Мемлекеттік басқарудағы реттеушілік нормалар
ДӘРІСТЕР ТЕЗИСТЕРІ
Апта №
Дәріс атауы және тезистері
Сағат көлемі
1
Мемлекеттік басқарудың мәні және ерекшеліктері
Мемлекеттік басқарудың нысаны - атқарушы билік органының (лауазымды адамның) өзінің құзіреті шеңберінде жүзеге асырылған және белгілі бір салдарлар туғызатын қызметінің сыртқы көрінісі.
Мемлекеттік басқару нысандарының түрлері: - құқықтық ;
- құқықтық емес;
Басқарудың құқықтық нысаны белгілі бір заңдық салдарлардың болуына әкеп соғады.
Басқарудың құқықтық нысаны былайша жіктеуге болады: - құқық шығару, құқық қолдану, шарт жасасу. Нормативтік құқықтық актілерді дайындау және қабылдау атқарушы билік органдарының негізгі жұмысы, осы актілерді қабылдау арқылы заңдардың орындалуын қамтамасыз етеді. Нормативтік актілерді дайындау, талқылау, қабылдау және жариялау тәртібі заңмен белгіленеді.
Келісім шартқа отыру басқару қызметін бірігіп жүргізуді көздейді. Келісім шартқа отыру мемлекеттік басқару органдары қызметінің көлденең деңгейдегі үйлесімділігін қамтамасыз етеді.
Құқықтық емес нысаны заңдық салдарлардың болуына әкеп соқтырмайды. Оларға ұйымдастырушылық жәнематериалдық-техникалық әрекеттер жатады. Ұйымдастырушылық әрекеттерге - заңдар мен нормативтік актілердің мазмұнын түсіндіру, аттестация өткізу, лауазымды тұлғалар мен қызметкерлерге нұсқаулар беру, басқару органдарының жұмысын қорытындылау, жиналыстар мен кеңестер өткізу жатады.
Материалдық-техникалық әрекеттерге басқару органдары мен лауазымды тұлғалардың жұмысын ақпарат құралдарымен қамтамасыз ету, іс жүргізуді жүзеге асыру(құжаттарды көбейту, оларды сақтау, хат алысу), есепке тіркеу жұмыстары, қажетті құжаттармен қамтамасыз ету жатады.
Мемлекеттік басқару әдісі - бұл басқару субъектісінің басқару объектісіне ықпал ету тәсілі (амалы); Ол басқарудың алдына қойылған мақсаттары мен міндеттеріне қол жеткізу үшін басқарудың функцияларын іске асыру үшін пайдаланылады.
Мемлекеттік басқару әдісінің белгілеріне мыналар жатады:
- мемлекеттік қызметтің белгілі бір түрін мақсатты түрде танумен табиғи байланысты болады;
- басқару қызметі субъектісінің объектіге басқару ықпалын білдіреді:
- басқару субъектісінің өз құқық өкілеттігін іске асырудың құралы(амалы);
- тиісті объектіге арналған;
- алға қойылған басқару мақсатына нақты жағдайларда қол жеткізудің қолайлы тәсілі;
- белгілі бір мерзімдік шеңберлері болады.
Биліктің кез-келген саласының, соның ішінде атқарушы биліктің де қызмет атқаруы басқару әдістерін қолданумен байланысты болады. Басқару әдістері әкімшілік құқық субъектілерінің қызметін ұйымдастырудың, басқару процесінде пайда болатын нақты мәселелерді шешудің, сондай-ақ басқару объектілеріне ықпал етудің тәсілі болып табылады.
Атқарушы билік органдары азаматтар мен қоғамның саяси, әлеуметтік-экономикалық және басқа да мүдделері мен қажеттіліктерін жүзеге асыруда әкімшілік құқықтың 2 түрлі әдісін қолданады:
1 субординация;
2 координация;
Субординация - төменгі сатыдағы қызметшілердің жоғарытұрған қызметшілерге қызмет бабында қатаң бағынуын білдіреді.
Координация - орталық атқарушы органдар, олардың қызметшілері және лауазымды тұлғалардың басқару міндеттерін шешуде үйлесімділік пен келісімділік арқылы шешуі.
Мемлекеттік басқару әдістерін топтастыру.
Мемлекеттік басқару әдістері ықпал ету сипаты бойынша тікелей(тура) және жанама болып 2 топқа жіктеледі. Тікелей әдістерге - иландыру мен мәжбүрлеу жатады.
Иландыру дегеніміз - басқару субъектісінің басқарылатын объектіге мақсатты бағытталған ықпал ету процесі, соның нәтижесінде басқару субъектісінің идеялары, құндылықтары мен нұсқаулары басқару объектісінің ішкі идеяларына, жеке нұсқауларына айналады.
Мәжбүрлеу дегеніміз - арнайы өкілетті субъектінің қоғамдық тәртіп пен қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында белгіленген процессуалдық нысандарда қолданатын, әкімшілік құқықтың нормаларына негізделген психикалық, физикалық, материалдық немесе ұйымдастырушылық ықпал жасау құралдары.
Жанама әдістерге әлеуметтік-психологиялық және экономикалық әдістер жатады.
2
2
Мемлекеттік басқару қағидаттары
1)заңдылық; 2) төменгi мемлекеттiк органдар мен лауазымды адамдардың жоғары тұрған органдар мен лауазымды адамдарға бағынуы; 3) заң мен сот алдында баршаның теңдiгi; 4) азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының басымдығы, азаматтар мен ұйымдардың өтiнiштерiн қарау кезiнде төрешiлдiк пен сөзбұйдалық көрiнiстерiне жол бермеу; 5) әкiмшiлiк рәсiмдерiнде көзделген iс-әрекеттер мен актiлердiң барлық азаматтар, ұйымдар мен лауазымды адамдар үшiн мiндеттiлiгi; 6) жеке адамның, қоғам мен мемлекеттiң өзара жауапкершiлiгi мен мүдделерiнiң теңбе-тең болуы; 7) мемлекеттiк құпиялар және заңмен қорғалатын өзге де құпия туралы заңдарды қатаң сақтай отырып, қоғамдық пiкiр мен жариялылықты ескеру; 8) мемлекеттiк билiктiң беделiн қолдау мен Қазақстан Республикасының беделiн түсiретiн және мемлекеттiк қызмет мүдделерiне қайшы келетiн iс-әрекеттерге жол бермеу, соның iшiнде сыбайлас жемқорлық көрiнiстерiне қарсы тұру, мемлекеттiк қызметшiлер үшiн заңдарда белгіленген тыйымдар мен шектеулердi қатаң сақтау;9) барлық деңгейдегi мемлекеттік органдар үшiн әкiмшiлiк рәсiмдер талаптарының бiрыңғай болуы;10) барлық мемлекеттiк органдар мен мемлекеттiң лауазымды адамдары құзыреттерiнiң ара-жiгін айқын межелеу және олардың келісе отырып жұмыс iстеуi;11) үнемдiлiк пен тиiмдiлiк принциптерiне негiзделедi.
Мемлекет қызмет туралы заңдар ҚР Конституциясынан, ҚР Мемлекеттік қызмет туралы заңынан және республиканың өзге де нормативтік құқықтық актілерінен тұрады. (2-бап).
ҚР Мемлекеттік қызмет туралы заңы 1999 жылдың 23 шілдеде қабылданып,2000жыл 1 қаңтардан бастап күшіне енді; ал 2001 жыл 4 маусымда; 2003 жыл 25 қыркүйекте өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. Мемлекеттік қызмет туралы заң 8-тараудан және 30-баптан тұрады.
Мемлекеттік қызмет - азаматтардың мемлекеттік органдар мен олардың аппараттарында конституциялық негізде жүзеге асырылатын және мемлекеттік басқаруды жүзеге асыруға, мемлекеттің өзге де міндеттері мен функцияларын іске асыруға бағытталған кәсіби қызметі.
Мемлекеттік қызметтің негізгі белгісі ретінде - оның заңға қатаң бағынуы арқылы жүзеге асуын көрсетуге болады. Мемлекеттік қызмет белгілі бір қағидаттар негізінде құрылады, бұл принциптер заңның 3 бабында көзделгенген және бір-бірімен тығыз байланысты болады. Оларға:
- заңдылық принципі, мемлекеттік қызметшілердің ранг, өзге де дәрежесіне қарамастан заң алдындағы теңдігі. Заңнан кішкене болса да алшақтық азаматтың құқықтары мен заңды мүдделеріне, бүкіл қоғам мен мемлекет мүддесіне елеулі залал келтіреді.
- қазақстандық патриотизм.
- мемлекеттік биліктің 3-ке бөлінуіне қарамастан, мемлекет қызмет жүйесінің біртұтастығы.
- азаматтардың құқықтарының, бостандықтарының және заңды мүдделерінің мемлекеттік мүддесі алдында басымдығы яғни азаматтар мүддесінің мемлекет мүддесінен әрқашан жоғары екендігін айғақтайды.
- мемлекет қызметтің жалпыға ашықтығы, қол жетімділігі; өздерінің қабілеті мен кәсіби даярлығына сәйкес азаматтардың оған кіруге тең құқылығы.
- азаматтардың мемлекеттік қызметке кіруге еріктілігі.
- өз өкілеттіктері негізінде жоғары тұрған мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар қабылдайтын шешімнің төменгі мемлекеттік органдар қызметшілерінің орындауы үшін міндеттілігі.
- мемлекеттік қызметшінің бақылауда болуы және есеп беріп отыруы.
- барлық азаматтар мен лауазымды адамдар үшін мемлекеттік қызметшілердің заңды талаптарын орындаудың міндеттілігі.
- мемлекеттік құпия және заңмен қорғалатын өзге де құпия боп табылатын қызметті қоспағанда, қоғамдық пікір мен жариялылықты ескеру.
- мемлекеттік қызметшінің құқықтық және әлеуметтік қорғалуы.
- мемлекеттік қызметшілерді қызметтік міндеттерін адал, ынталы атқарғаны, ерекше маңызды не күрделі тапсырмаларды орындағаны үшін көтермелеу;
- мемлекеттік қызметшілерді қызметтік міндеттерін орындамағаны не тиісінше орындамағаны және өздерінің өкілеттігін асыра пайдаланғаны үшін жеке жауапкершілігі.
- мемлекеттік қызметшінің кәсіпқойлығы мен жоғары біліктілігі.
- мемлекет қызметшілерінің қызмет перспективасы.
-мемлекеттің қызметшілердің біліктілігін арттыруды үздіксіз жүргізу
Заңның 1-бабына сәйкес, мемлекеттік қызметші деп - мемлекеттік органда заңдарда белгіленген тәртіппен республикалық не жергілікті бюджеттен не ҚР Ұлттық банкінің қаржысынан ақы төленетін қызметті атқаратын және мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыру мақсатында лауазымдық өкілеттікті жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының азаматын айтамыз.
Мемлекеттік қызметшілердің негізгі міндеттеріне 9-бапқа сәйкес мыналар жатады:
- Қазақстан Республикасы Конституциясы мен заңдарын сақтау;
- ҚР Президенті бекіткен тәртіппен мемлекеттік қызметшінің антын беру;
- азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарының, заңды мүдделерінің сақталуын және қорғалуын қамтамасыз ету;
- өзіне берілген құқықтар шегінде және қызмет міндеттеріне сәйкес өкілеттіген жүзеге асыру;
- мемлекеттік тәртіп пен еңбек тәртібін сақтау;
- өзіне заңда белгіленген шектеулерді қабылдау;
- заңдарда белгіленген қызметтік әдеп нормаларын сақтау;
- белгіленген мерзімде олардың өтініштерін қарау, сол бойынша тиісті шараларды қолдану;
- қызметтік міндеттерін атқару кезінде алған, азаматтардың жеке өмірін, ар-намысын және қадір-қасиетін қозғайтын мәліметтерді құпия сақтауға және олардан заңдарда көзделген жағдайларды қоспағанда, мұндай ақпарат беруді талап етпеу;
- мемлекеттік және заңмен қаралатын өзге де құпияларды, соның ішінде мемлекеттік қызметтен босатылғаннан кейін де бұл жайында қолхат бере отырып, сақтау;
- мемлекеттік меншіктің сақталуын қамтамасыз ету және тағы басқа жатады.
Мемлекеттік қызметшілердің құқықтары 8-бапқа сәйкес төмендегіше:
- азаматтарға ҚР Конституциясы мен заңдары арқылы кепілдіктер берілген құқықтар мен бостандықтарын пайдалануға.
- өз өкілеттігі шегінде мәселелерді қарауға және олар бойынша шешімдер қабылдауға қатысуға; тиісті органдар мен лауазымды адамдардың оларды орындауын талап етуге;
- тиісті бюджет қаражаты есебінен қайта даярлануға (қайта мамандануға) және біліктілігін арттыруға;
- белгіленген тәртіппен лауазымдық міндеттерін атқару үшін қажетті ақпараттар мен материалдар алуға.
- біліктілігі мен қабілеті, өзінің қызметтік міндеттерін адал орындауы ескеріле отырып, қызмет бабында жоғарылауға.
-қызметшінің пікірінше, негізсіз айыпталған ретте қызметтік тексерілу жүргізілуін талап етуге.
- әлеуметтік және құқықтық жағынан қорғалуға;
- зейнетақымен және әлеуметтік қамсыздандырылуға;
- мемлекеттік қызметтен өз қалауы бойынша шығуға, және т.б. құқылы.
1
3
Қ Мемлекеттік басқарудың ұйымдық құрылымы,оны жетілдіру мәселелері
Құқықтың әрбір саласының пәні қоғамдық қатынастардың адамдар байланыстарының белгілі бір аясы болып табылады, оларды реттеу тиісті саланың нормаларымен жүзеге асырылады. Мемлекеттік қызмет және басқару пәні - атқарушы билік мемлекеттік басқару аясындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы болып табылатын құқықтың дербес салаларының бірі. Сондықтан құқықтың бұл саласының пәнін оқып үйрену кезінде ең алдымен атқарушы билік деген не екенін, оның мәні мен әлеуметтік міндетінің неден тұратынын білу қажет.
Заңдық мағынада билік деп, әдетте, субъектінің органның, лауазымды адамның, билік өкілінің, т.б. өз еркіне әлде біреуді бағындыру құқығы, мүмкіндігі және өкілеттігі; біреудің іс-әрекеттерін басқару; бірін билік етуші, басқарушы, ал екіншісін бағынышты, басқарылушы деп білу түсініледі. Әлеуметтік аяда адамдар мен олардың бірлестіктерінің арасында, қоғам мен жеке адамның, мемлекет пен азаматтың арасында қалыптасатын қоғамдық қатынастардағы басқарушы тарапты басқарудың субъектісі, ал басқарылушыны - объектісі деп атайды. Басқарудың объектілері басқару субъектісінің - толық ұйымдастыру жағынан немесе біршама бағынысында болуы мүмкін. Белгілі бір мақсаттарға жету үшін қандай да болмасын қызметтің қатысушыларына, адамдардың саналы-ерікті мінез-құлқына, қоғамдық қатынастарды ұйымдастыруға мемлекеттік те, мемлекеттік емес те органдар басқарушылық ықпал жасайды. Сондықтан әлеуметтік аядағы басқару екі түрге бөлінеді: мемлекеттік және мемлекеттік емес. Басқарудың субъектісі мен объектісінің арасындағы қатынастар өзара байланысты құқықтармен және міндеттермен, сондай-ақ өзінің мінез-құлқы үшін қолданыста бар жауапкершіліктің түрлерімен сипатталады.
Мемлекеттік басқару - бұл мемлекеттік билікті жүзеге асыру, мемлекеттік - биліктік өкілеттіктерді іске асыру жөніндегі Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдары қызметі түрлерінің бірі. Бірақта олардың мемлекеттік - басқарушылық әкімшілік өкілеттіктері бірдей емес.
Мемлекеттік биліктің мәні мен құрылымы Конституция мен конституциялық заңдарда бекітілген. Мемлекеттік билік заңнамаларға, мемлекеттік аппаратқа, матариалдық қорларға, ақша қаржыларына, иландыру мен мәжбүрлеу механизмдеріне тетіктеріне сүйенеді. Сонымен бірге ол белгілі бір идеяны иеленуші, өнегелі ақтаулы, легитимді, заңды болуы керек.
Жоғарыда айтылғандай, Конституцияның 3-бабының 4-тармағы бойынша Республикада мемлекеттік билік заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну принципіне сәйкес жүзеге асырылады. Бұл Конституциямен Батыс елдерінде кең тараған және өзін екі жүз жыл бойы ақтаған біртұтас мемлекеттік билік жүйесін оның үш-заң шығарушы, атқарушы және сот-тармақтарына көлбеу бойынша бөлу принпипі, сондай-ақ айқын тік субординация принципі бекітілгендігін білдіреді. Осыған сәйкес Конституциямен және ағымдағы заңнамалармен мемлекеттік билік органдарының арасында олардың қарауына жататын мәселелер мен өкілеттіктердің шекарасын ажырату принциптері мен тәртібі белгіленген. Республикалық органдардың қарауына жататын мәселелер - реттелуі Конституциямен және Заңнамалармен олардың құзыретіне жатқызылған қоғамдық қатынастар аясы, ал жергілікті мемлекеттік басқару органдарының қарауына жататын мәселелер - олардың құзыретіне жатқызылғандар. Мемлекеттік билік органының құзыреті - оның қарауына жатқызылған мәселелер бойынша өкілеттіктерінің жиынтығы. Мемлекеттік билік органының өкілеттігі - құқықтық актілер қабылдау, сондай-ақ оның өзге де мемлекеттік биліктік өкілеттіктерді жүзеге асыру жөніндегі құқықтары мен міндеттері.
Билік тармақтары бірі мен бірі өзара байланысты, бірақ сонымен бірге белгілі бір дербестікпен сипатталады. Әрбір мемлекеттік орган мемлекеттік функцияларды жүзеге асыру жөніндегі өзіне тиісті жұмыс бөлігін атқарады.
Атқарушы билік тармағын алатын болсақ, ол ұйымдастыру - басқарушылық, атқару - өкім ету сипаты бар функцияны жүзеге асырады. Іс жүзінде оларды мемлекеттің арнаулы органдары - атқарушы билік органдары орындайды, олардың қызметі заңдардың негізінде және соларды орындау үшін мемлекет пен оның аппаратының күнделікті ағымдағы жұмыс істеуін қамтамасыз ету мақсатында іске асырылады.
Атқарушы билікті жүзеге асыру өкілеттіктері мен мүмкіндіктері Үкіметке, министрліктерге, агенттіктерге, комитеттерге және басқа республикалық және жергілікті атқарушы билік органдарына, сондай-ақ бірқатар лауазымды адамдарға берілген.
Мемлекеттің мақсаттарын, функциялары мен міндеттерін жүзеге асыруға бағытталған атқарушы билік органдарының қызметі заңнамаларда, ең алдымен Конституцияда белгіленген.
Атқарушы билік органдарының функциясы - Заңдарды орындау және олардың орындалуын бақылап отыру, бұл осы органдардың атауында көрініс тапқан. Заң шығарушы орган заңдарды дайындап, қабылдайды, атқарушы билік органдары оларды орындайды, іске асырады. Соңғыларға өзінің қалауы бойынша, бірақ заңның шеңберінде, шешімдер қабылдау және нормативтік құқықтық актілер, сондай-ақ нормативтік емес актілер - құқық қолдану актілерін мысалы, тиісті лауазымға мемлекеттік қызметшілерді тағайындау туралы бұйрықтар немесе өкімдер шығару құқығы берілген. Осы шешімдер мен актілердің бәрі заңдарға негізделуі және оларды тиісінше нақтылап, дамытуы яғни заңға тәуелді болуы тиіс. Заңға тәуелді нормативтік актілер шығару және оларды жүзеге асыру жөніндегі қызмет өкім етуші деп аталады.
Атқарушы билік органдары қызметінің негізгі бағыттары функциялары мыналар болып табылады:
болжау - қолда бар ақпараттың, оның ішінде ғылым негізінде қандай болса да оқиғалардың немесе процестердің дамуындағы өзгерістерді алдын ала болжау;
жоспарлау - әлдебір басқарылатын қызметтің бағыттарын, мақсаттарын, міндеттері мен күтілетін нәтижелерді, пропорцияларды, қарқындар мен нақты сандық және сапалық көрсеткіштерді анықтау;
басқарушы және басқарылушы кіші жүйелерді ұйымдастыру мысалы, басқару органдарын құру, олардың функцияларын, бағыныстылығын, құқықтары мен міндеттерін айқындау, кадрларды таңдау мен орналастыру және т.б.;
құқықтық реттеу - қандай да болмасын бір қызметтің және тиісті құрылымдардың жұмыс істеуінің құқықтық тәртібін белгілеу;
жалпы басшылық жасау және жедел - өкім етушілік жұмыс әртүрлі басқару органдарының, лауазымды адамдардың, ұйымдардың іс-қимылдарын алдын ала және күнделікті үйлестіру келісу.
бақылау - заңдарды, жоспарларды, бағдарламаларды орындаудағы бұзушылықтарды табу және жою және шаралар, оның ішінде белгіленген тәртіпті бұзушыларға, қолдану үшін істің нақты жағдайын тексеру;
атқарушы - өкім етуші қызметті және, оның ішінде оның түпкі нәтижелерін жүзеге асыру үшін адам, материалдық, қаражаттық және өзге де құралдарды ресурстарды ескеру;
ақпараттық қамтамасыз ету және ақпараттық талдау жұмысы;
әдістемелік басшылық жасау;
кадрмен, материалдық-техникалық заттармен қамтамасыз ету, қаржыландыру тағы с.с.
Атқарушы билік органдары шешім дайындап, қабылдаудан, оны орындаудан, орындалуына бақылау жасаудан және қорытындысын шығарудан тұратын басқару процесін жүзеге асырады. Айқын етіліп, иерархиялы (сатылы) құрылған басқару органдары жүйесінің және олар жасақталған кәсіби қызметшілер корпусының болуы атқарушы билікке тәнді белгі болып табылады. Олардың билігінде материалдық қорлар мен ақша қаржылары, адам мен ақпарат ресурстары болады. Олардың өкілеттіктерін іске асыру барысында жеке және заңды тұлғалардың құқықтары, міндеттері мен заңды мүдделері, экономиканың мемлекеттік және мемлекеттік емес секторларының әр түрлі ұйымдарының қалыпты қызметі қамтамасыз етіледі.
Міне не себептен атқарушы билікті ұйымдастыру туралы мәселе тиімді қазақстан мемлекеттілігін қалыптастыруда аса маңызды мәселелердің қатарына жататындығы. Бұл орайда бірінші кезектегі назар атқарушы биліктің ең жақсы құрылымын іздеп табуға және олардың өзара қарым-қатынастарына, оның әрбір органы мен лауазымды адамының құзыретін дұрыс белгілеуге, атқарушылық тәртіпті нығайтуға, барлық мемлекеттік қызметшілердің іскерлік біліктілігі мен жауаптылығын арттыруға аударылады.
Сонымен, атқарушы билік органдарының мазмұнындағы маңыздысы - бұл ұйымдық - басқарушылық және атқару - өкім етушілік сипаты бар мемлекеттік функцияларды іске асыру жөніндегі өкілеттіктер мен шынайы мүмкіндіктердің болуы; осы қызметті іске асыру кезінде мемлекеттік қоғамдық мүддені білдіретін басқарудың құқықтық актілерін пайдалану.
Мемлекеттік емес басқарудың мән-мағынасы өзгеше болып табылады, оны жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінде, қоғамдық бірлестіктерде және жекеменшік ұйымдарда атқарушы органдар жүзеге асырады. Қолданыстағы заңнамалар оларға мемлекеттік - биліктік өкілеттіктер бермеген, өйткені оларға әлеуметтік басқарудың басқа түрлері жүктелген.
Жоғарыдағы айтылғандардың негізінде әкімшілік құқықтың пәні туралы мынандай қорытынды жасауға болады. Оны мемлекеттік басқаруды жүзеге асыру кезінде пайда болатын, өзгертілетін және тоқтатылатын қоғамдық қатынастардың үлкен тобы құрайды. Басқару қатынастары өзінің бағытталуы және оларды әкімшілік құқықтың нормаларымен реттеу мақсаттары сыртқы да, сондай-ақ ішкі ұйымдастырушылық та болуы мүмкін.
Сыртқы қатынастар деп, солардың шеңберінде атқарушы билік органдарының міндеттері, функциялары мен өкілеттіктері тікелей іске асырылатын болғандықтан аталады, өйткені атқарушы билік органдары тарапынан басқарушылық ықпал басқарылатын сыртқы объектілердің еркі мен мінез-құлқына жасалынады. Сыртқы қатынастар болып:
атқарушы биліктің әр түрлі органдарының қатар бағынушылардың және қатар бағынушылығы жоқтардың арасындағы;
атқарушы билік органдары мен азаматтардың арасындағы;
атқарушы билік органдары мен олардың ұйымдастыру жағынан бағынысындағы кәсіпорындардың, мекемелердің және ұйымдардың арасындағы;
атқарушы билік органдары мен сот билігі органдарының арасындағы;
қолданыстағы заңнамалармен көзделген жағдайларда атқарушы билік органдары мен мемлекеттік емес ұйымдар арасындағы қатынастар саналады.
Ішкі ішкі ұйымдастырушылық немесе ішкі жүйелік басқарушылық қатынастар тек атқарушы билік органдары қызметінің барысында ғана пайда болмайды, сонымен қатар заң шығарушы өкілді және сот биліктері субъектілерінің, сондай-ақ прокуратура органдарының өздерінің аппараттарына басшылық жасаған кезде де пайда болады.
2
4
Нормативтік құқықтық актілерді даярлау және қабылдау. Мемлекеттік басқарудағы реттеушілік нормалар
Нормативтік құқықтық акт - бұл құқық шығарушы органның өз құзыретінің шегінде белгілі бір нысанда қабылдаған (шығарған) және құқықтық нормаларды белгілеуге, өзгертуге немесе жоюға бағытталған жазбаша түрдегі ресми құжат. Өз кезегінде, құқықтық норма деп тұрақты немесе мерзімдік сипаты бар, көп рет қолдануға есептелген жалпы міндетті болып табылатын мемлекеттік нұсқаманы ұғыну алынған.
Құқықтық нормада атқарушы билік (мемлекеттік басқару) аясындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін мінез-құлықтың ережесі болады. Әкімшілік - құқықтың нормасы өзімен реттелінетін қоғамдық қатынастың мәнін білдіреді, нақты әкімшілік - құқықтық актінің (заңның, Президенттің жарлығының, Үкіметтің қаулысының және т.б.) кірпіші болып табылады.
Құқықтың нормалары Қазақстан құқығының жүйесінде маңызды орын алады, өйткені әр түрлі қоғамдық қатынастардың үлкен тобын реттейді. Олармен адамдардың қажетті, рұқсат етілетін немесе ұсынылатын мінез - құлқының шегі, атқарушы билік органдарымен олардың лауазымды адамдары, сондай-ақ атқарушы билік (мемлекеттік басқару) аясындағы мемлекеттік және мемлекеттік емес кәсіпорындар, мекемелер, ұйымдар мен еңбек ұжымдары қызметінің тәртібі айқындалады. Әкімшілік құқықтың нормалары мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару субъектілерінің өзара қарым-қатынастарының құқықтық режимін белгілейді, азаматтардың атқарушы билік аясындағы құқықтарын, бостандықтары мен міндеттерін және оларды жүзеге асырудың кепілдіктерін айқындайды. Әкімшілік, тәртіптік және материалдық жауапкершілік туралы, сондай-ақ атқарушы билік органдары мен олардың лауазымды адамдарының қызметінде заңдылық пен тәртіпті қамтамасыз етудің тәсілдері жөніндегі нормалар айтарлықтай орын алады.
Әкімшілік құқықтың нормалары нарықтық экономикаға көшу және оны кеңейтіп, нығайту жағдайында пайда болатын тек жаңа қоғамдық қатынастарды ғана реттеп, бекітіп және қорғап қоймайды, сонымен бірге қазіргі кезеңдегі жағдайларға тура келмейтін қоғамдық қатынастарды атқарушы билік (мемлекеттік басқару) аясынан ығыстырып шығарады. Оның көптеген нормаларында заңдарды орындау, жүзеге асыру, олардың талаптарын нақты жағдайлар мен басқару объектілеріне қолдану механизмі айқындалады.
Заңнамаларды орындау мен қолдану мақсаттарына атқарушы биліктің өз органдарының құқық шығару жұмысы да қызмет етеді. Заңдардың нормаларының тікелей күші болмайтын жағдайларда, бұл рөлді Үкімет, орталық және жергілікті атқарушы билік органдары шығаратын заңға тәуелді актілер орындайды. Конституциялық және заңнамалық нормаларды заңға тәуелді актілер әбден талдап, нақтылай отырып, оларды шынайы жұмыс істейтін етеді.
Мемлекеттік қызмет және басқару пәні бойынша құқықтық нормалардың көптеген түрлері бар. Оларды әр түрлі түрлерге бөлудің негіздемелері мыналар: мазмұны; белгіленген ережелер көрінісінің нысаны; олардың ықпалы таратылатын тұлғалар тобы; нормалардың кеңістіктегі әрекетінің тәртібі және басқа белгілер болып табылады. Әкімшілік - құқықтық нормалар мазмұны жөнінен құқықтық институттарға топтастырылады - олармен реттелінетін қоғамдық қатынастардың мазмұны бойынша ұқсас болатын белгілі бір құқықтық нормалардың жиынтықтары. Осыған сәйкес тым есепсіз көп әкімшілік - құқықтық нормалар:
Әкімшілік - құқық субъектілерінің: азаматтардың, атқарушы билік органдарының, мемлекеттік қызметшілердің, кәсіпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың құқықтарын, міндеттері мен жауапкершіліктерін (мәртебесін) бекітетін;
атқарушы билікті жүзеге асырудың нысандары мен әдістерін айқындайтын;
қылмыс болып табылмайтын құқық бұзушылық үшін әкімшілік жауапкершілік белгілейтін;
әкімшілік - іс жүргізу қызметін реттейтін;
атқарушы билік органдарының қызметінде заңдылықты қамтамасыз ететін;
экономика, әлеуметтік - мәдениет және әкімшілік - саяси аяларда мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру туралы негізгі ережелерді айқындайтын нормалар түрлеріне бөлінеді.
Әкімшілік - құқықтық нормалармен реттелінетін қатынастарға қатысушылардың құқықтарын, міндеттері мен жауапкершіліктерін айқындайтын нормалар тобын материалдық деп атау алынған - мысалы, мемлекеттік басқару субъектілері туралы көптеген ережелердің баптары. Материалдық құқық нормаларын жүзеге асырудың тәртібін (рәсімдеуін) айқындайтын әкімшілік - құқықтық нормалар процессуалдық деп аталады - мысалы, істердің тиісті сыныптары бойынша іс жүргізуді реттейтін әкімшілік - құқық бұзушылық туралы ҚР - сы кодексінің (ӘҚБтК-тің) бөлімдері.
Әкімшілік құқық курсын оқып білу кезінде әкімшілік - құқықтық нормаларды олардың мазмұны бойынша бөлудің маңызды мәні бар, өйткені ол көлемді нормативтік мартериалды белгілі бір жүйелілікпен топтастыруға мүмкіндік береді.
Әкімшілік - құқықтық нормалар көрінісінің нысаны бойынша (реттелінетін қатынастардың қатысушыларына ықпал ету тәсілі бойынша) міндеттейтін, тыйым салатын, уәкілеттік беретін (рұқсат (ерік) беретін), ынталандыратын (көтермелейтін) және ұсынылатын нормалар болады.
Міндеттейтін нормаға, яғни тиісті түрде іс әрекет жасау жөнінде нұсқама қаралған Су кодексінің 42 бабы мысал болып табылады. Ол бойынша су пайдаланушылар суды үнемді жұмсауға міндетті. Мұнда тыйым салу да: табиғи ортаға және шаруашылық объектілеріне зиян келтірмеу; басқа су пайдаланушы құқыларының бұзылуына жол бермеу қаралған.
Уәкілеттік беретін рұқсат ететін нормалар, мысалы, ҚР-ның ішкі істер органдары туралы 1995 ж. 21-желтоқсандағы заңның ІІІ-тарауы 12-14 баптары болып табылады. Онда ішкі істер органдарының өздеріне жүктелген міндеттерін орындау кезіндегі рұқсат берілген іс-әрекеттердің түрлері, атыс қаруын, арнайы құралдар мен күш қолданудың шарттары мен шектері толығынан айқындалған.
Ынталандыратын көтермелейтін нормалар реттелінетін басқарушылық қатынастарға қатысушыларға олардың қажетті мінез-құлқын қамтамасыз ету мақсатында материалдық және моральдық ықпал ету құралдарын шараларын қарайды мысалы, белгілі бір жеңілдіктер беруді.
Әкімшілік-құқықтық нормаларды мерзімі, кеңістігі және тұлғалар тобы бойынша әрекет ету тәртібі жөнінен бөлудің маңызды мәні бар.
Жалпы тәртіп бойынша әкімшілік-құқықтық нормалар қаралған нормативтік құқықтық актілер, егер оларды қолданысқа енгізу туралы өзге мерзімдер көрсетілмесе - олар алғашқы ресми жарияланғаннан кейін күнтізбелік он күн өткен соң; ал орталық және жергілікті атқарушы органдардың әділет органдарында тіркелуге тиісті нормативтік құқықтық актілерінен басқалары, егер олардың өзінде өзге мерзімдер көрсетілмесе - олар қабылданған күннен бастап қолданысқа енгізіледі.
Құқық нормасының қолданылуы әдетте белгіленбеген мерзімге есептелінеді, бірақ олардың қолданылуының мерзімдік шарттары қаралуы мүмкін, мысалы, белгілі бір аумақта төтенше жағдай енгізілген кезеңге. Жалпы тәртіп бойынша нормативтік актінің, егер онда өзгеше айтылмаса, кері күші болмайды.
Әкімшілік - құқықтық норманың кеңістікте қолданылуы актіні шығарған органның атқаратын қызмет жағдайымен байланысты. Осының негізінде бүкіл Республика немесе аймақ аумағында қолданылатын нормаларды; салааралық және салалық сипаты бар нормаларды; локальдық ішкі ұйымдастырушылық сипаты бар нормаларды және актілерді айырады.
Жеке тұлғалар тобы бойынша әкімшілік-құқықтық нормалардың күші олар белгілейтін ережелердің барлық азаматтарға немесе олардың жекелеген топтарына таратылумен байланысты әскери қызметшілер, қашқындар, белгілі бір министрліктің қызметкерлері және т.б. - бұлар арнайы субъектілер деп аталатындар.
Құқықтың кез келген өзге нормасы сияқты, әкімшілік-құқықтық норма да гипотезадан, диспозициядан және санкциядан тұрады.
Гипотеза норманы жүзеге асырудың шынайы шарттарын, мән-жайларын көрсетеді, солар болған жағдайда тиісті түрде іс-әркет жасау керек немесе жасауға болады. Әкімшілік құқық нормасының гипотезасымен қаралатын жағдайлар әкімшілік құқық қатынастарын туғызатын, өзгертетін немесе тоқтататын заңдық айғақтар фактілер болып табылады. Мысалы, ӘҚБтК-тің 32-б. әкімшілік құқық бұзушылық жасаған кезде он алты жасқа толған адам әкімшілік жауаптылықта болуға тиіс деп бекіткен. Бұл жерде көрсетілген жасқа жету кінәліні әкімшілік жауапкершілікке тартуға оған уәкілетті органдарға құқық береді.
Диспозиция - әкімшілік-құқықтық норманың негізгі бөлігі - құқықтың осы нормасымен нұсқама жасалынатын міндеттелетін рұқсат берілетін немесе ұсынылатын мінез-құлық ережесінің өзін айқындайды.
Әкімшілік-құқықтық норманың санкциясында осы нормамен белгіленген ережені бұзушылар үшін туындайтын жағымсыз салдарлар көрсетіледі.
Әкімшілік-құқықтық норма қандай да болмасын актінің бабының немесе параграфының мазмұнына бара-бар емес. Бұл норманың ерекшелігі сол, санкция бірқатар жағдайларда гипотеза да осы норма енгізілген актінің мазмұнында әрқашанда тікелей көрініс таппайды, - көбінесе ол басқа актімен қаралады.
Әкімшілік-құқықтық нормаларды жүзеге асыру. Әкімшілік құқықтың нормаларын жүзеге асыру, құқықтың басқа салаларыныкі сияқты, оларда болатын талаптарды нақты іс-жүзіне асыру процесі болып табылады және оларды орындау, сондай-ақ қолдану, яғни солардың негізінде басқару процесінің нақты жағдайларына немесе субъектілеріне қатысты мемлекеттік-биліктік шешімдер қабылдау болуы мүмкін. Атқару - бұл нормаларда міндеттелген іс-әрекеттерді әкімшілік-құқықтық қатынастарға барлық қатысушылардың жасауы.
Әкімшілік-құқықтық нормаларды қолданудың атқарудан айырмашылығы, оны атқарушы билік органдары лауазымды адамдар жүзеге асырады және олардың материалдық немесе процессуалдық нормалар талаптарына негізделген дара құқықтық актілер шығаруынан нақты көрініс табады. Мысалы, Президенттің нақты адамды министр лауазымына тағайындау туралы жарлығы Конституцияның 44 - бабының 3-тармағын қолдану болып табылады.
Сонымен, атқарушы билік аясындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы ретінде әкімшілік құқық өзіне тәнді тәсілдермен және құралдармен қолданылып жүрген қазақстан заңнамаларының талаптарын орындауды, сондай-ақ реттелінетін қоғамдық қатынастардың қатысушыларының құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауды қамтамасыз етеді.
Құқықтық актiнiң орындалуын ұйымдастыру менбақылау1. Құқықтық актiнiң орындалуын ұйымдастыру уәкiлеттi мемлекеттiк органдардың (лауазымды адамдардың) қабылданған шешiмдi уақтылы және толық орындау жөнiндегi ұйымдастыру шараларын әзiрлеуi мен қабылдауы болып табылады. 2. Қажет болған жағдайда құқықтық актiнiң орындалуын қамтамасыз ету үшiн уәкiлеттi мемлекеттiк орган (лауазымды адам) оны орындау жөнiндегi ұйымдастыру шараларының жоспарын әзiрлеп, бекiтедi, ол тiкелей орындаушыларға жеткiзiледi. 3. Егер құқықтық актiде оны орындаудың нақты мерзiмдерi мен тiкелей орындаушылары айқындалмаса, оларды орындаушы мемлекеттiк орган немесе жоғары тұрған орган белгiлейдi және дереу тiкелей орындаушылардың назарына жеткiзiледi. 4. Қабылданған шешiмдердi уақтылы және толық орындау мақсатында мемлекеттiк орган немесе лауазымды адам олардың орындалуына бақылауды жүзеге асыруға тиiс. 5. Бақылау былайша бөлiнедi: 1) құқықтық актiлердiң (орындалуы құқықтық актiлерде көзделген шаралардың) орындалуын бақылау. Бұл жағдайда орындалуға тиiс шараларды қамтитын барлық құқықтық актiлер бақылауға алынады; 2) мемлекеттiк органдардың басшы лауазымды адамдарының қызметтiк сипаттағы өзге де құжаттардан туындайтын тапсырмаларының орындалуын бақылау;3) iшкi (тиiстi мемлекеттiк органның шегiнде) және сыртқы (өзге мемлекеттiк органдардың қызметiн) бақылау. Бұл орайда сыртқы бақылауды жоғары тұрған мемлекеттiк органдар мен лауазымды адамдар не осындай бақылауға арнайы уәкiлеттік берiлген мемлекеттiк органдар жүзеге асырады.6. Бақылау:1) қажетті ақпаратты талап ету;2) орындау туралы есептер мен баяндамаларды тыңдау және талқылау;3) ревизиялар және құжаттық тексерудiң өзге де нысандары;4) жергiлiктi жерге барып тексеру жолымен;5) заңдарға қайшы келмейтiн басқа да тәсiлдермен жүргізiледi.7. Бақылау:1) мемлекеттiк органдар мен лауазымды адамдар қызметiнiң олардың алдына қойылған мiндеттерге сәйкестiгi;2) орындаудың уақтылы және толымды болуы;3) орындау кезiнде заңдар талаптарының сақталу өлшемдерi бойынша жүргiзiледi.8. Бiр мәселе бойынша әртүрлi орындардың қатар тексерулер жүргiзуiне, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңдарында көзделмеген қайталап тексерулер жүргiзуге жол берiлмейдi. Құқықтық актiнiң орындалуын бақылаудыжүзеге асыру тәртiбi1. Күшiне енген құқықтық актiнiң орындалуын бақылауды жүзеге асыруға уәкiлеттi мемлекеттiк орган және (немесе) лауазымды адам қажет болған жағдайда бақылау жөнiнде шаралар әзiрлейдi. 2. Бұл орайда мемлекеттiк орган және (немесе) лауазымды адам оның орындалуы туралы келiп түскен ақпаратқа: 1) құқықтық актiнiң орындалу дәрежесi мен сапасын; 2) құқықтық актiнiң орындалуында ауытқулардың бар-жағын, олардың себептерiн анықтау және ауытқуларды жоюдың ықтимал шараларын белгiлеу; 3) бақылаудан алу не орындалу мерзiмiн ұзарту мүмкiндiктерiн; 4) құқықтық актiнiң орындалмағаны үшiн нақты лауазымды адамдардың жауапкершiлiгiн анықтау үшiн талдау жасайды. Ақпаратты талдау қорытындылары бойынша әзiрленген ұсыныстар құқықтық актiнiң орындалуын бақылауды жүзеге асыруға уәкiлетті мемлекеттiк органның басшылығына тиiстi шешiм қабылдау үшiн баяндалады. Қабылданған шешiм туралы орындаушылар хабардар етiледi. 3. Құқықтық актіде көзделген шараларды бақылаудан алу мен оның орындалу мерзiмiн ұзартуды уәкiлеттi мемлекеттiк орган және (немесе) лауазымды адам жүзеге асырады. 4. Жоғары тұрған мемлекеттiк органның не орындаушы органның бақылау қызметi құқықтық актiде белгiленген орындау мерзiмi өткенге дейiн орындаушыға алдын ала тиiстi жазбаша ескерту жiбередi. Мемлекеттiк органдардың құқықтық актiлерiнiңкүшiне енуi және қолданылуының тоқтатылуы1. Егер мемлекеттiк органның құқықтық актiсiнде неғұрлым кеш мерзiм белгiленбесе, ол қабылданған кезiнен бастап күшiне енедi. 2. Мемлекеттiк органның құқықтық актiсi осы құқықтық акт арналған адамдар оның талаптарын немесе онда қамтылған тапсырмаларды орындаған кезден бастап қолданылуын тоқтатады. 3. Құқықтық актiнiң қолданылуы тоқтатылғанға дейiн бұл құқықтық актiнi қабылдаған мемлекеттiк орган, одан жоғары тұрған мемлекеттiк орган не сот оның қолданылуын тоқтата тұруы, өзгертуi немесе күшiн жоюы мүмкiн. 4. Мүдделi тұлғалардың жоғары тұрған мемлекеттiк органға немесе сотқа құқықтық актiнiң күшiн жою, өзгерту немесе қолданылуын тоқтата тұру туралы арыз беруi тиiстi шешiм қабылданғанға дейiн құқықтық актiнiң қолданылуын тоқтата тұрады.
Мемлекеттiк органдардың жұмысын жоспарлау1. Мемлекеттiк органдар өз қызметін тоқсанға, жылға және келешектегi ұзақ мерзiмге арнап жасалатын жұмыс жоспарларына сәйкес жүзеге асырады. 2. Мемлекеттік органның жұмыс жоспарлары: 1) органның құрылымдық бөлiмшелерiнiң ұсыныстары негізiнде алдын ала жасалып, оларды органның басшысы бекiтедi; 2) нормативтiк құқықтық актiлердi орындау үшiн және жоғары тұрған мемлекеттiк органдардың жұмыс жоспарлары ескерiле отырып жасалуы мүмкiн. 3. Мемлекеттiк органның жұмыс жоспары негiзiнде осы органның құрылымдық бөлiмшелерi өздерiнiң жұмыс жоспарларын жасайды. 4. Жоғары тұрған мемлекеттік органның жұмыс жоспарына сәйкес қаралатын мәселелердiң тiзбесi жоғары тұрған органның жұмыс жоспарына енгiзiлген осы мәселелер қарауына жататын төменгi тұрған мемлекеттiк органдар мен ұйымдарға жiберiледi.
1
5
Әкімшілік рәсімдер
Әкiмшiлiк рәсiмдер деп: 1) мемлекеттiк органдар мен лауазымды адамдардың мемлекеттiк функциялар мен лауазымдық өкiлеттiктердi жүзеге асыру кезiнде шешiмдер қабылдау мен орындау тәртiбi және оларды ресiмдеу; 2) мемлекеттiк аппараттың жұмысын ұйымдастыру рәсiмi; 3) азаматтардың өз құқықтарын iске асыру жөнiндегi өтiніштерiн қарау рәсiмдерi, сондай-ақ азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерiн әкiмшiлiк қорғау рәсiмдерi; 4) экономика саласындағы шешiмдер қабылдау рәсiмдерiнiң негiзгi бастаулары ұғынылады. 2. мемлекеттiк органдар деп мемлекет атынан Конституция, заңдар, өзге де нормативтік құқықтық актiлер арқылы: 1) жалпыға бiрдей мiндетті мiнез-құлық ережелерiн белгілейтiн актiлер шығару; 2) әлеуметтiк мәнi бар қоғамдық қатынастарды басқару мен реттеп отыру; 3) мемлекет белгiлеген жалпыға бiрдей мiндеттi мiнез-құлық ережелерiнiң сақталуына бақылау жасау жөнiндегі функцияларды жүзеге асыруға уәкiлеттік берiлген мемлекеттiк мекемелер ұғынылады. 2-1. Мемлекеттiк органның құзыретi деп мемлекеттiк орган қызметiнiң нысанасын айқындайтын оның белгiленген өкiлеттiктерiнiң жиынтығы ұғынылады;мемлекеттiк органның өкiлеттiктерi деп мемлекеттiк органның заңдарда белгiленген құқықтары мен мiндеттерi ұғынылады;мемлекеттiк органның құқықтары деп заңдарда белгiленген белгiлi бiр iс-әрекеттi жасау, басқа тұлғадан (басқа тұлғалардан) белгiлi бiр мiнез-құлықты (ic-әрекеттi немесе iс-әрекет жасаудан тартынуды) талап ету мүмкiндiгi ұғынылады;мемлекеттiк органның мiндеттемелерi деп заңдарда белгiленген, мемлекеттiк орган орындауға мiндеттi iс-әрекет шеңберi ұғынылады;мемлекеттiк органның мiндеттерi деп мемлекеттiк орган қызметiнiң негiзгi бағыттары ұғынылады;мемлекеттiк органның функциялары деп мемлекеттiк органның қызметтi заңдарда белгiленген өкiлеттiктер шегiнде жүзеге асыруы ұғынылады. 3. Лауазымды адамдар деп осы Заңда мемлекеттiк функцияларды (өкiмет өкiлiнiң функцияларын) тұрақты, уақытша немесе арнайы өкiлеттiк бойынша жүзеге асыратын не мемлекеттiк органдарда ұйымдастырушылық-өкiмдiк немесе әкiмшілiк-шаруашылық функцияларын орындайтын адамдар ұғынылады. Конституцияның, заңдардың және өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң талаптарына байланысты лауазымды адамдар өздерiне жүктелген функцияларды: 1) жеке-дара өкiм жүргiзу тәртiбiмен мемлекеттiң нақты лауазымды адамының атынан; 2) нақты мемлекеттiк органда шешiмдер қабылдаудың заңдарда көзделген тәртiбiне байланысты жеке-дара өкiм жүргiзу тәртiбiмен не алқалық тәртiппен нақты мемлекеттiк органның және оның құрылымдық бөлiмшелерiнiң атынан жүзеге асыра алады. Мемлекеттiк органдардың өз функцияларын жүзегеасыруы кезiнде шешiмдер қабылдауы1. Мемлекеттiк органдар мен лауазымды адамдар мемлекеттiк функциялар мен лауазымдық өкiлеттiктердi жүзеге асыруы кезiнде құқықтық актiлер шығару арқылы шешiмдер қабылдайды. 2. Мемлекеттiк органдардың құқықтық актiсi жеке қолданылатын актiлерге жатады, белгiленген нысандағы жазбаша ресми құжат болып табылады және: 1) бiр рет не өзгеше шектеулi түрде қолдануға есептеледі; 2) (немесе) заңдарда регламенттелген жағдай шеңберiнде белгiлi бiр тұлғаға не өзге де белгiлi бiр тұлғалар тобына қолданылады; 3) (немесе) белгiлi бiр тұлғаның немесе тұлғалардың өзге шектеулi тобының құқықтары мен мiндеттерiн белгiлейдi, өзгертедi, тоқтатады немесе тоқтата тұрады. 3. Жеке қолданылатын құқықтық актiлер Қазақстан Республикасының заңдарына кiрмейдi және нормативтiк құқықтық актiлерге жатпайды. 4. Жеке қолданылатын құқықтық актiлердi қабылдау рәсiмдерi, олардың ресiмделуiн, орындалуын және орындалуына бақылау жасауды ұйымдастыру осы Заңмен және өзге де нормативтiк құқықтық актiлермен белгiленедi.
Құқықтық актілерге және олардың ресiмделуiнеқойылатын талаптар1. Мемлекеттiк органдардың құқықтық актiсi мынадай талаптарға сай келуге тиiс: 1) құқықтық акт Қазақстан Республикасының Конституциясына, заңдарға және жоғары тұрған мемлекеттiк органдардың құқықтық актiлерiне қайшы келмеуге тиiс; 2) құқықтық актiнiң құрылымы реттеу нысанасының толық ашылуын қамтамасыз етуге, ал мазмұны дайындалып жатқан құқықтық актiнiң бiркелкi түсiнiлуi мен қолданылуын қамтамасыз етуге тиiс; 3) құқықтық актiде белгiленiп отырған шаралардың мазмұны анық баяндалуға, құқықтық актiнiң күшi қолданылатын және (немесе) оларды белгiленген мерзiмде iске асыру үшiн жауапты адамдар тобы айқын белгiленуге тиiс; 4) басқарудың төменгi деңгейлерiнде iске асыруды қажет ететiн құқықтық актiлерде белгiлi бiр мемлекеттiк органдарға және (немесе) лауазымды адамдарға оларды орындау жөнiнде берiлетiн нақты тапсырмалар болуға тиiс. 2. Мемлекеттiк органдардың Қазақстан Республикасы Конституциясының талаптарына және Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келетiн құқықтық актiлерi қабылданған кезiнен бастап жарамсыз болып табылады және Қазақстан Республикасының аумағында қолданылмауға тиiс. 3. Әртүрлi деңгейдегi мемлекеттiк органдар қабылдаған құқықтық актiлер бiр-бiрiне қайшы келген жағдайда, жоғары тұрған мемлекеттiк органның құқықтық актiсi қолданылады. 4. Бiр деңгейдегi мемлекеттiк органдар қабылдаған құқықтық актiлер бiр-бiрiне қайшы келген жағдайда осы шешiмдi қабылдау құзыретiне кiретiн органның құқықтық актiсi қолданылады. Мүдделi тұлғаның арызы бойынша бiр құқықтық актiнiң басқа құқықтық актiден басымдығы туралы шешiмдi жоғары тұрған мемлекеттiк орган немесе сот қабылдайды.5. Мемлекеттiк органдардың құқықтық актiсiнде, осы баптың 1-тармағында көзделген талаптардан басқа, мынадай деректемелер болуға тиiс:1) құқықтық актінiң атауы;2) сол актіде қаралатын нысананы белгiлейтiн тақырып;3) актiнің қабылданған орны мен күнi;4) тиiстi актiге қол қоюға уәкiлетті адамның (адамдардың) қойған қолы (қолдары);5) органның мөрi.1. Азаматтардың құқықтарын iске асыру рәсiмдерiнде:1) азаматтар мемлекеттiк органдар мен лауазымды адамдарға заңдық маңызы бар фактiлердi растайтын құжаттардың ең аз санын беруге мiндеттi болатын құқықтарды iске асыру тәртiбi; 2) азаматтардың құқықтарын iске асырудың және олардың заңды мүдделерiн қамтамасыз етудiң ең қысқа мерзiмi; 3) азаматтардың құқықтарын iске асыру жөнiндегі шешiмнiң жобасы келiсiлетiн орындардың ең аз саны; 4) тиiстi адамның немесе органның iстi қарайтын орны мен уақыты туралы азаматтарға алдын-ала хабарлануы; 5) азаматтың өтiнiшiн қарауға байланысты iстiң материалдарымен оның танысу мүмкiндiгi, азаматтың өз өтiнiшi бойынша талқылауға жеке қатысу мүмкiндiгi; 6) азаматтың өтiнiшiне байланысты iс материалдарының басқа лауазымды адамға негiзсiз берiлуiне жол бермей, азаматтың өтiнiшi жөнiндегi iстi бiр ғана лауазымды адамның жүргiзуi; 7) азаматтың өтiнiшiн қарауды мәселенiң объективтi шешiлуiне мүдделi емес деп ойлауға негiз бар адамға жүктеу жағдайларына жол берiлмеуi көзделуге тиiс. 2. Азаматтардың құқықтарын iске асыру рәсiмдерiнде: 1) шағымды берген немесе шағымда мүддесi көзделген адамға зияны тиетiндей етiп шағымның өңiн айналдыруға; 2) өтiнiште iс-әрекеттерiне шағым айтылған лауазымды адамдарға өтiнiштi жiберуге; 3) азаматтардың жеке өмiрi, жеке және отбасылық құпиялары туралы мәлiметтердi олардың келiсiмiнсiз жария ету мүмкiндiгiне; 4) азаматтың өтiнiшке қатысы жоқ жеке басы туралы деректердi анықтауға жол берiлмеуге тиiс. Азаматтардың өтiнiштерi1. Азаматтардың өтінiштер беру, оларды тiркеу тәртiбi, олардың мемлекеттiк органдарда қаралу мерзiмдерi Қазақстан Республикасының заңдарымен белгіленедi. (РҚАО-ның ескертуі: қараңыз. ) 2. Iстi қарау барысында: 1) мемлекеттiк орган мен лауазымды адам өтiнiшке байланысты нақты мән-жайларды анықтайды және зерттейдi, өтiнiш бойынша шешiм қабылдау кезiнде басшылыққа алынуы керек құқық нормаларын айқындайды және қажет болған жағдайда шешiм қабылдау үшiн қажеттi құжаттар мен материалдарды белгiленген тәртiппен сұратады және алады; 2) азамат өзiнiң өтiнiшiн қарайтын лауазымды адамға дәлелдерiн жеке баяндауға, сондай-ақ өз өтiнiшiнiң негiздiлiгiн растайтын қосымша материалдарды табыс етуге құқылы. 3. Азаматтардың мемлекеттiк орган бөлiмшелерiне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Апта №
Дәріс атауы және тезистері
Сағат көлемі
1
Мемлекеттік басқарудың мәні және ерекшеліктері
Мемлекеттік басқарудың нысаны - атқарушы билік органының (лауазымды адамның) өзінің құзіреті шеңберінде жүзеге асырылған және белгілі бір салдарлар туғызатын қызметінің сыртқы көрінісі.
Мемлекеттік басқару нысандарының түрлері: - құқықтық ;
- құқықтық емес;
Басқарудың құқықтық нысаны белгілі бір заңдық салдарлардың болуына әкеп соғады.
Басқарудың құқықтық нысаны былайша жіктеуге болады: - құқық шығару, құқық қолдану, шарт жасасу. Нормативтік құқықтық актілерді дайындау және қабылдау атқарушы билік органдарының негізгі жұмысы, осы актілерді қабылдау арқылы заңдардың орындалуын қамтамасыз етеді. Нормативтік актілерді дайындау, талқылау, қабылдау және жариялау тәртібі заңмен белгіленеді.
Келісім шартқа отыру басқару қызметін бірігіп жүргізуді көздейді. Келісім шартқа отыру мемлекеттік басқару органдары қызметінің көлденең деңгейдегі үйлесімділігін қамтамасыз етеді.
Құқықтық емес нысаны заңдық салдарлардың болуына әкеп соқтырмайды. Оларға ұйымдастырушылық жәнематериалдық-техникалық әрекеттер жатады. Ұйымдастырушылық әрекеттерге - заңдар мен нормативтік актілердің мазмұнын түсіндіру, аттестация өткізу, лауазымды тұлғалар мен қызметкерлерге нұсқаулар беру, басқару органдарының жұмысын қорытындылау, жиналыстар мен кеңестер өткізу жатады.
Материалдық-техникалық әрекеттерге басқару органдары мен лауазымды тұлғалардың жұмысын ақпарат құралдарымен қамтамасыз ету, іс жүргізуді жүзеге асыру(құжаттарды көбейту, оларды сақтау, хат алысу), есепке тіркеу жұмыстары, қажетті құжаттармен қамтамасыз ету жатады.
Мемлекеттік басқару әдісі - бұл басқару субъектісінің басқару объектісіне ықпал ету тәсілі (амалы); Ол басқарудың алдына қойылған мақсаттары мен міндеттеріне қол жеткізу үшін басқарудың функцияларын іске асыру үшін пайдаланылады.
Мемлекеттік басқару әдісінің белгілеріне мыналар жатады:
- мемлекеттік қызметтің белгілі бір түрін мақсатты түрде танумен табиғи байланысты болады;
- басқару қызметі субъектісінің объектіге басқару ықпалын білдіреді:
- басқару субъектісінің өз құқық өкілеттігін іске асырудың құралы(амалы);
- тиісті объектіге арналған;
- алға қойылған басқару мақсатына нақты жағдайларда қол жеткізудің қолайлы тәсілі;
- белгілі бір мерзімдік шеңберлері болады.
Биліктің кез-келген саласының, соның ішінде атқарушы биліктің де қызмет атқаруы басқару әдістерін қолданумен байланысты болады. Басқару әдістері әкімшілік құқық субъектілерінің қызметін ұйымдастырудың, басқару процесінде пайда болатын нақты мәселелерді шешудің, сондай-ақ басқару объектілеріне ықпал етудің тәсілі болып табылады.
Атқарушы билік органдары азаматтар мен қоғамның саяси, әлеуметтік-экономикалық және басқа да мүдделері мен қажеттіліктерін жүзеге асыруда әкімшілік құқықтың 2 түрлі әдісін қолданады:
1 субординация;
2 координация;
Субординация - төменгі сатыдағы қызметшілердің жоғарытұрған қызметшілерге қызмет бабында қатаң бағынуын білдіреді.
Координация - орталық атқарушы органдар, олардың қызметшілері және лауазымды тұлғалардың басқару міндеттерін шешуде үйлесімділік пен келісімділік арқылы шешуі.
Мемлекеттік басқару әдістерін топтастыру.
Мемлекеттік басқару әдістері ықпал ету сипаты бойынша тікелей(тура) және жанама болып 2 топқа жіктеледі. Тікелей әдістерге - иландыру мен мәжбүрлеу жатады.
Иландыру дегеніміз - басқару субъектісінің басқарылатын объектіге мақсатты бағытталған ықпал ету процесі, соның нәтижесінде басқару субъектісінің идеялары, құндылықтары мен нұсқаулары басқару объектісінің ішкі идеяларына, жеке нұсқауларына айналады.
Мәжбүрлеу дегеніміз - арнайы өкілетті субъектінің қоғамдық тәртіп пен қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында белгіленген процессуалдық нысандарда қолданатын, әкімшілік құқықтың нормаларына негізделген психикалық, физикалық, материалдық немесе ұйымдастырушылық ықпал жасау құралдары.
Жанама әдістерге әлеуметтік-психологиялық және экономикалық әдістер жатады.
2
2
Мемлекеттік басқару қағидаттары
1)заңдылық; 2) төменгi мемлекеттiк органдар мен лауазымды адамдардың жоғары тұрған органдар мен лауазымды адамдарға бағынуы; 3) заң мен сот алдында баршаның теңдiгi; 4) азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының басымдығы, азаматтар мен ұйымдардың өтiнiштерiн қарау кезiнде төрешiлдiк пен сөзбұйдалық көрiнiстерiне жол бермеу; 5) әкiмшiлiк рәсiмдерiнде көзделген iс-әрекеттер мен актiлердiң барлық азаматтар, ұйымдар мен лауазымды адамдар үшiн мiндеттiлiгi; 6) жеке адамның, қоғам мен мемлекеттiң өзара жауапкершiлiгi мен мүдделерiнiң теңбе-тең болуы; 7) мемлекеттiк құпиялар және заңмен қорғалатын өзге де құпия туралы заңдарды қатаң сақтай отырып, қоғамдық пiкiр мен жариялылықты ескеру; 8) мемлекеттiк билiктiң беделiн қолдау мен Қазақстан Республикасының беделiн түсiретiн және мемлекеттiк қызмет мүдделерiне қайшы келетiн iс-әрекеттерге жол бермеу, соның iшiнде сыбайлас жемқорлық көрiнiстерiне қарсы тұру, мемлекеттiк қызметшiлер үшiн заңдарда белгіленген тыйымдар мен шектеулердi қатаң сақтау;9) барлық деңгейдегi мемлекеттік органдар үшiн әкiмшiлiк рәсiмдер талаптарының бiрыңғай болуы;10) барлық мемлекеттiк органдар мен мемлекеттiң лауазымды адамдары құзыреттерiнiң ара-жiгін айқын межелеу және олардың келісе отырып жұмыс iстеуi;11) үнемдiлiк пен тиiмдiлiк принциптерiне негiзделедi.
Мемлекет қызмет туралы заңдар ҚР Конституциясынан, ҚР Мемлекеттік қызмет туралы заңынан және республиканың өзге де нормативтік құқықтық актілерінен тұрады. (2-бап).
ҚР Мемлекеттік қызмет туралы заңы 1999 жылдың 23 шілдеде қабылданып,2000жыл 1 қаңтардан бастап күшіне енді; ал 2001 жыл 4 маусымда; 2003 жыл 25 қыркүйекте өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. Мемлекеттік қызмет туралы заң 8-тараудан және 30-баптан тұрады.
Мемлекеттік қызмет - азаматтардың мемлекеттік органдар мен олардың аппараттарында конституциялық негізде жүзеге асырылатын және мемлекеттік басқаруды жүзеге асыруға, мемлекеттің өзге де міндеттері мен функцияларын іске асыруға бағытталған кәсіби қызметі.
Мемлекеттік қызметтің негізгі белгісі ретінде - оның заңға қатаң бағынуы арқылы жүзеге асуын көрсетуге болады. Мемлекеттік қызмет белгілі бір қағидаттар негізінде құрылады, бұл принциптер заңның 3 бабында көзделгенген және бір-бірімен тығыз байланысты болады. Оларға:
- заңдылық принципі, мемлекеттік қызметшілердің ранг, өзге де дәрежесіне қарамастан заң алдындағы теңдігі. Заңнан кішкене болса да алшақтық азаматтың құқықтары мен заңды мүдделеріне, бүкіл қоғам мен мемлекет мүддесіне елеулі залал келтіреді.
- қазақстандық патриотизм.
- мемлекеттік биліктің 3-ке бөлінуіне қарамастан, мемлекет қызмет жүйесінің біртұтастығы.
- азаматтардың құқықтарының, бостандықтарының және заңды мүдделерінің мемлекеттік мүддесі алдында басымдығы яғни азаматтар мүддесінің мемлекет мүддесінен әрқашан жоғары екендігін айғақтайды.
- мемлекет қызметтің жалпыға ашықтығы, қол жетімділігі; өздерінің қабілеті мен кәсіби даярлығына сәйкес азаматтардың оған кіруге тең құқылығы.
- азаматтардың мемлекеттік қызметке кіруге еріктілігі.
- өз өкілеттіктері негізінде жоғары тұрған мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар қабылдайтын шешімнің төменгі мемлекеттік органдар қызметшілерінің орындауы үшін міндеттілігі.
- мемлекеттік қызметшінің бақылауда болуы және есеп беріп отыруы.
- барлық азаматтар мен лауазымды адамдар үшін мемлекеттік қызметшілердің заңды талаптарын орындаудың міндеттілігі.
- мемлекеттік құпия және заңмен қорғалатын өзге де құпия боп табылатын қызметті қоспағанда, қоғамдық пікір мен жариялылықты ескеру.
- мемлекеттік қызметшінің құқықтық және әлеуметтік қорғалуы.
- мемлекеттік қызметшілерді қызметтік міндеттерін адал, ынталы атқарғаны, ерекше маңызды не күрделі тапсырмаларды орындағаны үшін көтермелеу;
- мемлекеттік қызметшілерді қызметтік міндеттерін орындамағаны не тиісінше орындамағаны және өздерінің өкілеттігін асыра пайдаланғаны үшін жеке жауапкершілігі.
- мемлекеттік қызметшінің кәсіпқойлығы мен жоғары біліктілігі.
- мемлекет қызметшілерінің қызмет перспективасы.
-мемлекеттің қызметшілердің біліктілігін арттыруды үздіксіз жүргізу
Заңның 1-бабына сәйкес, мемлекеттік қызметші деп - мемлекеттік органда заңдарда белгіленген тәртіппен республикалық не жергілікті бюджеттен не ҚР Ұлттық банкінің қаржысынан ақы төленетін қызметті атқаратын және мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыру мақсатында лауазымдық өкілеттікті жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының азаматын айтамыз.
Мемлекеттік қызметшілердің негізгі міндеттеріне 9-бапқа сәйкес мыналар жатады:
- Қазақстан Республикасы Конституциясы мен заңдарын сақтау;
- ҚР Президенті бекіткен тәртіппен мемлекеттік қызметшінің антын беру;
- азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарының, заңды мүдделерінің сақталуын және қорғалуын қамтамасыз ету;
- өзіне берілген құқықтар шегінде және қызмет міндеттеріне сәйкес өкілеттіген жүзеге асыру;
- мемлекеттік тәртіп пен еңбек тәртібін сақтау;
- өзіне заңда белгіленген шектеулерді қабылдау;
- заңдарда белгіленген қызметтік әдеп нормаларын сақтау;
- белгіленген мерзімде олардың өтініштерін қарау, сол бойынша тиісті шараларды қолдану;
- қызметтік міндеттерін атқару кезінде алған, азаматтардың жеке өмірін, ар-намысын және қадір-қасиетін қозғайтын мәліметтерді құпия сақтауға және олардан заңдарда көзделген жағдайларды қоспағанда, мұндай ақпарат беруді талап етпеу;
- мемлекеттік және заңмен қаралатын өзге де құпияларды, соның ішінде мемлекеттік қызметтен босатылғаннан кейін де бұл жайында қолхат бере отырып, сақтау;
- мемлекеттік меншіктің сақталуын қамтамасыз ету және тағы басқа жатады.
Мемлекеттік қызметшілердің құқықтары 8-бапқа сәйкес төмендегіше:
- азаматтарға ҚР Конституциясы мен заңдары арқылы кепілдіктер берілген құқықтар мен бостандықтарын пайдалануға.
- өз өкілеттігі шегінде мәселелерді қарауға және олар бойынша шешімдер қабылдауға қатысуға; тиісті органдар мен лауазымды адамдардың оларды орындауын талап етуге;
- тиісті бюджет қаражаты есебінен қайта даярлануға (қайта мамандануға) және біліктілігін арттыруға;
- белгіленген тәртіппен лауазымдық міндеттерін атқару үшін қажетті ақпараттар мен материалдар алуға.
- біліктілігі мен қабілеті, өзінің қызметтік міндеттерін адал орындауы ескеріле отырып, қызмет бабында жоғарылауға.
-қызметшінің пікірінше, негізсіз айыпталған ретте қызметтік тексерілу жүргізілуін талап етуге.
- әлеуметтік және құқықтық жағынан қорғалуға;
- зейнетақымен және әлеуметтік қамсыздандырылуға;
- мемлекеттік қызметтен өз қалауы бойынша шығуға, және т.б. құқылы.
1
3
Қ Мемлекеттік басқарудың ұйымдық құрылымы,оны жетілдіру мәселелері
Құқықтың әрбір саласының пәні қоғамдық қатынастардың адамдар байланыстарының белгілі бір аясы болып табылады, оларды реттеу тиісті саланың нормаларымен жүзеге асырылады. Мемлекеттік қызмет және басқару пәні - атқарушы билік мемлекеттік басқару аясындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы болып табылатын құқықтың дербес салаларының бірі. Сондықтан құқықтың бұл саласының пәнін оқып үйрену кезінде ең алдымен атқарушы билік деген не екенін, оның мәні мен әлеуметтік міндетінің неден тұратынын білу қажет.
Заңдық мағынада билік деп, әдетте, субъектінің органның, лауазымды адамның, билік өкілінің, т.б. өз еркіне әлде біреуді бағындыру құқығы, мүмкіндігі және өкілеттігі; біреудің іс-әрекеттерін басқару; бірін билік етуші, басқарушы, ал екіншісін бағынышты, басқарылушы деп білу түсініледі. Әлеуметтік аяда адамдар мен олардың бірлестіктерінің арасында, қоғам мен жеке адамның, мемлекет пен азаматтың арасында қалыптасатын қоғамдық қатынастардағы басқарушы тарапты басқарудың субъектісі, ал басқарылушыны - объектісі деп атайды. Басқарудың объектілері басқару субъектісінің - толық ұйымдастыру жағынан немесе біршама бағынысында болуы мүмкін. Белгілі бір мақсаттарға жету үшін қандай да болмасын қызметтің қатысушыларына, адамдардың саналы-ерікті мінез-құлқына, қоғамдық қатынастарды ұйымдастыруға мемлекеттік те, мемлекеттік емес те органдар басқарушылық ықпал жасайды. Сондықтан әлеуметтік аядағы басқару екі түрге бөлінеді: мемлекеттік және мемлекеттік емес. Басқарудың субъектісі мен объектісінің арасындағы қатынастар өзара байланысты құқықтармен және міндеттермен, сондай-ақ өзінің мінез-құлқы үшін қолданыста бар жауапкершіліктің түрлерімен сипатталады.
Мемлекеттік басқару - бұл мемлекеттік билікті жүзеге асыру, мемлекеттік - биліктік өкілеттіктерді іске асыру жөніндегі Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдары қызметі түрлерінің бірі. Бірақта олардың мемлекеттік - басқарушылық әкімшілік өкілеттіктері бірдей емес.
Мемлекеттік биліктің мәні мен құрылымы Конституция мен конституциялық заңдарда бекітілген. Мемлекеттік билік заңнамаларға, мемлекеттік аппаратқа, матариалдық қорларға, ақша қаржыларына, иландыру мен мәжбүрлеу механизмдеріне тетіктеріне сүйенеді. Сонымен бірге ол белгілі бір идеяны иеленуші, өнегелі ақтаулы, легитимді, заңды болуы керек.
Жоғарыда айтылғандай, Конституцияның 3-бабының 4-тармағы бойынша Республикада мемлекеттік билік заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну принципіне сәйкес жүзеге асырылады. Бұл Конституциямен Батыс елдерінде кең тараған және өзін екі жүз жыл бойы ақтаған біртұтас мемлекеттік билік жүйесін оның үш-заң шығарушы, атқарушы және сот-тармақтарына көлбеу бойынша бөлу принпипі, сондай-ақ айқын тік субординация принципі бекітілгендігін білдіреді. Осыған сәйкес Конституциямен және ағымдағы заңнамалармен мемлекеттік билік органдарының арасында олардың қарауына жататын мәселелер мен өкілеттіктердің шекарасын ажырату принциптері мен тәртібі белгіленген. Республикалық органдардың қарауына жататын мәселелер - реттелуі Конституциямен және Заңнамалармен олардың құзыретіне жатқызылған қоғамдық қатынастар аясы, ал жергілікті мемлекеттік басқару органдарының қарауына жататын мәселелер - олардың құзыретіне жатқызылғандар. Мемлекеттік билік органының құзыреті - оның қарауына жатқызылған мәселелер бойынша өкілеттіктерінің жиынтығы. Мемлекеттік билік органының өкілеттігі - құқықтық актілер қабылдау, сондай-ақ оның өзге де мемлекеттік биліктік өкілеттіктерді жүзеге асыру жөніндегі құқықтары мен міндеттері.
Билік тармақтары бірі мен бірі өзара байланысты, бірақ сонымен бірге белгілі бір дербестікпен сипатталады. Әрбір мемлекеттік орган мемлекеттік функцияларды жүзеге асыру жөніндегі өзіне тиісті жұмыс бөлігін атқарады.
Атқарушы билік тармағын алатын болсақ, ол ұйымдастыру - басқарушылық, атқару - өкім ету сипаты бар функцияны жүзеге асырады. Іс жүзінде оларды мемлекеттің арнаулы органдары - атқарушы билік органдары орындайды, олардың қызметі заңдардың негізінде және соларды орындау үшін мемлекет пен оның аппаратының күнделікті ағымдағы жұмыс істеуін қамтамасыз ету мақсатында іске асырылады.
Атқарушы билікті жүзеге асыру өкілеттіктері мен мүмкіндіктері Үкіметке, министрліктерге, агенттіктерге, комитеттерге және басқа республикалық және жергілікті атқарушы билік органдарына, сондай-ақ бірқатар лауазымды адамдарға берілген.
Мемлекеттің мақсаттарын, функциялары мен міндеттерін жүзеге асыруға бағытталған атқарушы билік органдарының қызметі заңнамаларда, ең алдымен Конституцияда белгіленген.
Атқарушы билік органдарының функциясы - Заңдарды орындау және олардың орындалуын бақылап отыру, бұл осы органдардың атауында көрініс тапқан. Заң шығарушы орган заңдарды дайындап, қабылдайды, атқарушы билік органдары оларды орындайды, іске асырады. Соңғыларға өзінің қалауы бойынша, бірақ заңның шеңберінде, шешімдер қабылдау және нормативтік құқықтық актілер, сондай-ақ нормативтік емес актілер - құқық қолдану актілерін мысалы, тиісті лауазымға мемлекеттік қызметшілерді тағайындау туралы бұйрықтар немесе өкімдер шығару құқығы берілген. Осы шешімдер мен актілердің бәрі заңдарға негізделуі және оларды тиісінше нақтылап, дамытуы яғни заңға тәуелді болуы тиіс. Заңға тәуелді нормативтік актілер шығару және оларды жүзеге асыру жөніндегі қызмет өкім етуші деп аталады.
Атқарушы билік органдары қызметінің негізгі бағыттары функциялары мыналар болып табылады:
болжау - қолда бар ақпараттың, оның ішінде ғылым негізінде қандай болса да оқиғалардың немесе процестердің дамуындағы өзгерістерді алдын ала болжау;
жоспарлау - әлдебір басқарылатын қызметтің бағыттарын, мақсаттарын, міндеттері мен күтілетін нәтижелерді, пропорцияларды, қарқындар мен нақты сандық және сапалық көрсеткіштерді анықтау;
басқарушы және басқарылушы кіші жүйелерді ұйымдастыру мысалы, басқару органдарын құру, олардың функцияларын, бағыныстылығын, құқықтары мен міндеттерін айқындау, кадрларды таңдау мен орналастыру және т.б.;
құқықтық реттеу - қандай да болмасын бір қызметтің және тиісті құрылымдардың жұмыс істеуінің құқықтық тәртібін белгілеу;
жалпы басшылық жасау және жедел - өкім етушілік жұмыс әртүрлі басқару органдарының, лауазымды адамдардың, ұйымдардың іс-қимылдарын алдын ала және күнделікті үйлестіру келісу.
бақылау - заңдарды, жоспарларды, бағдарламаларды орындаудағы бұзушылықтарды табу және жою және шаралар, оның ішінде белгіленген тәртіпті бұзушыларға, қолдану үшін істің нақты жағдайын тексеру;
атқарушы - өкім етуші қызметті және, оның ішінде оның түпкі нәтижелерін жүзеге асыру үшін адам, материалдық, қаражаттық және өзге де құралдарды ресурстарды ескеру;
ақпараттық қамтамасыз ету және ақпараттық талдау жұмысы;
әдістемелік басшылық жасау;
кадрмен, материалдық-техникалық заттармен қамтамасыз ету, қаржыландыру тағы с.с.
Атқарушы билік органдары шешім дайындап, қабылдаудан, оны орындаудан, орындалуына бақылау жасаудан және қорытындысын шығарудан тұратын басқару процесін жүзеге асырады. Айқын етіліп, иерархиялы (сатылы) құрылған басқару органдары жүйесінің және олар жасақталған кәсіби қызметшілер корпусының болуы атқарушы билікке тәнді белгі болып табылады. Олардың билігінде материалдық қорлар мен ақша қаржылары, адам мен ақпарат ресурстары болады. Олардың өкілеттіктерін іске асыру барысында жеке және заңды тұлғалардың құқықтары, міндеттері мен заңды мүдделері, экономиканың мемлекеттік және мемлекеттік емес секторларының әр түрлі ұйымдарының қалыпты қызметі қамтамасыз етіледі.
Міне не себептен атқарушы билікті ұйымдастыру туралы мәселе тиімді қазақстан мемлекеттілігін қалыптастыруда аса маңызды мәселелердің қатарына жататындығы. Бұл орайда бірінші кезектегі назар атқарушы биліктің ең жақсы құрылымын іздеп табуға және олардың өзара қарым-қатынастарына, оның әрбір органы мен лауазымды адамының құзыретін дұрыс белгілеуге, атқарушылық тәртіпті нығайтуға, барлық мемлекеттік қызметшілердің іскерлік біліктілігі мен жауаптылығын арттыруға аударылады.
Сонымен, атқарушы билік органдарының мазмұнындағы маңыздысы - бұл ұйымдық - басқарушылық және атқару - өкім етушілік сипаты бар мемлекеттік функцияларды іске асыру жөніндегі өкілеттіктер мен шынайы мүмкіндіктердің болуы; осы қызметті іске асыру кезінде мемлекеттік қоғамдық мүддені білдіретін басқарудың құқықтық актілерін пайдалану.
Мемлекеттік емес басқарудың мән-мағынасы өзгеше болып табылады, оны жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінде, қоғамдық бірлестіктерде және жекеменшік ұйымдарда атқарушы органдар жүзеге асырады. Қолданыстағы заңнамалар оларға мемлекеттік - биліктік өкілеттіктер бермеген, өйткені оларға әлеуметтік басқарудың басқа түрлері жүктелген.
Жоғарыдағы айтылғандардың негізінде әкімшілік құқықтың пәні туралы мынандай қорытынды жасауға болады. Оны мемлекеттік басқаруды жүзеге асыру кезінде пайда болатын, өзгертілетін және тоқтатылатын қоғамдық қатынастардың үлкен тобы құрайды. Басқару қатынастары өзінің бағытталуы және оларды әкімшілік құқықтың нормаларымен реттеу мақсаттары сыртқы да, сондай-ақ ішкі ұйымдастырушылық та болуы мүмкін.
Сыртқы қатынастар деп, солардың шеңберінде атқарушы билік органдарының міндеттері, функциялары мен өкілеттіктері тікелей іске асырылатын болғандықтан аталады, өйткені атқарушы билік органдары тарапынан басқарушылық ықпал басқарылатын сыртқы объектілердің еркі мен мінез-құлқына жасалынады. Сыртқы қатынастар болып:
атқарушы биліктің әр түрлі органдарының қатар бағынушылардың және қатар бағынушылығы жоқтардың арасындағы;
атқарушы билік органдары мен азаматтардың арасындағы;
атқарушы билік органдары мен олардың ұйымдастыру жағынан бағынысындағы кәсіпорындардың, мекемелердің және ұйымдардың арасындағы;
атқарушы билік органдары мен сот билігі органдарының арасындағы;
қолданыстағы заңнамалармен көзделген жағдайларда атқарушы билік органдары мен мемлекеттік емес ұйымдар арасындағы қатынастар саналады.
Ішкі ішкі ұйымдастырушылық немесе ішкі жүйелік басқарушылық қатынастар тек атқарушы билік органдары қызметінің барысында ғана пайда болмайды, сонымен қатар заң шығарушы өкілді және сот биліктері субъектілерінің, сондай-ақ прокуратура органдарының өздерінің аппараттарына басшылық жасаған кезде де пайда болады.
2
4
Нормативтік құқықтық актілерді даярлау және қабылдау. Мемлекеттік басқарудағы реттеушілік нормалар
Нормативтік құқықтық акт - бұл құқық шығарушы органның өз құзыретінің шегінде белгілі бір нысанда қабылдаған (шығарған) және құқықтық нормаларды белгілеуге, өзгертуге немесе жоюға бағытталған жазбаша түрдегі ресми құжат. Өз кезегінде, құқықтық норма деп тұрақты немесе мерзімдік сипаты бар, көп рет қолдануға есептелген жалпы міндетті болып табылатын мемлекеттік нұсқаманы ұғыну алынған.
Құқықтық нормада атқарушы билік (мемлекеттік басқару) аясындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін мінез-құлықтың ережесі болады. Әкімшілік - құқықтың нормасы өзімен реттелінетін қоғамдық қатынастың мәнін білдіреді, нақты әкімшілік - құқықтық актінің (заңның, Президенттің жарлығының, Үкіметтің қаулысының және т.б.) кірпіші болып табылады.
Құқықтың нормалары Қазақстан құқығының жүйесінде маңызды орын алады, өйткені әр түрлі қоғамдық қатынастардың үлкен тобын реттейді. Олармен адамдардың қажетті, рұқсат етілетін немесе ұсынылатын мінез - құлқының шегі, атқарушы билік органдарымен олардың лауазымды адамдары, сондай-ақ атқарушы билік (мемлекеттік басқару) аясындағы мемлекеттік және мемлекеттік емес кәсіпорындар, мекемелер, ұйымдар мен еңбек ұжымдары қызметінің тәртібі айқындалады. Әкімшілік құқықтың нормалары мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару субъектілерінің өзара қарым-қатынастарының құқықтық режимін белгілейді, азаматтардың атқарушы билік аясындағы құқықтарын, бостандықтары мен міндеттерін және оларды жүзеге асырудың кепілдіктерін айқындайды. Әкімшілік, тәртіптік және материалдық жауапкершілік туралы, сондай-ақ атқарушы билік органдары мен олардың лауазымды адамдарының қызметінде заңдылық пен тәртіпті қамтамасыз етудің тәсілдері жөніндегі нормалар айтарлықтай орын алады.
Әкімшілік құқықтың нормалары нарықтық экономикаға көшу және оны кеңейтіп, нығайту жағдайында пайда болатын тек жаңа қоғамдық қатынастарды ғана реттеп, бекітіп және қорғап қоймайды, сонымен бірге қазіргі кезеңдегі жағдайларға тура келмейтін қоғамдық қатынастарды атқарушы билік (мемлекеттік басқару) аясынан ығыстырып шығарады. Оның көптеген нормаларында заңдарды орындау, жүзеге асыру, олардың талаптарын нақты жағдайлар мен басқару объектілеріне қолдану механизмі айқындалады.
Заңнамаларды орындау мен қолдану мақсаттарына атқарушы биліктің өз органдарының құқық шығару жұмысы да қызмет етеді. Заңдардың нормаларының тікелей күші болмайтын жағдайларда, бұл рөлді Үкімет, орталық және жергілікті атқарушы билік органдары шығаратын заңға тәуелді актілер орындайды. Конституциялық және заңнамалық нормаларды заңға тәуелді актілер әбден талдап, нақтылай отырып, оларды шынайы жұмыс істейтін етеді.
Мемлекеттік қызмет және басқару пәні бойынша құқықтық нормалардың көптеген түрлері бар. Оларды әр түрлі түрлерге бөлудің негіздемелері мыналар: мазмұны; белгіленген ережелер көрінісінің нысаны; олардың ықпалы таратылатын тұлғалар тобы; нормалардың кеңістіктегі әрекетінің тәртібі және басқа белгілер болып табылады. Әкімшілік - құқықтық нормалар мазмұны жөнінен құқықтық институттарға топтастырылады - олармен реттелінетін қоғамдық қатынастардың мазмұны бойынша ұқсас болатын белгілі бір құқықтық нормалардың жиынтықтары. Осыған сәйкес тым есепсіз көп әкімшілік - құқықтық нормалар:
Әкімшілік - құқық субъектілерінің: азаматтардың, атқарушы билік органдарының, мемлекеттік қызметшілердің, кәсіпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың құқықтарын, міндеттері мен жауапкершіліктерін (мәртебесін) бекітетін;
атқарушы билікті жүзеге асырудың нысандары мен әдістерін айқындайтын;
қылмыс болып табылмайтын құқық бұзушылық үшін әкімшілік жауапкершілік белгілейтін;
әкімшілік - іс жүргізу қызметін реттейтін;
атқарушы билік органдарының қызметінде заңдылықты қамтамасыз ететін;
экономика, әлеуметтік - мәдениет және әкімшілік - саяси аяларда мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру туралы негізгі ережелерді айқындайтын нормалар түрлеріне бөлінеді.
Әкімшілік - құқықтық нормалармен реттелінетін қатынастарға қатысушылардың құқықтарын, міндеттері мен жауапкершіліктерін айқындайтын нормалар тобын материалдық деп атау алынған - мысалы, мемлекеттік басқару субъектілері туралы көптеген ережелердің баптары. Материалдық құқық нормаларын жүзеге асырудың тәртібін (рәсімдеуін) айқындайтын әкімшілік - құқықтық нормалар процессуалдық деп аталады - мысалы, істердің тиісті сыныптары бойынша іс жүргізуді реттейтін әкімшілік - құқық бұзушылық туралы ҚР - сы кодексінің (ӘҚБтК-тің) бөлімдері.
Әкімшілік құқық курсын оқып білу кезінде әкімшілік - құқықтық нормаларды олардың мазмұны бойынша бөлудің маңызды мәні бар, өйткені ол көлемді нормативтік мартериалды белгілі бір жүйелілікпен топтастыруға мүмкіндік береді.
Әкімшілік - құқықтық нормалар көрінісінің нысаны бойынша (реттелінетін қатынастардың қатысушыларына ықпал ету тәсілі бойынша) міндеттейтін, тыйым салатын, уәкілеттік беретін (рұқсат (ерік) беретін), ынталандыратын (көтермелейтін) және ұсынылатын нормалар болады.
Міндеттейтін нормаға, яғни тиісті түрде іс әрекет жасау жөнінде нұсқама қаралған Су кодексінің 42 бабы мысал болып табылады. Ол бойынша су пайдаланушылар суды үнемді жұмсауға міндетті. Мұнда тыйым салу да: табиғи ортаға және шаруашылық объектілеріне зиян келтірмеу; басқа су пайдаланушы құқыларының бұзылуына жол бермеу қаралған.
Уәкілеттік беретін рұқсат ететін нормалар, мысалы, ҚР-ның ішкі істер органдары туралы 1995 ж. 21-желтоқсандағы заңның ІІІ-тарауы 12-14 баптары болып табылады. Онда ішкі істер органдарының өздеріне жүктелген міндеттерін орындау кезіндегі рұқсат берілген іс-әрекеттердің түрлері, атыс қаруын, арнайы құралдар мен күш қолданудың шарттары мен шектері толығынан айқындалған.
Ынталандыратын көтермелейтін нормалар реттелінетін басқарушылық қатынастарға қатысушыларға олардың қажетті мінез-құлқын қамтамасыз ету мақсатында материалдық және моральдық ықпал ету құралдарын шараларын қарайды мысалы, белгілі бір жеңілдіктер беруді.
Әкімшілік-құқықтық нормаларды мерзімі, кеңістігі және тұлғалар тобы бойынша әрекет ету тәртібі жөнінен бөлудің маңызды мәні бар.
Жалпы тәртіп бойынша әкімшілік-құқықтық нормалар қаралған нормативтік құқықтық актілер, егер оларды қолданысқа енгізу туралы өзге мерзімдер көрсетілмесе - олар алғашқы ресми жарияланғаннан кейін күнтізбелік он күн өткен соң; ал орталық және жергілікті атқарушы органдардың әділет органдарында тіркелуге тиісті нормативтік құқықтық актілерінен басқалары, егер олардың өзінде өзге мерзімдер көрсетілмесе - олар қабылданған күннен бастап қолданысқа енгізіледі.
Құқық нормасының қолданылуы әдетте белгіленбеген мерзімге есептелінеді, бірақ олардың қолданылуының мерзімдік шарттары қаралуы мүмкін, мысалы, белгілі бір аумақта төтенше жағдай енгізілген кезеңге. Жалпы тәртіп бойынша нормативтік актінің, егер онда өзгеше айтылмаса, кері күші болмайды.
Әкімшілік - құқықтық норманың кеңістікте қолданылуы актіні шығарған органның атқаратын қызмет жағдайымен байланысты. Осының негізінде бүкіл Республика немесе аймақ аумағында қолданылатын нормаларды; салааралық және салалық сипаты бар нормаларды; локальдық ішкі ұйымдастырушылық сипаты бар нормаларды және актілерді айырады.
Жеке тұлғалар тобы бойынша әкімшілік-құқықтық нормалардың күші олар белгілейтін ережелердің барлық азаматтарға немесе олардың жекелеген топтарына таратылумен байланысты әскери қызметшілер, қашқындар, белгілі бір министрліктің қызметкерлері және т.б. - бұлар арнайы субъектілер деп аталатындар.
Құқықтың кез келген өзге нормасы сияқты, әкімшілік-құқықтық норма да гипотезадан, диспозициядан және санкциядан тұрады.
Гипотеза норманы жүзеге асырудың шынайы шарттарын, мән-жайларын көрсетеді, солар болған жағдайда тиісті түрде іс-әркет жасау керек немесе жасауға болады. Әкімшілік құқық нормасының гипотезасымен қаралатын жағдайлар әкімшілік құқық қатынастарын туғызатын, өзгертетін немесе тоқтататын заңдық айғақтар фактілер болып табылады. Мысалы, ӘҚБтК-тің 32-б. әкімшілік құқық бұзушылық жасаған кезде он алты жасқа толған адам әкімшілік жауаптылықта болуға тиіс деп бекіткен. Бұл жерде көрсетілген жасқа жету кінәліні әкімшілік жауапкершілікке тартуға оған уәкілетті органдарға құқық береді.
Диспозиция - әкімшілік-құқықтық норманың негізгі бөлігі - құқықтың осы нормасымен нұсқама жасалынатын міндеттелетін рұқсат берілетін немесе ұсынылатын мінез-құлық ережесінің өзін айқындайды.
Әкімшілік-құқықтық норманың санкциясында осы нормамен белгіленген ережені бұзушылар үшін туындайтын жағымсыз салдарлар көрсетіледі.
Әкімшілік-құқықтық норма қандай да болмасын актінің бабының немесе параграфының мазмұнына бара-бар емес. Бұл норманың ерекшелігі сол, санкция бірқатар жағдайларда гипотеза да осы норма енгізілген актінің мазмұнында әрқашанда тікелей көрініс таппайды, - көбінесе ол басқа актімен қаралады.
Әкімшілік-құқықтық нормаларды жүзеге асыру. Әкімшілік құқықтың нормаларын жүзеге асыру, құқықтың басқа салаларыныкі сияқты, оларда болатын талаптарды нақты іс-жүзіне асыру процесі болып табылады және оларды орындау, сондай-ақ қолдану, яғни солардың негізінде басқару процесінің нақты жағдайларына немесе субъектілеріне қатысты мемлекеттік-биліктік шешімдер қабылдау болуы мүмкін. Атқару - бұл нормаларда міндеттелген іс-әрекеттерді әкімшілік-құқықтық қатынастарға барлық қатысушылардың жасауы.
Әкімшілік-құқықтық нормаларды қолданудың атқарудан айырмашылығы, оны атқарушы билік органдары лауазымды адамдар жүзеге асырады және олардың материалдық немесе процессуалдық нормалар талаптарына негізделген дара құқықтық актілер шығаруынан нақты көрініс табады. Мысалы, Президенттің нақты адамды министр лауазымына тағайындау туралы жарлығы Конституцияның 44 - бабының 3-тармағын қолдану болып табылады.
Сонымен, атқарушы билік аясындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы ретінде әкімшілік құқық өзіне тәнді тәсілдермен және құралдармен қолданылып жүрген қазақстан заңнамаларының талаптарын орындауды, сондай-ақ реттелінетін қоғамдық қатынастардың қатысушыларының құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауды қамтамасыз етеді.
Құқықтық актiнiң орындалуын ұйымдастыру менбақылау1. Құқықтық актiнiң орындалуын ұйымдастыру уәкiлеттi мемлекеттiк органдардың (лауазымды адамдардың) қабылданған шешiмдi уақтылы және толық орындау жөнiндегi ұйымдастыру шараларын әзiрлеуi мен қабылдауы болып табылады. 2. Қажет болған жағдайда құқықтық актiнiң орындалуын қамтамасыз ету үшiн уәкiлеттi мемлекеттiк орган (лауазымды адам) оны орындау жөнiндегi ұйымдастыру шараларының жоспарын әзiрлеп, бекiтедi, ол тiкелей орындаушыларға жеткiзiледi. 3. Егер құқықтық актiде оны орындаудың нақты мерзiмдерi мен тiкелей орындаушылары айқындалмаса, оларды орындаушы мемлекеттiк орган немесе жоғары тұрған орган белгiлейдi және дереу тiкелей орындаушылардың назарына жеткiзiледi. 4. Қабылданған шешiмдердi уақтылы және толық орындау мақсатында мемлекеттiк орган немесе лауазымды адам олардың орындалуына бақылауды жүзеге асыруға тиiс. 5. Бақылау былайша бөлiнедi: 1) құқықтық актiлердiң (орындалуы құқықтық актiлерде көзделген шаралардың) орындалуын бақылау. Бұл жағдайда орындалуға тиiс шараларды қамтитын барлық құқықтық актiлер бақылауға алынады; 2) мемлекеттiк органдардың басшы лауазымды адамдарының қызметтiк сипаттағы өзге де құжаттардан туындайтын тапсырмаларының орындалуын бақылау;3) iшкi (тиiстi мемлекеттiк органның шегiнде) және сыртқы (өзге мемлекеттiк органдардың қызметiн) бақылау. Бұл орайда сыртқы бақылауды жоғары тұрған мемлекеттiк органдар мен лауазымды адамдар не осындай бақылауға арнайы уәкiлеттік берiлген мемлекеттiк органдар жүзеге асырады.6. Бақылау:1) қажетті ақпаратты талап ету;2) орындау туралы есептер мен баяндамаларды тыңдау және талқылау;3) ревизиялар және құжаттық тексерудiң өзге де нысандары;4) жергiлiктi жерге барып тексеру жолымен;5) заңдарға қайшы келмейтiн басқа да тәсiлдермен жүргізiледi.7. Бақылау:1) мемлекеттiк органдар мен лауазымды адамдар қызметiнiң олардың алдына қойылған мiндеттерге сәйкестiгi;2) орындаудың уақтылы және толымды болуы;3) орындау кезiнде заңдар талаптарының сақталу өлшемдерi бойынша жүргiзiледi.8. Бiр мәселе бойынша әртүрлi орындардың қатар тексерулер жүргiзуiне, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңдарында көзделмеген қайталап тексерулер жүргiзуге жол берiлмейдi. Құқықтық актiнiң орындалуын бақылаудыжүзеге асыру тәртiбi1. Күшiне енген құқықтық актiнiң орындалуын бақылауды жүзеге асыруға уәкiлеттi мемлекеттiк орган және (немесе) лауазымды адам қажет болған жағдайда бақылау жөнiнде шаралар әзiрлейдi. 2. Бұл орайда мемлекеттiк орган және (немесе) лауазымды адам оның орындалуы туралы келiп түскен ақпаратқа: 1) құқықтық актiнiң орындалу дәрежесi мен сапасын; 2) құқықтық актiнiң орындалуында ауытқулардың бар-жағын, олардың себептерiн анықтау және ауытқуларды жоюдың ықтимал шараларын белгiлеу; 3) бақылаудан алу не орындалу мерзiмiн ұзарту мүмкiндiктерiн; 4) құқықтық актiнiң орындалмағаны үшiн нақты лауазымды адамдардың жауапкершiлiгiн анықтау үшiн талдау жасайды. Ақпаратты талдау қорытындылары бойынша әзiрленген ұсыныстар құқықтық актiнiң орындалуын бақылауды жүзеге асыруға уәкiлетті мемлекеттiк органның басшылығына тиiстi шешiм қабылдау үшiн баяндалады. Қабылданған шешiм туралы орындаушылар хабардар етiледi. 3. Құқықтық актіде көзделген шараларды бақылаудан алу мен оның орындалу мерзiмiн ұзартуды уәкiлеттi мемлекеттiк орган және (немесе) лауазымды адам жүзеге асырады. 4. Жоғары тұрған мемлекеттiк органның не орындаушы органның бақылау қызметi құқықтық актiде белгiленген орындау мерзiмi өткенге дейiн орындаушыға алдын ала тиiстi жазбаша ескерту жiбередi. Мемлекеттiк органдардың құқықтық актiлерiнiңкүшiне енуi және қолданылуының тоқтатылуы1. Егер мемлекеттiк органның құқықтық актiсiнде неғұрлым кеш мерзiм белгiленбесе, ол қабылданған кезiнен бастап күшiне енедi. 2. Мемлекеттiк органның құқықтық актiсi осы құқықтық акт арналған адамдар оның талаптарын немесе онда қамтылған тапсырмаларды орындаған кезден бастап қолданылуын тоқтатады. 3. Құқықтық актiнiң қолданылуы тоқтатылғанға дейiн бұл құқықтық актiнi қабылдаған мемлекеттiк орган, одан жоғары тұрған мемлекеттiк орган не сот оның қолданылуын тоқтата тұруы, өзгертуi немесе күшiн жоюы мүмкiн. 4. Мүдделi тұлғалардың жоғары тұрған мемлекеттiк органға немесе сотқа құқықтық актiнiң күшiн жою, өзгерту немесе қолданылуын тоқтата тұру туралы арыз беруi тиiстi шешiм қабылданғанға дейiн құқықтық актiнiң қолданылуын тоқтата тұрады.
Мемлекеттiк органдардың жұмысын жоспарлау1. Мемлекеттiк органдар өз қызметін тоқсанға, жылға және келешектегi ұзақ мерзiмге арнап жасалатын жұмыс жоспарларына сәйкес жүзеге асырады. 2. Мемлекеттік органның жұмыс жоспарлары: 1) органның құрылымдық бөлiмшелерiнiң ұсыныстары негізiнде алдын ала жасалып, оларды органның басшысы бекiтедi; 2) нормативтiк құқықтық актiлердi орындау үшiн және жоғары тұрған мемлекеттiк органдардың жұмыс жоспарлары ескерiле отырып жасалуы мүмкiн. 3. Мемлекеттiк органның жұмыс жоспары негiзiнде осы органның құрылымдық бөлiмшелерi өздерiнiң жұмыс жоспарларын жасайды. 4. Жоғары тұрған мемлекеттік органның жұмыс жоспарына сәйкес қаралатын мәселелердiң тiзбесi жоғары тұрған органның жұмыс жоспарына енгiзiлген осы мәселелер қарауына жататын төменгi тұрған мемлекеттiк органдар мен ұйымдарға жiберiледi.
1
5
Әкімшілік рәсімдер
Әкiмшiлiк рәсiмдер деп: 1) мемлекеттiк органдар мен лауазымды адамдардың мемлекеттiк функциялар мен лауазымдық өкiлеттiктердi жүзеге асыру кезiнде шешiмдер қабылдау мен орындау тәртiбi және оларды ресiмдеу; 2) мемлекеттiк аппараттың жұмысын ұйымдастыру рәсiмi; 3) азаматтардың өз құқықтарын iске асыру жөнiндегi өтiніштерiн қарау рәсiмдерi, сондай-ақ азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерiн әкiмшiлiк қорғау рәсiмдерi; 4) экономика саласындағы шешiмдер қабылдау рәсiмдерiнiң негiзгi бастаулары ұғынылады. 2. мемлекеттiк органдар деп мемлекет атынан Конституция, заңдар, өзге де нормативтік құқықтық актiлер арқылы: 1) жалпыға бiрдей мiндетті мiнез-құлық ережелерiн белгілейтiн актiлер шығару; 2) әлеуметтiк мәнi бар қоғамдық қатынастарды басқару мен реттеп отыру; 3) мемлекет белгiлеген жалпыға бiрдей мiндеттi мiнез-құлық ережелерiнiң сақталуына бақылау жасау жөнiндегі функцияларды жүзеге асыруға уәкiлеттік берiлген мемлекеттiк мекемелер ұғынылады. 2-1. Мемлекеттiк органның құзыретi деп мемлекеттiк орган қызметiнiң нысанасын айқындайтын оның белгiленген өкiлеттiктерiнiң жиынтығы ұғынылады;мемлекеттiк органның өкiлеттiктерi деп мемлекеттiк органның заңдарда белгiленген құқықтары мен мiндеттерi ұғынылады;мемлекеттiк органның құқықтары деп заңдарда белгiленген белгiлi бiр iс-әрекеттi жасау, басқа тұлғадан (басқа тұлғалардан) белгiлi бiр мiнез-құлықты (ic-әрекеттi немесе iс-әрекет жасаудан тартынуды) талап ету мүмкiндiгi ұғынылады;мемлекеттiк органның мiндеттемелерi деп заңдарда белгiленген, мемлекеттiк орган орындауға мiндеттi iс-әрекет шеңберi ұғынылады;мемлекеттiк органның мiндеттерi деп мемлекеттiк орган қызметiнiң негiзгi бағыттары ұғынылады;мемлекеттiк органның функциялары деп мемлекеттiк органның қызметтi заңдарда белгiленген өкiлеттiктер шегiнде жүзеге асыруы ұғынылады. 3. Лауазымды адамдар деп осы Заңда мемлекеттiк функцияларды (өкiмет өкiлiнiң функцияларын) тұрақты, уақытша немесе арнайы өкiлеттiк бойынша жүзеге асыратын не мемлекеттiк органдарда ұйымдастырушылық-өкiмдiк немесе әкiмшілiк-шаруашылық функцияларын орындайтын адамдар ұғынылады. Конституцияның, заңдардың және өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң талаптарына байланысты лауазымды адамдар өздерiне жүктелген функцияларды: 1) жеке-дара өкiм жүргiзу тәртiбiмен мемлекеттiң нақты лауазымды адамының атынан; 2) нақты мемлекеттiк органда шешiмдер қабылдаудың заңдарда көзделген тәртiбiне байланысты жеке-дара өкiм жүргiзу тәртiбiмен не алқалық тәртiппен нақты мемлекеттiк органның және оның құрылымдық бөлiмшелерiнiң атынан жүзеге асыра алады. Мемлекеттiк органдардың өз функцияларын жүзегеасыруы кезiнде шешiмдер қабылдауы1. Мемлекеттiк органдар мен лауазымды адамдар мемлекеттiк функциялар мен лауазымдық өкiлеттiктердi жүзеге асыруы кезiнде құқықтық актiлер шығару арқылы шешiмдер қабылдайды. 2. Мемлекеттiк органдардың құқықтық актiсi жеке қолданылатын актiлерге жатады, белгiленген нысандағы жазбаша ресми құжат болып табылады және: 1) бiр рет не өзгеше шектеулi түрде қолдануға есептеледі; 2) (немесе) заңдарда регламенттелген жағдай шеңберiнде белгiлi бiр тұлғаға не өзге де белгiлi бiр тұлғалар тобына қолданылады; 3) (немесе) белгiлi бiр тұлғаның немесе тұлғалардың өзге шектеулi тобының құқықтары мен мiндеттерiн белгiлейдi, өзгертедi, тоқтатады немесе тоқтата тұрады. 3. Жеке қолданылатын құқықтық актiлер Қазақстан Республикасының заңдарына кiрмейдi және нормативтiк құқықтық актiлерге жатпайды. 4. Жеке қолданылатын құқықтық актiлердi қабылдау рәсiмдерi, олардың ресiмделуiн, орындалуын және орындалуына бақылау жасауды ұйымдастыру осы Заңмен және өзге де нормативтiк құқықтық актiлермен белгiленедi.
Құқықтық актілерге және олардың ресiмделуiнеқойылатын талаптар1. Мемлекеттiк органдардың құқықтық актiсi мынадай талаптарға сай келуге тиiс: 1) құқықтық акт Қазақстан Республикасының Конституциясына, заңдарға және жоғары тұрған мемлекеттiк органдардың құқықтық актiлерiне қайшы келмеуге тиiс; 2) құқықтық актiнiң құрылымы реттеу нысанасының толық ашылуын қамтамасыз етуге, ал мазмұны дайындалып жатқан құқықтық актiнiң бiркелкi түсiнiлуi мен қолданылуын қамтамасыз етуге тиiс; 3) құқықтық актiде белгiленiп отырған шаралардың мазмұны анық баяндалуға, құқықтық актiнiң күшi қолданылатын және (немесе) оларды белгiленген мерзiмде iске асыру үшiн жауапты адамдар тобы айқын белгiленуге тиiс; 4) басқарудың төменгi деңгейлерiнде iске асыруды қажет ететiн құқықтық актiлерде белгiлi бiр мемлекеттiк органдарға және (немесе) лауазымды адамдарға оларды орындау жөнiнде берiлетiн нақты тапсырмалар болуға тиiс. 2. Мемлекеттiк органдардың Қазақстан Республикасы Конституциясының талаптарына және Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келетiн құқықтық актiлерi қабылданған кезiнен бастап жарамсыз болып табылады және Қазақстан Республикасының аумағында қолданылмауға тиiс. 3. Әртүрлi деңгейдегi мемлекеттiк органдар қабылдаған құқықтық актiлер бiр-бiрiне қайшы келген жағдайда, жоғары тұрған мемлекеттiк органның құқықтық актiсi қолданылады. 4. Бiр деңгейдегi мемлекеттiк органдар қабылдаған құқықтық актiлер бiр-бiрiне қайшы келген жағдайда осы шешiмдi қабылдау құзыретiне кiретiн органның құқықтық актiсi қолданылады. Мүдделi тұлғаның арызы бойынша бiр құқықтық актiнiң басқа құқықтық актiден басымдығы туралы шешiмдi жоғары тұрған мемлекеттiк орган немесе сот қабылдайды.5. Мемлекеттiк органдардың құқықтық актiсiнде, осы баптың 1-тармағында көзделген талаптардан басқа, мынадай деректемелер болуға тиiс:1) құқықтық актінiң атауы;2) сол актіде қаралатын нысананы белгiлейтiн тақырып;3) актiнің қабылданған орны мен күнi;4) тиiстi актiге қол қоюға уәкiлетті адамның (адамдардың) қойған қолы (қолдары);5) органның мөрi.1. Азаматтардың құқықтарын iске асыру рәсiмдерiнде:1) азаматтар мемлекеттiк органдар мен лауазымды адамдарға заңдық маңызы бар фактiлердi растайтын құжаттардың ең аз санын беруге мiндеттi болатын құқықтарды iске асыру тәртiбi; 2) азаматтардың құқықтарын iске асырудың және олардың заңды мүдделерiн қамтамасыз етудiң ең қысқа мерзiмi; 3) азаматтардың құқықтарын iске асыру жөнiндегі шешiмнiң жобасы келiсiлетiн орындардың ең аз саны; 4) тиiстi адамның немесе органның iстi қарайтын орны мен уақыты туралы азаматтарға алдын-ала хабарлануы; 5) азаматтың өтiнiшiн қарауға байланысты iстiң материалдарымен оның танысу мүмкiндiгi, азаматтың өз өтiнiшi бойынша талқылауға жеке қатысу мүмкiндiгi; 6) азаматтың өтiнiшiне байланысты iс материалдарының басқа лауазымды адамға негiзсiз берiлуiне жол бермей, азаматтың өтiнiшi жөнiндегi iстi бiр ғана лауазымды адамның жүргiзуi; 7) азаматтың өтiнiшiн қарауды мәселенiң объективтi шешiлуiне мүдделi емес деп ойлауға негiз бар адамға жүктеу жағдайларына жол берiлмеуi көзделуге тиiс. 2. Азаматтардың құқықтарын iске асыру рәсiмдерiнде: 1) шағымды берген немесе шағымда мүддесi көзделген адамға зияны тиетiндей етiп шағымның өңiн айналдыруға; 2) өтiнiште iс-әрекеттерiне шағым айтылған лауазымды адамдарға өтiнiштi жiберуге; 3) азаматтардың жеке өмiрi, жеке және отбасылық құпиялары туралы мәлiметтердi олардың келiсiмiнсiз жария ету мүмкiндiгiне; 4) азаматтың өтiнiшке қатысы жоқ жеке басы туралы деректердi анықтауға жол берiлмеуге тиiс. Азаматтардың өтiнiштерi1. Азаматтардың өтінiштер беру, оларды тiркеу тәртiбi, олардың мемлекеттiк органдарда қаралу мерзiмдерi Қазақстан Республикасының заңдарымен белгіленедi. (РҚАО-ның ескертуі: қараңыз. ) 2. Iстi қарау барысында: 1) мемлекеттiк орган мен лауазымды адам өтiнiшке байланысты нақты мән-жайларды анықтайды және зерттейдi, өтiнiш бойынша шешiм қабылдау кезiнде басшылыққа алынуы керек құқық нормаларын айқындайды және қажет болған жағдайда шешiм қабылдау үшiн қажеттi құжаттар мен материалдарды белгiленген тәртiппен сұратады және алады; 2) азамат өзiнiң өтiнiшiн қарайтын лауазымды адамға дәлелдерiн жеке баяндауға, сондай-ақ өз өтiнiшiнiң негiздiлiгiн растайтын қосымша материалдарды табыс етуге құқылы. 3. Азаматтардың мемлекеттiк орган бөлiмшелерiне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz