма мерзімі _____ ________________20__ж.
Кафедра меңгерушісі _______________ ______________
(қолы) (аты-жөні)
Дипломдық жоба жетекшісі _______________ ______________
(қолы) (аты-жөні)
Тапсырманы орындауға алған
студент ______________ ______________
(қолы) (аты-жөні)
Тақырыбы___________________________________ __________________________
___________________________________ ___________________________________
Топ__________________________бөлім_ ___________________________________
Мамандығы: 5В042100-Дизайн курс_______________________________ ______
___________________________________ _студенттің дипломдық жобасы бойынша
___________________________________ ___________________жоба жетекшісінің
ПІКІРІ
___________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ___________________________________ _
Жоғарыда айтылған негізінде __________________________________ студентті дипломдық жобаны қорғауға жіберілсін деп санаймын
___________________________________ ___________________________________
(Пікір берушінің аты-жөні, қолы)
______________________2021ж.
РЕЦЕНЗИЯ
Баишев университеті студентінің дипломдық жобасына
(студенттің аты-жөні)
Мамандығы ____5В042100-Дизайн (Костюм дизайны)
Тақырыбындағы дипломдық жоба ___________________________________ _____
___________________________________ _______________________________
(жоба тақырыбының толық атауы)
___________________________________ _______________________________
Орындалу құрамы:
а) түсіндірмелік жазба _____________ беттерде
б) технологиялық бөлім _________________ беттерде
___________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ___________________________________ __________
Бағалау: _______________________
Рецензент: ___________________
(аты-жөні, қызметі)
Жоба (жұмыс) жетекшісінің
Мінездемесі
Диплом жоба (жұмысы) бойынша студенттің ___________________________________ ___________________________________ ________________________________ ________________________________
___________________________________ ________________________________
Тақырыбы___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ____________________
1. Жобаның актуалдылығы ___________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ________________________________2.Жоба мазмұнына баға беру ___________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ________________________________3. Дипломдық жоба орындау барысын бағалау ___________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ________________________________
4. Дипломдық жобаны орындау кезіндегі оқыс жағдайлар ___________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ________________________________
5. Кәсіби сапа ___________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ________________________________
6.Жобаны орындау сапасын бағалау ___________________________________ ___________________________________ ________________________________ ___________________________________ ________________________________ ________________________________
Ғылыми жетекшісі __________ ____________________________
(қолы) (Т.А.Ж., дәрежесі)
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Аналитикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 Кіші жүз - Қазақстанның батыс аймағын мекендеген
рулар мен тайпалар одағы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 XІХ ғасырдың бірінші жартысындағы Кіші жүз қазақтарының мәдениетінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1. 2 Қазақтың ұлттық киімі шапанның сипаттамалары ... ... ... ... ... .2 5
2 Жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
2.1 Бұйымның конструктивтік-құрылымдық эскиздік жобалау...
2.2 Шапанның пішу технологиясы
Кіріспе
Дипломдық жобаның өзектілігі: Еуразия даласын қоныс еткен көшпелі халықтардың бір-біріне ұқсамайтын киім үлгілері табиғи ерекшеліктер мен көшпелі тіршілікке сәйкес қалыптасқан. Ұлттық киімнің барша сымбатында, ою-өрнегінде, әрбір әшекейінде әрбір халықтың тарихы, ой-дүниесінің қайталанбас көрінісі жатыр. Ол - ұлттық мәдениеттің бір көрінісі бола алады.
Кіші жүз мәдениеті мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан, оның әр алуандығы мен байлығы, құпияға толы әлемі, көз жауын алатын әсемдігі жайлы өз алдына әңгіме етуге болады. Замана парақтары ашылған сайын оның қайталанбас өрнектері мен айшықтары өзінің жұмбаққа толы сырларымен адамзат назарын баурап алатын қасиеттеріннен арылмақ емес. Ертеден келе жатқан барлық халыққа тән ортақ өнер - киім тігу ісі. Осыдан үш мың жыл бұрын пайда болған көшпелілік өмірдің дүниежүзілік мәдениет тарихында, айрықша, өзіне ғана тән көне дәстүрі бар, терең тамырлы далалық мәдениет құра алғаны адамзат тарихындағы аса ірі құбылыс болды. Олардың ұлттық киімдері туралы тақырып кім-кімге болсын қызық деп ойлаймыз. Себебі, ұлттық костюмдер арқылы ұлт туралы, олардың тарихы, ерекшеліктері туралы көп нәрсе білуге болады. Көшпелі халықтар ұлттық киімдерін бірнеше ғасыр бойы өзгертпестен сақтап келеді, олардың қоғамда алатын орны да ерекше. Дипломдық жұмыстың тақырыбы Кіші жүз шапандарының үлгілері деп таңдап алынды. Мыңдаған жылдар бұрын өзіндік болмыс бітімі бөлек көшпенді бабаларымыз ойсыз көзге шалына бермес асыл мұраларды, тәрбиелік терең мәні бар өнегені күнделікті тұрмысымызда елеулі орын алатын ұлттық киімдер арқылы беріп отырған екен.
Дипломдық жобасының мақсаты: Ел ішіндегі қазақ кіші жүз ұлттық киім шапанның сипатын табу. Мұның өзі тәуелсіз Қазастан мемлекетінің абыройы мен беделі үшін керек. Сондықтан диплом жұмысының мақсаты кіші жүз ұлттық шапанның үлгілерін жоалау
Диплом міндеттері: кіші жүз ұлттық шапанның үлгілерінің түрлері мен оның тарихи зерттемелеріне шолу жасау;
- қазіргі таңдағы ұлттық кіші жүз шапанның үлгілерінің құрылымдық жағдайын, яғни қазіргі дизайнерлік көрінісін зерттей отырып жаңаша жоба жасау;
- жобалауға қажетті бөліктерді, акценттерді, олардың пішінін, көлемін және композициялық шешімін анықтау;
- кіші жүз шапанның жобалауда өз шығармашылығымен жұмыс жүргізе отырып ұсыныс беру.
Диплом жұмысының зерттеу кезеңдері: І кезеңде - кіші жүз ұлттық шапанның үлгілерінің түрлері мен оның тарихи зерттемелеріне шолу жасау; экскурсия жасалынып салыстыру, сараптау жұмыстары жүргізілді. Бастапқы сызбалар, үлгілер жасалынды.
ІІ кезең - қазіргі таңдағы ұлттық кіші жүз шапанның үлгілерінің құрылымдық жағдайын, яғни қазіргі дизайнерлік көрінісін зерттей отырып жаңаша жоба жасау, ұсыныстар берілді.
Диплом жұмысының тәжірибиелік маңызы мен жаңашылдығы: Адамзат қоғамы дамыған сайын көзқарастар өзгереді, яғни мода да үнемі жаңарып отырады. Сән әлемінде сай ұлттық кіші жүз шапандарымен қоса халықтың сұранысы мен талғамына сай басқа да шапан үлгілерін жасау бүгінгі күннің талабы болып отыр.
Диплом жұмысының құрылымы:
1 Кіші жүз - Қазақстанның батыс аймағын мекендеген рулар мен тайпалар одағы
Қазақ халқы қалыптасқаннан көп бұрын Батыс Қазақстан өңірінде маңғыт немесе ноғайлы тайпалар одағы өмір сүрген болатын. Ноғай Ордасынан бөлінген алшын одағының негізінде Кіші жүз бірлестігі қалыптасты. Соған байланысты олар ел арасында "Кіші жүз - алшын" деп атанған. Оның құрамына үш бірлестік кіреді:
1.Байұлы (адай, алаша, байбақты, беріш, жаппас, масқар, таз, тана, есентемір, ысық, қызылқұрт, шеркеш)
2.Қаракесек (байсары, әлім, шөмен)
3.Жетіру (табын, тама, кердері, керейт, жағалбайлы, телеу, рамадан) тайпалары енеді.
15-17-ғасырларда ру-тайпалық топтар Бұрындық, Қасым, Ақназар, Тәуекел, Есім және Тәуке хандардың
иеліктерінде болды. Тәуке хан тұсында Кіші жүзге Әбілқайыр хан сайланды (1710)
1723 ж. Жоңғар шапқыншылығы қазақ даласын үлкен апатқа ұшыратып, бұл кезең "Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама" аталды. Басқыншылардың шабуылына төтеп бере алмай Кіші жүздің бірқатар рулары Сауранды айналып өтіп, Хиуа мен Бұхарға беттеді. Бірақ мұнда да тұрақтай алмай, Жайыққа қарай ығысты. Ықпалды хан деп саналғанмен, Әбілқайырдың билігі Кіші жүзге түгелдей жүрмеді. Кейіннен Кіші жүзде Нұралы, Ерәлі, Есім, Айшуақ және Шерғазы хандар билік құрды. Қазақтардың Ресей қол астына алынғанына жарты ғасыр өткенде, империялық езгіге қарсы ұлт-азаттық қозғалысы басталды. Оны Сырым Датұлы басқарды. Бұл күрес қазақ халқының тарихындағы маңызды оқиға болды. Кіші жүз қазақтарының бірсыпырасы Еділ мен Жайық аралығына көшіп, 1801 ж. Бөкей ордасын (Ішкі Бөкей ордасы) құрды. Осы уақытта Бөкей ордасына Астрахан маңайын мекендеген ноғайлар Бөкей ханның қолдауымен көше бастайды. Әлі күнге дейін Кіші жүз қазақтарының арасында руға кірмейтін Ноғай-Қазақ руы бар.1824 ж. патша өкіметі Кіші жүзде хандық басқаруды жойып, оның орнына жекелеген аймақтарды билейтін басқарушы сұлтандар тағайындауға кірісті.
1845 ж. Жәңгір хан өлген соң патша өкіметі Бөкей ордасындағы хан билігін де жойды.
Кіші жүз құрамына енген тайпалар мен рулар 15-ғасырдың екінші жартысы мен 20-ғасырдың басында, негізінен, Қазақстанның батыс өңірін мекендеп, қазақ халқының этногенезіне ұйытқы болды. Әр кезеңдегі дүрбелеңді оқиғалар, қоғамдық сілкіністер (жаугершілік жорықтар, "Ақтабан шұбырынды", Отан қорғау, ұлт-азаттық соғыстар, әсіресе, 20-ғасырдағы большевизм асыра сілтеулерінен туындаған қуғын-сүргін, ашаршылықтар мен толқулар, т.б.) салдарынан жекелеген рулар мен аталар Орта жүз бен Ұлы жүздің тарихи аймақтарына, яғни Қазақстанның түкпір-түкпіріне, сондай-ақ, Өзбекстан, Түрікменстан, Тәжікстан, Ресей және алыс шет елге (Иран, Ауғанстан, т.б.) көшіп барып қоныстанды. Осындай көші-қон, араласулар нәтижесінде тайпалық одақтардың алғашқы құрылған кездегі мәні жойылып, біртұтас қазақ халқының қалыптасуын объективті ақиқатқа айналдырды.
Мекені:Сырдария аймағы , Арал теңізінің жағалауы, Каспий теңізі айналасы, қазіргі Батыс Қазақстан өңірі (Маңғыстау, Атырау, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Қызылорда облыстары) жерлерін мекендейді.
Құрамы:Кіші жүзді үш топтан тұратын алшындар құрайды.
Алшын,Қаракесек,Байсары,Әлім, Шөмен ,Байұлы ,Адай, Алаша, Алтын ,Байбақты ,Беріш ,Есентемір,Жаппас, Қызылқұрт, Масқар,Таз, Тана,Шеркеш, Ысық, Жетіру, Жағалбайлы, Кердері, Керейіт, Рамадан, Табын, Тама, Телеу.
Хиуа хандығы -1512 - 1920 жылдар аралығында Орталық Азияда өмір сүрген мемлекет. Өзбек ханы Елбарыстың басшылығымен, Шайбани әулетінен бөліну негізінде құрылды. Астанасы бастапқы кезде Вазир мен Үргеніш қалалары болды. 16 ғасырдың 70-жылдары астана Хиуа қаласына көшірілді. Елбарыс хан билік еткен 1512 -16 жылдары Хиуа хандығы ұлыстарға бөлініп, оларды ханның туыстары басқарды. Алғашқы кезде құрамына Хорезм, көшпелі түрікмендердің Маңғыстаудағы Дихистан мен Үзбой бойындағы аумақтары мен Хорасанның солтүстік бөлігі енді. Елбарыс қайтыс болғаннан кейінгі кезеңде Хиуа хандығында Сұлтан Қажы хан (1516), Құсайын Құли хан (1517), Суфие хан (1517 -22), Бужақа хан (1523 -26), Аванем хан (1527 - 38), Әли хан (1538 - 47), Ақатай хан (1547 - 56), Жүніс хан (1556 - 57), Досты хан (1557 - 58), Қажы Мұхаммед хан (1559 - 1602) билік жүргізді. Осы билеушілер кезінде Хиуа хандығы өзара тақ тартысынан көз ашпады. Бұхар хандығымен де соғыс жүргізді. 1537, 1593, 1595 жылдары Бұхар хандығы Хиуа хандығына жойқын жорықтар жасап, қысқа мерзімге болса да өзіне бағындырды. 17 ғасырдың бас кезінде билік еткен Араб Мұхаммед ханның тұсында Хиуа хандығы күшейіп, сыртқы жауларына, қалмақтардың шапқыншылығына тойтарыс берді. 1740 жылы хандықты Иран билеушісі Надир шах Афшар басып алды. Бірақ ол қайтыс болғаннан кейін хандық қайтадан өз тәуелсіздігін алды. Хиуа хандығындағы өзара тартыс бұдан кейін қайта жалғасты. Өзара билікке таласқан Хиуа шонжарлары билікке кейде қазақ сұлтандарын да шақырды (қ. Қайып). Бұл күресте қоңырат тайпасының билеушісі Ишан Мұхаммедәлі жеңіп шығып, жаңа Хиуа -- Қоңырат әулетінің негізі қаланды. (1763). Бұл әулет алғашында өздері тағайындаған хандар арқылы билік жүргізді, ал 19 ғасырдың бас кезінде өз тайпаластары Елтүзерді (1804 - 06) таққа отырғызды. Қоңырат әулетінің ірі өкілі Мұхаммед Рахым хан болды (1806 -25). Ол Хиуа хандығын бір орталыққа біріктірді. Жоғарғы кеңес құрып, салық реформасын жүзеге асырды, мемлекеттік кірісті ұлғайтты, көршілес ұсақ иеліктерді (Арал маңы, қарақалпақтар, т.б.) бағындырды. Бұл орталық үкіметтің нығайып, күшейген кезеңі болды. 1714-17 жылы Петр І патша Хиуаға А.Бекович-Черкасский басқарған экспедиция аттандырды (қ. Хиуа экспедициясы). 19 ғасырдың бас кезінде Хиуа хандығы Арал маңы мен Үстіртті мекендеген Кіші жүз қазақтарына шабуыл жасауды үдетті (қ. Хиуа хандығының Қазақстанға шапқыншылығы). Орталық Азия үшін күресте Ұлыбританиямен бәсекелескен Ресей үкіметі 1839-40 жылы В.А. Перовскийдің басшылығымен Хиуа хандығына қарсы әскери шабуыл ұйымдастырды. Кіші жүзді билеген кейбір қазақ билеушілерінің көмегіне қарамастан Ресей империясының бұл әрекеті сәтсіз аяқталды. Бірақ Орталық Азияға біржолата орнығуды көздеген Ресей отаршылдары Хиуа хандығына үнемі әскери және экономикалық қысым жасап отырды. Ақыры 1873 жылы К.П. Кауфман бастаған Ресей әскерлері Хиуаны басып алды. 1873 жылы келісім бойынша Хиуа хандығы Әмударияның оң жағалауындағы жерлерден бас тартты, егемендігінен айрылып, Ресей протекторатына айналды. Хиуа хандығының тұрғын халқы - өзбек, түрікмен, қарақалпақ, қазақтар суармалы егіншілікпен және мал шаруашылығымен айналысты. Экспортқа мақта, кептірілген жеміс, мал терісі мен жүн шығарылды. 1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейін көп ұзамай кеңес үкіметінің қысымымен 1920 жылы 2 ақпанда Хиуа хандығы құлап, оның орнына Хорезм Халық Кеңес Республикасы құрылды. 1924 - 25 жылы кеңес үкіметі орталық Азия республикаларының шекараларын межелеген кезде көпшілік бөлігі Өзбекстанның құрамына, қалған бөлігі Түрікменстанның құрамына енгізілді.
1.1 XІХ ғасырдың бірінші жартысындағы Кіші жүз қазақтарының мәдениетінің дамуы
Кіші жүз қазақтары мал шаруашылығымен қатар, егіншілікпен де айналысқан, бірақ бәрі бірдей емес. Мал шаруашылығы сияқты, егіншілік те табиғаттың, ауа-райының жағдайына байланысты дамиды. Кіші жүз даласында егіншілікке қолайлы жер көп болған жоқ. Оңтүстік-шығыс ауданы, Сыр өзені бойы, батыс бөліктің солтүстік-шығыс жеріндегі қазақтар егіншілікпен ғана емес, бау-бақша өсірумен де айналысқанын көреміз. Егіншілік пен көшпелі шаруашылық қатар жүріп отырды.
Ресей отаршылдарында қазақтарды біржолата бағындыру әдісі жөнінде екі түрлі көзқарас болды. Біріншісі - қазақтар ата кәсібі мал шаруашылығы-мен айналысып жүре берсін де Ресейдің астығы мен өндіріс заттарын малға айырбастап алып тұратын болсын десе, екіншілері - қырда егіншілік дамып, қазақтарды отырықшылыққа көшіру керек деп білді. Екінші көзқарас жеңіліп
XІХ ғасырдың бірінші жартысында патшалы өкімет отырықшылдықты, оның ішінде егіншілікпен айналысқан қазақтарды қолдап, оларға көмек көрсетіп отырды, мұндағы саясат көшпелі қазақтарды бағындырудан гөрі, егіншілікпен айналысатын отырықшы халықты бағындыру оңай деп білу.
Кіші жүз жерінің әрбір бөлігінде егіншілік қалай дамыған, енді соған шолу жасап көрейік. Сыр өзенінің төменгі және орта ағысы бойы ежелден егіншілік мәдениетінің орталығы болды. Бұл өңір мұнда Орта ғасыр заманынан бері тұрып келген қазақ тайпалары шаруашылығынан мұра болып жасалып келді. Сыр өзенінің суы мол, өзен жағасынан канал қазып, су ағызып бірнеше шақырым жерге созылған арық іздері күні бүгінге дейін байқауға болады.
Хорезм зерттеу экспедициясының бастығы С.П. Толстов: "Әмудария мен Сырдария өзендерінің аралығында жартылай көшпелі шаруашылық және егіншілік мәдениеті дамыған. Сыр өзеніне бұрын су құйып келген Жаңадария мен Қуандария өзендерінің бойындағы арықтардың іздерінің сақталуы, осыған дәлел бола алады," деп жазған.
Сыр өзенінің төменгі суармалы егіншілікке өте қолайлы болған. "Өзеннің екі жағасында жыл сайын қазақтар егін егіп, күн көрген", - деп оқимыз мұрағат құжаттарынан.
Сыр өзені бойындағы қазақтар ежелден келе жатқан жер жыртатын құралдарды пайдаланған. Оның ішінде ағаш соқа, жерді күрек немесе кетпен, ағаш, тырма арқылы тегістеген. Байлар жерді ат шегіп, соқамен жыртқан.
Қазақтар ертеден тары, арпа, сұлы, ал байлар ақ бидай еккен. Бидайдың тұқымы аз болғанымен, әрі базарда бағасы да қымбат. Ресейдің өзінде-ақ бидайды көптеп еккен. Сыр бойындағы орыстар бидайды аз әкелген. Қазақтар бидайды Бұхара мен Хиуа базарларына әкеліп отырған. ХІХ ғасырдың 60-жылдарында Сыр өзені бойындағы егіншіліктерге арпа, бидай тұқымдарын сату үшін Ресей патшалық әкімшілігі арнаулы дүкендерді көп ашып отырған. Сырдария әскери басқармасының төрағасына 45-дистанция бастығы Ильбаев деген адам 1864 жылы ақпан айында өтініш жазды. "Менің қарамағымдағы Жаппас руының 30 адамы егін салғысы келетіндерін айтқан. Бұрын бұлар мал баққан адамдар еді. Бірақ егін салуға арпа тұқымы керек. Сондықтан сіз оларға дүкеннен мың пұт арпа беруге рұқсат етсеңіз екен. Егін піскенде алған арпаны қайтарып беруге уәде беріп отыр". Сырдария әскери бекінісінің төрағасының бұйрығымен 1864 жылдың наурыздың 4-і күні дүкеннен арпа жіберуге рұқсат алған. Барлығы 970 пұт арпаны жергілікті қазақ биі Сегізбаев арнаулы тізімді жасап алған. Дүкеннен арпаны Персиянов деген адам қол қойып берген.
Орыс-казак бекіністеріндегі казактар қазақтардан бидай, арпа, сұлы сатып алып отырған. Алыстағы Ресейден әкелгеннен гөрі Қазалы және Перовск базарларынан сатып алу оларға арзанға түскен. Егіншілікпен айналысқан қазақтар тауарлы шаруашылыққа да қатыса бастағанын көреміз.
Ал ХІХ ғасырдың екінші жартысында отырықшылдыққа көшу одан әрі дамып, Кіші жүздің әсіресе, Батыс және Орта бөліктерінде мал бағудан гөрі жер өңдеушілер қатары арта түскен. Солтүстік-Батыс ауданда 835-1860 жылдар аралығында егіс көлемі 4,5 есеге көбейеді. Егіншілікпен айналысатын жаңа аудандарсаны көбейіп, Сағыз, Қобда, Ойыл және Мұғаджар тауының бойларында егіс алқаптары кеңейе түсті. Мысалы, Оңтүстік аудандарды қоспағанда, Кіші жүзде 6 710 қазақ шаңырағы егін еккен, соның ішінде Шығыс бөлігінде - 627 шаңырақ, Батыс бөлігінде - 2019, Орта бөлікте - 4064 шаңырақ. 1835-1860 жылдарда Кіші жүз даласында (тағы да Сыр өзенінен басқа жерде) 15 мың десятина жерге егін егіліп, жылына 1 млн пұт өнім жиналған, оның ішінде 300 мың пұт тары, 300 мың пұт бидай, 400 мың пұт арпа мен сұлы, Жайық казактары жылына 86 десятина егін егіп, 4720 пұт астық жинаған .
ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ даласы жалпы Ресейлік рынокқа бейімделе бастады. Қазақтар өздерінен аталған астықтарын базарларға апарып сатып, жергілікті қазақтардан саудагерлер шыға бастады. Олар бидай өнімдерін Орал, Елек және Бөрлі базарларында апарып сатып отырған. Егіншіліктің дамуы қазақтардың тұрмыс салтына, санасына, жалпы психологиясына әсер ете отырып, қазақтардан жаңа нақыл сөздер шыға бастады. Елді аралап жүрген орыс саяхатшылары ауыл ақсақалдарымен кездесіп, естіген мынандай сөздерді қағаз бетіне түсірген: Бұл заманда егін екпейтін бір үй жоқ, тақсыр, Мал сатып бай болмайсың, Егін еккеннен пайда - пайда көп: бидай өзіңе тамақ болса, малыңа жем. Осы өңірде кедей қазақтардың өзі кем дегенде 20-30 соттық тары егеді. Мұрағат дерегі.
Қара шаған, Шаңғырлау ауылдарында егін салудың кең етек жайғаны сонша, мұнда жылына 300-400 десятина жерге дән себетін шаруашылықтар пайда болды. Осы өңірдегі шаруашылық өзгерістері жайлы Трегубов былай деп жазады. Бұл ауылдан біз орысша сөйлей білетін қазақтарды да көрдік. Орыс пен қазақ үйлерін бірлесіп салады екен, олардың өзара татулығына таң қалдық, сөйтіп осы ауылдарға қоныс аударған мұжықтар мен қазақтардың арасындағы тамырлықтың куәсі болдық.
Маңғыстау, Үстірт және Аралдың батыс жағалауында судың жетіспеуі, табиғаттың шөл-шөлейт болуы себебі егіншілік кәсібі дами алмады. Бұл жердегі қазақтар астығы Хиуа хандаға мен Александровск портында малға айырбастап алуға мәжбүр болған.
Кіші жүз даласының Батыс, Орта және Шығыс бөліктеріндегі қазақтар арпа, сұлы және бидай еккен. Бұл өңірде бидай тұқымын Ресейден алып отырған. Бидай көбінесе құнарлы, қара топырақты жерлерге егілген. Мұндай жер негізінен солтүстік-батыс бөлікте Жайық казак бекіністерінің маңында болатын. Тарыны қазақтар барлық жерлерде егіп, көп өнім алып отырған. Олар тарыдан күнделікті тұрмыста қажетті ұлттық тағамдар жасаған. Мысалы, тарыдан көже, жент, тары сөгі (қауызы алынып тазартылған) дайындалады.
Кейбір жердегі қазақтар тазартылған тарыны қуырып, шайға салып немесе майға шылап қорек еткен. Тарыны қол диірменге тартып, ұннан нан пісірген, бірақ наны бірікпей уатылғыш болып келеді. Тары наны өте сирек қолданылған. Ал, арпа мен сұлы негізінен мал жемісіне пайдаланған. Арпа мен сұлыны қол кебісіне түйіп қауызынан айырып, көже жасап ішкен. Бұл өңірдегі қазақтар бау-бақшамен де айналысқан, оңтүстіктегі қазақтардан бұлардың ерекшелігі бау-бақшалары суармалы болған, құнарлы жереге егіп, жаңбыр суымен ғана өсіріп отырған. Орыс бекіністеріндегі сияқты қазақтар қауын, қарбыз, картоп т.б. еккен. Асқабақтың екі түрі болған: асқабақ - негізінен тамақ ретінде пайдаланса, кабак (горляник) ұзынша болып келеді, бұдан орыстар сияқты қазақтар да үйге қажетті әр түрлі ыдыс жасаған. Кабактан жасалған ыдыстарға су т.б. сұйықтар құйып сақтаған, әрі көшіп-қонып жүрген кезде алып жүруге өте ыңғайлы болған. Кабакты оңтүстік-шығыс бөліктерде қазақтар көп пайдаланған.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында егіншілікте құрал-саймандар көп қолданылған. Ежелгі қазақтың құралдары ағаш және темір күрек, ағаш айыр, жер жыртатын сабан соқа, тырма, астық бастыратын құралдар болған. Патшалы Ресейдің әкімшілігінің егіншілікті қолдауы, қоныстанушылардың ішіне қарай келе бастауынан орыс құралдарына қол ортақ, темір айыр, темір соқа қатар қолданып отырды. Бастырылған астықты қырманда тазалап, түскен өнімді сақтау үшін арнаулы қоймалар салынған. Қоймалары жоқ қазақтар бидай, арпа, сұлыны арнаулы шұңқыр қазып сақтаған, оны қазақтар ұра деп атаған.
Сөйтіп, ХVIII ғасырдың басы ХІХ ғасырдың 60-жылдарында Кіші жүз қазақтары егіншілікпен айналысқан, мұндағы кейбір аймақтарда егіншілік пен отырықшылдықтың ежелден келе жатқанын дәлелдедік. Қазақтар тек ғана көшпелі ел болғанымен көзқарасты теріске шығарып отырып, қазақтар отырықшы ел бола алғандығын, бірақ көшпелі мәдениет төл тума болса, отырықшылдықтың да өзіне тән мәдениетін қалыптастырғанын көреміз.
Қазақ халқының тіршілік- тұрмысында қолөнер кәсібі үлкен маңызды орын алады. Өйткені мал шаруашылығы немесе егіншіліктің дамуы қолөнер кәсіпшілігімен тікелей байланысты болды. Мал шаруашылығы үшін ер-тұрман, ат әбзелдері, малды ұстайтын, байлайтын жабдықтар, егіншілік үшін жер жыртатын және тырмалайтын, астықты жинайтынжәне өңдейтін құралдар т.б. қол өнершілердің еңбегімен дайындалады. Сондықтан Қазақстанның қалалары мен қыстықтарында қолөнері (теріден, жүннен бұйымдар жасау, киім тігу, ағаш өңдеу, зергерлік, ұсталық, құрылыс ісі т.б.) басым дамыды.
Дегенмен бұл кездегі қазақтың қолөнер кәсіпшілігі қарабайыр шаруашылық еді. Үйде істелетін кәсіп бұйымдардың көпшілігі тауарға айналмайтын, өндірушінің өз отбасын ғана қанағаттандыруға пайдаланылатын. Хлық өнер, әсіресе, киіз үйдің жабдықтарын, жиһаздарын жасауда (кілем, текемет, алаша, әшекей, сандық, төсек, ыдыс-аяқтар, т.б.) ерекше өрістеді. Қолданбалы өнер халықтың еңбек қарекетімен, оның тұрмыс-салтымен тығыз байланысты болды. Ол халыққа өнімдер мен шикізат беріп отыратын қарабайыр мал шаруашылығының басым болуына сәйкес келді. Қалалар мен ауыл тұрғындарының, сондай-ақ көшпелі малшылардың қолөнершілер өнімдеріне сұраныстың өсуі сауда қатынастарын өрістетіп, тұрақты базалар жұмыс істеді.
Бұл кезде, әсіресе оңтүстік Қазақстан қалаларының Орта Азиямен, Шығыс Түркістанмен, Орыс мемлекетімен сауда-саттық байланысы жандады. Осының арқасында көшіп-қонушы және отырықшы халық топтарының экономикалық, мәдени-әлеуметтік қарым-қатынасы мүмкіндігінше кеңейе түсті. ХV-XVII ғасырларда Ұлы жібек жолы бойында орналасқан Сығанақ, Сауран, Отырар, Түркістан, Сайрам, Жент т.б. қалалардың тездеп өркендеуі, қазақ халқының біртұтас ел болуына, жеке хандық құрып нығаюына үлкен әсерін тигізді. Түркістан, Отырар, Тараз, Сайрам және т.б. қалалардың табылған күміс теңгелері мыс ақшалар Қазақ хандығы тұсында сауда-саттық өркендеп, ақша айналымы дамығандығын көрсетеді. Бұл металл ақшаларының бірсыпырасы ХV-XVII ғасырларда Қазақ хандығының астанасы болған Түркістан қаласында жасалынды.
Қазақ халқы өте ауыр кезеңдерді басынан кешірсе де, өзінің ата-бабаларының ертеден қалыптасқан мәдени қазыналарын сақтап қалды. Әрине, мәдениеттің дамуы Қазақстанның барлық жерінде біркелкі жүрген жоқ. Атап айтқанда, мәдени даму отырықшылап - қалалық жерлерде көшпелі және жартылай көшпелі аудандармен салыстырғанда күштірек жүрді. Сығанақ пен Сауранның, Ясы мен Отырардың архитектуралық комплекстері, Жәнібек пен Қасымның Сарайшықтағы, Қазанғаптың Ұлытау жеріндегі кесенелері, Маңғыстаудағы, Сырдария алқаптырындағы және Қаратау қойнауларындағы мазарлар өзіндік сәулет сипатымен, архитектуралық формаларының жинақылық әрі айқыншылығымен ерекшеленеді.
Ұлан байтақ кең далада мал бағып, күндерін табиғат құшағындағы мал өрісінде, түндерін жұлдызды аспан астындағы мал күзетінде өткізген қалың қазақ, әлемдегі табиғат құбылыстарын үнемі бақылап отырған. Осы бақылаудың нәтижесінде халықтың көп жылдық тәжірибелері қорытылып, жұлдызды аспан туралы астрономиялық түсініктер мен білімдер жинақталған. Және оның негізінде байырғы қазақ күнтізбегі қалыптасты. Қазақ халқы аспан әлемін бақылау арқылы құс жолы, құйрықты жұлдыз, ақпа жұлдыз, және кемпірқосақ жайында ұғымын кеңейтті.
Қазақтар көктемде 22 наурызды, күн мен түннің теңеленетін кезеңін наурыз тойы - деп атап өтуді ертеден әдетке айналдырған. Бұл тойда қазақтар ағайын - тума, ауыл аймағын аралап, жаңа жылмен құтықтап, молшылық пен егіндіктің түсімді болуына тілектестік білдіріп, бата берді. ХV-XVII ғасырларда қазақтар арасында ислам діні кеңінен тарады. Оны таратуға Сығанақ, Түркістан, Хорезм, Бұхара, Самарханд сияқты қалалар айрықша рөл атқарды. Алайда, ислам діні көшпелі халық арасында - терең тамыр жайған жоқ. Оған себеп дүркін-дүркін жүргізіліп отырған қақтығыстар, соғыстар және түрлі саяси қарама-қайшылықтар еді. Сондықтан халықтың, әсіресе көшпелі бөлігі ислам дінін көпке дейін қабылдамай, тәңірге, күнге, аспанға, жерге, суға табынуға негізделген нанымды ұстады. Қазақтар өмірінде отты қасиеттеу үлкен рөл атқарды.
ХV-XVII ғасырларда қазақ халқының арасында тақырыбы мен жанры жағынан алуан түрлі ауыз әдебиеті кең өріс алды. Қазақтың ауыз әдебиетінің асыл қазыналарын жасағанда, оны ғасырдан-ғасырға, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізгенде халық арасынан шыққан дарынды адамдар - ақындар, сал, серілер, жыраулар еді.
Ақындар халықтың поэтикалық мұраларын сақтап, айтып берушілер, лирикалық жырларды жасаушылар болды. Сал, серілердің арасынан көптеген атақты сазгерлер мен жезтаңдай әншілер шықты. Әншілер, күйшілер ұлттық ат спорты ойындарының шеберлері, алуан түрлі сауыққойлар, күш иелері балуандар, құсбегілер, жалпы халықтық тойларда өздерінің даңқын шығарып жүрді.
Қазақ халқының поэзиясында жыраулардың орны ерекше бағаланды. Жыр толғауларында қанатты сөздер, ғибратты нақылдар кең орын алды. Өмір мен өлім, қазіргі мен келешек туралы ойды өрбіте келіп, жырау өзінің моральдық - этикалық көзқарасын жеткізді, өз тұсындағы қоғамға, табиғатқа өзінің көзқарасын білдірді. Жауынгер жыраудың туындылары әдетте шабытты романтизмге, ерлік пен азаматтық пафосқа толы болды. Қазақтың батырлар жырын туғызушы да осы жыраулар еді. Сол кездегі қазақ поэзиясының аса ірі тұлғалары - Шалкиіз ХV ғасырда, Доспанбет XVI ғасырда, Жиенбет XVII ғасырда т.б. жыраулар. Олар Әбілхайыр хан мен Жәнібек хан заманында өмір сүріп, сол кездегі шиеленіскен саяси күрестің қиын қыстау кезеңдерін қосып көрсете білген адамдар.
Халықтың ауыз әдебиеті туындыларында көшпелі малшы халықтың көзқарастары, ұғымдары мен еңбегі, олардың ғасырлар бойы жинақтаған еңбек тәжірибесі жан-жақты бейнеленеді. Әсіресе, соның ішінде салт-сана өлеңдерінің көптеген үлгілері өздерінің идеялық-көркемдік ерекшеліктермен құнды.
Қазақтың батырлар жыры эпосқа тән аңыз сияқтанғанымен, олардың бәрі дерлік тарихи оқиғаларға құрылған. Мәселен, Қобыланды, Алпамыс, Ер Тарғын, Ер Сайын, Қамбар дастандары тарих шындығымен қабысып жатқан шығармалар. Қазақтың әлеуметтік-тұрмыстық дастандары да (Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Қыз Жібек т.б.) феодалдық-рулық қоғамның өмірін үлкен шеберлікпен көрсетеді.
Бұл кезде Қазақ хандығының мемлекеттік құрылысы мен халық өмірінің ерекше жағдайларын өзіндік өзгешелігімен қамтитын қоғамдық уклад билер сөзі, билер айтысы, билер дауы, төрелік айту, шешендік сөздер деп аталатын көркемдік мәдениеттің бірегей түрін туғызды. Әдебиеттің бұл түрін шығарушылар негізінен ХV-XVII ғасырларда қазақ қоғамында сот ісін жүргізумен айналысатын билер болатын. Олар тек сот ісін жүргізумен ғана айналысқан жоқ. Билер хан кеңесінің мүшелері болып, мемлекеттік істерге белсене араласты. Сонымен бірге атақты билер тайпалар мен рулардың басшылары болып, ел басқарды, жиындарда солардың атынан сөз сөйлеп, айтыс-тартыстар кезінде олардың мүдделерін қорғады. кезде Қазақ хандығының мемлекеттік құрылысы мен халық өмірінің ерекше жағдайларын өзіндік өзгешелігімен қамтитын қоғамдық уклад билер сөзі, билер айтысы, билер дауы, төрелік айту, шешендік сөздер деп аталатын көркемдік мәдениеттің бірегей түрін туғызды. Әдебиеттің бұл түрін шығарушылар негізінен ХV-XVII ғасырларда қазақ қоғамында сот ісін жүргізумен айналысатын билер болатын. Олар тек сот ісін жүргізумен ғана айналысқан жоқ. Билер хан кеңесінің мүшелері болып, мемлекеттік істерге белсене араласты. Сонымен бірге атақты билер тайпалар мен рулардың басшылары болып, ел басқарды, жиындарда солардың атынан сөз сөйлеп, айтыс-тартыстар кезінде олардың мүдделерін қорғады.
Қазақтың атақты билері поэтикалық талантты зор және суырыпсалып айту мен шешендік сөз арқылы айтыстың тамаша шеберлері болған. Би-шешендердің әдеби шығармашылығы түрі жөнінен де, мазмұны жөнінен де ерекше, прозаны поэзиямен ұштастырып отырған. Олардың поэтикалық туындылар жанры, тақырыбы және жасалуы себебі жағынан да алуан түрлі болып келген. Сондай-ақ би шешендер әдебиетінің тақырыбы да өте кең, ал олар қозғайтын проблемалар қоғамдық жағынан да маңызды орын алды. Олар: әділеттік - озбырлық, достық-жаулық, ізгілік-зұлымдық, ұжымдық-бытыраңқылық, адамдық-опасыздық, мейірбандық-қатігездік, шыншылдық-екіжүзділік, ақылдылық-топастық, батырлық-қорқақтық және тағы басқалары.
ХV-XVIIІ ғасырлардағы би-шешендер арасында мемлекеттік және қоғамдық қызметінің маңыздылығы, шешендік өнерінің күшімен поэтикалық шеберлігі жағынан Төле би Әлібекұлы (1663-1756), ерекше орын алды. Олар тек Қазақстанда ғана емес, сонымен қатар Ресейде, Хиуада, Жоңғария мен Қытай империясында танымал болған.
Бұл кезде қазақ тіліндегі жазба әдебиеттері діни және аңыздық мазмұндағы кітаптар түрінде таралды, сондай-ақ тарихи шығармалар мен рулар тарихы (шежіре) жасалды. Олардың ішінен Захир-ад-дин Бабырдың Бабырнамасын, Камалад-дин Бинайдың Шайбани-намесін, Мұхаммед Хайдар Дулатидің Тарих-и Рашидиін, Қожамқұлбек Бахидің Тарих-и Қыпшағын, Қадырғали бектің Жаммият-Таварихын және басқа да шығармаларды арнайы бөліп көрсетуге болады. Жоғарыда көрсетілген авторлар тек оқиғаларды суреттеумен және мемлекетті билеушілердің тұқымдық шығу тарихын баяндаумен ғана шектелмеген. Олар өз суреттемелеріне қоса көркем бейнелер жасап, кейде тарихи шайқастардың немесе басқа оқиғалардың әдеби көріністерін беріп отырған.
Бұл кезде Қазақ хандығы көршілес мемлекеттермен, Орта және Таяу шығыс елдерімен үздіксіз араласып отырды. Мұның өзі араб мұсылман мәдениеті мен ғылымының таралуына әсерін тигізді. Қазақ жерінде мектептер мен медреселер ашылып, оларда оқу араб-парсы және түрік тілдерінде жүргізілді. Қазақтар жазуда араб әліп - биін тұтынды. Мектептер мен медреселерде ғылымның әртүрлі салалары (дін ілімі, математика, логика, философия) бойынша білім беріліп, Шығыстың ұлы ақындарының классикалық туындыларымен таныстырылды. Сарай маңындағы шонжарлар, ірі феодалдар, бектер мен басқа да дәулетті адамдар өз балаларын Бұхараға, Самархандқа, Бағдатқа және мұсылман дүниесінің басқа да мәдени орталықтарына оқуға жіберіп отырды. Мұның бәрі қазақ халқының жалпы дамуына, бүкіл қоғамның рухани өмірі мен мәдениетіне игі ықпал жасады.
Сонымен, ХV-XVII ғасырларда Қазақ қоғамында шаруашылықтың және мәдениеттің дамуында елеулі ілгерілеушілік орын алды. Оның басты бір себебі, қазақ халқының біртұтас мемлекетке бірігуі мен байланысты еді.
1.2 Қазақтың ұлттық киімі шапанның сипаттамаларымен қолданылатын ою - өрнектерінің мазмұндық ерекшеліктері
Қазақтың ұлт киімдерінің түрлері мен атаулары көп: кейде ұлы жүз, орта жүз, кіші жүз үлгілері деп, кейде әлгі жүздер ішіндегі рулардың аттарымен де айырып айтылады. Мысалы, арғын тымақ, найман тымақ, қыпшақ тымақ, адай бөрік, қызай бөрік, ноғай бөрік т.с.с. Кейде географиялық мекен атына қарай да ерекше мәнер үлгіге бөлінеді - қоңырат үлгісі, жетісу үлгісі, арқаның үлгісі және т.б. Мұндай бөліп атау киімдердің кеңдігі, ықшамдылығы, бойға қонымдылығы және әшекейлеу мәнерлерінің ерекшеліктеріне қарай ажыратылады.
Ғасырлар бойына қалыптасқан ұлттық киімдерінің ортасында шапанның жөні бөлек. Ол сонау мың жылдардан осы заманға дейін ұлтымыздың басты киімдерінің басты бөлігі болып табылады. Ол да әрі жылулық, әрі сәндік міндеттерді атқарған. Шапан сырт киімі болып табылатын бұл шапанды тек қазақ қана емес, басқа да түркі халықтарының тұрмысынан кездестіруге болады. Ерлер шапаны ұзын жеңді, иықтан сәл түскен жеңді, ұзын немесе тізеден төмен ұзындықтағы пішінде болып тігіледі. Өйткені, мұндай шапандар жұмыс істеуге өте ыңғайлы, ешқандай кедергі келтірмейді. Қазақстанның көп бөлігінде шапанның өңіріне, сондай-ақ етегінің екі жағына түрлі ою немесе өрнек жүргізу әдеті бар. Қазіргі шеберлер ондай өрнектерді сәнді жіптермен салуға да машықтанған. Оларды көбінесе, мереке кезінде, той - томалақта және басқа салтанатты думандарда киетін болған. Оның есесіне шапандар түймеленбеген. Шапанды тігу тәжірибелі шеберлерге еш қиындық тудырмаса керек. Ол көбінесе тұтастай пішіледі. Кейде оны тура семметриялы екі бөлік етіп пішіп, біріктіріп те тігуге болады.
Біздің бүгінгі күнімізге тозбай, шаңға тұтылып қалмай жеткен әшекейлердің болмысы ата - баба санасынан бастау алып жатқаны шындық. Осы ою мен өрнекке қарап тұрып, ежелгі адамдардың ойлау, дүниені елестету қабілеттерін қапысыз анықтауға болады. Олардың өз тұсындағы өмірді, оның мінін қабылдағаны сол қалпында оюларға түскен. Демек, көне әжелердің қолынан шыққан оюларды көне бабалардың қолымен қашалған орхон - Енисей жазуларына теңеудің толық қисыны бар. Заттарға ою түсіру - көне тайпалар үшін өнердің бір түрі деп санаған. Өнер болған жерде жарыс бар, озу бар, дамыту бар. Сол себепті ою - өрнек өнері мыңдаған жылдар бойы өз түрін де, түсірілу техникасын да дамытып келеді. Сөйте тұра, сонау көне замандағы ою түрлерінің аты мен затының сақталуы таңғаларлық жағдай. Қазіргі біздің тұрмыста сирек те болса кездесетін ою түрлерінің кейбірі бұдан сан ғасыр бұрын ойлап табылған. Әр өрнектің өз аты болған. Және ол өрнек тегін түсірілмеген. Шебер немесе үй адамдары оны бір нәрсені мегзеп , ырымдап жасайтын болған. Ең - ғажабы содан кейін бұл оюды немесе өрнекті көрген адамдар жаңағы ойды нышанды оқыған немесе түсінген. Қазақтар оюларды өзін қоршаған табиғат пен әлемнен іздеген және байқап та таба білген. Қазақ ою мен өрнекті өзі үнемі көретін және байқайтын тұстардан табатын еді. Сол себепті де ою - өрнектер тұтастай алғанда төрт топтан тұрудан талас жоқ. Ою - өрнектің бірінші тобы жан - жануарлар әлемінен алынған топ. Қазақ - ежелгі көшпелі халық. Көшпелі халықтар негізінен мал шаруашылығымен айналысқан. Сондықтан оның дүние танымында малға көп орын берілген. Қазақ малдың түсімен түрін, тегімен қаңқасын танудан әлемдік қазіргі ғалымдарға жауап берерліктей білім жинаған. Сол себепті малға қатысты оюлар біздің тұрмысымыздан елеулі орын алған. Қошқар мүйіз - қазақ дәстүрінде ең көп ұшырасатын ою. Ежелден қой баққан халықтың қошқар мүйіз оюға дегенықыласы бөлек болған. Көнеден келе жатқанмен өрнектің келесі тобы - ғарыш сипатты (космогоницеские) оюлар. Қазақ - қашанда қиялы жүйрік халық. Кең дала төсінде аспан ғажайып болып көрінген. Қазақтар ежелгі заманда - ақ ғарыш сырын ұғуға тырысқан. Әрбір жұлдызға ат берген, олардың әр тобына немесе жеке өзіне бір емес, бірнеше қиял - ғажайып ертегісін шығарған. Жазғы ыстық күн немесе мақпал түнгі ай, түні бойы дөңгеленіп шығатын жұлдыздар, сиқыры мол Құс жол , ағып түсетін аспан денелері- қазақтар қиялына арқау болған. Көшпелі халық сол қиялдарды өздерінің тұрмысындағы заттарды жасауға немесе безендіруге пайдаланған. Оюлардың бұл түрінің атары да сан алуан болған. Аспаннан жерге жеткендей әсер беретін бұл өрнектерді қазақтар киім безендіруге қолданған. Қазақ ою - өрнегінде кейде түзу, кейде қисық, кейде доға сызықтар көптеп кездеседі. Мұның өзі - геометриялық оюлар деген үшінші топты құрайды. Бұл топқа жататын оюлар мен өрнектер киім безендіруде молынан кездеседі. Оны қазақтар тоқтаусыз, қозғалыстағы үзілмес өмір белгісіндей қабылдайды. Кейде өзен, аққан су сияқты ирек кестелер кездеседі. Мұндай өрнектер көрнекі жерге - киім өңірлеріне түсіріледі.Толқын тәріздес таусылмас өрнектер күрделі жануарлар немесе аспан әлемінен алынған өрнектердің ең шетін қаусырып тұру үшін таптырмайды. Бізге бұл топтан сүйір , балдақ , ирек, қармақ, тұмарша тәрізді атаулы оюлар да белгілі. Бірақ, атамыз қазақ оюларды киім безендіруге пайдаланбаған. Олар алаша, басқұр, ши, текемет және басқа тұрмыстық заттар үшін таптырмас безендіру үлгілері. Ою - өрнектің төртінші үлкен тобы - өсімдік тектес оюлар. Қазақ ежелден табиғатты аялаған. Табиғаттан өзіне пана табқан. Табиғатты өмірінің арқауы деп санаған. Қысы - жазы табиғаттың ең қалың ортасында жүрген көшпелі өмір көңілге көп бедер қалдырған. Жаз жайлаудың алуан түрлі гүлдері, қыс қыстаудың қарауытқан түрлері халық санасында берік ұғымдар қалыптастырған. Олар біртіндеп оюмен өрнек түрінде үй заттарына, киімдерге көше бастаған. Өсімдік тектес ою - өрнекті өз кезегінде екі топқа бөлеміз. Олар - негізгі және жанама түрлері. Өсімдік тектес ою - өрнектің негізгі тобына - ағаш, алмагүл, масақ, шырмауық, қызғалдақ, бадам дегендей атаулар жатады. Әйел және еркек киімдеріне мұндай өрнектер молынан қолданылады. Оюлардың бұл түрі сан түрлі қиалдарға арқау болады. Олармен безендіру қайталанбас көрік береді. Мұндай өсімдік тектес өрнектерді тығыз және басып кестелеу арқылы түсіреді. Кейде жапсырма (аппликация) әдісі қолданады. Қазіргі сән түрлерінің ерекшелігі сол - бірден осы екі, тіпті үш тәсіл қатар қолданылуы мүмкін. Киімдерді безендіруде өсімдік тектес топтың жанама түрлері де жеткілікті түрде көрніс берген. Жанама түр - дегеніміз өсімдіктің тұтас - емес оның бір ғана бөлшегінің қолданылуы. Мәселен, жапырақ тектес безендіру түрі киімдердің етек- жеңінде көптеп кездеседі. Жапырақ гүл, жапырақ ою, түйе жапырақ, қос және үш жапырақ, бес жапырақ, күлте түріндегі өрнектер. Өрнектердің көлемі, түсі киімнің жалпы түсімен, ауқымымен және салмағымен сәйкес келуі керек. Бет - албаты жапсырылған жапсырма киімнің әрін кіргізбек түгіл, ажарын қашырып жібереді. Жапсырманың гүл түріндегі формалары көбінесе сол жақ омырау тұсқа жапсырылады. Ал киімнің етек жағына жапсырма әшекей келіспейді. Көйлектердің етектеріне негізінен түрлі кестемелер төгемін, желбірлер тігемін. Алдымен қандай көлемдегі өрнек керек, ол қай жерлерде тұруы керек дегенді есептеп аламын. Одан кейін енді сол өрнектің түсі немесе түстері анықталады. Осы жерде қазақтың ұлттық киім үлгілерінде әр түстің өзінің нышаны болғаны аян. Қазақ түстерінде өзін өмірінен тіршілікпен астастырған. Кез - келген түсті бекер таңдамаған. Қай түсті қандай жағдайда қолдануды ойластырған.
Ертедегі қазақ оюларын мазмұны жағынан іріктесек, негізінен 3 түрлі ұғымды бейнелейді. Олар: біріншіден мал өсіру мен аңшылықты, екіншіден, жер - су, көшіп қону көріністерін, үшіншіден, күнделікті өмірден кездесетін әр түрлі заттардың сыртқы бейнесін береді. Қазақтың ұлттық ою - өрнегіндегі бір ерекшелік - осы түрлі ұғымның қайсысын бейнелегенде де, ұлттық ою - өрнектің негізгі болған мүйіз оюы үнемі араласып отырады. Қазақ халқының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz