Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формаларын жасаудағы көмекші етістіктердің рөлі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СУЛЕЙМАН ДЕМИРЕЛЬ УНИВЕРСИТЕТІ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР ФАКУЛЬТЕТІ
ТІЛДІК БІЛІМ БЕРУ КАФЕДРАСЫ
ДИССЕРТАЦИЯЛЫҚ ЖҰМЫС
Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формаларының семантика-грамматикалық ерекшеліктерін оқыту әдістері
7M017001 - Қазақ тілі және әдебиеті мамандығы
Әсет Алтынай
Қаскелең - 2020ж.
СУЛЕЙМАН ДЕМИРЕЛЬ АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР ФАКУЛЬТЕТІ
ТІЛДІК БІЛІМ БЕРУ КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
PhD, ассист. профессор
________________Т.Жүсіпбек
______________________
ДИССЕРТАЦИЯЛЫҚ ЖҰМЫС
7М017001 - Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша
Орындаған: қолы Әсет Алтынай
Ғылыми жетекші: қолы ф.ғ.д., профессор,
Жолшаева Майра Сатыбалдиевна
Норма бақылаушы: п.ғ.к., қау-н профессор,
Қаскелең, 2021ж.
Сулейман Демирель атындағы университет
Педагогикалық және гуманитарлық ғылымдар факультеті
Тілдік білім беру кафедрасы
Бекітемін_________
Кафедра меңгерушісі:
PhD, ассист. проф. Т.Жүсіпбек
_________ 20__ ж.
Диссертациялық жұмысты дайындау тапсырмасы
Магистрант: Әсет Алтынай
Мамандығы: 6М017001 - қазақ тілі мен әдебиеті
Тақырыбы: Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формаларының семантика-грамматикалық ерекшеліктерін оқыту әдістері
Университет бұйрығымен бекітілген _____________ _________ 20___ж.
Диссертациялық жұмысты аяқтау мерзімі 5 06. 2022ж.
Тапсырмалар және диссертациялық жұмыстың қысқаша сипаттамасы: Мектеп бағдарламасында, оның ішінде қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формаларының семантика-грамматикалық ерекшеліктерін оқыту әдістері берілген сабақтарда ғылыми негізде терең меңгеруге, тілді қатысымдық тұрғыдан әртүрлі заманауи әдістермен игеруге, сауатты сөйлеуге, жазуға машықтандырады. Мектеп оқушысының кейс стади жұмысында алынған тапсырмалар оқушының танымын, пәнге деген қызығушылығын, логикалық ойлау жүйесін танытады. Сондықтан біз қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формаларының семантика-грамматикалық ерекшеліктерін оқыту әдістері арасында деңгейлеп оқытуды таңдап алдық. Сонымен қатар, оқыту деңгейін таңдап алдық, себебі әдістемеге эксперимент барысында жас ерекшелігіне мән бергенді дұрыс таптық.
Ұсынылатын әдебиеттер: Л.С. Выготский, А.А. Леонтьев, А.М. Бершадский, И.В. Кревский, В.С. Мирсеитова, А.Н. Тихоновтардың еңбегі.
Қазақстандық ғалымдар Ы. Маманов, А.Әлімов, Ғ.Сұлтанова, С.Байжуманова, С.Жакупов, Б.Құлмағамбетова, М.Қожамбердиеваның еңбектері.
Тапсырмалар бекітілген мерзім _________ 20___ж.
Ғылыми жетекші: _____Жолшаева М.
Тапсырмаларды алдым
Магистрант: _____ Әсет А.
АННОТАЦИЯ
Диссертация жұмысының тақырыбы: Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формаларының семантика-грамматикалық ерекшеліктерін оқыту әдістері
Жұмыстың құрылымы: зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан (тараушалардан), қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады
Диссертациялық жұмыстың көлемі: 82 бет, 7 сурет, 6 кесте, зерттеу барысында 53 әдебиет қаралды.
Кілт сөздер: етістік, аналитика, формант, әдіс, технология, стратегия, сынып, қазақ тілі, әдістеме, жаттығулар, тапсырма, стратегия.
Диссертация жұмысының бірінші бөлімінде тақырыпты ашу мақсатында 7-9 сынып арасындағы қазақ тілі сабағында етістіктің аналитикалық формаларының семантика-грамматикалық ерекшеліктерін оқытудың психологиялық, лингвистикалық, дидактикалық негіздері сарапталды. Формант сөзіне түсініктеме бере отыра, әдістермен сабақ өтуде аталған аспектілер негізінде теориялық түсініктемелер жасалды. Тақырыпқа қатысты зерттеу жүргізген қазақ ғалымдары: Н.Оралбаева Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттарының құрылысы мен мағынасы, Х.Арынғалиев Қазақ тілі синтаксисі методикасының негіздері, М.Жолшаева Қазіргі қазақ тіліндегі аспектуалды семантика: форма және мазмұн, Ы.Маманов Қазіргі қазақ тілі Ғ.Сұлтанова, З.Сатқаева Жаңаша оқыту - заман талабы, Б.Құлмағамбетова Қазақ тілін оқыту методикасы еңбектері қарастырылып, жүйелі тұжырымдар жасалды. Қазіргі мектеп бағдарламасында етістіктің аналитикалық формаларының семантика-грамматикалық ерекшеліктерін оқытудың тиімді жолдары талданып, оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай артықшылықтары мен кемшіліктері талданды.
Диссертация жұмысының екінші бөлімінде сабақ барысында кейс-стади, деңгейлеп оқыту әдістерін қолдану, оқушылардың морфологиялық талдау жасау қабілеттері, ситуациялық жағдаяттарды талқылаудағы шығармашылық-танымдық артықшылықтар мен нәтижелері ұсынылды. Ұсынылған әдіс-тәсілдердің тиімділігін анықтау үшін практикалық сабақтар мен әртүрлі ой сергектер, психологиялық ахуал тудырушы тапсырмалар беріліп, нәтижелері талданды. Бақылау барысында оқушылардың аталған әдістердің кейбір тұстарында жиі жіберетін қателіктер мен кемшіліктер анықталып, олармен күресу жолдары қарастырылды. Оқушылар сабақты әдеттегіден қарағанда белсенді болуға, ізденімпаздыққа үйреністі.
Диссертация жұмысының қорытынды бөлімінде берілген тапсырмалардың шығармашылық және практикалық жаттығулар, ситуациялық жағдайлар оқушының жаңа деңгейге көтерілуіне, кейс тапсырмаларды жоғары деңгейде орындауына, ЕАФ-рын жетік меңгеруіне, жалпы морфологиялық аядағы білімдері дамып, қалыптасуларына зор ықпал ететіндігі туралы жазылған.
АННОТАЦИЯ
Тема диссертационной работы: Методы обучения семантико-грамматическим особенностям аналитических форм глагола в казахском языке
Структура работы: исследовательская работа состоит из введения, двух глав (глав), заключения и списка использованной литературы
Объем диссертационной работы: 82 страницы, 7 рисунков, 6 таблиц, в ходе исследования рассмотрено 53 литературы.
Ключевые слова: глагол, аналитика, формант, метод, технология, стратегия, класс, казахский язык, методика, упражнения, задание, стратегия.
В первой части диссертационной работы с целью раскрытия темы проанализированы психологические, лингвистические, дидактические основы обучения семантико-грамматическим особенностям аналитических форм глагола на уроках казахского языка в 7-9 классах.
Комментируя слово Формант, на основе названных аспектов были сделаны теоретические пояснения. Исследованиями по теме занимались казахские ученые: Н.Оралбаева строение и значение аналитических формантов глагола в казахском языке, Х. Арынгалиев основы методологии синтаксиса казахского языка, М. Жолшаева аспектуальная семантика современного казахского языка: форма и содержание, И. Маманов современный казахский язык Г. Султанова, З. Саткаева новое обучение - требование времени, Б. Кульмагамбетова методика преподавания казахского языка. В современной школьной программе проанализированы эффективные пути обучения семантико-грамматическим особенностям аналитических форм глагола, проанализированы преимущества и недостатки в зависимости от возрастных особенностей учащихся.
Во второй части диссертационной работы представлены кейс-стади, использование методов уровневого обучения, способность учащихся к морфологическому анализу, творчески-познавательные преимущества и результаты при обсуждении ситуационных ситуаций. Для определения эффективности предложенных методов и приемов были даны практические занятия и задания, создающие различные мысли, психологический климат, проанализированы результаты. В ходе контроля были выявлены наиболее часто допускаемые учащимися ошибки и недочеты в некоторых из перечисленных методов, рассмотрены способы борьбы с ними. Учащиеся учились быть более активными, любознательными, чем обычно.
В заключительной части диссертационной работы изложены творческие и практические упражнения, ситуационные ситуации, которые оказывают большое влияние на развитие и формирование знаний в общем морфологическом поле, на высокий уровень выполнения учащимися кейсовых заданий, на овладение ЕАФ.
ANNOTATION
The topic of the dissertation: methods of teaching semantic and grammatical features of analytical verb forms in the Kazakh language
The structure of the work: the research work consists of an introduction, two chapters ( chapters), a conclusion and a list of references
The volume of the dissertation work: 82 pages, 7 figures, 6 tables, 53 references were considered during the research.
Keywords: verb, analytics, formant, method, technology, strategy, class, Kazakh language, methodology, exercises, task, strategy.
In the first part of the dissertation, in order to reveal the topic, the psychological, linguistic, didactic foundations of teaching semantic and grammatical features of analytical verb forms in Kazakh language lessons in grades 7-9 are analyzed. Commenting on the word Formant, theoretical explanations were made on the basis of these aspects.
Kazakh scientists were engaged in research on the topic: N. Oralbayeva the structure and meaning of analytical verb formants in the Kazakh language, H. Aryngaliyev fundamentals of the methodology of the syntax of the Kazakh language, M. Zholshayeva aspectual semantics of the modern Kazakh language: form and content, I. Mamanov modern Kazakh language G. Sultanova, Z. Satkaeva new learning-the demand of time, B. Kulmagambetova methods of teaching the Kazakh language.
In the modern school curriculum, effective ways of teaching semantic and grammatical features of analytical verb forms are analyzed, advantages and disadvantages depending on the age characteristics of students are analyzed.
The second part of the dissertation presents a case study, the use of level-based learning methods, the ability of students to morphological analysis, creative and cognitive advantages and results when discussing situational situations. To determine the effectiveness of the proposed methods and techniques, practical exercises and tasks were given that create different thoughts, a psychological climate, and the results were analyzed. During the control, the most common mistakes and shortcomings in some of the listed methods were identified by students, and ways to deal with them were considered. The students learned to be more active and inquisitive than usual.
The final part of the dissertation contains creative and practical exercises, situational situations that have a great impact on the development and formation of knowledge in the general morphological field, on the high level of students ' performance of case tasks, on mastering the EAF.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...81 Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формаларының лексика-грамматикалық ерекшеліктері
0.1 Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формаларының зерттелуі ... ... .11-19
0.2 Қазақ тіліндегі етістіктік аналитикалық формаларын жасауда көсемше тұлғаларының ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20-29
0.3 Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формаларын жасаудағы көмекші етістіктердің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30-37
1 Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формаларын меңгертудің әдіс-тәсілдері
2.1 Етістіктің аналитикалық формаларын меңгертуде кейс-стади әдісінің тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38-49
2.2 Етістіктің аналитикалық формаларын меңгертуде деңгейлеп оқыту технологиясын қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50-63
2.3 Етістіктің аналитикалық формаларын меңгертудегі басқа да тиімді әдіс-тәсілдер ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64-76
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ тіл білімінде аналитикалық формаларға арналған жеке еңбек 1970 жылдарға дейін болған жоқ. Бірақ бұл аналитикалық формаларға байланысты тіл фактілері мүлдем зерттелмегендіктен деген ұғымды бермейді.
Қазақ тіл білімінде алғаш рет көмекші етістіктерді, олар арқылы жасалатын күрделі етістіктерді арнайы зерттеген профессор Қ.Жұбанов екені айтылған еді.
Қ.Жұбанов отыр, жатыр, тұр, жүр көмекші етістіктерінің ерекшеліктерін көрсете отырып, олардың күрделі форма жасаудағы қызметін ашып көрсетеді. Сол кездегі бүкіл түркологияда бұл көмекші етістіктің осы шақтың күрделі формаларын жасайтынын бірінші болып дәлелдеген болатын [1, 36].
Профессор Қ.Жұбанов қазақ тілінде күрделі көмекші етістік барын атап, оған мысал ретінде көбейіп келе жатыр, күшейіп бара жатыр - дегендегі келе жатыр, бара жатыр деген бірліктердің күрделі көмекші етістік екенін айтқан еді [1, 37]. Осы тақырыпты семантикалық және грамматикалық тұрғыдағы ерекшелігімен қарастыра отырып, тіл біліміне, нақтырақ айтқанда, әдістемелік тіл біліміне аталған тақырыпты оқыту үлгісін жасамақпыз. Оқытудың тиімді үлгілерін сараптап, жобалап, ең тиімді деген әдістемелік жиынтық жасалды.
Диссертациялық жұмыстың өзектілігі. Диссертациялық жұмыс барысында қарастырылатын қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формаларының семантика-грамматикалық ерекшеліктерін оқытуды ұйымдастыру мәселесі қазіргі кездегі өзекті тақырыптардың бірі болып табылады.
2011-2021 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасын іске асыру шеңберінде жалпы білім берудің мақсаты - терең білімді, біліктілігі мен дағдысы бар, шешім негізінде еркін бағдарланған, шешім қабылдауға қабілетті, жоғары интеллектуалдық деңгейі бар жан-жақты дамыған тұлғаны қалыптастыру [2].
Мемлекеттік білім беру бағдарламасына сәйкес, қазақ тілін оқытуды дамытуға ықпал ететін оқу үдерісін ұйымдастырудың әдістері мен нысандарын іздеу арқылы жүзеге асыру нәтижесінде біз тек жоғары білімді ғана емес, сонымен қатар бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыра аламыз.
Жастарды даярлауда ізгілендіру және демократияландыру жағдайында жан-жақты дамыған тұлғаны қалыптастыруға бағытталған, білім беру жүйесінің жаңа жолдары мен әдістерін табуға қабілетті, білімді, іскер, жаңашыл, өз бетінше дұрыс шешім қабылдай тұлғаны қалыптастыра алатын әдістемені жасау талап етіледі [3,88] - дейді әдістемелік нұсқаулықтарда.
Осы талапқа сай, қазақ тілін оқыту барысында қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формаларының семантика-грамматикалық ерекшеліктерін оқытуды ұйымдастырудың тиімді әдістемелік жиынтығын жасау мақсаты біздің диссертациялық жұмысымыздың өзектілігі саналады.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты: Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формаларының семантика-грамматикалық ерекшеліктерін оқытуды ұйымдастырудың тиімді әдістер жиынтығын жасау. Сонымен қатар, тиімді әдістер арқылы оқушыларды еркін, позитивті шығармашылық қарым-қатынас негізінде өз бетінше білім іздеуге бағыттау, оқушыларға қажетті дағдылар мен іскерлікті қалыптастыру, белсенділікті дамыту.
Аталған мақсатқа және ғылыми болжамға сәйкес мынадай диссертациялық жұмыстың міндеттерін шешу көзделеді:
- жоспарлау және ізденіс жұмысы;
- семантика-грамматикалық ерекшеліктерге байланысты материалдарды жинақтау, ғалымдардың еңбектеріне шолу жасау;
- білімді тиімді меңгеруге, бір-бірімен жақсы қарым-қатынасқа, сыни ойлауға және мәселелерді шешу дағдыларын дарытуға бағытталған әдістер мен тәсілдерді жүйелеу;
- Кейс-стади, деңгейлеп оқыту технологияларын саралау;
- Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формаларының семантика-грамматикалық ерекшеліктерін оқыту әдістерін қолданудың тиімді жолдарын анықтап, әдістемесін ұсыну.
Жұмыстың теориялық-әдіснамалық негіздері. Зерттеу барысында озық идеяларды, оқытудың жаңа технологиялары туралы жинақталған тәжірибені, психологияның, педагогиканың, лингвистиканың білім берудегі соңғы жетістіктерін, ғылыми-әдістемелік зерттеулерді және оқулықтар мен оқу құралдарындағы білім беру технологияларының теориялық-практикалық принциптері негізге алынды.
Шетелдік ғалымдардың оқыту сипаты мен сипаттамаларын анықтау саласындағы тәжірибесі жұмысқа тартылады. Атап айтқанда, А.М. Бершадский, И.В. Кревский, В.С. Мирсеитова, А.Н. Тихоновтардың еңбегі.
Ал қазақстандық ғалымдардан А.Әлімов, Ғ.Сұлтанова, С.Байжуманова, С.Жакупов, Б.Құлмағамбетова, М.Қожамбердиеваның еңбектері басты назарға алынды.
Жұмыстың теориялық, практикалық маңызы. Білім алушылардың коммуникативтік, тілдік құзыреттілігін арттыруға бағытталған әдістемелік нұсқаулықтар қазақ тілін оқыту жүйесін жаңаша бағытта жетілдіруге бағытталған. Мектеп мұғалімдері әдістеме ретінде қолдана алады, сондай-ақ дипломдық жұмыс жазатын ізденушілерге, магистрлік жұмысты орындаушыларға, осы саладағы мамандар пайдалана алады.
Қазақ тілін меңгерумен байланысты жүйеленген әдістемелік кешен білім алушылардың шығармашылық және танымдық белсенділігін арттыра отырып, бейіндік бағыттағы білім беру жүйесін әдістемелік жетілдіруге ықпал етеді.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Диссертация жұмысында мектепте білім алушыларға арналған қазақ тілін оқыту технологиясын сабақта қолдану үшін ақпараттық технологиялар, әдістемелік құралдар мен топтамаларды талдау, саралау, жүйелеу, анализ, синтез әдісі, жаттығу әдісі, эксперимент, сараптау әдістері қолданылды.
Диссертациялық жұмыстың жаңалығы. Диссертациялық жұмыстың жаңалығы ретінде:
- Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формаларының семантика-грамматикалық ерекшеліктерін оқытуды ұйымдастырудың тиімді әдіс-тәсілдер жүйесі құралады;
- Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формалары сабағында жаңа оқыту технологиялары жүйеленеді;
- Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формаларын оқытуды ұйымдастырудың тиімді жолдары анықталады;
- Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формаларының семантика-грамматикалық ерекшеліктерін оқытуда деңгейлеп оқыту әдістерін қолданудың жиынтық әдістемесі ұсынылады.
Жұмыстың құрылымы: Диссертациялық жұмыс кіріспеде, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер мен қосымшадан тұрады.
1 Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формаларының лексика-грамматикалық ерекшеліктері
0.1 Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формаларының зерттелуі
Тюркологияда аналитизм проблемасы зерттеуді қажет ететін күрделі мәселелерге жатады. Бұл аналитизмнің түркі тілдерінің грамматикалық құрылысынан алатын орнына да, зерттелу дәрежесіне де байланысты [4, 6]. Осы күрделі мәселенің тілдің грамматикалық құрылысына байланысты болатын себебі - бұл грамматикалық құрысы жағынан кең орын алатын өте өнімді тәсіл десе болады.
Аналитикалық формалы сөзде грамматикалық мағына сөздің дыбыстық құрамынан тыс тұратын тілдік элемент арқылы беріледі. Сөздің дыбыстық құрамына енбей, оған тіркесу арқылы грамматикалық мағынаны үстейтін элементтер - көмекші сөздер болып табылады. Сөздің синтетикалық формасын жасаушы элементтен аналитикалық форма жасаушы элементті ажырату үшін бұл атауды - аналитикалық формант деп атайды.
Түркітануда күрделі сөзге қатысты пікір айтқан және арнайы зерттеу нысаны еткен еңбектерде күрделі сөздер құрылымдық және жасалу тәсіліне қатысты ғана сөз болып келді. Бұл орайда Н.К. Дмитриев, Н.А.Баскаков, А.Н.Кононов, А.А.Юлдашев, Ә.Қайдар, Ғ.Садуақасов [5] сынды түркітанушылар, сонымен қатар қазақ тіл білімінде Қ.Жұбанов, Ы.Мамановтар 1930 жылдардың өзінде-ақ күрделі сөздер құрылымы жағынан қанша сөзден біріксе де, тұтас бір ғана мағынаны білдіретінін, бір ғана заттың атауы болатынын атай келіп, күрделі сөздердің қалыптасу жолдары мен олардың түрлеріне тоқталғандығын атай кетуге болады.
Қазақ тіл білімінде күрделі сөз мәселесін арнайы сөз етіп, оған ерекше мән беріп, оның табиғатын зерттеп жүрген Н.Оралбаева, В.А.Исенғалиева, Б.Қасым, т.б. еңбектері айрықша аталады. Күрделі сөз жайында пікір білдірген Қ.Жұбанов. А.Ысқақов, К.Аханов, Н.Оралбаева, Ж.Шәкенов [6, 32] сынды зерттеушілердің көзқарастарында, пікірлерінде айтарлықтай алшақтық болмағанмен, күрделі сөздерді жіктеуде, терминдік аталымында айырмашылықтар бар.
Қазақ тілінде көп уақытқа дейін күрделі етістік етістіктің аналитикалық форманттары ретінде зерттеліп келді. А.Юлдашев мұның ХІХ ғасырдағы О.Бетлинг еңбектерінен [7] басталғанын көрсетсе (1965), көпшілік түрколог ғалымдар аналитикалық етістіктерді күрделі етістік санап қана қоймай, олардың вид, рай, шақ категорияларының көрсеткіші екенін көрсетеді. Мұнымен қоса, күрделі етістікті грамматикалық категориялардың мағынасын білдіретін көрсеткіш ретінде тану түркологияда кең тараған құбылыс.
Күрделі етістіктерді арнайы зерттеп, олардың сөз тіркестерімен, тұрақты сөз тіркестерімен, аналитикалық формалы етістіктермен өзара ұқсастықтары мен айырмашылықтарын ажыратуда Б.Қасым еңбегінің (Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі етісттер докт.дисс.автореф., 1992) [7] маңызы зор десе болады.
Ы.Мамановтың күрделі етістік ұғымына аналитикалық формалы етістіктерді де жатқызғаны мәлім [8, 12]. Бұл тұжырым жоғарыда аталған кеңес ғалымдарына пікіріне саяды.
Алайда, ғалым тұжырымының ерекшелігі - етістіктердің тұлғалық жағын ескере отырып, сөз тіркесі мен аналитикалық формалы етістіктердің, күрделі етістіктердің мағыналық қырларын ашып көрсетеді.
Кемшілігі - аталған тақырыптардың ара-жігін ажыратып көрсетпеген болатын. Осы себепті, Ы.Мамановтан кейінгі зерттеулерге сүйене отырып, нақты қандай жағдайда етістік күрделі етістік, қандай жағдайда аналитикалық формалы етістік болатынына анығырақ тоқталып өтейік.
Түркі тектес халықтардың тілдерінде грамматикалық құрылысы бойынша сөз формасын өзгертуші элементтерді түбірден бөліп алу оңай емес. Жалпы, ЕАФ (етістіктің аналитикалық форманттары) - тардың басым көпшілігі қосымша және көмекші етістіктерден құралады [9].
Олардың мағынасы құрастырушы сыңарлардың мағынасының жай ғана қосындысы емес, аналитикалық форманттың құрамы қанша күрделі болса да, олар біртұтас мағына береді. яғни, құрастырушы сыңарлардың мағыналары идиомаланып, бір мағынаны беруге көшкен. Көбіне мұндай күрделі форманттардың құрамы тұрақты, оны құрастырушы сыңарлардың орны берік, алмастыруға келмейді.
ЕАФ құрамындағы морфемалар бірімен-бірі жымдасып кетпей, қосымша негізгі етістікке қосылып, көмекші етістік бөлек жазылады. Бірақ олардың тұтастығы мағынада, құрамның тұрақтылығында, орындарының беріктігінде, сыңарларының үнемі қатар жүруінде.
Мысалы: бара + жатыр, келе + жатыр күрделі етістіктерінің жатыр + бара деп орындарын алмастыра алмайтынымыз секілді.
ЕАФ-тар грамматикалық даму нәтижесінде қалыптасқан дайын көрсеткіштер болғандықтан, басқа грамматикалық көрсеткіштердің негізгі белгілері бұларда да кездеседі. Осы ретте қосымша мен ЕАФ-тардың негізгі белгілерінің ортақтығын атап көрсетуге болады.
Қосымшалардың негізгі белгілерінің біріне мағына тұтастығы жатады. Қосымша дара болса да сөзге біртұтас мағына үстейді. Осы белгі ЕАФ-дан да көрініс табады. ЕАФ-тар қанша морфемадан құралса да, бір мағына береді. Мысалы, -са екен, - тілек мағынасын береді (алса екен); -ушы болма, - тыйым салу мағынасын береді (оқушы болма) [10, 31].
Егер қосымшалардың құрамы тұрақты болса, ол аналитикалық форманттарға қатысты келеді. Мысалы, -а ал формантының құрамы тек қана осы элементтік құрамынан тұруы тиіс, оны -п ал түрінде өзгертуге болмайды, өйткені олар тілдегі жеке-жеке форманттар, сондықтан олардың мағыналары да басқаша келеді. Мысалы, жаза сал, айта ғой, жазып ал, айтып сал формасындағы етістіктерде мағыналары екі түрлі. Қосымшалардың құрамындағы элементтердің орны тұрақты болады, оларды алмастырған жағдайда мағына өзгеріп кетеді. Бұл ерекшелік - ЕАФ-дың басты ерекшелігі.
Осы заңдылыққа сәйкес, сөзге әуелі көмекші етістікті, содан кейін қосымшасын жалғауға болмайды. Мысалы, келе сал дегенде, керісінше кел сала деп айтылмайды.
Қосымшалар қалай түбір етістіктен кейін жалғанса, ЕАФ-тар да түбір етістіктердің соңына тіркеседі. Тек қосымшалар түбір сөздің дыбыстық құрамына қосылады да, көмекші етістік сөзден алшақ тұрады. Бұл - ЕАФ-тардың негізгі айырмашылықтары.
Қосымшалар сияқты ЕАФ-тар да белгілі категориялардың көрсеткіші, сондықтан бұлар арқылы да етістіктің топтары түрлене береді, олар жеке етістікке байлаулы емес. Түркологияда қосымшалардың сөзге жалғану заңдылығы қарастырылса да, ЕАФ-тардың ғылымда сөзге тіркесу заңдылығы толықтай қарастырылған деп айта алмаймыз.
Десек те, бірқатар ғалымдардың зерттеу нәтижесінде аналитикалық форманттарының әрқайсысының жеке мағыналары түркологияда да, қазақ тілінде де анықталып қалды. Атап айтқанда, Н.Оралбаеваның Көмекші етістік, Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттарының құрылысы мен мағынасы [11], К.Ахановтың Грамматика теориясының негіздері, К.Ысқақовтың Қазіргі қазақ тілі, Морфология және М.Жолшаеваның Қазақ тіліндегі аспектуалды семантика: форма және мазмұн [12] деп аталатын еңбектерінен етістіктің аналитикалық форманттары туралы бірқатар анықтамалар алынды.
Н.Оралбаеваның Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттарының құрылысы мен мағынасы [11] еңбегінде: етістіктің аналитикалық форманттарының құрылысына анықтама бере келіп, ЕАФ үш түрлі морфемалы кеуіне түсініктеме береді. Сонымен қатар, ЕАФ-ның сөзде тіркесім реті мен мағыналық ерекшелігі анықталады.
Онда ЕАФ-нің құрамы күрделі. Тілдегі осы күрделі көрсеткіштердің тұтастығы, бірлігі үнемі танылып жүрген жоқ. Ал тілде грамматикалық даму нәтижесінде қалыптасқан элементтер өте көп. Оған мысалы тілдің түрлі саласынан беруге болады. Мысалы, лексикадан тұрақты сөз тіркестерін алайық: ит өлген жер, қас пен көздің арасында, кірпік қаққанша, киімнің ішкі бауындай, тайға таңба басқандай сияқты тұрақты сөз тіркестердің әрқайсысының құрамында бірнеше сөз бар. Бірақ олар тіркесте өз мағыналарында тұрған жоқ.
Әр тіркесте бірнеше морфема бар екеніне қарамастан, олар тілде бір тұтастықта қаралады. Өйткені, бұлар бір мағына береді, бір сөздің қызметін атқарады. Бірақ тұрақты тіркестердің жеке сөздерден құрамы басқа.
Сондықтан олар ғылымда өз алдына тілдік құбылыс саналады. Тілдегі күрделі элементтер тобында күрделі сөздерді атауға болады, олар да бірнеше морфемадан құралып, бір мағына береді. Мысалы, сары ала, ақ сары, он бес, екі жүз елу, т.б. Қосымшалардың да бірімен-бірі кірігіп, тұтас бір көрсеткішке ауысуы жиі кездеседі. [13, 8] - деп ЕАФ-тардың күрделілігіне анықтама береді. Осы себепті етістіктердің бірлігін, тұтастығын құрамындағы морфеманың санына қарай топтастыру реті қалыптасты.
Етістіктің бір морфемалы аналитикалық форманттары.
Қазіргі қазақ тілінде бір морфемалы ЕАФ-тардың саны өте аз, олар: Ø екен, Ø емес, Ø еді, Ø жоқ. Саны аз болғанымен, бұлар өте актив форманттар, тілде жиі қолданыста.
Мысалы, Ø еді форманты - қатыстық өткен шақтың көрсеткіші. Ол етістіктің нақ осы шақ формаларынан соң тіркесіп, оларға өткен шақ мағынасын береді. Осы бұлақ маңында бір мола тұр еді. Бөжей мына екеуін тыңдап отыр еді.
Етістіктің екі морфемалы аналитикалық форманттары.
Тілде жиі қолданылатын, саны жағынан да ең көбі - екі морфемалы ЕАФ-тар. Бұлар бір қосымша мен бір көмекші сөзден құралады. Мысалы, Таныған жерде қуанып кетті.
- Ойбай, баурем, Абай, Абай - деп есікке қарай атқып берді (М.Әуезов)[14].
Мұндағы қуанып кетті, атқып берді деген аналитикалық формалы форманттарды талдасақ, қуан, атқы негізгі етістіктеріне -ып кет, -п бер форманттары тіркескен. Олардың әрқайсысы көсемшенің жұрнағы мен көмекші етістіктен құралған. Қазіргі қазақ тіліндегі ЕАФ-тардың құрамы дегенде, екі морфемалы құрамы жеңіл көрінуі мүмкін, алайда онда бірнеше категория қосымшалары, түрлі көмекші сөздер бар.
Алайда жалпы екі морфемалы ЕАФ-ты бір модельмен көрсетуге болады. Ол үшін қосымшаны - Қ деп, көмекші сөздерді - КС деп белгілесек: Қ + КС. Бар формуласы осы ғана.
Екі морфемалы ЕАФ-тар тілде ең көп қолданылатын тіркес болғандықтан, олардың құрылысында іштей түрлі өзгешеліктер, ерекшеліктер мол. Ол ерекшеліктер оның құрамындағы морфемаға қатысты. Бұл ерекшеліктерді мына модельмен береді:
Көсемше - к.
Есімше - е,
Рай көрсеткіштері - р,
Тұйық етістік қосымшасы - т,
Жіктік жалғауы - ж,
Көмекші етістік - ке,
Көмекші сөздер - кс,
Модаль сөздер - м [14]
деп атайтын болсақ, басында берген Қ + КС формуласын былай шашыратып көрсетуге болады:
к + ке, е + ке, р + ке, т + м, ж + ке [14]
осы қатар жиі қолданыста келеді.
ЕАФ-тардың келесі түрі - үш, төрт морфемалы келуінде. Бұлар тіл қолданысында жиі қолданыла бермейді, өйткені ЕАФ-тардың негізгі түрі екі морфемалы. Алайда бұлар саны жағынан аз болғанымен, тілде белгілі қызмет атқарып, функцияналды единицалар қатарын алады.
Бұл топтағы ЕАФ-тары белгілі формадағы көмекші етістіктердің негізгі етістікке тіркесі жиі қолданудың нәтижесінде олар мағына жағынан жымдасып, идиомаланған. Сонымен қатар, үш морфемалы ЕАФ-тар құрамындағы саны жағынан ерекшеленеді:
қ - ке - қ
қ - қ - ке
қ - ке - ке
қ - ке - қ формантына жататын аналитикалық етістіктер аз [14].
Олар: -ушы болма, -са болды, -ған болса, -р болса, -а сала, -а салып, -а келе, -а келіп, -а бере, -а беріп.
Мағынасы жағынан -ушы болма қимылдың тиым салу мағынасын білдіреді. Тұтынқынға азамат қалдырушы болмаңдар.
Осы ретте тіркесу ретінің мағынасына уәждеме берген ғалым М.Жолшаеваның Қазақ тіліндегі аспектуалды семантика: форма және мазмұн еңбегіне тоқталып өтейік. Мұнда қазіргі қазақ тілінде ЕАФ-ның 15 түрлі синонимдік қатары бар екенін растайды. Олар:
1. қимылдың басталуын білдіретін синонимдік қатар;
2. қимылдың дамуын білдіретін синонимдік қатар;
3. қимылдың соңғы кезеңін білдіретін синонимдік қатар;
4. қимылдың немқұрайлы жасалуын білдіретін синонимдік қатар;
5. қимылдың күтпеген жерден, кенеттен жасалуын білдіретін синонимдік қатар;
6. қимылдың батыл, қысқа жазылуын білдіретін синонимдік қатар;
7. қимылдың ерекше күшпен жасалуын білдіретін синонимдік қатар, т.б. [12, 56].
Жалпы, аналитикалық формантты етістіктердің синонимдік қатарының молаюы, олардың өзара мағынасы жағынан ұқсастығы - тілдік даму нәтижесі. Олардың түптеп келгенде мағыналас болуының себебін түсіндіру қиын, әйтсе де, ЕАФ-тардың құрамындағы морфемалардың ешбір мағына ұқсастығы болмағанымен, қазір олар мағыналас форманттар деп танылып жүр.
Мысалы: қой, бер, сала, баста етістіктерінің лексикалық мағынасында лексикалық белгі жоқ. Ал олардан қалыптасқан аналитикалық форманттары синонимдес. Мысалы: айта бастады, жадырап сала берді, жымыңдап қоя берді. Осы секілді аналиткалық етістіктердің форманттарына қатысты заңдылықтар өте көп, әрі кейде қолданысына қарай ауыспалы келеді.
Қазақ тіліндегі етістіктерді зерттеумен көп шұғылданған ғалым, профессор Н.Сауранбаев өз еңбектерінде етістіктің кейбір аналитикалық формаларды атаған болатын. Современный казахский язык [15] деген еңбегінде етістіктің нақ осы шақ жасайтын аналитикалық формаларына: -п отыр, - п тұр, -п жатыр, - п жүр; өткен шақ формаларына: - ған еді, -ған емес, -е жатыр еді, -ушы еді, -пақшы еді, -ғай еді сияқты бірліктерді қоса көрсетеді.
Ә.Әбілқаев -де етістігінің мағыналары мен қызметі - не арналған еңбегінде - де көмекші етістігі арқылы жасалған біраз күрделі формаларды көрсетеді. Мысалы, -йынйін деп тұр, -йынйін деп отыр, -йынйін деп жатыр, -йынйін деп жүр, -йын деп келеді, -йынйін деді, --йынйін депті (1958) [16].
1967 жылы шыққан Қазақ тілі грамматикасында сөздің аналитикалық формасы жөнінен бұрынғы қалыптасқан көзқарас сақталған.
Дегенмен, бұл еңбекте күрделі етістіктерді 3 топқа бөледі:
1. Есімдер мен еліктеуіштердің көмекші етістіктермен тіркесуі арқылы жасалатын тіркесті түбір етістіктер;
2. -еді көмекші етістіктерінің тіркесуі арқылы жасалатын күрделі формалар. Оларды күрделі өткен шақ формасы деп атайды.
3. Көсемшелерге көмекші етістіктердің тіркесуі арқылы жасалған формалар.
Жалпы бұл етістіктердің өзара айырмасы болғандықтан үшке бөлген. Үшінші түрі - формалар делінгенімен, олар қандай формалар, неге оны форма деп атағаны белгісіз. Сөздің аналитикалық формасын жасаушы аналитикалық форманттар етістіктің грамматикалық көрсеткіші болып қызмет атқарады.
Олар арқылы жасалған аналитикалық формалы етістіктер де етістіктің грамматикалық категориясының қатарына еніп, оның бір мүшесі болып табылады. Сондықтан, аналитикалық формалы сөздер морфологияның объектісі болып табылады.
Етістіктің аналитикалық формаларын түркологияда бірінші болып зерттеген жоғарыда аталған ғалым - А.А. Юлдашев еді. Ғалымның Ааналитические формы глагола в тюркских языках атты еңбегі бар (1965).
1971 жылы профессор Н.Оралбаева осы еңбектердің ізін ала Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формалары атты докторлық диссертациясында аталынған құбылыстың қазақ тілінің грамматикалық құрылысына жат еместігін, аналитикалық формалардың қазақ тілінде де бар екенін, қазақ тілі аналитикалық формаларға бай екенін ғылыми тұрғыда дәлелдеп, анықтама берген. Н.Оралбаева қазақ тілінде 70 шақты аналитикалық формант бар екенін көрсетіп берді.
Сонымен, бұл тарауда ЕАФ-на анықтама бере отыра, зерттелу тарихына шолу жасап өттік. Жеткілікті түрде, анықтама бердік. Категорияның аналитикалық формаларын қабылдап, оның мағынасын білдіріп, көрсетіп тұрған етістікті (негізгі етістік пен көмекші етістікті) аналитикалық формалы етістік деп атайды екенбіз. Ендеше, аталған етістіктің анықтамасы мен құрылымы түсінікті болса, келесі тарауда семантика-грамматикалық ерекшеліктеріне сараптайтын боламыз.
Етістіктің аналитикалық формаларының семантикасы деп белгілі бір грамматикалық категорияның мағынасын білдіретін, қосымша мен көмекші етістіктің бірлігінен туындаған морфологиялық көрсеткішті атайды.
Мысалы:
Райымбек еш мәнісін болжай алмай, бас шайқады (Ж.Тұрлыбаев). Анау иығындағы кетпенін анадайда ағып жатқан арықтың ішіне тастай салды да, өзі бастап үйге кірді (О.Сәрсенбаев) [16]
Мұнда болжай алмай, ағып жатқан, тастай салды деген аналитикалық формалы етістіктер қолданылған. Олар жетекші етістік (болжай, ағып, тастай) және көмекші етістіктен (алмай, жатқан, салды) тұрады. Осы екеуі бір тіркесте қолданылғанда ғана ол аналитикалық формалы етістік болады. Бірінші сөйлемдегі аналитикалық формалы етістік болжай алмады. -й алма - аналитикалық формант.
Сонда, аналитикалық формалар жетекші сөз бен аналитикалық форманттардың тіркесіп айтылуы арқылы жасалады. Ондай жасалымда аналитикалық форманы жасаушы аналитикалық форманттар етістіктің грамматикалық категорияларының көрсеткіші ретінде жұмсалады. Аналитикалық форманттардың құрамы қосымша және көмекші етістіктен тұрады. Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттарының құрамында белгілі қосымшалар ғана қолданылады. Олар: көсемше, есімше, шартты райдың, тілекті және ерікті қалау райдың, мақсатты келер шақ, тұйық етістіктің жұрнақтары.
Жалпы, аналитикалық формант құрамында көп қолданылатын қосымшалар: көсемше, қалғандары сирек жағдайда кездеседі. Аналитикалық форманттар сөйлемде қолданылу мақсаттарына қарай әр түрлі мән-мағыналар мен қосалқы түрде ұғынылатын әр қилы реңктерге ие болады.
Қазақ тіл білімінде семантика мәселесі ғылыми негізде кешірек зерттелді. Дегенмен, қазақ ғалымдарының еңбектерінде бұл мәселе мүлде ескерусіз қалған жоқ. Семантика теориясы мен тарихи семасиология мәселелері Ә.Қайдар, Е.Қажыбеков, М.Оразов, Б.Қалиев, Ж.Манкеева, Б.Қасым, Ш.Жалмаханов еңбектерімен байланысты келеді.
Ғалым Б.Сағындықұлы Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері деп аталатын сөздердің мағыналық дамуын диахронды әдіспен зерттей отырып, силлобофонема (түбіртек) теориясының негізін салды. Б.Қалиев пен А.Жылқыбаева Сөз мағыналарының негіздері атты еңбектерінде мағынаға қатысты жалпы ұғымдардың барлығын санамалап көрсетіп, жеке-жеке нақты түсініктер береді.
Сөз бен ұғым, сөз бен мағына, ұғым мен мағына сияқты түсініктердің арақатынасын ашып көрсетеді. Сондай-ақ, сөз мағыналарының түрлерін және құрылымын анықтайды.
Грамматикалық категориялардың мағынасын білдіретін көрсеткіштердің бір түрі - аналитикалық форманттар. Аналитикалық форманттар тілдің грамматикалық құрылысынан бірқатар орын ала алады.
Жоғарыдағы тарауда ЕАФ-на берілген анықтамаларымен ұғынықтырақ болды деген сенімдеміз. Сондықтан, бұл тараушада ЕАФ-дың грамматикалық мағынасы жағынан қарастырмақпыз.
Аналитикалық формант деп - қосымша мен көмекші сөзден құралып, бір грамматикалық мағына беретін тілдік бірлік.
Мысалы, ...айттым боз қасқа - деп әкесі еңіреп жіберді. Аспанға атылған аңғал асау енді тісін қаршылдатып, болат ауыздықты шайнап тұр. Сен әртіс бола аласың.
Осы мысалдардағы шайнап тұр, еңіреп жіберді, бола аласың деген етістіктердің құрамында -п жіберді, -п тұр, -а ал аналитикалық форманттар қолданылған. Олардың әрқайсысы әр түрлі грамматикалық мағына білдіретін, әр түрлі грамматикалық категорияның көрсеткіштері:
- п жіберді - қимылдың тез, бірден болғанын білдіретін формант, ол қимылдың қалай жасалғанын білдіретін қимылдың өту сипаты категориясының форманты,
-п тұр - форманты - нақ осы шақтың форманты,
-а ал - мүмкіндік модальдығының форманты, ол қимылды жасау субьектінің мүмкіндігі барын білдіреді.
Бұл мысалдар әр аналитикалық форманттың өзіндік мағынасы барын, ол мағынаның әр түрлі категорияға қатысты болатынын дәлелдеді.
Аналитикалық форманттың құрамы қанша күрделі болса да, ол қолданыста бір ғана мағына береді, яғни аналитикалық формант тұтас бір мағынаны білдіреді. Аналитикалық етістікті жасауда көмекші етістіктің қызметі ерекше. Көмекші етістік болмаса, аналитикалық етістік те жасалмайды. Сол себепті аналитикалық етістіктің негізгі белгілері болып танылатын аналитикалық форманттар көмекші етістікпен тікелей байланысты.
Жалпы, көмекші етістіктердің қызметтерін тани білу, олардың ерекшеліктерін, сипаттарын ажырата білу - қазақ грамматикасының аса бір қызық та, қиын әрі маңызды мәселесі [17, 6].
Көмекші етістіктердің саны аз болғанымен, тілімізде атқаратын қызметі орасан зор. Олардың қызметімен мағынасы толық дербес семантикалық, грамматикалық абстрактілі мағыналы сөздер жасалып яки беріліп отырады.
Мысалы, шөлдеп кеттім және шөлдеп қалдым, серпіп жіберді және серпіп тастады, бере салдым және бере қойдым, жығылып кете жаздадым және жығылып қала жаздадым... деген етістіктердің бір-бірімен ерекшеленетін нәзік реңктерін тек көмекші етістіктердің жетекші етістіктерге үстейтін мағыналарынан ғана ажыратуға болады.
Көмекші етістіктер грамматикалық дамудың нәтижесінде грамматикалық қызметке көшіп, грамматикалық көрсеткішке айналғандықтан, олар сөйлемде толық мағыналы етістікке көсемше, есімше жұрнақтары арқылы тіркесіп, оған грамматикалық мағыналар үстейді.
Мысалы: бір түйе жас көзімнен ыршып кетті. Аш есікті, сен ол қызды жасыра алмайсың. Осы мысалдардағы грамматикалық мағыналы көзімнен, аршып кетті, есікті, қызды, жасыра алмайсың деген түрлі формадағы сөздерді алып қарасақ, көзімнен дегенде жастың шыққан жерін -нен шығыс септік жалғауы білдіріп тұр, онда грамматикалық мағына қосымша арқылы берілген;
-жасыра алмайсың дегенде қимылды жасау мүмкіндігінің жоқ екені етістікке -а жұрнағы арқылы тіркескен алма көмекші етістігі арқылы білдірілген.
Қазақ тілінде аналитикалық формалы сөздің құрамы негізінен төмендегідей:
1. Дербес сөз + қосымша + көмекші сөз (өсіп кетті);
2. Дербес сөз + көмекші сөз (жүр еді);
3. Көмекші сөз + дербес сөз (өте жақсы) [17, 7].
Аналитикалық формалы сөз сөйлемде бір сұраққа жауап беріп, бір сөйлем мүшесі болады. Мысалы, ол оқып жүр дегенде жүр - сөйлемнің баяндауыш мүшесі. Сол сияқты аналитикалық формалы сөз тіркесінің де бір сыңары, бір мүшесі болады. Мысалы, ол үйде оқып отыр дегенде үйде оқып отыр бір сөз тіркесін жасайды. Осы сөз тіркесінің бір сыңары -үйде, екінші сыңары -оқып отыр.
Сөздің аналитикалық формасы төмендегідей белгілер арқылы танылады:
1.Сөздің аналитикалық формасы белгілі бір грамматикалық категорияның жүйесіне, тарамына ену керек;
2.Әрбір аналитикалық формалы сөз лексикалық мағынаға қоса грамматикалық мағына береді;
3.Сөздің аналитикалық формасын категориялардың тұрақты аналитикалық форманттары жасайды;
4.Сөздің аналитикалық формасы белгілі топтағы сөздің басым көпшілігінен жасала береді [17, 8].
А.Ысқақов бойынша: Көмекші етістіктердің қолданылу шеңбері де, жетекші етістіктерге қосатын семантикалық үлестерде, түрлену жүйесі және басқа сипаттары да бәрінде бірдей емес. Солай болғандарымен де, ортақ сипаттарын ескере отырып, оларды ең әуелі толымды көмекшілер және толымсыз көмекшілер деп екі салаға бөліп қарауға болады.
Толымды көмекші етістіктерге бір жағынан, негізгі лексикалық мағынасын толық сақтап, дербес грамматикалық функцияларын түгелдей атқарып, етістік атаулыға тән парадигмалық формалардың бәрін қабылдап, жазба тілде де, сөйлеу тілінде де дербес сөз мүше ретінде қолданыла беретін, солай бола тұра, екінші жағынан, аналитикалық етістік құрамында тиісті жетекші етістікке белгілі дәнекер болу арқылы тіркесіп, оған қосымша абстракты мағына үстейтін бір алуан етістіктер жатады. Олар: ал, бар, бер, баста, бақ, бол, біт, жатыр, жүр, жөнел, жібер, кел, кет, көр, қал, қара, қой, сал, таста, тұр, отыр, өт, шық, де, қыл, ет.
Толымсыз көмекші етістіктерге -еді, -екен, -емес сөздері жатады. -еді көмекшінің дәнекерлігі арқылы арқасында тілімізде өткен шақ мағыналарын білдіретін мынадай аналитикалық форманттар қалыптасқан:
-ып еді (айтып еді),
-қан еді (айтқан еді)
-атын еді (айтатын еді)
-ар еді (айтып еді)
-са еді (айтса еді)
-са игі еді (айтса игі еді)
-а, -е, -й (бара жатыр, келе жатыр), т.б. [18]
Екен көмекші етістіктің қатынасымен күрделі өткен шақ категориясын жасайтын мынадай аналитикалық форманттар қалыптасқан:
-ған екен (барған екен)
-атын екен (баратын екен)
-ады екен (барады екен)
-са екен (барса екен)
-ар ма екен? (барар ма екен?)
-ып па екен? (барып па екен?), т.б. [18]
1.2 Қазақ тіліндегі етістіктік аналитикалық формаларын жасауда көсемше тұлғаларының ерекшеліктері
Аталған көмекші етістіктерде семантикалық реңкті ажырату жағынан ғана болмаса, тіркесу жүйесі, жұмсалу реті және қызметі жақтарынан өзге аналитикалық форманттардан ерекшеленетіндей айырмашылық табылмайды [19, 56] - деп көрсетеді қазақ грамматикасында.
Сонымен, семантика турасында сөз қозғағанда мағына турасында да кішігірім тоқталғанымыз абзал. грамматикалық мағынамен қатар сөзде лексикалық қатар да болады. Олар сөздің функционалды қызметімен қатар, реңк-мағынасын ашып береді.
Сурет - 1. Көсемше жұрнақтары
Лексика-семантикалық топ жасалуы үшін кемінде екі не одан да көп сөздерді лексикалық мағынасына қарай топтау керек. Лексика-семантикалық топ теориясын түбегейлі шешу үшін сөздердің лексикалық мағынасын, олардың семантикалық құрылымын анық білу керек.
Лексика-семантикалық топтарға тек бір сөз табына енетін сөздер ғана ене алады. Жалпы, тіл білімінде сөздерді лексика-семантикалық топтарға бөлудің ғылыми қағидалары жасалынған. Бірақ барлық тілдерге бірдей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
СУЛЕЙМАН ДЕМИРЕЛЬ УНИВЕРСИТЕТІ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР ФАКУЛЬТЕТІ
ТІЛДІК БІЛІМ БЕРУ КАФЕДРАСЫ
ДИССЕРТАЦИЯЛЫҚ ЖҰМЫС
Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формаларының семантика-грамматикалық ерекшеліктерін оқыту әдістері
7M017001 - Қазақ тілі және әдебиеті мамандығы
Әсет Алтынай
Қаскелең - 2020ж.
СУЛЕЙМАН ДЕМИРЕЛЬ АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР ФАКУЛЬТЕТІ
ТІЛДІК БІЛІМ БЕРУ КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
PhD, ассист. профессор
________________Т.Жүсіпбек
______________________
ДИССЕРТАЦИЯЛЫҚ ЖҰМЫС
7М017001 - Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша
Орындаған: қолы Әсет Алтынай
Ғылыми жетекші: қолы ф.ғ.д., профессор,
Жолшаева Майра Сатыбалдиевна
Норма бақылаушы: п.ғ.к., қау-н профессор,
Қаскелең, 2021ж.
Сулейман Демирель атындағы университет
Педагогикалық және гуманитарлық ғылымдар факультеті
Тілдік білім беру кафедрасы
Бекітемін_________
Кафедра меңгерушісі:
PhD, ассист. проф. Т.Жүсіпбек
_________ 20__ ж.
Диссертациялық жұмысты дайындау тапсырмасы
Магистрант: Әсет Алтынай
Мамандығы: 6М017001 - қазақ тілі мен әдебиеті
Тақырыбы: Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формаларының семантика-грамматикалық ерекшеліктерін оқыту әдістері
Университет бұйрығымен бекітілген _____________ _________ 20___ж.
Диссертациялық жұмысты аяқтау мерзімі 5 06. 2022ж.
Тапсырмалар және диссертациялық жұмыстың қысқаша сипаттамасы: Мектеп бағдарламасында, оның ішінде қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формаларының семантика-грамматикалық ерекшеліктерін оқыту әдістері берілген сабақтарда ғылыми негізде терең меңгеруге, тілді қатысымдық тұрғыдан әртүрлі заманауи әдістермен игеруге, сауатты сөйлеуге, жазуға машықтандырады. Мектеп оқушысының кейс стади жұмысында алынған тапсырмалар оқушының танымын, пәнге деген қызығушылығын, логикалық ойлау жүйесін танытады. Сондықтан біз қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формаларының семантика-грамматикалық ерекшеліктерін оқыту әдістері арасында деңгейлеп оқытуды таңдап алдық. Сонымен қатар, оқыту деңгейін таңдап алдық, себебі әдістемеге эксперимент барысында жас ерекшелігіне мән бергенді дұрыс таптық.
Ұсынылатын әдебиеттер: Л.С. Выготский, А.А. Леонтьев, А.М. Бершадский, И.В. Кревский, В.С. Мирсеитова, А.Н. Тихоновтардың еңбегі.
Қазақстандық ғалымдар Ы. Маманов, А.Әлімов, Ғ.Сұлтанова, С.Байжуманова, С.Жакупов, Б.Құлмағамбетова, М.Қожамбердиеваның еңбектері.
Тапсырмалар бекітілген мерзім _________ 20___ж.
Ғылыми жетекші: _____Жолшаева М.
Тапсырмаларды алдым
Магистрант: _____ Әсет А.
АННОТАЦИЯ
Диссертация жұмысының тақырыбы: Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формаларының семантика-грамматикалық ерекшеліктерін оқыту әдістері
Жұмыстың құрылымы: зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан (тараушалардан), қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады
Диссертациялық жұмыстың көлемі: 82 бет, 7 сурет, 6 кесте, зерттеу барысында 53 әдебиет қаралды.
Кілт сөздер: етістік, аналитика, формант, әдіс, технология, стратегия, сынып, қазақ тілі, әдістеме, жаттығулар, тапсырма, стратегия.
Диссертация жұмысының бірінші бөлімінде тақырыпты ашу мақсатында 7-9 сынып арасындағы қазақ тілі сабағында етістіктің аналитикалық формаларының семантика-грамматикалық ерекшеліктерін оқытудың психологиялық, лингвистикалық, дидактикалық негіздері сарапталды. Формант сөзіне түсініктеме бере отыра, әдістермен сабақ өтуде аталған аспектілер негізінде теориялық түсініктемелер жасалды. Тақырыпқа қатысты зерттеу жүргізген қазақ ғалымдары: Н.Оралбаева Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттарының құрылысы мен мағынасы, Х.Арынғалиев Қазақ тілі синтаксисі методикасының негіздері, М.Жолшаева Қазіргі қазақ тіліндегі аспектуалды семантика: форма және мазмұн, Ы.Маманов Қазіргі қазақ тілі Ғ.Сұлтанова, З.Сатқаева Жаңаша оқыту - заман талабы, Б.Құлмағамбетова Қазақ тілін оқыту методикасы еңбектері қарастырылып, жүйелі тұжырымдар жасалды. Қазіргі мектеп бағдарламасында етістіктің аналитикалық формаларының семантика-грамматикалық ерекшеліктерін оқытудың тиімді жолдары талданып, оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай артықшылықтары мен кемшіліктері талданды.
Диссертация жұмысының екінші бөлімінде сабақ барысында кейс-стади, деңгейлеп оқыту әдістерін қолдану, оқушылардың морфологиялық талдау жасау қабілеттері, ситуациялық жағдаяттарды талқылаудағы шығармашылық-танымдық артықшылықтар мен нәтижелері ұсынылды. Ұсынылған әдіс-тәсілдердің тиімділігін анықтау үшін практикалық сабақтар мен әртүрлі ой сергектер, психологиялық ахуал тудырушы тапсырмалар беріліп, нәтижелері талданды. Бақылау барысында оқушылардың аталған әдістердің кейбір тұстарында жиі жіберетін қателіктер мен кемшіліктер анықталып, олармен күресу жолдары қарастырылды. Оқушылар сабақты әдеттегіден қарағанда белсенді болуға, ізденімпаздыққа үйреністі.
Диссертация жұмысының қорытынды бөлімінде берілген тапсырмалардың шығармашылық және практикалық жаттығулар, ситуациялық жағдайлар оқушының жаңа деңгейге көтерілуіне, кейс тапсырмаларды жоғары деңгейде орындауына, ЕАФ-рын жетік меңгеруіне, жалпы морфологиялық аядағы білімдері дамып, қалыптасуларына зор ықпал ететіндігі туралы жазылған.
АННОТАЦИЯ
Тема диссертационной работы: Методы обучения семантико-грамматическим особенностям аналитических форм глагола в казахском языке
Структура работы: исследовательская работа состоит из введения, двух глав (глав), заключения и списка использованной литературы
Объем диссертационной работы: 82 страницы, 7 рисунков, 6 таблиц, в ходе исследования рассмотрено 53 литературы.
Ключевые слова: глагол, аналитика, формант, метод, технология, стратегия, класс, казахский язык, методика, упражнения, задание, стратегия.
В первой части диссертационной работы с целью раскрытия темы проанализированы психологические, лингвистические, дидактические основы обучения семантико-грамматическим особенностям аналитических форм глагола на уроках казахского языка в 7-9 классах.
Комментируя слово Формант, на основе названных аспектов были сделаны теоретические пояснения. Исследованиями по теме занимались казахские ученые: Н.Оралбаева строение и значение аналитических формантов глагола в казахском языке, Х. Арынгалиев основы методологии синтаксиса казахского языка, М. Жолшаева аспектуальная семантика современного казахского языка: форма и содержание, И. Маманов современный казахский язык Г. Султанова, З. Саткаева новое обучение - требование времени, Б. Кульмагамбетова методика преподавания казахского языка. В современной школьной программе проанализированы эффективные пути обучения семантико-грамматическим особенностям аналитических форм глагола, проанализированы преимущества и недостатки в зависимости от возрастных особенностей учащихся.
Во второй части диссертационной работы представлены кейс-стади, использование методов уровневого обучения, способность учащихся к морфологическому анализу, творчески-познавательные преимущества и результаты при обсуждении ситуационных ситуаций. Для определения эффективности предложенных методов и приемов были даны практические занятия и задания, создающие различные мысли, психологический климат, проанализированы результаты. В ходе контроля были выявлены наиболее часто допускаемые учащимися ошибки и недочеты в некоторых из перечисленных методов, рассмотрены способы борьбы с ними. Учащиеся учились быть более активными, любознательными, чем обычно.
В заключительной части диссертационной работы изложены творческие и практические упражнения, ситуационные ситуации, которые оказывают большое влияние на развитие и формирование знаний в общем морфологическом поле, на высокий уровень выполнения учащимися кейсовых заданий, на овладение ЕАФ.
ANNOTATION
The topic of the dissertation: methods of teaching semantic and grammatical features of analytical verb forms in the Kazakh language
The structure of the work: the research work consists of an introduction, two chapters ( chapters), a conclusion and a list of references
The volume of the dissertation work: 82 pages, 7 figures, 6 tables, 53 references were considered during the research.
Keywords: verb, analytics, formant, method, technology, strategy, class, Kazakh language, methodology, exercises, task, strategy.
In the first part of the dissertation, in order to reveal the topic, the psychological, linguistic, didactic foundations of teaching semantic and grammatical features of analytical verb forms in Kazakh language lessons in grades 7-9 are analyzed. Commenting on the word Formant, theoretical explanations were made on the basis of these aspects.
Kazakh scientists were engaged in research on the topic: N. Oralbayeva the structure and meaning of analytical verb formants in the Kazakh language, H. Aryngaliyev fundamentals of the methodology of the syntax of the Kazakh language, M. Zholshayeva aspectual semantics of the modern Kazakh language: form and content, I. Mamanov modern Kazakh language G. Sultanova, Z. Satkaeva new learning-the demand of time, B. Kulmagambetova methods of teaching the Kazakh language.
In the modern school curriculum, effective ways of teaching semantic and grammatical features of analytical verb forms are analyzed, advantages and disadvantages depending on the age characteristics of students are analyzed.
The second part of the dissertation presents a case study, the use of level-based learning methods, the ability of students to morphological analysis, creative and cognitive advantages and results when discussing situational situations. To determine the effectiveness of the proposed methods and techniques, practical exercises and tasks were given that create different thoughts, a psychological climate, and the results were analyzed. During the control, the most common mistakes and shortcomings in some of the listed methods were identified by students, and ways to deal with them were considered. The students learned to be more active and inquisitive than usual.
The final part of the dissertation contains creative and practical exercises, situational situations that have a great impact on the development and formation of knowledge in the general morphological field, on the high level of students ' performance of case tasks, on mastering the EAF.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...81 Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формаларының лексика-грамматикалық ерекшеліктері
0.1 Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формаларының зерттелуі ... ... .11-19
0.2 Қазақ тіліндегі етістіктік аналитикалық формаларын жасауда көсемше тұлғаларының ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20-29
0.3 Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формаларын жасаудағы көмекші етістіктердің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30-37
1 Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формаларын меңгертудің әдіс-тәсілдері
2.1 Етістіктің аналитикалық формаларын меңгертуде кейс-стади әдісінің тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38-49
2.2 Етістіктің аналитикалық формаларын меңгертуде деңгейлеп оқыту технологиясын қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50-63
2.3 Етістіктің аналитикалық формаларын меңгертудегі басқа да тиімді әдіс-тәсілдер ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64-76
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ тіл білімінде аналитикалық формаларға арналған жеке еңбек 1970 жылдарға дейін болған жоқ. Бірақ бұл аналитикалық формаларға байланысты тіл фактілері мүлдем зерттелмегендіктен деген ұғымды бермейді.
Қазақ тіл білімінде алғаш рет көмекші етістіктерді, олар арқылы жасалатын күрделі етістіктерді арнайы зерттеген профессор Қ.Жұбанов екені айтылған еді.
Қ.Жұбанов отыр, жатыр, тұр, жүр көмекші етістіктерінің ерекшеліктерін көрсете отырып, олардың күрделі форма жасаудағы қызметін ашып көрсетеді. Сол кездегі бүкіл түркологияда бұл көмекші етістіктің осы шақтың күрделі формаларын жасайтынын бірінші болып дәлелдеген болатын [1, 36].
Профессор Қ.Жұбанов қазақ тілінде күрделі көмекші етістік барын атап, оған мысал ретінде көбейіп келе жатыр, күшейіп бара жатыр - дегендегі келе жатыр, бара жатыр деген бірліктердің күрделі көмекші етістік екенін айтқан еді [1, 37]. Осы тақырыпты семантикалық және грамматикалық тұрғыдағы ерекшелігімен қарастыра отырып, тіл біліміне, нақтырақ айтқанда, әдістемелік тіл біліміне аталған тақырыпты оқыту үлгісін жасамақпыз. Оқытудың тиімді үлгілерін сараптап, жобалап, ең тиімді деген әдістемелік жиынтық жасалды.
Диссертациялық жұмыстың өзектілігі. Диссертациялық жұмыс барысында қарастырылатын қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формаларының семантика-грамматикалық ерекшеліктерін оқытуды ұйымдастыру мәселесі қазіргі кездегі өзекті тақырыптардың бірі болып табылады.
2011-2021 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасын іске асыру шеңберінде жалпы білім берудің мақсаты - терең білімді, біліктілігі мен дағдысы бар, шешім негізінде еркін бағдарланған, шешім қабылдауға қабілетті, жоғары интеллектуалдық деңгейі бар жан-жақты дамыған тұлғаны қалыптастыру [2].
Мемлекеттік білім беру бағдарламасына сәйкес, қазақ тілін оқытуды дамытуға ықпал ететін оқу үдерісін ұйымдастырудың әдістері мен нысандарын іздеу арқылы жүзеге асыру нәтижесінде біз тек жоғары білімді ғана емес, сонымен қатар бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыра аламыз.
Жастарды даярлауда ізгілендіру және демократияландыру жағдайында жан-жақты дамыған тұлғаны қалыптастыруға бағытталған, білім беру жүйесінің жаңа жолдары мен әдістерін табуға қабілетті, білімді, іскер, жаңашыл, өз бетінше дұрыс шешім қабылдай тұлғаны қалыптастыра алатын әдістемені жасау талап етіледі [3,88] - дейді әдістемелік нұсқаулықтарда.
Осы талапқа сай, қазақ тілін оқыту барысында қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формаларының семантика-грамматикалық ерекшеліктерін оқытуды ұйымдастырудың тиімді әдістемелік жиынтығын жасау мақсаты біздің диссертациялық жұмысымыздың өзектілігі саналады.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты: Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формаларының семантика-грамматикалық ерекшеліктерін оқытуды ұйымдастырудың тиімді әдістер жиынтығын жасау. Сонымен қатар, тиімді әдістер арқылы оқушыларды еркін, позитивті шығармашылық қарым-қатынас негізінде өз бетінше білім іздеуге бағыттау, оқушыларға қажетті дағдылар мен іскерлікті қалыптастыру, белсенділікті дамыту.
Аталған мақсатқа және ғылыми болжамға сәйкес мынадай диссертациялық жұмыстың міндеттерін шешу көзделеді:
- жоспарлау және ізденіс жұмысы;
- семантика-грамматикалық ерекшеліктерге байланысты материалдарды жинақтау, ғалымдардың еңбектеріне шолу жасау;
- білімді тиімді меңгеруге, бір-бірімен жақсы қарым-қатынасқа, сыни ойлауға және мәселелерді шешу дағдыларын дарытуға бағытталған әдістер мен тәсілдерді жүйелеу;
- Кейс-стади, деңгейлеп оқыту технологияларын саралау;
- Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формаларының семантика-грамматикалық ерекшеліктерін оқыту әдістерін қолданудың тиімді жолдарын анықтап, әдістемесін ұсыну.
Жұмыстың теориялық-әдіснамалық негіздері. Зерттеу барысында озық идеяларды, оқытудың жаңа технологиялары туралы жинақталған тәжірибені, психологияның, педагогиканың, лингвистиканың білім берудегі соңғы жетістіктерін, ғылыми-әдістемелік зерттеулерді және оқулықтар мен оқу құралдарындағы білім беру технологияларының теориялық-практикалық принциптері негізге алынды.
Шетелдік ғалымдардың оқыту сипаты мен сипаттамаларын анықтау саласындағы тәжірибесі жұмысқа тартылады. Атап айтқанда, А.М. Бершадский, И.В. Кревский, В.С. Мирсеитова, А.Н. Тихоновтардың еңбегі.
Ал қазақстандық ғалымдардан А.Әлімов, Ғ.Сұлтанова, С.Байжуманова, С.Жакупов, Б.Құлмағамбетова, М.Қожамбердиеваның еңбектері басты назарға алынды.
Жұмыстың теориялық, практикалық маңызы. Білім алушылардың коммуникативтік, тілдік құзыреттілігін арттыруға бағытталған әдістемелік нұсқаулықтар қазақ тілін оқыту жүйесін жаңаша бағытта жетілдіруге бағытталған. Мектеп мұғалімдері әдістеме ретінде қолдана алады, сондай-ақ дипломдық жұмыс жазатын ізденушілерге, магистрлік жұмысты орындаушыларға, осы саладағы мамандар пайдалана алады.
Қазақ тілін меңгерумен байланысты жүйеленген әдістемелік кешен білім алушылардың шығармашылық және танымдық белсенділігін арттыра отырып, бейіндік бағыттағы білім беру жүйесін әдістемелік жетілдіруге ықпал етеді.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Диссертация жұмысында мектепте білім алушыларға арналған қазақ тілін оқыту технологиясын сабақта қолдану үшін ақпараттық технологиялар, әдістемелік құралдар мен топтамаларды талдау, саралау, жүйелеу, анализ, синтез әдісі, жаттығу әдісі, эксперимент, сараптау әдістері қолданылды.
Диссертациялық жұмыстың жаңалығы. Диссертациялық жұмыстың жаңалығы ретінде:
- Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формаларының семантика-грамматикалық ерекшеліктерін оқытуды ұйымдастырудың тиімді әдіс-тәсілдер жүйесі құралады;
- Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формалары сабағында жаңа оқыту технологиялары жүйеленеді;
- Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формаларын оқытуды ұйымдастырудың тиімді жолдары анықталады;
- Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формаларының семантика-грамматикалық ерекшеліктерін оқытуда деңгейлеп оқыту әдістерін қолданудың жиынтық әдістемесі ұсынылады.
Жұмыстың құрылымы: Диссертациялық жұмыс кіріспеде, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер мен қосымшадан тұрады.
1 Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формаларының лексика-грамматикалық ерекшеліктері
0.1 Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формаларының зерттелуі
Тюркологияда аналитизм проблемасы зерттеуді қажет ететін күрделі мәселелерге жатады. Бұл аналитизмнің түркі тілдерінің грамматикалық құрылысынан алатын орнына да, зерттелу дәрежесіне де байланысты [4, 6]. Осы күрделі мәселенің тілдің грамматикалық құрылысына байланысты болатын себебі - бұл грамматикалық құрысы жағынан кең орын алатын өте өнімді тәсіл десе болады.
Аналитикалық формалы сөзде грамматикалық мағына сөздің дыбыстық құрамынан тыс тұратын тілдік элемент арқылы беріледі. Сөздің дыбыстық құрамына енбей, оған тіркесу арқылы грамматикалық мағынаны үстейтін элементтер - көмекші сөздер болып табылады. Сөздің синтетикалық формасын жасаушы элементтен аналитикалық форма жасаушы элементті ажырату үшін бұл атауды - аналитикалық формант деп атайды.
Түркітануда күрделі сөзге қатысты пікір айтқан және арнайы зерттеу нысаны еткен еңбектерде күрделі сөздер құрылымдық және жасалу тәсіліне қатысты ғана сөз болып келді. Бұл орайда Н.К. Дмитриев, Н.А.Баскаков, А.Н.Кононов, А.А.Юлдашев, Ә.Қайдар, Ғ.Садуақасов [5] сынды түркітанушылар, сонымен қатар қазақ тіл білімінде Қ.Жұбанов, Ы.Мамановтар 1930 жылдардың өзінде-ақ күрделі сөздер құрылымы жағынан қанша сөзден біріксе де, тұтас бір ғана мағынаны білдіретінін, бір ғана заттың атауы болатынын атай келіп, күрделі сөздердің қалыптасу жолдары мен олардың түрлеріне тоқталғандығын атай кетуге болады.
Қазақ тіл білімінде күрделі сөз мәселесін арнайы сөз етіп, оған ерекше мән беріп, оның табиғатын зерттеп жүрген Н.Оралбаева, В.А.Исенғалиева, Б.Қасым, т.б. еңбектері айрықша аталады. Күрделі сөз жайында пікір білдірген Қ.Жұбанов. А.Ысқақов, К.Аханов, Н.Оралбаева, Ж.Шәкенов [6, 32] сынды зерттеушілердің көзқарастарында, пікірлерінде айтарлықтай алшақтық болмағанмен, күрделі сөздерді жіктеуде, терминдік аталымында айырмашылықтар бар.
Қазақ тілінде көп уақытқа дейін күрделі етістік етістіктің аналитикалық форманттары ретінде зерттеліп келді. А.Юлдашев мұның ХІХ ғасырдағы О.Бетлинг еңбектерінен [7] басталғанын көрсетсе (1965), көпшілік түрколог ғалымдар аналитикалық етістіктерді күрделі етістік санап қана қоймай, олардың вид, рай, шақ категорияларының көрсеткіші екенін көрсетеді. Мұнымен қоса, күрделі етістікті грамматикалық категориялардың мағынасын білдіретін көрсеткіш ретінде тану түркологияда кең тараған құбылыс.
Күрделі етістіктерді арнайы зерттеп, олардың сөз тіркестерімен, тұрақты сөз тіркестерімен, аналитикалық формалы етістіктермен өзара ұқсастықтары мен айырмашылықтарын ажыратуда Б.Қасым еңбегінің (Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі етісттер докт.дисс.автореф., 1992) [7] маңызы зор десе болады.
Ы.Мамановтың күрделі етістік ұғымына аналитикалық формалы етістіктерді де жатқызғаны мәлім [8, 12]. Бұл тұжырым жоғарыда аталған кеңес ғалымдарына пікіріне саяды.
Алайда, ғалым тұжырымының ерекшелігі - етістіктердің тұлғалық жағын ескере отырып, сөз тіркесі мен аналитикалық формалы етістіктердің, күрделі етістіктердің мағыналық қырларын ашып көрсетеді.
Кемшілігі - аталған тақырыптардың ара-жігін ажыратып көрсетпеген болатын. Осы себепті, Ы.Мамановтан кейінгі зерттеулерге сүйене отырып, нақты қандай жағдайда етістік күрделі етістік, қандай жағдайда аналитикалық формалы етістік болатынына анығырақ тоқталып өтейік.
Түркі тектес халықтардың тілдерінде грамматикалық құрылысы бойынша сөз формасын өзгертуші элементтерді түбірден бөліп алу оңай емес. Жалпы, ЕАФ (етістіктің аналитикалық форманттары) - тардың басым көпшілігі қосымша және көмекші етістіктерден құралады [9].
Олардың мағынасы құрастырушы сыңарлардың мағынасының жай ғана қосындысы емес, аналитикалық форманттың құрамы қанша күрделі болса да, олар біртұтас мағына береді. яғни, құрастырушы сыңарлардың мағыналары идиомаланып, бір мағынаны беруге көшкен. Көбіне мұндай күрделі форманттардың құрамы тұрақты, оны құрастырушы сыңарлардың орны берік, алмастыруға келмейді.
ЕАФ құрамындағы морфемалар бірімен-бірі жымдасып кетпей, қосымша негізгі етістікке қосылып, көмекші етістік бөлек жазылады. Бірақ олардың тұтастығы мағынада, құрамның тұрақтылығында, орындарының беріктігінде, сыңарларының үнемі қатар жүруінде.
Мысалы: бара + жатыр, келе + жатыр күрделі етістіктерінің жатыр + бара деп орындарын алмастыра алмайтынымыз секілді.
ЕАФ-тар грамматикалық даму нәтижесінде қалыптасқан дайын көрсеткіштер болғандықтан, басқа грамматикалық көрсеткіштердің негізгі белгілері бұларда да кездеседі. Осы ретте қосымша мен ЕАФ-тардың негізгі белгілерінің ортақтығын атап көрсетуге болады.
Қосымшалардың негізгі белгілерінің біріне мағына тұтастығы жатады. Қосымша дара болса да сөзге біртұтас мағына үстейді. Осы белгі ЕАФ-дан да көрініс табады. ЕАФ-тар қанша морфемадан құралса да, бір мағына береді. Мысалы, -са екен, - тілек мағынасын береді (алса екен); -ушы болма, - тыйым салу мағынасын береді (оқушы болма) [10, 31].
Егер қосымшалардың құрамы тұрақты болса, ол аналитикалық форманттарға қатысты келеді. Мысалы, -а ал формантының құрамы тек қана осы элементтік құрамынан тұруы тиіс, оны -п ал түрінде өзгертуге болмайды, өйткені олар тілдегі жеке-жеке форманттар, сондықтан олардың мағыналары да басқаша келеді. Мысалы, жаза сал, айта ғой, жазып ал, айтып сал формасындағы етістіктерде мағыналары екі түрлі. Қосымшалардың құрамындағы элементтердің орны тұрақты болады, оларды алмастырған жағдайда мағына өзгеріп кетеді. Бұл ерекшелік - ЕАФ-дың басты ерекшелігі.
Осы заңдылыққа сәйкес, сөзге әуелі көмекші етістікті, содан кейін қосымшасын жалғауға болмайды. Мысалы, келе сал дегенде, керісінше кел сала деп айтылмайды.
Қосымшалар қалай түбір етістіктен кейін жалғанса, ЕАФ-тар да түбір етістіктердің соңына тіркеседі. Тек қосымшалар түбір сөздің дыбыстық құрамына қосылады да, көмекші етістік сөзден алшақ тұрады. Бұл - ЕАФ-тардың негізгі айырмашылықтары.
Қосымшалар сияқты ЕАФ-тар да белгілі категориялардың көрсеткіші, сондықтан бұлар арқылы да етістіктің топтары түрлене береді, олар жеке етістікке байлаулы емес. Түркологияда қосымшалардың сөзге жалғану заңдылығы қарастырылса да, ЕАФ-тардың ғылымда сөзге тіркесу заңдылығы толықтай қарастырылған деп айта алмаймыз.
Десек те, бірқатар ғалымдардың зерттеу нәтижесінде аналитикалық форманттарының әрқайсысының жеке мағыналары түркологияда да, қазақ тілінде де анықталып қалды. Атап айтқанда, Н.Оралбаеваның Көмекші етістік, Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттарының құрылысы мен мағынасы [11], К.Ахановтың Грамматика теориясының негіздері, К.Ысқақовтың Қазіргі қазақ тілі, Морфология және М.Жолшаеваның Қазақ тіліндегі аспектуалды семантика: форма және мазмұн [12] деп аталатын еңбектерінен етістіктің аналитикалық форманттары туралы бірқатар анықтамалар алынды.
Н.Оралбаеваның Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттарының құрылысы мен мағынасы [11] еңбегінде: етістіктің аналитикалық форманттарының құрылысына анықтама бере келіп, ЕАФ үш түрлі морфемалы кеуіне түсініктеме береді. Сонымен қатар, ЕАФ-ның сөзде тіркесім реті мен мағыналық ерекшелігі анықталады.
Онда ЕАФ-нің құрамы күрделі. Тілдегі осы күрделі көрсеткіштердің тұтастығы, бірлігі үнемі танылып жүрген жоқ. Ал тілде грамматикалық даму нәтижесінде қалыптасқан элементтер өте көп. Оған мысалы тілдің түрлі саласынан беруге болады. Мысалы, лексикадан тұрақты сөз тіркестерін алайық: ит өлген жер, қас пен көздің арасында, кірпік қаққанша, киімнің ішкі бауындай, тайға таңба басқандай сияқты тұрақты сөз тіркестердің әрқайсысының құрамында бірнеше сөз бар. Бірақ олар тіркесте өз мағыналарында тұрған жоқ.
Әр тіркесте бірнеше морфема бар екеніне қарамастан, олар тілде бір тұтастықта қаралады. Өйткені, бұлар бір мағына береді, бір сөздің қызметін атқарады. Бірақ тұрақты тіркестердің жеке сөздерден құрамы басқа.
Сондықтан олар ғылымда өз алдына тілдік құбылыс саналады. Тілдегі күрделі элементтер тобында күрделі сөздерді атауға болады, олар да бірнеше морфемадан құралып, бір мағына береді. Мысалы, сары ала, ақ сары, он бес, екі жүз елу, т.б. Қосымшалардың да бірімен-бірі кірігіп, тұтас бір көрсеткішке ауысуы жиі кездеседі. [13, 8] - деп ЕАФ-тардың күрделілігіне анықтама береді. Осы себепті етістіктердің бірлігін, тұтастығын құрамындағы морфеманың санына қарай топтастыру реті қалыптасты.
Етістіктің бір морфемалы аналитикалық форманттары.
Қазіргі қазақ тілінде бір морфемалы ЕАФ-тардың саны өте аз, олар: Ø екен, Ø емес, Ø еді, Ø жоқ. Саны аз болғанымен, бұлар өте актив форманттар, тілде жиі қолданыста.
Мысалы, Ø еді форманты - қатыстық өткен шақтың көрсеткіші. Ол етістіктің нақ осы шақ формаларынан соң тіркесіп, оларға өткен шақ мағынасын береді. Осы бұлақ маңында бір мола тұр еді. Бөжей мына екеуін тыңдап отыр еді.
Етістіктің екі морфемалы аналитикалық форманттары.
Тілде жиі қолданылатын, саны жағынан да ең көбі - екі морфемалы ЕАФ-тар. Бұлар бір қосымша мен бір көмекші сөзден құралады. Мысалы, Таныған жерде қуанып кетті.
- Ойбай, баурем, Абай, Абай - деп есікке қарай атқып берді (М.Әуезов)[14].
Мұндағы қуанып кетті, атқып берді деген аналитикалық формалы форманттарды талдасақ, қуан, атқы негізгі етістіктеріне -ып кет, -п бер форманттары тіркескен. Олардың әрқайсысы көсемшенің жұрнағы мен көмекші етістіктен құралған. Қазіргі қазақ тіліндегі ЕАФ-тардың құрамы дегенде, екі морфемалы құрамы жеңіл көрінуі мүмкін, алайда онда бірнеше категория қосымшалары, түрлі көмекші сөздер бар.
Алайда жалпы екі морфемалы ЕАФ-ты бір модельмен көрсетуге болады. Ол үшін қосымшаны - Қ деп, көмекші сөздерді - КС деп белгілесек: Қ + КС. Бар формуласы осы ғана.
Екі морфемалы ЕАФ-тар тілде ең көп қолданылатын тіркес болғандықтан, олардың құрылысында іштей түрлі өзгешеліктер, ерекшеліктер мол. Ол ерекшеліктер оның құрамындағы морфемаға қатысты. Бұл ерекшеліктерді мына модельмен береді:
Көсемше - к.
Есімше - е,
Рай көрсеткіштері - р,
Тұйық етістік қосымшасы - т,
Жіктік жалғауы - ж,
Көмекші етістік - ке,
Көмекші сөздер - кс,
Модаль сөздер - м [14]
деп атайтын болсақ, басында берген Қ + КС формуласын былай шашыратып көрсетуге болады:
к + ке, е + ке, р + ке, т + м, ж + ке [14]
осы қатар жиі қолданыста келеді.
ЕАФ-тардың келесі түрі - үш, төрт морфемалы келуінде. Бұлар тіл қолданысында жиі қолданыла бермейді, өйткені ЕАФ-тардың негізгі түрі екі морфемалы. Алайда бұлар саны жағынан аз болғанымен, тілде белгілі қызмет атқарып, функцияналды единицалар қатарын алады.
Бұл топтағы ЕАФ-тары белгілі формадағы көмекші етістіктердің негізгі етістікке тіркесі жиі қолданудың нәтижесінде олар мағына жағынан жымдасып, идиомаланған. Сонымен қатар, үш морфемалы ЕАФ-тар құрамындағы саны жағынан ерекшеленеді:
қ - ке - қ
қ - қ - ке
қ - ке - ке
қ - ке - қ формантына жататын аналитикалық етістіктер аз [14].
Олар: -ушы болма, -са болды, -ған болса, -р болса, -а сала, -а салып, -а келе, -а келіп, -а бере, -а беріп.
Мағынасы жағынан -ушы болма қимылдың тиым салу мағынасын білдіреді. Тұтынқынға азамат қалдырушы болмаңдар.
Осы ретте тіркесу ретінің мағынасына уәждеме берген ғалым М.Жолшаеваның Қазақ тіліндегі аспектуалды семантика: форма және мазмұн еңбегіне тоқталып өтейік. Мұнда қазіргі қазақ тілінде ЕАФ-ның 15 түрлі синонимдік қатары бар екенін растайды. Олар:
1. қимылдың басталуын білдіретін синонимдік қатар;
2. қимылдың дамуын білдіретін синонимдік қатар;
3. қимылдың соңғы кезеңін білдіретін синонимдік қатар;
4. қимылдың немқұрайлы жасалуын білдіретін синонимдік қатар;
5. қимылдың күтпеген жерден, кенеттен жасалуын білдіретін синонимдік қатар;
6. қимылдың батыл, қысқа жазылуын білдіретін синонимдік қатар;
7. қимылдың ерекше күшпен жасалуын білдіретін синонимдік қатар, т.б. [12, 56].
Жалпы, аналитикалық формантты етістіктердің синонимдік қатарының молаюы, олардың өзара мағынасы жағынан ұқсастығы - тілдік даму нәтижесі. Олардың түптеп келгенде мағыналас болуының себебін түсіндіру қиын, әйтсе де, ЕАФ-тардың құрамындағы морфемалардың ешбір мағына ұқсастығы болмағанымен, қазір олар мағыналас форманттар деп танылып жүр.
Мысалы: қой, бер, сала, баста етістіктерінің лексикалық мағынасында лексикалық белгі жоқ. Ал олардан қалыптасқан аналитикалық форманттары синонимдес. Мысалы: айта бастады, жадырап сала берді, жымыңдап қоя берді. Осы секілді аналиткалық етістіктердің форманттарына қатысты заңдылықтар өте көп, әрі кейде қолданысына қарай ауыспалы келеді.
Қазақ тіліндегі етістіктерді зерттеумен көп шұғылданған ғалым, профессор Н.Сауранбаев өз еңбектерінде етістіктің кейбір аналитикалық формаларды атаған болатын. Современный казахский язык [15] деген еңбегінде етістіктің нақ осы шақ жасайтын аналитикалық формаларына: -п отыр, - п тұр, -п жатыр, - п жүр; өткен шақ формаларына: - ған еді, -ған емес, -е жатыр еді, -ушы еді, -пақшы еді, -ғай еді сияқты бірліктерді қоса көрсетеді.
Ә.Әбілқаев -де етістігінің мағыналары мен қызметі - не арналған еңбегінде - де көмекші етістігі арқылы жасалған біраз күрделі формаларды көрсетеді. Мысалы, -йынйін деп тұр, -йынйін деп отыр, -йынйін деп жатыр, -йынйін деп жүр, -йын деп келеді, -йынйін деді, --йынйін депті (1958) [16].
1967 жылы шыққан Қазақ тілі грамматикасында сөздің аналитикалық формасы жөнінен бұрынғы қалыптасқан көзқарас сақталған.
Дегенмен, бұл еңбекте күрделі етістіктерді 3 топқа бөледі:
1. Есімдер мен еліктеуіштердің көмекші етістіктермен тіркесуі арқылы жасалатын тіркесті түбір етістіктер;
2. -еді көмекші етістіктерінің тіркесуі арқылы жасалатын күрделі формалар. Оларды күрделі өткен шақ формасы деп атайды.
3. Көсемшелерге көмекші етістіктердің тіркесуі арқылы жасалған формалар.
Жалпы бұл етістіктердің өзара айырмасы болғандықтан үшке бөлген. Үшінші түрі - формалар делінгенімен, олар қандай формалар, неге оны форма деп атағаны белгісіз. Сөздің аналитикалық формасын жасаушы аналитикалық форманттар етістіктің грамматикалық көрсеткіші болып қызмет атқарады.
Олар арқылы жасалған аналитикалық формалы етістіктер де етістіктің грамматикалық категориясының қатарына еніп, оның бір мүшесі болып табылады. Сондықтан, аналитикалық формалы сөздер морфологияның объектісі болып табылады.
Етістіктің аналитикалық формаларын түркологияда бірінші болып зерттеген жоғарыда аталған ғалым - А.А. Юлдашев еді. Ғалымның Ааналитические формы глагола в тюркских языках атты еңбегі бар (1965).
1971 жылы профессор Н.Оралбаева осы еңбектердің ізін ала Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формалары атты докторлық диссертациясында аталынған құбылыстың қазақ тілінің грамматикалық құрылысына жат еместігін, аналитикалық формалардың қазақ тілінде де бар екенін, қазақ тілі аналитикалық формаларға бай екенін ғылыми тұрғыда дәлелдеп, анықтама берген. Н.Оралбаева қазақ тілінде 70 шақты аналитикалық формант бар екенін көрсетіп берді.
Сонымен, бұл тарауда ЕАФ-на анықтама бере отыра, зерттелу тарихына шолу жасап өттік. Жеткілікті түрде, анықтама бердік. Категорияның аналитикалық формаларын қабылдап, оның мағынасын білдіріп, көрсетіп тұрған етістікті (негізгі етістік пен көмекші етістікті) аналитикалық формалы етістік деп атайды екенбіз. Ендеше, аталған етістіктің анықтамасы мен құрылымы түсінікті болса, келесі тарауда семантика-грамматикалық ерекшеліктеріне сараптайтын боламыз.
Етістіктің аналитикалық формаларының семантикасы деп белгілі бір грамматикалық категорияның мағынасын білдіретін, қосымша мен көмекші етістіктің бірлігінен туындаған морфологиялық көрсеткішті атайды.
Мысалы:
Райымбек еш мәнісін болжай алмай, бас шайқады (Ж.Тұрлыбаев). Анау иығындағы кетпенін анадайда ағып жатқан арықтың ішіне тастай салды да, өзі бастап үйге кірді (О.Сәрсенбаев) [16]
Мұнда болжай алмай, ағып жатқан, тастай салды деген аналитикалық формалы етістіктер қолданылған. Олар жетекші етістік (болжай, ағып, тастай) және көмекші етістіктен (алмай, жатқан, салды) тұрады. Осы екеуі бір тіркесте қолданылғанда ғана ол аналитикалық формалы етістік болады. Бірінші сөйлемдегі аналитикалық формалы етістік болжай алмады. -й алма - аналитикалық формант.
Сонда, аналитикалық формалар жетекші сөз бен аналитикалық форманттардың тіркесіп айтылуы арқылы жасалады. Ондай жасалымда аналитикалық форманы жасаушы аналитикалық форманттар етістіктің грамматикалық категорияларының көрсеткіші ретінде жұмсалады. Аналитикалық форманттардың құрамы қосымша және көмекші етістіктен тұрады. Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттарының құрамында белгілі қосымшалар ғана қолданылады. Олар: көсемше, есімше, шартты райдың, тілекті және ерікті қалау райдың, мақсатты келер шақ, тұйық етістіктің жұрнақтары.
Жалпы, аналитикалық формант құрамында көп қолданылатын қосымшалар: көсемше, қалғандары сирек жағдайда кездеседі. Аналитикалық форманттар сөйлемде қолданылу мақсаттарына қарай әр түрлі мән-мағыналар мен қосалқы түрде ұғынылатын әр қилы реңктерге ие болады.
Қазақ тіл білімінде семантика мәселесі ғылыми негізде кешірек зерттелді. Дегенмен, қазақ ғалымдарының еңбектерінде бұл мәселе мүлде ескерусіз қалған жоқ. Семантика теориясы мен тарихи семасиология мәселелері Ә.Қайдар, Е.Қажыбеков, М.Оразов, Б.Қалиев, Ж.Манкеева, Б.Қасым, Ш.Жалмаханов еңбектерімен байланысты келеді.
Ғалым Б.Сағындықұлы Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері деп аталатын сөздердің мағыналық дамуын диахронды әдіспен зерттей отырып, силлобофонема (түбіртек) теориясының негізін салды. Б.Қалиев пен А.Жылқыбаева Сөз мағыналарының негіздері атты еңбектерінде мағынаға қатысты жалпы ұғымдардың барлығын санамалап көрсетіп, жеке-жеке нақты түсініктер береді.
Сөз бен ұғым, сөз бен мағына, ұғым мен мағына сияқты түсініктердің арақатынасын ашып көрсетеді. Сондай-ақ, сөз мағыналарының түрлерін және құрылымын анықтайды.
Грамматикалық категориялардың мағынасын білдіретін көрсеткіштердің бір түрі - аналитикалық форманттар. Аналитикалық форманттар тілдің грамматикалық құрылысынан бірқатар орын ала алады.
Жоғарыдағы тарауда ЕАФ-на берілген анықтамаларымен ұғынықтырақ болды деген сенімдеміз. Сондықтан, бұл тараушада ЕАФ-дың грамматикалық мағынасы жағынан қарастырмақпыз.
Аналитикалық формант деп - қосымша мен көмекші сөзден құралып, бір грамматикалық мағына беретін тілдік бірлік.
Мысалы, ...айттым боз қасқа - деп әкесі еңіреп жіберді. Аспанға атылған аңғал асау енді тісін қаршылдатып, болат ауыздықты шайнап тұр. Сен әртіс бола аласың.
Осы мысалдардағы шайнап тұр, еңіреп жіберді, бола аласың деген етістіктердің құрамында -п жіберді, -п тұр, -а ал аналитикалық форманттар қолданылған. Олардың әрқайсысы әр түрлі грамматикалық мағына білдіретін, әр түрлі грамматикалық категорияның көрсеткіштері:
- п жіберді - қимылдың тез, бірден болғанын білдіретін формант, ол қимылдың қалай жасалғанын білдіретін қимылдың өту сипаты категориясының форманты,
-п тұр - форманты - нақ осы шақтың форманты,
-а ал - мүмкіндік модальдығының форманты, ол қимылды жасау субьектінің мүмкіндігі барын білдіреді.
Бұл мысалдар әр аналитикалық форманттың өзіндік мағынасы барын, ол мағынаның әр түрлі категорияға қатысты болатынын дәлелдеді.
Аналитикалық форманттың құрамы қанша күрделі болса да, ол қолданыста бір ғана мағына береді, яғни аналитикалық формант тұтас бір мағынаны білдіреді. Аналитикалық етістікті жасауда көмекші етістіктің қызметі ерекше. Көмекші етістік болмаса, аналитикалық етістік те жасалмайды. Сол себепті аналитикалық етістіктің негізгі белгілері болып танылатын аналитикалық форманттар көмекші етістікпен тікелей байланысты.
Жалпы, көмекші етістіктердің қызметтерін тани білу, олардың ерекшеліктерін, сипаттарын ажырата білу - қазақ грамматикасының аса бір қызық та, қиын әрі маңызды мәселесі [17, 6].
Көмекші етістіктердің саны аз болғанымен, тілімізде атқаратын қызметі орасан зор. Олардың қызметімен мағынасы толық дербес семантикалық, грамматикалық абстрактілі мағыналы сөздер жасалып яки беріліп отырады.
Мысалы, шөлдеп кеттім және шөлдеп қалдым, серпіп жіберді және серпіп тастады, бере салдым және бере қойдым, жығылып кете жаздадым және жығылып қала жаздадым... деген етістіктердің бір-бірімен ерекшеленетін нәзік реңктерін тек көмекші етістіктердің жетекші етістіктерге үстейтін мағыналарынан ғана ажыратуға болады.
Көмекші етістіктер грамматикалық дамудың нәтижесінде грамматикалық қызметке көшіп, грамматикалық көрсеткішке айналғандықтан, олар сөйлемде толық мағыналы етістікке көсемше, есімше жұрнақтары арқылы тіркесіп, оған грамматикалық мағыналар үстейді.
Мысалы: бір түйе жас көзімнен ыршып кетті. Аш есікті, сен ол қызды жасыра алмайсың. Осы мысалдардағы грамматикалық мағыналы көзімнен, аршып кетті, есікті, қызды, жасыра алмайсың деген түрлі формадағы сөздерді алып қарасақ, көзімнен дегенде жастың шыққан жерін -нен шығыс септік жалғауы білдіріп тұр, онда грамматикалық мағына қосымша арқылы берілген;
-жасыра алмайсың дегенде қимылды жасау мүмкіндігінің жоқ екені етістікке -а жұрнағы арқылы тіркескен алма көмекші етістігі арқылы білдірілген.
Қазақ тілінде аналитикалық формалы сөздің құрамы негізінен төмендегідей:
1. Дербес сөз + қосымша + көмекші сөз (өсіп кетті);
2. Дербес сөз + көмекші сөз (жүр еді);
3. Көмекші сөз + дербес сөз (өте жақсы) [17, 7].
Аналитикалық формалы сөз сөйлемде бір сұраққа жауап беріп, бір сөйлем мүшесі болады. Мысалы, ол оқып жүр дегенде жүр - сөйлемнің баяндауыш мүшесі. Сол сияқты аналитикалық формалы сөз тіркесінің де бір сыңары, бір мүшесі болады. Мысалы, ол үйде оқып отыр дегенде үйде оқып отыр бір сөз тіркесін жасайды. Осы сөз тіркесінің бір сыңары -үйде, екінші сыңары -оқып отыр.
Сөздің аналитикалық формасы төмендегідей белгілер арқылы танылады:
1.Сөздің аналитикалық формасы белгілі бір грамматикалық категорияның жүйесіне, тарамына ену керек;
2.Әрбір аналитикалық формалы сөз лексикалық мағынаға қоса грамматикалық мағына береді;
3.Сөздің аналитикалық формасын категориялардың тұрақты аналитикалық форманттары жасайды;
4.Сөздің аналитикалық формасы белгілі топтағы сөздің басым көпшілігінен жасала береді [17, 8].
А.Ысқақов бойынша: Көмекші етістіктердің қолданылу шеңбері де, жетекші етістіктерге қосатын семантикалық үлестерде, түрлену жүйесі және басқа сипаттары да бәрінде бірдей емес. Солай болғандарымен де, ортақ сипаттарын ескере отырып, оларды ең әуелі толымды көмекшілер және толымсыз көмекшілер деп екі салаға бөліп қарауға болады.
Толымды көмекші етістіктерге бір жағынан, негізгі лексикалық мағынасын толық сақтап, дербес грамматикалық функцияларын түгелдей атқарып, етістік атаулыға тән парадигмалық формалардың бәрін қабылдап, жазба тілде де, сөйлеу тілінде де дербес сөз мүше ретінде қолданыла беретін, солай бола тұра, екінші жағынан, аналитикалық етістік құрамында тиісті жетекші етістікке белгілі дәнекер болу арқылы тіркесіп, оған қосымша абстракты мағына үстейтін бір алуан етістіктер жатады. Олар: ал, бар, бер, баста, бақ, бол, біт, жатыр, жүр, жөнел, жібер, кел, кет, көр, қал, қара, қой, сал, таста, тұр, отыр, өт, шық, де, қыл, ет.
Толымсыз көмекші етістіктерге -еді, -екен, -емес сөздері жатады. -еді көмекшінің дәнекерлігі арқылы арқасында тілімізде өткен шақ мағыналарын білдіретін мынадай аналитикалық форманттар қалыптасқан:
-ып еді (айтып еді),
-қан еді (айтқан еді)
-атын еді (айтатын еді)
-ар еді (айтып еді)
-са еді (айтса еді)
-са игі еді (айтса игі еді)
-а, -е, -й (бара жатыр, келе жатыр), т.б. [18]
Екен көмекші етістіктің қатынасымен күрделі өткен шақ категориясын жасайтын мынадай аналитикалық форманттар қалыптасқан:
-ған екен (барған екен)
-атын екен (баратын екен)
-ады екен (барады екен)
-са екен (барса екен)
-ар ма екен? (барар ма екен?)
-ып па екен? (барып па екен?), т.б. [18]
1.2 Қазақ тіліндегі етістіктік аналитикалық формаларын жасауда көсемше тұлғаларының ерекшеліктері
Аталған көмекші етістіктерде семантикалық реңкті ажырату жағынан ғана болмаса, тіркесу жүйесі, жұмсалу реті және қызметі жақтарынан өзге аналитикалық форманттардан ерекшеленетіндей айырмашылық табылмайды [19, 56] - деп көрсетеді қазақ грамматикасында.
Сонымен, семантика турасында сөз қозғағанда мағына турасында да кішігірім тоқталғанымыз абзал. грамматикалық мағынамен қатар сөзде лексикалық қатар да болады. Олар сөздің функционалды қызметімен қатар, реңк-мағынасын ашып береді.
Сурет - 1. Көсемше жұрнақтары
Лексика-семантикалық топ жасалуы үшін кемінде екі не одан да көп сөздерді лексикалық мағынасына қарай топтау керек. Лексика-семантикалық топ теориясын түбегейлі шешу үшін сөздердің лексикалық мағынасын, олардың семантикалық құрылымын анық білу керек.
Лексика-семантикалық топтарға тек бір сөз табына енетін сөздер ғана ене алады. Жалпы, тіл білімінде сөздерді лексика-семантикалық топтарға бөлудің ғылыми қағидалары жасалынған. Бірақ барлық тілдерге бірдей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz