Шағын қалалардың әлеуемттік - экономикалық даму жағынан артта қалуының экономикалық себептері
Қaзaқcтaн Рecпубликacы білiм жәнe ғылым миниcтpлiгi
Сәрсен Амaнжoлoв aтындaғы
Шығыc Қaзaқcтaн yнивepcитeтi
Қopғayғa жiбepiлдi
__________________2022 ж.
Қазақстан тарихы
Кaфeдpacының мeңгepyшici м.а.
____________Аубакирова А.Ж.
ДИПЛOМДЫҚ ЖҰМЫC
Тaқыpыбы: XXI ғасырдың басындағы ШҚО шағын қалаларының әлеуметтік-экономикалық даму мәселелері
5В011400(6В01601) - Тарихбілім беру бағдарламасы бойынша
Opындaғaн Т4-2 курс
қазақ тобы студенті Мухаметкалиев Р. Б.
Ғылыми жeтeкшi
аға оқытушы, т.ғ.к. Б. Шуршитбай
___________2022 ж.
Нopмaбaқылayшы: А.К. Булгынбаева
__________ 2022 ж.
Өcкeмeн қ.,
Мазмұны
Кіріспе
3
1
Шағын қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының артта қалу себептері және оларды басқару.
10
1.1
Шағын қалалардың әлеуемттік-экономикалық даму жағынан артта қалуының экономикалық себептері
10
1.2
Шағын қалалардың әлеуметтік-экономкалық даму қажеттілігі және рөлі
19
2
Шығыс Қазақстан облысы Риддер қаласының әлеуметтік-экономикалық дамуын талдау
2.1
Риддер қаласының экономикалық-қаржылық әлеуетінің даму жағдайы
2.2
Риддер қаласы бойынша инженерлік инфрақұрылымдарының дамуы.
43
2.3
Риддер қаласының әлеуметтік дамуы және экологиялық қауіпсіздік жағдайы...
51
3
Риддер қаласының әлеуметтік-экономикалық даму приоритеті және міндетімен мақсаты
3.1
2007-2009 жылдарға аймақтың экономикалық-әлеуметтік даму приоритеті
3.2
Риддер қаласының 2007-2009 жылдарға арналған әлеуметтік-экономикалық дамуы
3.3
Риддер қаласының әлеуметтік-экономикалық дамуының мемлекеттік, аймақтық, салалық бағдарламалары және олардың орындалуы
Қорытынды
57
Әдебиеттер тізімі
61
Мазмұны
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
... 10
Кiрiспе
Шағын қалаларды әлеуметтiк-экономикалық тұрғыдан дамыту ұғымы тек қана сол шағын қаланы дамытудан әлдеқайда үлкен нәрсені көздейді. Бұл сол қаланы қамтитын бүкіл қатынастар кешенінің дамуы.
Экономикалық реформа тұсында бүкіл республика тұрғындары өз бастарынан бірқатар ауыртпалықтарды өткізсе де, елдің шағын аймақтары ырықтарынан тыс әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың, ерекше климаттықжағрафиялық параметрлердің, сонымен бірге, әкімшілік реформалардың кемшіліктері, қисынсыздықтары мен жетіспеушіліктерінің кесірінен шағын қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының проблемалары жетерлік.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы мен практикалық маңыздылығы негізінде шағын қала халқының тұрақты дамуы тек халық үшін лайықты тұрмыс жағдайларын жасағанда, шағын қалалық жағдайларға бейімделген әлеуметтік-экологиялық-экономикалық жүйе құрылғанда, антропогендік ықпал мен табиғи жер бедерін жоюға әрекет жасалғанда, мәдени құндылықтар қорғауға алынғанда, табиғи қорларды ауыл шаруашылығының, жергілікті өнеркәсіптердің, туризм мен адам тіршілігінің басқа салаларын қалпына келтіру мақсаттарына сай ұзақ мерзім бойына пайдалану қамтамасыз етілгенде ғана мүмкін бола алады деген ой жатыр.
Демек бұл жұмыс шағын қалаларды жандандыру, қаладағы әлеуметтік әрі экономикалық байланыстарды қалпына келтірудің біртұтас үрдісінің құрам бөлігі ретінде қарастырылған.
Шағын қалаларды әлеуметтiк-экономикалық тұрғыдан дамыту бүгiнгi таңда өзектi мәселелердiң алдыңғы қатарында тұр.
Зерттеу объектiсi ретiнде Өскемен қаласы алынған.
Дипломдық жұмыстың негiзгi мақсаты:
Үкiметiмiздiң шағын қалаларды дамыту бағдарламасына сәйкес, тәуелсiздiк жылдарында экономикалық күйзелiске ұшыраған Өскемен қаласының даму әлеуетi бар және жоқ жақтарын анықтау және осы қаланың болашақтағы даму бағытын жоспарлау болып табылады.
Ол үшін мынадай міндеттерді шешу керек:
Өскемен қаласының әлеуметтiк-экономикалық дамуы мен қаланың барлық халық шаруашылық салалары кешенiн мемлекеттiк реттеу сферасындағы мемлекеттiк саясаттың белгiлi нақты қала негiзiнде жүзеге асырылуына көз жеткiзу;
Өскемен қаласының аймақтағы артықшылық бағыттарын анықтау және дамыту;
Қала халқының тiршiлiк етуi мен нарықтың қалыптасуы тұрғысынан даму әлуетi басым қалалық әлеуметтiк және инженерлiк инфрақұрылымдарды дамыту мүмкiндiктерiн анықтау.
Жұмыстың теориялық бөлiмiнде зерттеудiң үлгiлеу, талдау тәсiлдерi қолданылған.
Жалпы жұмысты жазу барысында экономикалық-статистикалық, монографиялық, сондай-ақ салыстыру, эксперимент сияқты зерттеудiң эмпирикалық әдiстерi мен құрылымдық талдау тәсiлдерi қолданылды.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізі ретінде Қазақстан Республикасының шағын қалаларды дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы, сондай-ақ, отандық және шетелдік оқулықтар, мемлекеттік бағдарламалар мен республикалық статистика агенттігінің материалдары, сонымен қатар, зерттеу объектісі болып табылатын қалалық әкімшілік басқармасы мен қаржы және экономикалық жоспарлау бөлімінің мәліметтері және аймақтық бағдарлама бойынша жасалған жылдық есептер, ағымдық баспасөз беттерінде, ғылыми-зерттеу конференцияларында жарияланған мақалалар мен авторлық ғылыми-тәжірибелік жұмыстар пайдаланылды.
Жұмыстың құрылым логикасы келесі қағидаларға негізделген:
Шағын қалалардың экономикасын, әлеуметтік саланы немесеқоғамдағы әкімшілік өзгерістерді шағын қалалардағы көкейкесті мәселелері тұрғысынан талдау әлдебір өзгерістердің салдары мен ақырғы мақсаттарын неғұрлым толығырақ бағалауды мүмкін етеді.
Осы қағидаға қаланың әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі көрсеткіштеріне талдау берілген, шағын қалалардың жiктелу негiздерi анықталып, оларды әлеуметтiк-экономикалық дамытудың қажеттiлiгi ашып көрсетiлген.
Нарықтық өзгерістер тұсында жиналған әлеуметтік қателіктер елдегікезекті өзгерістердің дамуына кедергі жасап, қоғамның мойнына шексіз жүк болып орналасты. Осы орайда қаладағы басқару жүйесі мен бірінші кезекте мемлекеттік басқарудың тиімділігі жөніндегі мәселе заңды түрде туындады.
Жұмыстың 2-тарауында Өскемен қаласының қалыптасуы мен орналасу ерекшелiктерiне тоқтала отырып, әлеуметтiк-экономикалық дамуына шолу жасалған. Бұл тарауда қаланың соңғы жылдардағы экономикалық өсімі мен әлеуметтік саладағы құрылымдардың қазiргi жағдайы мен даму мүмкiндiктерi қарастырылған. Өскемен қаласының жалпы ұйымдастыру - экономикалық сипаттамасы, ондағы экономикалық үрдістер толығымен сипатталған.
Бүгін қала алдында тұрған мәселелердің шешімі экономикалықәдістермен ғана табыла қоймасы анық. Әлеуметтік дамытудың ауқымды бағдарламасымен қатар ғана экономикалық өсу адам тұрмысының сапасын арттыруға үлес қоса алады. Оның үстіне жұмысымыздың 2-тарауында талданған әлеуметтік жағдай тиімді демографиялық саясатты, адам капиталының дамуы және кедейлікті төмендету үшін жағдай жасауды әрі қоғамдық капиталдың дамуы немесе халықтың қоғам өміріне қатысу мүмкіндіктерін дамытуды көздеген жөн.
Жұмыстың 3 - бөлiмiнде қаланың болашақтағы даму бағыттары анықталып, әрі қарай дамыту бағыттары мен нақты салалар бойынша жүзеге асырылатын шаралар мен жобалар қарастырылған.
Шағын қалаларды реформалау жөніндегі мемлекеттік саясат тиімді нәтижелерге жету үшін азаматтардың қатысуы, тартылуы мен өздерін өздері дамытуын қолдау үшін жағдай жасалуы қажет.
Бұл адамдарға өкілеттілікті беруді, олардың бейтарап қызметтері барысында баламалар іздестіруге, шешімдер қабылдау мен оларды жүзеге асыру жауапкершілігін мойнына алуға деген білім алуды, дағдылануды және ептілікке үйренуді көздейді. Мұндай әлеуметтік қатысу механизмдерін енгізу мен кеңінен тарату ауылдық қоғамды, ал онымен бірге әр қала тұрғынын да жаңа сапалық деңгейде дамытады.
ШАҒЫН ҚАЛАЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК- ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ АРТТА ҚАЛУ СЕБЕПТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ БАСҚАРУ
1.1. ШАҒЫН ҚАЛАЛАРДЫҢ ӘЛЕУЕМТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУ ЖАҒЫНАН АРТТА ҚАЛУЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ СЕБЕПТЕРІ
Жиырмасыншы ғасырдың аяғында біздің елде экономикалық өсудің жаңа үлгісіне көшу, әлеуметтік - экономикалық қатынастарды трансформациялау, қоғамдық жүйенің жаңа үлгісінің қалыптасуы, яғни жаңа индустралды мәдениетке көшу қажеттілігі уақыт талабының сәйкестілігімен туындады, бұндай көшу эволюциялық жолмен іске асырылуы қажет еді. Жаңа уақыттың экономикасының басты мінездемесі болып оның гуманизімі табылады яғни, оның бағыты адамның қажеттілігін қанағаттандыруға, халықтың табысының өсуі мен халықтың тұрмыс жағдайын жақсарту сондайақ осылардың ешқайсысы орындалмайынша, ешқандай экономика ойдағыдай іске асырылмайтыны даусыз екені айғақталды.
1992 жылдың басынан бастап еліміздің экономикасының байсалдықпен баяу әлем шаруашылық жүйесіне енуі бір жағынан бұрынғы СССР елдерімен экономикалық қарым-қатынастары нақты үзілді, ал екінші жағынан республикамыздың экономикасы ашық және әлемдік нарық алдында қорғансыз болып қалды. Экономикалық реформалар нәтижесінде ұтымсыз, қарапайым нарықтық экономикаға ұқсамайтын, түбегейлі өзгертілген шаруашылық жүйе пайда болды.
Экономикалық реформа тұсында бүкіл республика тұрғындары өз бастарынан бірқатар ауыртпалықтарды өткізсе де, елдің шағын аймақтары ырықтарынан тыс әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың, ерекше климаттық-жағрафиялық параметрлердің, сонымен бірге, әкімшілік реформалардың кемшіліктері, қисынсыздықтары мен жетіспеушіліктерінің кесірінен шағын қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының проблемалары жетерлік.
Шағын қалаларды әлеуметтiк-экономикалық тұрғыдан дамыту ұғымы тек қана сол шағын қаланы дамытудан әлдеқайда үлкен нәрсені көздейді. Бұл сол қаланы қамтитын бүкіл қатынастар кешенінің дамуы. Шағын қалаларды жандандыру, қаладағы әлеуметтік әрі экономикалық байланыстарды қалпына келтірудің біртұтас үрдісінің құрам бөлігі ретінде қарастырылған. Шағын қалаларды әлеуметтiк-экономикалық тұрғыдан дамыту бүгiнгi таңда өзектi мәселелердiң алдыңғы қатарында тұр.
Үкiметiмiздiң шағын қалаларды дамыту бағдарламасына сәйкес, тәуелсiздiк жылдарында экономикалық күйзелiске ұшыраған шағын қалалардың даму әлеуетi бар және жоқ жақтарын анықтау және осы қалалардың болашақтағы даму бағытын жоспарлау қажет. Ол үшін төмендегілерді шешу керек:
шағын қалалардың әлеуметтiк-экономикалық дамуы мен қаланың барлықхалық шаруашылық салалары кешенiн мемлекеттiк реттеу сферасындағы мемлекеттiк саясаттың белгiлi нақты қала негiзiнде жүзеге асырылуына көз жеткiзу;
шағын қаланың аймақтағы артықшылық бағыттарын анықтау жәнедамыту;
қала халқының тiршiлiк етуi мен нарықтың қалыптасуы тұрғысынан дамуәлуетi басым қалалық әлеуметтiк және инженерлiк инфрақұрылымдарды дамыту мүмкiндiктерiн анықтау.
Қазақстанның шағын қалаларында соңғы он жылда экономикалық байланыстардың үзілу салдарынан және мемлекеттік қаржы бөлу көлемінің қысқаруынан қолайсыз экономикалық жағдай туындады. Олардың өмір сүруін қолдау ерекше өткір мәселе болып қалды. Экономиканың нақты секторының қысқаруы жұмыссыздық деңгейінің өсуі мен өмір сүру дәрежесінің төмендеуі - бүгінгі таңдағы қалалық билік органдарының алдында тұрған мәселелердің толық тізімі ғана емес еді.
Экономиканың нақты жүйесінің қысқару салдары
жұмыс күшінің босатылуы
жұмыссыздар санының көбеюі
өмір сүру деңгейінің төмендеуі
аймақтарда орташа жалақы көлемінің төмендеуі
жұмыс берушілердің өзін-өзі басқаруы
қылмыстың көбеюі
Сурет 1 - Экономиканың нақты жүйесінің қысқару салдары
Мемлекеттің барлық көлемінде теріс әлеуметтік-экономикалық салдарына ие болғандықтан және республиканың барлық қалаларында (облыс орталықтары мен республикалық маңызды қалаларды есептемегенде) қатысты болғандықтан олардың барлығы жылдам көңіл бөлуді талап етті. Мемлекеттегі экономикалық өсудің қарқыны көп жағдайда қалалардың даму процесін басқару қабілеті мен анықталады, оның ішінде жаңа салалардың құрылуын реттеуді.
Бұрынғы КСРО елдерімен экономикалық байланыстың үзілуімен олардың көпшілігі дәстүрлі өткізу нарығын жоғалтты және шаруашылықтың жаңа жағдайына бейімделе алмады. Нәтижесінде өндіріс көлемінің қысқаруы, кейбір жағдайларда кейбір кәсіпорындардың шаруашылық қызметтерін тоқтатты. Негізгі тұтынушылар болып сол аймақтың экономикалық субъектілері, республика және ең жақсы жағдайда таяу шет мемлекеттері болды.
Осыған байланысты Қазақстанның шағын қалалары әлемдік шаруашылық байланыстарынан тыс қалды, оларға жаһандану мен мамандандыру процестері әсер етпеді. Ұлттық астана мен ірі қалалар жұмыс күші техникалық және технологиялық білім, іскерлік және қаржылық қызметтер, транспорттық инфрақұрылым мен коммуникация орталықтарына айналды. Бұл толығымен негізделген экономикалық өсу болып табылады. Өйткені өнеркәсіптік экспортерлер мен шетел инвестициялары үшін ұлттық астана елге келудің және қазіргі кездегі қызметтерді алудың ең ыңғайлы орны болып табылады.
Астанада экономикалық субъектілер мемлекеттік және реттеуші органдарға жақын орналасу есебінен қосымша артықшылықтарға ие болды. Индустриализациямен қатар өнеркәсіптің астаналық шағын қалаларға көше бастауы толықтай заңды. Бүгінгі таңда бұл үрдісті тікелей және жанама реттеу әдістері арқылы ынталандыру маңызды болып отыр.
Жоғарғы қалалық билік экономикалық өсуге де немесе оны тежеуге де әсер ете алатындықтан, тиімді экономикалық саясатты әзірлеудің маңызы зор болып отыр, жоғарғы қалалық биліктер өзінің даму бағдарламасын жүзеге асыруға өкілетті және қабілетті болса, олар өзінің қала халқын жаһандандыру экономикасына қосылуға көмегін тигізеді. Осыдан кейін барып бұл қалалар жаһанданған өндіріс тізбегінің сенімді звенолары мен шетел инвестициялары үшін тартымды органдар бола алады.
Осыдан барып мемлекеттің ауылдың жаппай қалаға көшуіне араласуының маңызын қайта бағалау, ол үшін анықталған күрделі процеске жан-жақты талдау мен мемлекеттік реттеудің тиімді құралдарын әзірлеу қажет. Сондай-ақ оның көлемі мен қолдану аумағын анықтау маңызды, өйткені кәсіпкерлік белсенділікті төмендетуге мүмкіндік бермеу қажет, оған тек қажетті мемлекеттік қолдауды қамтамасыз етіп, нақты бағыт беру керек.
Нарықтық экономикалық басқару жүйесінің жоспарлы экономикалық басқару жүйесінен айырмашылығы оның әкімшілік - бөлу әдісінің басымдылығында. Басқару әдісі принциптерінің құрамына жалпы қабылданған принцип болып басқарудың салалық жүйесі табылады. Шағын қалалардың әлеуметік және экономикалық дамуы салалық шешімдер және материалдық ресурстардың маңыздылығымен (яғни осы шешімдерге қолдану үшін бөлінетін) анықталады.
Қазіргі жағдайда, егер мемлекет болмаса онда манаполиялық жеке меншіктің басым бөлігі ұлттық табысты, ал егер ресурстардың таратылу каналдары бойынша салалық жүйе болмаса, онда аймақтың әлеуметтік - экономикалық даму өрісі, қазіргі басқару жүйесінде қаланың орнын, қалалық көлемде басқару қызыметін, қаланың қаржы - экономикалық базасының механизімінің әдістерін, қалалық көлемде басқаруды қамтамасыз ететін қызметтерін анықтау қиыншылығы туындайды [2].
Шағын қалалардағы әлеуметтік - экономикалық басқару жағдайлардың қиындай түсуі ол әкімшілік-бөлу жүйесінің қаланы және аймақтарды ауыр жағдайда қалдырғандарынан, әлеуметтік жүйенің дамуы ең төменгі жағдайда болды, аймақтық экономиканың әртүрлі элементтері арасында терең сәйкессіздіктер және іші шаруашылықтардың қала маңындағы, облыстар және жақын аймақтармен байланыстардың дамуы болмады.
Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының кешенді жоспары іс жүзінде тек салалық мәселелерді шешу жиынтығымен ғана шектелді, ол жиынтығында аймақтың әлеуметтік даму мақсатының дәрежесін автоматты қамтамасыз ету жағдайы емес еді, ол тек олардың ресурстарын - еңбек, жер, инфрақұрылымның әртүрлі элементтері, табиғат ресурстарын ғана рационалды пайдалану болды.
Бір жағынан қазіргі жағдайда қалаларды басқару мәселелерінің теориялық әдіс-тәсілдері мүлдем қанағаттанарлықсыз.
Расында да соңғы уақыттарға дейін облыста қалалық мәселелерді зерттеу, қалалық дамудың жеке аспектілерімен, яғни қала құрылысы, экономикалық, әлеуметтік, демографиялық, басқарушылық және тағы басқа өзгешеліктерімен бөлектенген және шектелген. Облыс және қаланы негізгі және негізгі емес аймақтық басқару топтары ретінде салыстыру дұрыс емес, яғни біріншіден облыс және қалалар өндіріс процесінде әртүрлі функцияларды орындайды, екіншіден жалпы тенденция, барлық ТМД елдеріне тән нәрсе, ол қаланың экономикалық дербестігін кеңейту және дамыту, үшіншіден халықтың басым көпшілігі қалада өмір сүруде, мысалға, Қазақстанда бұл барлық халықтың 56%-ын құрайды [2].
Сондықтан шағын қалалардың әлеуметтік - экономикалық даму жүйесін басқаруды іске асыру маңыздылығын түсінбеу онсызда өте қиын әлеуметтік - экономикалық жағдайды одан әрі тығырыққа тірейді.
Сондықтанда қазіргі таңда нарықтық экономика заңдарының негізінде басқару функцияларын тарту үшін қажетті материалдық - қаржылық базаны қамтамасыз етуге негізделген шағын қалалардың әлеуметтік - экономикалық дамуын басқару мехенизімінің бағдарламасын құрастыру қажет.
Шағын қалалардың әлеуметтік - экономикалық дамуын сәтті функциялау үшін оны ұйымдастырудың озық құралдары мен нақты тетіктерін оның ішінде мақсатты бағдарламалық әдісті көптеген факторлар бойынша талдауды, жүйелі бақылауды және оңтайлы шешімдерді қабылдауды қолдану аса қажет.
Барлық ресурс түрлерінің аса өткір сезілген тапшылығы жағдайында ұлттық экономиканың қозғаушы күші кәсіпкерлікке айрықша назар аудару керек. Мемлекеттік меншіктерді жекешелендіруді тездету, өндіріс тиімділігін арттыру, бәсекелестік ортаны дамыту, қаржылық бақылауды жақсарту және осы заманғы нарықтық инфрақұрылымды қалыптастыру сияқты факторлардың маңызы зор.
Сонымен қатар қалаға инвестициялық жобаларды көптеп тарту керек. Мысалға айта кетсек Өскемен қаласының атырабында - қорғасын, мырыш, алтын, жез, мрамор, көмір, бояу, минералдық сулар бар. Осынау қазба байлықтардың түбі елімізге керек болатынына, ел игілігіне жаратылатынына кімде кім сенімді.
Әрине, қазба байлықтардың игерілуі үшін, ең алдымен қаланың өзін көркейту, әлеуметтік - экономикалық дамуын жақсарту, оның ішкі құрылымын жандандыру қажет.
1.2. ШАҒЫН ҚАЛАЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМКАЛЫҚ ДАМУ ҚАЖЕТТІЛІГІ ЖӘНЕ РӨЛІ
Шағын қалалардағы әлеуметтік - экономикалық басқару жағдайлардың қиындай түсуі ол әкімшілік - бөлу жүйесінің қаланы және аймақтарды ауыр жағдайда қалдырғандарынан, әлеуметтік жүйенің дамуы ең төменгі жағдайда болды, аймақтық экономиканың әртүрлі элементтері арасында терең сәйкессіздіктер және іші шаруашылықтардың қала маңындағы, облыстар және жақын аймақтармен байланыстардың дамуы болмады.
Аймақтың әлеуметтік - экономикалық дамуының кешенді жоспары іс жүзінде тек салалық мәселелерді шешу жиынтығымен ғана шектелді, ол жиынтығында аймақтың әлеуметтік даму мақсатының дәрежесін автоматты қамтамасыз ету жағдайы емес еді, ол тек олардың ресурстарын - еңбек, жер, инфрақұрылымның әртүрлі элементтері, табиғат ресурстарын ғана рационалды пайдалану болды.
Бір жағынан қазіргі жағдайда қалаларды басқару мәселелерінің теориялық әдіс- тәсілдері мүлдем қанағаттанарлықсыз.
Шынында да келісуге болады яғни соңғы уақыттарға дейін облыста қалалық мәселелерді зеріттеу қалалық дамудың жеке аспектілерінің: қалақұрылысы, экономикалық, әлеуметтік, демографиялық, басқарушылық және т.б өзгешеліктерімен бөлектенген және шектелген.
Облыс және қаланы негізгі және негізгі емес аймақтық басқару топтары ретінде салыстыру түбірінде дұрыс емес деп танылады, яғни бірінші- ден облыс және қалалар өндіріс процесінде әртүрлі функцияларды орындайды, екінші - ден жалпы тенденция, барлық ТМД елдеріне тән, қаланың экономикалық дербестігін кеңейту және дамыту, үшінші - ден халықтың басым көпшілігі қалада өмір сүруде, мысалға, Қазақстанда бұл барлық халықтың 56 % құрайды, ал Өскемен қаласы бойынша қала халқының саны 2006 жылғы көрсеткіштер бойынша 61,5 % құрайды (2-сурет).
Сондықтан қаланың әлеуметтік - экономикалық даму жүйесін басқаруды іске асыру маңыздылығын түсінбеу онсызда өте қиын әлеуметтік - экономикалық жағдайды одан әрі тығырыққа тірейді.
25
,
6
25
,
9
26
,
7
16
,
1
16
,
2
14
,
6
0
5
10
15
20
25
30
2004
2005
2006
Кала халкы
Ауыл халкы
Сурет 2 - Қала және ауыл халқының үлесі
Сондықтанда қазіргі таңда нарықтық экономика заңдарының негізінде және басқару функцияларын тарту үшін қажетті материалды - қаржылық базасын қамтамасыз етуге негізделген шағын қалалардың әлеуметтік - экономикалық дамуын басқару мехенизімінің бағдарламасын құрастыру қажет.
Шағын қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуын сәтті функциялау үшін оны ұйымдастырудың озық құралдары мен нақты тетіктерін оның ішінде мақсатты бағдарламалық әдісті көптеген факторлар бойынша талдауды, жүйелі бақылауды және оңтайлы шешімдерді қабылдауды қолдану аса қажет. Барлық ресурс түрлерінің аса өткір сезілген тапшылық жағдайында ұлттық экономиканың қозғаушы күші кәсіпкерлікке айрықша назар аудару керек.
Мемлекеттік меншіктерді жекешелендіруді тездету, өндіріс тиімділігін арттыру, бәсекелестік ортаны дамыту, қаржылық бақылауды жақсарту және осы заманғы нарықтық инфрақұрылымды қалыптастыру сияқты факторлардың маңызы зор.
Сонымен қатар қалаға инвестициялық жобаларды көптеп тарту керек. Мысалға айта кетсек Өскемен қаласының атырабында - қорғасын, мырыш, алтын, жез, мрамор, көмір, бояу, минералдық сулар бар. Осынау қазба байлықтардың түбі елімізге керек болатынына, ел игілігіне жаратылатынына кімде кім сенімді.
Әрине, қазба байлықтардың игерілуі үшін, ең алдымен қаланың өзін көркейту, әлеуметтік-экономикалық дамуын жақсарту, оның ішкі құрылымын жандандыру қажет. Өскен, өркен жайған жерге ғана ел қоныстанады. Яғни 2005 жылы қалаға 2775 адам көшіп келсе, 1303 адам кеткен ал, 2006 жылы 955 адам көшіп келсе, 1964 адам кеткен.
60
955
2775
1303
1964
110
0
1000
2000
3000
2004
2005
2006
Кошіп келгені
Кошіп кеткені
Сурет 3 - Өскемен қаласы бойынша көші-қон сызбасы
Бұл дегеніміз Өскемен қаласының әлеуметтік - экономикалық даму жағдайының әлі де болса қанағаттанарлықсыздығын көрсетеді. Қаланың 20052010 жылдарға арналған бағдарламасының көп тармақтары сырттан келер инвестицияларға бағындырылған. Торғай өңірінің жері негізінен ауыл шаруашылығына өте қолайлы, себебі кезінде бүкіл Кеңес үкіметін ет, жүн және тері өнімдерімен қамтамасыз еткен болатын.
Шығыс Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық дамуын талдау
2.1. Шығыс Қазақстан облысы бойынша экономикалық-қаржылық әлеуетінің даму жағдайы
Шығыс Қазақстан облысы -- Қазақстан Республикасының солтүстік-шығысындағы әкімшілік-аумақтық бөлігі.
1932 жылы 10 наурызда құрылған
1997 жылғы 23 мамырдағы № 3528 Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен облыс құрамына таратылған Семей облысының территориясы қосылды Шығыс Қазақстан облысының аумағы ежелгі заманнан қоныстанған. Оның куәгері есебінде Алтайда, Зайсан қазаншұңқырында, Тарбағатай мен Сауыр жоталарында ежелгі кеніштердің, суландыру жүйелерінің, бекіністер мен қоныстардың іздері сақталған. 15 ғасырдың бас кезінде Ертіс өзені алабының жоғарғы бөлігін ойраттар басып алғаннан кейін бұл жер Жоңғар хандығының құрамында болды. 1758 ж. Қытай әскерлері Жоңғар хандығын жойып жібергеннен кейін, қалмақтар Еділ өзенінің арғы бетіне кетті. Ал қалмақтардан ығысып, негізінде Сарыарқаны мекендеген қазақ рулары өздерінің ежелгі қоныстарына қайтып оралды. 18 ғасырдың бас кезінде патшалық Ресей қазақ жерін тереңдей отарлау мақсатымен қазақтарды ата қонысынан тықсыра отырып, қазіргі облыс аумағында Ертіс бекіністер желісін салды. Осы желінің бойымен біртіндеп бекіністер мен форпосттар жүйесі, ал одан кейініректе казак-орыс станицалары құрылды (1718 ж. Семей, 1720 ж. Өскемен, 1763 ж. Бұқтырма бекіністері) салынды. Казак-орыстардың мекендері Ертістің оң жағалауы мен оның салаларының бойында пайда болды. Ертіс өзенінің екі бірдей жағынан он шақырымдық шұрайлы жерлер ("Иртышская десятиверстная полоса") қазақтардан тартып алынып, казак-орыстардың пайдалануына берілді. Яғни, қазақтарға Ертіс өзеніне 10 км-ден жақын жерде қоныстануға тыйым салынды. Қазақтар ең шұрайлы жерлерінен айрылып, ата қоныстарының атауларын жоғалтты, олардың орнына карта беттерінде сақталған орысша атаулар пайда болды. Бүкіл Ертіс өзеніне құятын салалары мен жыра-сайлар, жылғалар орысша аталып кетті. Станицалар біртіндеп оңтүстікке және оңтүстік-батысқа қарай жылжи берді. 1826 ж. Қалба жотасының етегінде Көкпекті бекінісі, 1831 ж. Аягөз өзенінің оң жағасына таяу қазіргі Аягөз қаласына жақын жерде Сергиополь бекінісі, Шәуешек жолының бойында станицалар пайда болды.
Қазақ-орыс отарлауымен бірге Алтайдың тау аңғарларының шалғайдағы жетуі қиын тайгалық түпкірінде патша өкіметінен тығылып, қашып жүрген орыстар келе бастады. Олар кержактар (ескі ғұрыпты адамдар) мен Оралдың және Алтайдың зауыттары мен кеніштерінен қашқан жұмысшылар мен қолөнершілер еді. Бұлар Бұқтырманың жоғарғы ағысы мен оның салаларының және Нарын мен Қалжыр өзендері бойларында қоныстанды. Осы кезде Қатонқарағай, Белая, Черновая, т.б. ауылдар пайда болды. 18 ғасырдың 60-жылдарында Алтайдың солтүстік-батыс жағында Оба мен Үлбі өзенінің аңғарларында Ресейдің ішкі губернияларынан "поляктар" деп аталған шаруалар келіп қоныстанды. 18 ғасырдың соңында Кенді Алтайдың шегінде кен өнеркәсібі пайда болды. Мұнда бірінен кейін бірі Риддер (1784), Зырянов (1794), Белоусов (1797), Сокольный (1822), т.б. түсті металл кеніштері іске қосылды. 1844 жылдан Зырянов кеніші Алтай кен зауытттарының шикізат базасына айналды. Ресейде басыбайлылық құқықтың жойылуы салдарынан арзан жұмыс күшінен айрылған және тех. қайта құруды керек еткен Алтайдың кен өнеркәсібі күрт құлдырай бастады. Оны осы кезде Алтайдың кен өнеркәсібінің негізгі өнімі болып саналатын - күміс бағасының арзандауы ушықтырып жіберді. Алтай зауыттарының түгелдей дерлік жабылуымен бірге Алтайдың басыбайлылық кен өнеркәсібі ауданы, кейбір полиметалл кеніштері австралиялық, ағылшындық, франциялық, т.б. шетелдік капиталға концессияға берді.
XIX ғасырдың соңынан бастап Семей қаласында өңдеу өнеркәсібі біршама дами бастады. Оның негізгі салалары: ұн тарту мен жүн жуу болды. Жиналған астық пен бидай ұны Ертіс арқылы кемемен 600 км-дей жердегі Сібір темір жолына жеткізіліп тұрды. Ал Қазақстанның бүкіл шығыс бөлігінен және ішінара Шыңжаң аймағынан (Қытайдан) жиналып әкелініп Семейде жуылған жүн алғашқы өңдеуден өткеннен соң, еуропалық Ресейдің шұға фабрикаларына жеткізілді. Өнеркәсіптің бұл екі саласынан басқа облыс жерінің әр тұсында орналасқан ірі елді мекендерде арақ-шарап пен сыра қайнату, сондай-ақ тері илеу, тон тігу, май және сабын қайнату өндірістері де болды. Зайсан, Марқакөл, Алакөл көлдері мен Ертіс өзенінің салаларында балық аулау кәсібі, Риддер мен Алтай ағаш және темір ұсталық кәсіптер орын алды. 19 ғасырдың екінші жартысында Ертіс өзенінде пайда болған кеме жол қатынасының маңызы күшейді. Кемелер Семейден Омбыға дейін, Зайсан көлі мен Қара Ертіс бойымен жоғары көтерілді.
Шығыс Қазақстан облысы Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында елеулі дами қойған жоқ. Тек 20 ғасырдың 30-жылдары ауыл шаруашылығын ұйымдастыру және елді индустрияландыру науқанын жүзеге асыруға байланысты Кенді Алтай Қазақстандағы түсті металлургия мен кен өнеркәсібінің ең ірі орталығына айналды. Алтайдың қазақтар тұратын бөліктерінде сан алуан елді мекендер пайда болды. Облыс экономикасының әрі қарай дамуына Түркістан - Сібір темір жолы мен Локоть - Риддер және Өскемен - Зырянов темір жолын салу, Ертіс өзенінің көліктік маңызын көтеру, Түрксіб темір жолы Жаңғызтөбе стансасынан басталатын "Шығыс айналма жолы" деп аталған жақсартылған қара жол салу едәуір әсер етті.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдары облыс экономикасы тез қарқынмен дамыды. Ертіс өзенінде Бұқтырма, Өскемен және Шүлбі электр стасасылары салынды. Кенді Алтай бойында түсті металл өндіретін жаңа кеніштер мен оны өңдейтін металлургиялық кәсіпорындар, Семейде бұрынғы одақ көлемінде қуаты жағынан КСРО-да екінші орын алған ет комбинатының қуаты артып, Өскеменде титан-магний комбинаты, жасанды жібек комбинаты сияқты көптеген өнеркәсіп орындары пайда болды. Республикалық маңызы бар Алматы - Семей және облыс ішінде өнеркәсіп орындарын темір жолы стансасыларымен және ауылдық елді мекендерді ірі қалалармен, аудан орталықтарымен байланыстыратын облыстық маңызы бар көптеген автомобильдік жолдары салынды.
Пайдалы қазбалар
Шығыс Қазақстан облысының жер қойнауы кен байлықтарына бай. Мұнда мырыш, қорғасын, мыс, күміс, алтын, кадмий, сүрме, күшәла, темір, күкірт, висмут, индий, галий, селен, теллур, сынап, қалайы, тантал, ниобий, молибден, вольфрам, титан, никель, кобальт, көмір, жанғыш тақтатас, сондай-ақ әр түрлі химиялық шикізаттар мен құрылыс материалдарының кен орындары бар.
Климат
Облыстың климаты тым континенттік.
Температурасы:
Қаңтардың жылдық орташа ауа температурасы
жазық өңірінде - 17°С
биік тауаралық тұйық қазаншұңқырларында - 26°С-қа дейін барады
Шілдеде 19 - 23°С.
Жауын-шашын:
солтүстік-шығысында 350 - 380 мм
оңтүстік-шығысында 250 - 300 мм
батысында 200 - 250 мм аралығында
Кенді Алтайдың батыс бөлігінде 1000 - 1500 мм
Облыс бойынша вегетациялық кезең 175 - 200 тәулікті құрайды.
Су ресурстары
Балқаш
Марқакөл
Облыстың, әсіресе Кенді Алтай өңірі жер беті суларына бай. Олар Ертіс өзені мен Балқаш - Алакөл алаптарына жатады және негізінен өзендерден тұрады.
Семейдегі Ертіс өзені үстінен өтетін аспалы көпір
Өзендер
Ертіс (республикадағы ең үлкен өзені):Ол облыс аймағын Қытай Халық Республикасы шекарасынан бастап солтүстік-батыс бағытта қиып өтеді. Зайсан көліне дейінгі бөлігін Қара Ертіс деп атайды. Ертіс өзенінің ең ірі салалары: Қытай, Қалжыр, Қалғұтты, Күршім , Нарын, Қайыңды, Бұқтырма, Үлбі, Оба, Шүлбі, Жарма, Құсты, Еспе, Шорға, Боғас, Жүзағаш, Бөкен, Манат, Тайынты, Абылайкит, Ұлан, Дресвянка, Жартас, Құрық, Қызылсу, Шар, Шаған.
Балқаш - Алакөл көлдерінің алабындағы ең үлкен өзендері (Еміл, Қатынсу, Үржар, Үлкен Текебұлақ, Қарақол, Ай, Аягөз, Бақанас) бастауын Тарбағатай, Ақшатау, Шыңғыстау, Ханшыңғыс жоталары мен Көкшетаудан алады.
Көлдер
Облыс көлдерге онша бай болмаса да, мұнда Қазақстандағы ірі көлдер - Зайсан мен Марқакөл, оңтүстік-шығысында Алакөл мен Сасықкөл орналасқан. Басқа көлдері ұсақ және олар облыстың оңтүстік-батыс жағында, көбінесе Шар мен Шаған өзендерінің және Аягөз бен Ай өзендерінің ұсақ шоқылы, жазықтау келген суайрықтарында орналасқан.
Облыста Ертіс өзені мен оның салалары суының өнеркәсіп пен халықты сумен қамтамасыз етуде үлкен маңызы бар. Сондықтан оларда ірі Бұқтырма, Өскемен және Шүлбі бөгендері мен СЭС-тер салынған. Бұларға қоса Нарын, Бұқтырма, Үлбі, Оба және Шүлбі өзендері ағаш ағызуға кеңінен пайдаланылады. Өзендер мен көлдердің (Зайсан, Алакөл, Марқакөл, т.б.) балық аулауда да едәуір маңызы бар. Облыстың Алтай аймағында минералды шипалық көлдер көп. Шығыс Қазақстан облысы жер асты суына да бай. Ол халықтың тұрмыстық қажетін өтеу және мал суаруға ғана емес, онымен бірге сан-алуан кеніштер мен кәсіпорындарды да сумен қамтамасыз етуге пайдаланылады.
Топырақтары
Топырақтар
Облыстың топырағы мен өсімдік жамылғысы жазық бөлігінде ендік белдем бойынша, ал таулы аудандарда биіктік белдем бойынша тараған. Бірақ бірқатар жерлерде бұл белдемдер жер бедерінің, жергілікті климаттың ерекшеліктеріне, өзендер мен көлдердің жақын болуларына байланысты айтарлықтай өзгеріске ұшыраған. Облыстың батыс жағында, ұсақ шоқылар тараған аудандарда солтүстіктен оңтүстікке қарай топырақ жамылғысы оңтүстіктің қара топырағынан шөлді-далалық топырақтарға ауысады. Ертістің оң жағалауындағы құмдақ топырақта таспалы қарағай орманы, ал оңтүстік қара топырақта бетегелі-селеулі өсімдіктер тараған. Қызғылт қоңыр топырақ Шыңғыстау жотасының етегінде бозғылт қоңыр топыраққа ауысады. Бұл топырақта бетегелі-селеулі өсімдіктермен аралас жусан да көп өседі. Қалба мен Шыңғыстау жоталарының гранитті қыраттарында кішігірім қарағайлы және қайыңды-теректі ормандар кездеседі. Зайсан мен Алакөл қазаншұңқырларында шөлдің сұр, сұрғылт және далалық топырағы (сұр топырақ) тараған. Зайсан қазаншұңқырында бұл топырақ арасында аздап сор және сортаң топырақ кездеседі. Ал Алакөл қазаншұңқырында олар әдетте сортаңданған. Зайсан қазаншұңқырында бозғылт қоңыр топырақ пен құмды алқаптар (Бозайғыр және Ақжан) тараған. Қазаншұңқырлардағы өзен жайылмаларында шалғынды-батпақты топырақ қалыптасқан. Зайсан қазаншұңқырында өсімдіктерден шашақты селеу, жусан, ал шағын өзен аңғарларында далалық шалғындар, Зайсан көлі мен Ертіс өзенінің жағаларында қамыс-құрақ көптеп кездеседі. Шығыс Қазақстан облысының таулы аудандарының топырақ және өсімдік жамылғыларында биіктік белдемдер айқын байқалады. Кенді Алтайдың төменгі биіктіктеріндегі далаларда ауыр саздақ және саздақ қара топырақ тараған. Олардан жоғары сұр топырақ пен күлгінденген қара топырақ, ал одан биікте таулық сұр күлгін топырақ тараған. Келесі белдеуде таулық шалғынды топыраққа, одан кейін таулық тундраға ауысады. Оңтүстік Алтай мен Сауыр таулары жоталарының төменгі бөліктерінде (тиісінше 600 - 800 м-ге және 1200 - 1300 м-ге дейін) түпкі жыныстардың және саздақ шөгінділердің үстінде таулық күрең топырақ тараған. Олардан жоғары қаратопырақ белдеуі, тау беткейінде таулық қарашіріндісі аз және шымтезекті топырақ, тауаралық қазаншұңқырларда таулық қошқыл қаратопырақ қалыптасқан. Ең биік жерлерде таулық тундра топырағы орын алған. Тарбағатайда қызғылт қоңыр және қаратопырақпен бірге шөптесін өсімдікті таулық шалғынды және орманды телімдерде орманның сұр топырағы тараған.
Өсімдіктер
Тянь-Шань шыршасы
Алтайдың баурайын шымды-астық тұқымдас шөптер даласы, одан төменірек бетегелі-селеулі, ал жоғарырақта қайыңды-теректі шоқтоғай аралас шөпті-селеулі дала алып жатыр. 700 м және одан биіктеу жерлерде астық дақылды аралас шөпті шалғын алмасқан қылқан жапырақты орман белдеуі басталады. Кенді Алтайда самырсынды-шыршалы-қара самырсынды ормандар басым келеді, ал Оңтүстік Алтайда олармен сібір қара самырсыны аралас өседі. Сауыр жотасының жапырақты ормандарында Тянь-Шань шыршасы өседі. Кенді Алтайда орманды белдеуден жоғары субальпілік, альпілік шалғындар өседі, одан биікте олар қыналарға ауысады. Тарбағатайда алма ағаштары және теректі ормандар тараған.
Жануарлар
Шығыс Қазақстан облысының жануарлар дүниесі өте бай. Мұнда табиғатының әр түрлі болуына байланысты таулық жануарлармен бірге қарағайлы ормандар, далалар және шөлейт жануарлары көп тараған. Алтай мен Сауырдың және Ертіс маңы ормандарында тиін, ақтышқан, кәмшат сияқты қымбат елтірілі аңдардың және құстардың кәсіпшілік маңызы бар. Алакөл мен Зайсан қазаншұңқырларының су қоймаларында ондатра жақсы жерсіндірілген. Ертіс пен оның салаларында, Марқакөл, Зайсан және Алакөлде, Ертіс бойындағы Бұқтырма, Өскемен және Шүлбі бөгендерінде балықтың көптеген түрлері, оның ішінде стерлядь, таймень, хариус сияқты бағалы балықтар көптеп кездеседі. Олардың негізінде балық аулау мен балық өңдеу кәсіпшілігі ұйымдастырылған.
Шығыс Қазақстан облысы еліміздің өнеркәсіп орталығы бола отырып, бүгінде заманауи әрі қуатты мал шаруашылығы инфрақұрылымын құру бойынша бірқатар жобаларды қарқынды іске асырып жатыр, туристік индустрияны дамытуда, тірек ауылдарын абаттандыру бойынша жұмыстар жүргізілуде. Аталған бағыттарда облыстың қандай нәтижелерге қол жеткізгені, биылғы 4 айдағы әлеуметтік-экономикалық даму қорытындыларының қандай екені туралы шолу материалынан оқыңыздар. Бұл туралы Премьер-Министрдің баспасөз қызметі хабарлады.
Шығыс Қазақстан - ҚР өнеркәсіп өндірісіндегі көшбасшылардың бірі
Шығыс Қазақстан облысы пайдалы қазбалардың басты қоймасы болып саналады, мырыш, титан, магний, тантал және басқа да сирек кездесетін металдарды еліміз бойынша бірден-бір өндіруші. 1992 жылы ақпанда осы жерде егемен Қазақстанның алғашқы алтыны қорытылды.
Тәуелсіздік жылдары облыста ірі өнеркәсіп нысандары: Малевский, Артемьевский және Юбилейно-Снегирихинский кен орындары, Сегіз тау-кен кәсіпорны; Қаражыра көмір разрезі, Данк ЖШС, Тасқара ЖШС алтын өндіретін кәсіпорын, Ақтоғай тау-кен байыту комбинаты пайдалануға берілді.
Бүгінде облыс аумағында жұмыскерлерінің саны 53 мың адамнан асатын 48 ірі өнеркәсіп кәсіпорны жұмыс істейді. 2020 жылдың 4 айының ішінде өнеркәсіптік өнім өндірісінің көлемі 731,2 млрд теңгеге жетті, өсу қарқыны 2019 жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 115% құрады.
Тау-кен өндірісі саласында 185,8 млрд теңгеге өнеркәсіптік өнім өндірілді, 2019 жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда өсу қарқыны 131% құрады.
Саладағы негізгі кәсіпорындар - Қазмырыш ЖШС, Востокцветмет ЖШС, KazmineralsAktogay ЖШС, Бақыршық тау-кен өндірісі кәсіпорны ЖШС. Өңірдегі жер қойнауында бағалы металдардың 50 кен орны шоғырланған.
Өңірдегі өнеркәсіп өндірісінің 70%-ы өңдеу өнеркәсібіне тиесілі. 2020 жылдың 4 айының қорытындысы бойынша өңдеу секторындағы кәсіпорындар 500 млрд теңге сомасына өнеркәсіп өнімін өндірді, өсім 2019 жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 111% құрады.
Химия өнеркәсібі өнімдерін УМЗ АҚ, Орика Казахстан АҚ, KAZFOAM ЖШС, Магелан ЖШС кәсіпорындары өндіреді. 2020 жылдың 3 айында өндіріс көлемі 6,4 млрд теңгені құрады.
2020 жылдың қаңтар-наурыз айларында ағаш өңдеу өнеркәсібінің кәсіпорындары 1,3 млрд теңгеге өнім шығарылды, қолданыстағы бағаларда өндіріс көлемінің өсімі 4,3 есені құрады. Саладағы негізгі кәсіпорындар: Мелисса ЖШС (Өскемен қаласы), Фаворит (Зубовка ауылы), Жаңа Семей Шпал Зауыты (Семей қаласы).
Облыстағы жеңіл өнеркәсіптің өндірістік қуаттылықтарының негізгі үлесі Семей қаласында шоғырланған -- Семспецснаб ЖШС, УК Юнис ЖШС, Семей аяқ киім фабрикасы ЖШС, Роза-ВВК ЖШС, BayazitLife ЖШС, Корунд ПРК, Технология комфорта ЖШС. Өскемен қаласында ПКФ Рауан ЖШС және Иснар ЖШС жұмыс істейді.
2020 жылдың қаңтар-наурыз айларында жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындары 1,1 млрд теңгеге өнеркәсіптік өнім өндірді, бұл өткен жылғы деңгейден 30%-ға артық. 2020 жылдың наурыз айынан бері облыстағы жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындары көп рет пайдаланылатын маскаларды тігуге тартылған. Негізгі мердігер Семспецснаб ЖШС болды.
ШҚО-отандық машинажасау индустриясының көшбасшысы
Өңірдегі серпінді дамып жатқан экономика секторларының бірі облыстың машинажасау кешені. Республикамыздың барлық машинажасау өнімдерінің 20%-ы Шығыс Қазақстан облысында өндіріледі. Азия-Авто АҚ (жеңіл автомобильдер), Сем-Аз ЖШС (ауыл шаруашылығы техникасы), Daewoo Bus Kazakhstan ЖШС (автобустар) әлем нарығында бәсекелесе алатын өнімдерді шығарады.
2020 жылы 3 айда машинажасау саласында өндірістік өнім көлемі 73 млрд теңгені құрады. Машинажасау кешенінде тау-кен шахтасы жабдықтары, кен байыту фабрикалары мен металлургия зауыттарына, мұнай-, газ өндіруге арналған жабдықтар, өнеркәсіптік конденсаторлар, автотартпақтар, кабель-сым өнімдері, автокөлік құралдары және т.б. өндіріледі.
Тәуелсіздік жылдары индустриялық секторда ШҚО-да едәуір өзгерістер орын алды
Индустрияландырудың бірінші бесжылдығы аясында (2010-2014 гг.) облыста жалпы сомасы 202,3 млрд теңгеге 30 жоба пайдалануға берілді, 5,3 мың жұмыс орны құрылды.
Кәсіпкерлікті қолдау картасының екінші бесжылдығы аясында (2015-2019 жж.) ШҚО-да жалпы сомасы 529,1 млрд теңгеге 20 жоба пайдалануға берілді, 3,3 мың жұмыс орны құрылды.
2020 жылы жалпы сомасы 16 млрд теңгеге 610 жұмыс орнын құрумен 5 жобаны іске асыру жоспарланған. Ірі жоба ГРК МЛД ЖШС -- Қарашығын кен орны тау-кен байыту кешенінің құрылысы, құны 5 млрд теңге.
2021 жылдан 2025 жыл аралығында жалпы инвестициялар көлемі 555 млрд теңге болатын 19 жобаны іске асыру жоспарланған, 8,4 мың жаңа жұмыс орны құрылады.
ШҚО өз өнімдерін әлемнің 90 еліне экспорттайды
Облыста 30-ға жуық ірі экспортқа бағдарланған өндіріс жұмыс істейді. Олардың өнімдері әлемнің 90-нан астам еліне экспортталады. Тауарлардың негізгі тұтынушылары - Қытай, Ресей, Түркия, Өзбекстан. 2020 жылдың қаңтар-ақпан айларында Шығыс Қазақстан облысында экспорт көлемі $245,5 млн құрады.
2019 жылы Шығыс Қазақстан облысындағы 11 экспорттаушы кәсіпорын жалпы сомасы 253,5 млн теңгеге шығындарды өтеу мүмкіндігіне ие болды, оның ішінде 4 кәсіпорынның 208,1 млн теңге сомасына көлік шығындары өтелді.
Шығыс Қазақстан облысының энергетикалық әлеуеті жоғары
Облыста жалпы қуаттылығы 2323 МВт болатын 9 электр станциясы бар, бұл Қазақстанның барлық энергетикалық қуаттылықтарының 10,6% құрайды. Ертіс өзеніндегі 3 ГЭС ұлттық маңызы бар статусына ие және Қазақстан Республикасының барлық энергетика кешенінің тұрақты әрі сенімді жұмыс істеуін қамтамасыз етеді.
Маңызды мемлекеттік бағыттардың бірі Қазақстан Республикасының жасыл экономикаға көшуі бойынша Тұжырымдаманы іске асыру болып табылады.
2019 жылдың қорытындысы бойынша жаңартылатын энергия көздері нысандары өндірген электр энергиясының үлесі 1,9% немесе жылына 9 641,37 млн кВтсағат, бұл жылына жалпы өндіруден 9 641,37 млн кВтсағатты құрайды.
2019 жылы тамыз айында Жарма ауданында белгіленген қуаттылығы 30 МВт болатын күн электр станциясы сәтті пайдалануға берілді. Биыл Алтай ауданында Тұрғысын ГЭС-1-ді пайдалануға беру жоспарланған.
2018 жылы өткен аукцион саудасының қортындысы бойынша Аягөз ауданы Ақтоғай кентінде 1 жер телімі қуаттылығы 100 МВт болатын жел элект станциясын салу үшін белгіленген. Станция 300 млн кВтс дейін электр энергиясын өндіретін болады. Нысанды 2021 жылы пайдалануға беру жоспарланған.
2019 жылы өткен аукцион саудасының қорытындысы бойынша Шығыс Қазақстан облысы Жарма ауданында жалпы қуаттылығы 29,7 МВт болатын 6 жоба белгіленген. Бүгінде жобалық-ізденушілік жұмыстар жүргізіліп жатыр.
Шығыс Қазақстан облысындағы агроөнеркәсіптік кешен инвесторлар үшін тартымды
Шығыс Қазақстан облысы түрлі аграрлық жобалар үшін аса қолайлы жағдайлар тудыратын аса бай табиғатымен ерекшеленеді. Қуатты мал азығы базасы мал шаруашылығын дамыту үшін шексіз мүмкіндіктерге ие. Облыстағы ауыл шаруашылығы өзінің ерекшелігі жағынан дамыған өсімдік шаруашылығын қамтумен мал шаруашылығы бағытында. Мал шаруашылығы облыстағы жалпы өнім көлемінің 62% құрайды.
Облыс сүт, бал, панта, күнбағыстың майлы дәндерін өндіру бойынша елімізде 1 орынды, ал ет өндіру бойынша 2 орынды алады. Сүтті мал шаруашылығын дамыту бағдарламасы аясындағы салынған инвестициялар өңдеу кәсіпорындарының қуаттылығын 29%-дан 75%-ға дейін жүктемелеуге мүмкіндік берді. Сонымен қатар, ет өңдеу кәсіпорындарын салу бойынша 2 жоба іске асырылуда.
Өңірде қуатты және заманауи мал шаруашылығы инфрақұрылымын құру бойынша бірқатар жобалар жүзеге асырылып жатыр
2020 жылдың қаңтар-сәуір айларында ауыл шаруашылығы өнімдерінің жалпы өндірісі 82,9 млрд теңгені немесе 2019 жылғы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Сәрсен Амaнжoлoв aтындaғы
Шығыc Қaзaқcтaн yнивepcитeтi
Қopғayғa жiбepiлдi
__________________2022 ж.
Қазақстан тарихы
Кaфeдpacының мeңгepyшici м.а.
____________Аубакирова А.Ж.
ДИПЛOМДЫҚ ЖҰМЫC
Тaқыpыбы: XXI ғасырдың басындағы ШҚО шағын қалаларының әлеуметтік-экономикалық даму мәселелері
5В011400(6В01601) - Тарихбілім беру бағдарламасы бойынша
Opындaғaн Т4-2 курс
қазақ тобы студенті Мухаметкалиев Р. Б.
Ғылыми жeтeкшi
аға оқытушы, т.ғ.к. Б. Шуршитбай
___________2022 ж.
Нopмaбaқылayшы: А.К. Булгынбаева
__________ 2022 ж.
Өcкeмeн қ.,
Мазмұны
Кіріспе
3
1
Шағын қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының артта қалу себептері және оларды басқару.
10
1.1
Шағын қалалардың әлеуемттік-экономикалық даму жағынан артта қалуының экономикалық себептері
10
1.2
Шағын қалалардың әлеуметтік-экономкалық даму қажеттілігі және рөлі
19
2
Шығыс Қазақстан облысы Риддер қаласының әлеуметтік-экономикалық дамуын талдау
2.1
Риддер қаласының экономикалық-қаржылық әлеуетінің даму жағдайы
2.2
Риддер қаласы бойынша инженерлік инфрақұрылымдарының дамуы.
43
2.3
Риддер қаласының әлеуметтік дамуы және экологиялық қауіпсіздік жағдайы...
51
3
Риддер қаласының әлеуметтік-экономикалық даму приоритеті және міндетімен мақсаты
3.1
2007-2009 жылдарға аймақтың экономикалық-әлеуметтік даму приоритеті
3.2
Риддер қаласының 2007-2009 жылдарға арналған әлеуметтік-экономикалық дамуы
3.3
Риддер қаласының әлеуметтік-экономикалық дамуының мемлекеттік, аймақтық, салалық бағдарламалары және олардың орындалуы
Қорытынды
57
Әдебиеттер тізімі
61
Мазмұны
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
... 10
Кiрiспе
Шағын қалаларды әлеуметтiк-экономикалық тұрғыдан дамыту ұғымы тек қана сол шағын қаланы дамытудан әлдеқайда үлкен нәрсені көздейді. Бұл сол қаланы қамтитын бүкіл қатынастар кешенінің дамуы.
Экономикалық реформа тұсында бүкіл республика тұрғындары өз бастарынан бірқатар ауыртпалықтарды өткізсе де, елдің шағын аймақтары ырықтарынан тыс әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың, ерекше климаттықжағрафиялық параметрлердің, сонымен бірге, әкімшілік реформалардың кемшіліктері, қисынсыздықтары мен жетіспеушіліктерінің кесірінен шағын қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының проблемалары жетерлік.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы мен практикалық маңыздылығы негізінде шағын қала халқының тұрақты дамуы тек халық үшін лайықты тұрмыс жағдайларын жасағанда, шағын қалалық жағдайларға бейімделген әлеуметтік-экологиялық-экономикалық жүйе құрылғанда, антропогендік ықпал мен табиғи жер бедерін жоюға әрекет жасалғанда, мәдени құндылықтар қорғауға алынғанда, табиғи қорларды ауыл шаруашылығының, жергілікті өнеркәсіптердің, туризм мен адам тіршілігінің басқа салаларын қалпына келтіру мақсаттарына сай ұзақ мерзім бойына пайдалану қамтамасыз етілгенде ғана мүмкін бола алады деген ой жатыр.
Демек бұл жұмыс шағын қалаларды жандандыру, қаладағы әлеуметтік әрі экономикалық байланыстарды қалпына келтірудің біртұтас үрдісінің құрам бөлігі ретінде қарастырылған.
Шағын қалаларды әлеуметтiк-экономикалық тұрғыдан дамыту бүгiнгi таңда өзектi мәселелердiң алдыңғы қатарында тұр.
Зерттеу объектiсi ретiнде Өскемен қаласы алынған.
Дипломдық жұмыстың негiзгi мақсаты:
Үкiметiмiздiң шағын қалаларды дамыту бағдарламасына сәйкес, тәуелсiздiк жылдарында экономикалық күйзелiске ұшыраған Өскемен қаласының даму әлеуетi бар және жоқ жақтарын анықтау және осы қаланың болашақтағы даму бағытын жоспарлау болып табылады.
Ол үшін мынадай міндеттерді шешу керек:
Өскемен қаласының әлеуметтiк-экономикалық дамуы мен қаланың барлық халық шаруашылық салалары кешенiн мемлекеттiк реттеу сферасындағы мемлекеттiк саясаттың белгiлi нақты қала негiзiнде жүзеге асырылуына көз жеткiзу;
Өскемен қаласының аймақтағы артықшылық бағыттарын анықтау және дамыту;
Қала халқының тiршiлiк етуi мен нарықтың қалыптасуы тұрғысынан даму әлуетi басым қалалық әлеуметтiк және инженерлiк инфрақұрылымдарды дамыту мүмкiндiктерiн анықтау.
Жұмыстың теориялық бөлiмiнде зерттеудiң үлгiлеу, талдау тәсiлдерi қолданылған.
Жалпы жұмысты жазу барысында экономикалық-статистикалық, монографиялық, сондай-ақ салыстыру, эксперимент сияқты зерттеудiң эмпирикалық әдiстерi мен құрылымдық талдау тәсiлдерi қолданылды.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізі ретінде Қазақстан Республикасының шағын қалаларды дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы, сондай-ақ, отандық және шетелдік оқулықтар, мемлекеттік бағдарламалар мен республикалық статистика агенттігінің материалдары, сонымен қатар, зерттеу объектісі болып табылатын қалалық әкімшілік басқармасы мен қаржы және экономикалық жоспарлау бөлімінің мәліметтері және аймақтық бағдарлама бойынша жасалған жылдық есептер, ағымдық баспасөз беттерінде, ғылыми-зерттеу конференцияларында жарияланған мақалалар мен авторлық ғылыми-тәжірибелік жұмыстар пайдаланылды.
Жұмыстың құрылым логикасы келесі қағидаларға негізделген:
Шағын қалалардың экономикасын, әлеуметтік саланы немесеқоғамдағы әкімшілік өзгерістерді шағын қалалардағы көкейкесті мәселелері тұрғысынан талдау әлдебір өзгерістердің салдары мен ақырғы мақсаттарын неғұрлым толығырақ бағалауды мүмкін етеді.
Осы қағидаға қаланың әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі көрсеткіштеріне талдау берілген, шағын қалалардың жiктелу негiздерi анықталып, оларды әлеуметтiк-экономикалық дамытудың қажеттiлiгi ашып көрсетiлген.
Нарықтық өзгерістер тұсында жиналған әлеуметтік қателіктер елдегікезекті өзгерістердің дамуына кедергі жасап, қоғамның мойнына шексіз жүк болып орналасты. Осы орайда қаладағы басқару жүйесі мен бірінші кезекте мемлекеттік басқарудың тиімділігі жөніндегі мәселе заңды түрде туындады.
Жұмыстың 2-тарауында Өскемен қаласының қалыптасуы мен орналасу ерекшелiктерiне тоқтала отырып, әлеуметтiк-экономикалық дамуына шолу жасалған. Бұл тарауда қаланың соңғы жылдардағы экономикалық өсімі мен әлеуметтік саладағы құрылымдардың қазiргi жағдайы мен даму мүмкiндiктерi қарастырылған. Өскемен қаласының жалпы ұйымдастыру - экономикалық сипаттамасы, ондағы экономикалық үрдістер толығымен сипатталған.
Бүгін қала алдында тұрған мәселелердің шешімі экономикалықәдістермен ғана табыла қоймасы анық. Әлеуметтік дамытудың ауқымды бағдарламасымен қатар ғана экономикалық өсу адам тұрмысының сапасын арттыруға үлес қоса алады. Оның үстіне жұмысымыздың 2-тарауында талданған әлеуметтік жағдай тиімді демографиялық саясатты, адам капиталының дамуы және кедейлікті төмендету үшін жағдай жасауды әрі қоғамдық капиталдың дамуы немесе халықтың қоғам өміріне қатысу мүмкіндіктерін дамытуды көздеген жөн.
Жұмыстың 3 - бөлiмiнде қаланың болашақтағы даму бағыттары анықталып, әрі қарай дамыту бағыттары мен нақты салалар бойынша жүзеге асырылатын шаралар мен жобалар қарастырылған.
Шағын қалаларды реформалау жөніндегі мемлекеттік саясат тиімді нәтижелерге жету үшін азаматтардың қатысуы, тартылуы мен өздерін өздері дамытуын қолдау үшін жағдай жасалуы қажет.
Бұл адамдарға өкілеттілікті беруді, олардың бейтарап қызметтері барысында баламалар іздестіруге, шешімдер қабылдау мен оларды жүзеге асыру жауапкершілігін мойнына алуға деген білім алуды, дағдылануды және ептілікке үйренуді көздейді. Мұндай әлеуметтік қатысу механизмдерін енгізу мен кеңінен тарату ауылдық қоғамды, ал онымен бірге әр қала тұрғынын да жаңа сапалық деңгейде дамытады.
ШАҒЫН ҚАЛАЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК- ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ АРТТА ҚАЛУ СЕБЕПТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ БАСҚАРУ
1.1. ШАҒЫН ҚАЛАЛАРДЫҢ ӘЛЕУЕМТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУ ЖАҒЫНАН АРТТА ҚАЛУЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ СЕБЕПТЕРІ
Жиырмасыншы ғасырдың аяғында біздің елде экономикалық өсудің жаңа үлгісіне көшу, әлеуметтік - экономикалық қатынастарды трансформациялау, қоғамдық жүйенің жаңа үлгісінің қалыптасуы, яғни жаңа индустралды мәдениетке көшу қажеттілігі уақыт талабының сәйкестілігімен туындады, бұндай көшу эволюциялық жолмен іске асырылуы қажет еді. Жаңа уақыттың экономикасының басты мінездемесі болып оның гуманизімі табылады яғни, оның бағыты адамның қажеттілігін қанағаттандыруға, халықтың табысының өсуі мен халықтың тұрмыс жағдайын жақсарту сондайақ осылардың ешқайсысы орындалмайынша, ешқандай экономика ойдағыдай іске асырылмайтыны даусыз екені айғақталды.
1992 жылдың басынан бастап еліміздің экономикасының байсалдықпен баяу әлем шаруашылық жүйесіне енуі бір жағынан бұрынғы СССР елдерімен экономикалық қарым-қатынастары нақты үзілді, ал екінші жағынан республикамыздың экономикасы ашық және әлемдік нарық алдында қорғансыз болып қалды. Экономикалық реформалар нәтижесінде ұтымсыз, қарапайым нарықтық экономикаға ұқсамайтын, түбегейлі өзгертілген шаруашылық жүйе пайда болды.
Экономикалық реформа тұсында бүкіл республика тұрғындары өз бастарынан бірқатар ауыртпалықтарды өткізсе де, елдің шағын аймақтары ырықтарынан тыс әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың, ерекше климаттық-жағрафиялық параметрлердің, сонымен бірге, әкімшілік реформалардың кемшіліктері, қисынсыздықтары мен жетіспеушіліктерінің кесірінен шағын қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының проблемалары жетерлік.
Шағын қалаларды әлеуметтiк-экономикалық тұрғыдан дамыту ұғымы тек қана сол шағын қаланы дамытудан әлдеқайда үлкен нәрсені көздейді. Бұл сол қаланы қамтитын бүкіл қатынастар кешенінің дамуы. Шағын қалаларды жандандыру, қаладағы әлеуметтік әрі экономикалық байланыстарды қалпына келтірудің біртұтас үрдісінің құрам бөлігі ретінде қарастырылған. Шағын қалаларды әлеуметтiк-экономикалық тұрғыдан дамыту бүгiнгi таңда өзектi мәселелердiң алдыңғы қатарында тұр.
Үкiметiмiздiң шағын қалаларды дамыту бағдарламасына сәйкес, тәуелсiздiк жылдарында экономикалық күйзелiске ұшыраған шағын қалалардың даму әлеуетi бар және жоқ жақтарын анықтау және осы қалалардың болашақтағы даму бағытын жоспарлау қажет. Ол үшін төмендегілерді шешу керек:
шағын қалалардың әлеуметтiк-экономикалық дамуы мен қаланың барлықхалық шаруашылық салалары кешенiн мемлекеттiк реттеу сферасындағы мемлекеттiк саясаттың белгiлi нақты қала негiзiнде жүзеге асырылуына көз жеткiзу;
шағын қаланың аймақтағы артықшылық бағыттарын анықтау жәнедамыту;
қала халқының тiршiлiк етуi мен нарықтың қалыптасуы тұрғысынан дамуәлуетi басым қалалық әлеуметтiк және инженерлiк инфрақұрылымдарды дамыту мүмкiндiктерiн анықтау.
Қазақстанның шағын қалаларында соңғы он жылда экономикалық байланыстардың үзілу салдарынан және мемлекеттік қаржы бөлу көлемінің қысқаруынан қолайсыз экономикалық жағдай туындады. Олардың өмір сүруін қолдау ерекше өткір мәселе болып қалды. Экономиканың нақты секторының қысқаруы жұмыссыздық деңгейінің өсуі мен өмір сүру дәрежесінің төмендеуі - бүгінгі таңдағы қалалық билік органдарының алдында тұрған мәселелердің толық тізімі ғана емес еді.
Экономиканың нақты жүйесінің қысқару салдары
жұмыс күшінің босатылуы
жұмыссыздар санының көбеюі
өмір сүру деңгейінің төмендеуі
аймақтарда орташа жалақы көлемінің төмендеуі
жұмыс берушілердің өзін-өзі басқаруы
қылмыстың көбеюі
Сурет 1 - Экономиканың нақты жүйесінің қысқару салдары
Мемлекеттің барлық көлемінде теріс әлеуметтік-экономикалық салдарына ие болғандықтан және республиканың барлық қалаларында (облыс орталықтары мен республикалық маңызды қалаларды есептемегенде) қатысты болғандықтан олардың барлығы жылдам көңіл бөлуді талап етті. Мемлекеттегі экономикалық өсудің қарқыны көп жағдайда қалалардың даму процесін басқару қабілеті мен анықталады, оның ішінде жаңа салалардың құрылуын реттеуді.
Бұрынғы КСРО елдерімен экономикалық байланыстың үзілуімен олардың көпшілігі дәстүрлі өткізу нарығын жоғалтты және шаруашылықтың жаңа жағдайына бейімделе алмады. Нәтижесінде өндіріс көлемінің қысқаруы, кейбір жағдайларда кейбір кәсіпорындардың шаруашылық қызметтерін тоқтатты. Негізгі тұтынушылар болып сол аймақтың экономикалық субъектілері, республика және ең жақсы жағдайда таяу шет мемлекеттері болды.
Осыған байланысты Қазақстанның шағын қалалары әлемдік шаруашылық байланыстарынан тыс қалды, оларға жаһандану мен мамандандыру процестері әсер етпеді. Ұлттық астана мен ірі қалалар жұмыс күші техникалық және технологиялық білім, іскерлік және қаржылық қызметтер, транспорттық инфрақұрылым мен коммуникация орталықтарына айналды. Бұл толығымен негізделген экономикалық өсу болып табылады. Өйткені өнеркәсіптік экспортерлер мен шетел инвестициялары үшін ұлттық астана елге келудің және қазіргі кездегі қызметтерді алудың ең ыңғайлы орны болып табылады.
Астанада экономикалық субъектілер мемлекеттік және реттеуші органдарға жақын орналасу есебінен қосымша артықшылықтарға ие болды. Индустриализациямен қатар өнеркәсіптің астаналық шағын қалаларға көше бастауы толықтай заңды. Бүгінгі таңда бұл үрдісті тікелей және жанама реттеу әдістері арқылы ынталандыру маңызды болып отыр.
Жоғарғы қалалық билік экономикалық өсуге де немесе оны тежеуге де әсер ете алатындықтан, тиімді экономикалық саясатты әзірлеудің маңызы зор болып отыр, жоғарғы қалалық биліктер өзінің даму бағдарламасын жүзеге асыруға өкілетті және қабілетті болса, олар өзінің қала халқын жаһандандыру экономикасына қосылуға көмегін тигізеді. Осыдан кейін барып бұл қалалар жаһанданған өндіріс тізбегінің сенімді звенолары мен шетел инвестициялары үшін тартымды органдар бола алады.
Осыдан барып мемлекеттің ауылдың жаппай қалаға көшуіне араласуының маңызын қайта бағалау, ол үшін анықталған күрделі процеске жан-жақты талдау мен мемлекеттік реттеудің тиімді құралдарын әзірлеу қажет. Сондай-ақ оның көлемі мен қолдану аумағын анықтау маңызды, өйткені кәсіпкерлік белсенділікті төмендетуге мүмкіндік бермеу қажет, оған тек қажетті мемлекеттік қолдауды қамтамасыз етіп, нақты бағыт беру керек.
Нарықтық экономикалық басқару жүйесінің жоспарлы экономикалық басқару жүйесінен айырмашылығы оның әкімшілік - бөлу әдісінің басымдылығында. Басқару әдісі принциптерінің құрамына жалпы қабылданған принцип болып басқарудың салалық жүйесі табылады. Шағын қалалардың әлеуметік және экономикалық дамуы салалық шешімдер және материалдық ресурстардың маңыздылығымен (яғни осы шешімдерге қолдану үшін бөлінетін) анықталады.
Қазіргі жағдайда, егер мемлекет болмаса онда манаполиялық жеке меншіктің басым бөлігі ұлттық табысты, ал егер ресурстардың таратылу каналдары бойынша салалық жүйе болмаса, онда аймақтың әлеуметтік - экономикалық даму өрісі, қазіргі басқару жүйесінде қаланың орнын, қалалық көлемде басқару қызыметін, қаланың қаржы - экономикалық базасының механизімінің әдістерін, қалалық көлемде басқаруды қамтамасыз ететін қызметтерін анықтау қиыншылығы туындайды [2].
Шағын қалалардағы әлеуметтік - экономикалық басқару жағдайлардың қиындай түсуі ол әкімшілік-бөлу жүйесінің қаланы және аймақтарды ауыр жағдайда қалдырғандарынан, әлеуметтік жүйенің дамуы ең төменгі жағдайда болды, аймақтық экономиканың әртүрлі элементтері арасында терең сәйкессіздіктер және іші шаруашылықтардың қала маңындағы, облыстар және жақын аймақтармен байланыстардың дамуы болмады.
Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының кешенді жоспары іс жүзінде тек салалық мәселелерді шешу жиынтығымен ғана шектелді, ол жиынтығында аймақтың әлеуметтік даму мақсатының дәрежесін автоматты қамтамасыз ету жағдайы емес еді, ол тек олардың ресурстарын - еңбек, жер, инфрақұрылымның әртүрлі элементтері, табиғат ресурстарын ғана рационалды пайдалану болды.
Бір жағынан қазіргі жағдайда қалаларды басқару мәселелерінің теориялық әдіс-тәсілдері мүлдем қанағаттанарлықсыз.
Расында да соңғы уақыттарға дейін облыста қалалық мәселелерді зерттеу, қалалық дамудың жеке аспектілерімен, яғни қала құрылысы, экономикалық, әлеуметтік, демографиялық, басқарушылық және тағы басқа өзгешеліктерімен бөлектенген және шектелген. Облыс және қаланы негізгі және негізгі емес аймақтық басқару топтары ретінде салыстыру дұрыс емес, яғни біріншіден облыс және қалалар өндіріс процесінде әртүрлі функцияларды орындайды, екіншіден жалпы тенденция, барлық ТМД елдеріне тән нәрсе, ол қаланың экономикалық дербестігін кеңейту және дамыту, үшіншіден халықтың басым көпшілігі қалада өмір сүруде, мысалға, Қазақстанда бұл барлық халықтың 56%-ын құрайды [2].
Сондықтан шағын қалалардың әлеуметтік - экономикалық даму жүйесін басқаруды іске асыру маңыздылығын түсінбеу онсызда өте қиын әлеуметтік - экономикалық жағдайды одан әрі тығырыққа тірейді.
Сондықтанда қазіргі таңда нарықтық экономика заңдарының негізінде басқару функцияларын тарту үшін қажетті материалдық - қаржылық базаны қамтамасыз етуге негізделген шағын қалалардың әлеуметтік - экономикалық дамуын басқару мехенизімінің бағдарламасын құрастыру қажет.
Шағын қалалардың әлеуметтік - экономикалық дамуын сәтті функциялау үшін оны ұйымдастырудың озық құралдары мен нақты тетіктерін оның ішінде мақсатты бағдарламалық әдісті көптеген факторлар бойынша талдауды, жүйелі бақылауды және оңтайлы шешімдерді қабылдауды қолдану аса қажет.
Барлық ресурс түрлерінің аса өткір сезілген тапшылығы жағдайында ұлттық экономиканың қозғаушы күші кәсіпкерлікке айрықша назар аудару керек. Мемлекеттік меншіктерді жекешелендіруді тездету, өндіріс тиімділігін арттыру, бәсекелестік ортаны дамыту, қаржылық бақылауды жақсарту және осы заманғы нарықтық инфрақұрылымды қалыптастыру сияқты факторлардың маңызы зор.
Сонымен қатар қалаға инвестициялық жобаларды көптеп тарту керек. Мысалға айта кетсек Өскемен қаласының атырабында - қорғасын, мырыш, алтын, жез, мрамор, көмір, бояу, минералдық сулар бар. Осынау қазба байлықтардың түбі елімізге керек болатынына, ел игілігіне жаратылатынына кімде кім сенімді.
Әрине, қазба байлықтардың игерілуі үшін, ең алдымен қаланың өзін көркейту, әлеуметтік - экономикалық дамуын жақсарту, оның ішкі құрылымын жандандыру қажет.
1.2. ШАҒЫН ҚАЛАЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМКАЛЫҚ ДАМУ ҚАЖЕТТІЛІГІ ЖӘНЕ РӨЛІ
Шағын қалалардағы әлеуметтік - экономикалық басқару жағдайлардың қиындай түсуі ол әкімшілік - бөлу жүйесінің қаланы және аймақтарды ауыр жағдайда қалдырғандарынан, әлеуметтік жүйенің дамуы ең төменгі жағдайда болды, аймақтық экономиканың әртүрлі элементтері арасында терең сәйкессіздіктер және іші шаруашылықтардың қала маңындағы, облыстар және жақын аймақтармен байланыстардың дамуы болмады.
Аймақтың әлеуметтік - экономикалық дамуының кешенді жоспары іс жүзінде тек салалық мәселелерді шешу жиынтығымен ғана шектелді, ол жиынтығында аймақтың әлеуметтік даму мақсатының дәрежесін автоматты қамтамасыз ету жағдайы емес еді, ол тек олардың ресурстарын - еңбек, жер, инфрақұрылымның әртүрлі элементтері, табиғат ресурстарын ғана рационалды пайдалану болды.
Бір жағынан қазіргі жағдайда қалаларды басқару мәселелерінің теориялық әдіс- тәсілдері мүлдем қанағаттанарлықсыз.
Шынында да келісуге болады яғни соңғы уақыттарға дейін облыста қалалық мәселелерді зеріттеу қалалық дамудың жеке аспектілерінің: қалақұрылысы, экономикалық, әлеуметтік, демографиялық, басқарушылық және т.б өзгешеліктерімен бөлектенген және шектелген.
Облыс және қаланы негізгі және негізгі емес аймақтық басқару топтары ретінде салыстыру түбірінде дұрыс емес деп танылады, яғни бірінші- ден облыс және қалалар өндіріс процесінде әртүрлі функцияларды орындайды, екінші - ден жалпы тенденция, барлық ТМД елдеріне тән, қаланың экономикалық дербестігін кеңейту және дамыту, үшінші - ден халықтың басым көпшілігі қалада өмір сүруде, мысалға, Қазақстанда бұл барлық халықтың 56 % құрайды, ал Өскемен қаласы бойынша қала халқының саны 2006 жылғы көрсеткіштер бойынша 61,5 % құрайды (2-сурет).
Сондықтан қаланың әлеуметтік - экономикалық даму жүйесін басқаруды іске асыру маңыздылығын түсінбеу онсызда өте қиын әлеуметтік - экономикалық жағдайды одан әрі тығырыққа тірейді.
25
,
6
25
,
9
26
,
7
16
,
1
16
,
2
14
,
6
0
5
10
15
20
25
30
2004
2005
2006
Кала халкы
Ауыл халкы
Сурет 2 - Қала және ауыл халқының үлесі
Сондықтанда қазіргі таңда нарықтық экономика заңдарының негізінде және басқару функцияларын тарту үшін қажетті материалды - қаржылық базасын қамтамасыз етуге негізделген шағын қалалардың әлеуметтік - экономикалық дамуын басқару мехенизімінің бағдарламасын құрастыру қажет.
Шағын қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуын сәтті функциялау үшін оны ұйымдастырудың озық құралдары мен нақты тетіктерін оның ішінде мақсатты бағдарламалық әдісті көптеген факторлар бойынша талдауды, жүйелі бақылауды және оңтайлы шешімдерді қабылдауды қолдану аса қажет. Барлық ресурс түрлерінің аса өткір сезілген тапшылық жағдайында ұлттық экономиканың қозғаушы күші кәсіпкерлікке айрықша назар аудару керек.
Мемлекеттік меншіктерді жекешелендіруді тездету, өндіріс тиімділігін арттыру, бәсекелестік ортаны дамыту, қаржылық бақылауды жақсарту және осы заманғы нарықтық инфрақұрылымды қалыптастыру сияқты факторлардың маңызы зор.
Сонымен қатар қалаға инвестициялық жобаларды көптеп тарту керек. Мысалға айта кетсек Өскемен қаласының атырабында - қорғасын, мырыш, алтын, жез, мрамор, көмір, бояу, минералдық сулар бар. Осынау қазба байлықтардың түбі елімізге керек болатынына, ел игілігіне жаратылатынына кімде кім сенімді.
Әрине, қазба байлықтардың игерілуі үшін, ең алдымен қаланың өзін көркейту, әлеуметтік-экономикалық дамуын жақсарту, оның ішкі құрылымын жандандыру қажет. Өскен, өркен жайған жерге ғана ел қоныстанады. Яғни 2005 жылы қалаға 2775 адам көшіп келсе, 1303 адам кеткен ал, 2006 жылы 955 адам көшіп келсе, 1964 адам кеткен.
60
955
2775
1303
1964
110
0
1000
2000
3000
2004
2005
2006
Кошіп келгені
Кошіп кеткені
Сурет 3 - Өскемен қаласы бойынша көші-қон сызбасы
Бұл дегеніміз Өскемен қаласының әлеуметтік - экономикалық даму жағдайының әлі де болса қанағаттанарлықсыздығын көрсетеді. Қаланың 20052010 жылдарға арналған бағдарламасының көп тармақтары сырттан келер инвестицияларға бағындырылған. Торғай өңірінің жері негізінен ауыл шаруашылығына өте қолайлы, себебі кезінде бүкіл Кеңес үкіметін ет, жүн және тері өнімдерімен қамтамасыз еткен болатын.
Шығыс Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық дамуын талдау
2.1. Шығыс Қазақстан облысы бойынша экономикалық-қаржылық әлеуетінің даму жағдайы
Шығыс Қазақстан облысы -- Қазақстан Республикасының солтүстік-шығысындағы әкімшілік-аумақтық бөлігі.
1932 жылы 10 наурызда құрылған
1997 жылғы 23 мамырдағы № 3528 Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен облыс құрамына таратылған Семей облысының территориясы қосылды Шығыс Қазақстан облысының аумағы ежелгі заманнан қоныстанған. Оның куәгері есебінде Алтайда, Зайсан қазаншұңқырында, Тарбағатай мен Сауыр жоталарында ежелгі кеніштердің, суландыру жүйелерінің, бекіністер мен қоныстардың іздері сақталған. 15 ғасырдың бас кезінде Ертіс өзені алабының жоғарғы бөлігін ойраттар басып алғаннан кейін бұл жер Жоңғар хандығының құрамында болды. 1758 ж. Қытай әскерлері Жоңғар хандығын жойып жібергеннен кейін, қалмақтар Еділ өзенінің арғы бетіне кетті. Ал қалмақтардан ығысып, негізінде Сарыарқаны мекендеген қазақ рулары өздерінің ежелгі қоныстарына қайтып оралды. 18 ғасырдың бас кезінде патшалық Ресей қазақ жерін тереңдей отарлау мақсатымен қазақтарды ата қонысынан тықсыра отырып, қазіргі облыс аумағында Ертіс бекіністер желісін салды. Осы желінің бойымен біртіндеп бекіністер мен форпосттар жүйесі, ал одан кейініректе казак-орыс станицалары құрылды (1718 ж. Семей, 1720 ж. Өскемен, 1763 ж. Бұқтырма бекіністері) салынды. Казак-орыстардың мекендері Ертістің оң жағалауы мен оның салаларының бойында пайда болды. Ертіс өзенінің екі бірдей жағынан он шақырымдық шұрайлы жерлер ("Иртышская десятиверстная полоса") қазақтардан тартып алынып, казак-орыстардың пайдалануына берілді. Яғни, қазақтарға Ертіс өзеніне 10 км-ден жақын жерде қоныстануға тыйым салынды. Қазақтар ең шұрайлы жерлерінен айрылып, ата қоныстарының атауларын жоғалтты, олардың орнына карта беттерінде сақталған орысша атаулар пайда болды. Бүкіл Ертіс өзеніне құятын салалары мен жыра-сайлар, жылғалар орысша аталып кетті. Станицалар біртіндеп оңтүстікке және оңтүстік-батысқа қарай жылжи берді. 1826 ж. Қалба жотасының етегінде Көкпекті бекінісі, 1831 ж. Аягөз өзенінің оң жағасына таяу қазіргі Аягөз қаласына жақын жерде Сергиополь бекінісі, Шәуешек жолының бойында станицалар пайда болды.
Қазақ-орыс отарлауымен бірге Алтайдың тау аңғарларының шалғайдағы жетуі қиын тайгалық түпкірінде патша өкіметінен тығылып, қашып жүрген орыстар келе бастады. Олар кержактар (ескі ғұрыпты адамдар) мен Оралдың және Алтайдың зауыттары мен кеніштерінен қашқан жұмысшылар мен қолөнершілер еді. Бұлар Бұқтырманың жоғарғы ағысы мен оның салаларының және Нарын мен Қалжыр өзендері бойларында қоныстанды. Осы кезде Қатонқарағай, Белая, Черновая, т.б. ауылдар пайда болды. 18 ғасырдың 60-жылдарында Алтайдың солтүстік-батыс жағында Оба мен Үлбі өзенінің аңғарларында Ресейдің ішкі губернияларынан "поляктар" деп аталған шаруалар келіп қоныстанды. 18 ғасырдың соңында Кенді Алтайдың шегінде кен өнеркәсібі пайда болды. Мұнда бірінен кейін бірі Риддер (1784), Зырянов (1794), Белоусов (1797), Сокольный (1822), т.б. түсті металл кеніштері іске қосылды. 1844 жылдан Зырянов кеніші Алтай кен зауытттарының шикізат базасына айналды. Ресейде басыбайлылық құқықтың жойылуы салдарынан арзан жұмыс күшінен айрылған және тех. қайта құруды керек еткен Алтайдың кен өнеркәсібі күрт құлдырай бастады. Оны осы кезде Алтайдың кен өнеркәсібінің негізгі өнімі болып саналатын - күміс бағасының арзандауы ушықтырып жіберді. Алтай зауыттарының түгелдей дерлік жабылуымен бірге Алтайдың басыбайлылық кен өнеркәсібі ауданы, кейбір полиметалл кеніштері австралиялық, ағылшындық, франциялық, т.б. шетелдік капиталға концессияға берді.
XIX ғасырдың соңынан бастап Семей қаласында өңдеу өнеркәсібі біршама дами бастады. Оның негізгі салалары: ұн тарту мен жүн жуу болды. Жиналған астық пен бидай ұны Ертіс арқылы кемемен 600 км-дей жердегі Сібір темір жолына жеткізіліп тұрды. Ал Қазақстанның бүкіл шығыс бөлігінен және ішінара Шыңжаң аймағынан (Қытайдан) жиналып әкелініп Семейде жуылған жүн алғашқы өңдеуден өткеннен соң, еуропалық Ресейдің шұға фабрикаларына жеткізілді. Өнеркәсіптің бұл екі саласынан басқа облыс жерінің әр тұсында орналасқан ірі елді мекендерде арақ-шарап пен сыра қайнату, сондай-ақ тері илеу, тон тігу, май және сабын қайнату өндірістері де болды. Зайсан, Марқакөл, Алакөл көлдері мен Ертіс өзенінің салаларында балық аулау кәсібі, Риддер мен Алтай ағаш және темір ұсталық кәсіптер орын алды. 19 ғасырдың екінші жартысында Ертіс өзенінде пайда болған кеме жол қатынасының маңызы күшейді. Кемелер Семейден Омбыға дейін, Зайсан көлі мен Қара Ертіс бойымен жоғары көтерілді.
Шығыс Қазақстан облысы Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында елеулі дами қойған жоқ. Тек 20 ғасырдың 30-жылдары ауыл шаруашылығын ұйымдастыру және елді индустрияландыру науқанын жүзеге асыруға байланысты Кенді Алтай Қазақстандағы түсті металлургия мен кен өнеркәсібінің ең ірі орталығына айналды. Алтайдың қазақтар тұратын бөліктерінде сан алуан елді мекендер пайда болды. Облыс экономикасының әрі қарай дамуына Түркістан - Сібір темір жолы мен Локоть - Риддер және Өскемен - Зырянов темір жолын салу, Ертіс өзенінің көліктік маңызын көтеру, Түрксіб темір жолы Жаңғызтөбе стансасынан басталатын "Шығыс айналма жолы" деп аталған жақсартылған қара жол салу едәуір әсер етті.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдары облыс экономикасы тез қарқынмен дамыды. Ертіс өзенінде Бұқтырма, Өскемен және Шүлбі электр стасасылары салынды. Кенді Алтай бойында түсті металл өндіретін жаңа кеніштер мен оны өңдейтін металлургиялық кәсіпорындар, Семейде бұрынғы одақ көлемінде қуаты жағынан КСРО-да екінші орын алған ет комбинатының қуаты артып, Өскеменде титан-магний комбинаты, жасанды жібек комбинаты сияқты көптеген өнеркәсіп орындары пайда болды. Республикалық маңызы бар Алматы - Семей және облыс ішінде өнеркәсіп орындарын темір жолы стансасыларымен және ауылдық елді мекендерді ірі қалалармен, аудан орталықтарымен байланыстыратын облыстық маңызы бар көптеген автомобильдік жолдары салынды.
Пайдалы қазбалар
Шығыс Қазақстан облысының жер қойнауы кен байлықтарына бай. Мұнда мырыш, қорғасын, мыс, күміс, алтын, кадмий, сүрме, күшәла, темір, күкірт, висмут, индий, галий, селен, теллур, сынап, қалайы, тантал, ниобий, молибден, вольфрам, титан, никель, кобальт, көмір, жанғыш тақтатас, сондай-ақ әр түрлі химиялық шикізаттар мен құрылыс материалдарының кен орындары бар.
Климат
Облыстың климаты тым континенттік.
Температурасы:
Қаңтардың жылдық орташа ауа температурасы
жазық өңірінде - 17°С
биік тауаралық тұйық қазаншұңқырларында - 26°С-қа дейін барады
Шілдеде 19 - 23°С.
Жауын-шашын:
солтүстік-шығысында 350 - 380 мм
оңтүстік-шығысында 250 - 300 мм
батысында 200 - 250 мм аралығында
Кенді Алтайдың батыс бөлігінде 1000 - 1500 мм
Облыс бойынша вегетациялық кезең 175 - 200 тәулікті құрайды.
Су ресурстары
Балқаш
Марқакөл
Облыстың, әсіресе Кенді Алтай өңірі жер беті суларына бай. Олар Ертіс өзені мен Балқаш - Алакөл алаптарына жатады және негізінен өзендерден тұрады.
Семейдегі Ертіс өзені үстінен өтетін аспалы көпір
Өзендер
Ертіс (республикадағы ең үлкен өзені):Ол облыс аймағын Қытай Халық Республикасы шекарасынан бастап солтүстік-батыс бағытта қиып өтеді. Зайсан көліне дейінгі бөлігін Қара Ертіс деп атайды. Ертіс өзенінің ең ірі салалары: Қытай, Қалжыр, Қалғұтты, Күршім , Нарын, Қайыңды, Бұқтырма, Үлбі, Оба, Шүлбі, Жарма, Құсты, Еспе, Шорға, Боғас, Жүзағаш, Бөкен, Манат, Тайынты, Абылайкит, Ұлан, Дресвянка, Жартас, Құрық, Қызылсу, Шар, Шаған.
Балқаш - Алакөл көлдерінің алабындағы ең үлкен өзендері (Еміл, Қатынсу, Үржар, Үлкен Текебұлақ, Қарақол, Ай, Аягөз, Бақанас) бастауын Тарбағатай, Ақшатау, Шыңғыстау, Ханшыңғыс жоталары мен Көкшетаудан алады.
Көлдер
Облыс көлдерге онша бай болмаса да, мұнда Қазақстандағы ірі көлдер - Зайсан мен Марқакөл, оңтүстік-шығысында Алакөл мен Сасықкөл орналасқан. Басқа көлдері ұсақ және олар облыстың оңтүстік-батыс жағында, көбінесе Шар мен Шаған өзендерінің және Аягөз бен Ай өзендерінің ұсақ шоқылы, жазықтау келген суайрықтарында орналасқан.
Облыста Ертіс өзені мен оның салалары суының өнеркәсіп пен халықты сумен қамтамасыз етуде үлкен маңызы бар. Сондықтан оларда ірі Бұқтырма, Өскемен және Шүлбі бөгендері мен СЭС-тер салынған. Бұларға қоса Нарын, Бұқтырма, Үлбі, Оба және Шүлбі өзендері ағаш ағызуға кеңінен пайдаланылады. Өзендер мен көлдердің (Зайсан, Алакөл, Марқакөл, т.б.) балық аулауда да едәуір маңызы бар. Облыстың Алтай аймағында минералды шипалық көлдер көп. Шығыс Қазақстан облысы жер асты суына да бай. Ол халықтың тұрмыстық қажетін өтеу және мал суаруға ғана емес, онымен бірге сан-алуан кеніштер мен кәсіпорындарды да сумен қамтамасыз етуге пайдаланылады.
Топырақтары
Топырақтар
Облыстың топырағы мен өсімдік жамылғысы жазық бөлігінде ендік белдем бойынша, ал таулы аудандарда биіктік белдем бойынша тараған. Бірақ бірқатар жерлерде бұл белдемдер жер бедерінің, жергілікті климаттың ерекшеліктеріне, өзендер мен көлдердің жақын болуларына байланысты айтарлықтай өзгеріске ұшыраған. Облыстың батыс жағында, ұсақ шоқылар тараған аудандарда солтүстіктен оңтүстікке қарай топырақ жамылғысы оңтүстіктің қара топырағынан шөлді-далалық топырақтарға ауысады. Ертістің оң жағалауындағы құмдақ топырақта таспалы қарағай орманы, ал оңтүстік қара топырақта бетегелі-селеулі өсімдіктер тараған. Қызғылт қоңыр топырақ Шыңғыстау жотасының етегінде бозғылт қоңыр топыраққа ауысады. Бұл топырақта бетегелі-селеулі өсімдіктермен аралас жусан да көп өседі. Қалба мен Шыңғыстау жоталарының гранитті қыраттарында кішігірім қарағайлы және қайыңды-теректі ормандар кездеседі. Зайсан мен Алакөл қазаншұңқырларында шөлдің сұр, сұрғылт және далалық топырағы (сұр топырақ) тараған. Зайсан қазаншұңқырында бұл топырақ арасында аздап сор және сортаң топырақ кездеседі. Ал Алакөл қазаншұңқырында олар әдетте сортаңданған. Зайсан қазаншұңқырында бозғылт қоңыр топырақ пен құмды алқаптар (Бозайғыр және Ақжан) тараған. Қазаншұңқырлардағы өзен жайылмаларында шалғынды-батпақты топырақ қалыптасқан. Зайсан қазаншұңқырында өсімдіктерден шашақты селеу, жусан, ал шағын өзен аңғарларында далалық шалғындар, Зайсан көлі мен Ертіс өзенінің жағаларында қамыс-құрақ көптеп кездеседі. Шығыс Қазақстан облысының таулы аудандарының топырақ және өсімдік жамылғыларында биіктік белдемдер айқын байқалады. Кенді Алтайдың төменгі биіктіктеріндегі далаларда ауыр саздақ және саздақ қара топырақ тараған. Олардан жоғары сұр топырақ пен күлгінденген қара топырақ, ал одан биікте таулық сұр күлгін топырақ тараған. Келесі белдеуде таулық шалғынды топыраққа, одан кейін таулық тундраға ауысады. Оңтүстік Алтай мен Сауыр таулары жоталарының төменгі бөліктерінде (тиісінше 600 - 800 м-ге және 1200 - 1300 м-ге дейін) түпкі жыныстардың және саздақ шөгінділердің үстінде таулық күрең топырақ тараған. Олардан жоғары қаратопырақ белдеуі, тау беткейінде таулық қарашіріндісі аз және шымтезекті топырақ, тауаралық қазаншұңқырларда таулық қошқыл қаратопырақ қалыптасқан. Ең биік жерлерде таулық тундра топырағы орын алған. Тарбағатайда қызғылт қоңыр және қаратопырақпен бірге шөптесін өсімдікті таулық шалғынды және орманды телімдерде орманның сұр топырағы тараған.
Өсімдіктер
Тянь-Шань шыршасы
Алтайдың баурайын шымды-астық тұқымдас шөптер даласы, одан төменірек бетегелі-селеулі, ал жоғарырақта қайыңды-теректі шоқтоғай аралас шөпті-селеулі дала алып жатыр. 700 м және одан биіктеу жерлерде астық дақылды аралас шөпті шалғын алмасқан қылқан жапырақты орман белдеуі басталады. Кенді Алтайда самырсынды-шыршалы-қара самырсынды ормандар басым келеді, ал Оңтүстік Алтайда олармен сібір қара самырсыны аралас өседі. Сауыр жотасының жапырақты ормандарында Тянь-Шань шыршасы өседі. Кенді Алтайда орманды белдеуден жоғары субальпілік, альпілік шалғындар өседі, одан биікте олар қыналарға ауысады. Тарбағатайда алма ағаштары және теректі ормандар тараған.
Жануарлар
Шығыс Қазақстан облысының жануарлар дүниесі өте бай. Мұнда табиғатының әр түрлі болуына байланысты таулық жануарлармен бірге қарағайлы ормандар, далалар және шөлейт жануарлары көп тараған. Алтай мен Сауырдың және Ертіс маңы ормандарында тиін, ақтышқан, кәмшат сияқты қымбат елтірілі аңдардың және құстардың кәсіпшілік маңызы бар. Алакөл мен Зайсан қазаншұңқырларының су қоймаларында ондатра жақсы жерсіндірілген. Ертіс пен оның салаларында, Марқакөл, Зайсан және Алакөлде, Ертіс бойындағы Бұқтырма, Өскемен және Шүлбі бөгендерінде балықтың көптеген түрлері, оның ішінде стерлядь, таймень, хариус сияқты бағалы балықтар көптеп кездеседі. Олардың негізінде балық аулау мен балық өңдеу кәсіпшілігі ұйымдастырылған.
Шығыс Қазақстан облысы еліміздің өнеркәсіп орталығы бола отырып, бүгінде заманауи әрі қуатты мал шаруашылығы инфрақұрылымын құру бойынша бірқатар жобаларды қарқынды іске асырып жатыр, туристік индустрияны дамытуда, тірек ауылдарын абаттандыру бойынша жұмыстар жүргізілуде. Аталған бағыттарда облыстың қандай нәтижелерге қол жеткізгені, биылғы 4 айдағы әлеуметтік-экономикалық даму қорытындыларының қандай екені туралы шолу материалынан оқыңыздар. Бұл туралы Премьер-Министрдің баспасөз қызметі хабарлады.
Шығыс Қазақстан - ҚР өнеркәсіп өндірісіндегі көшбасшылардың бірі
Шығыс Қазақстан облысы пайдалы қазбалардың басты қоймасы болып саналады, мырыш, титан, магний, тантал және басқа да сирек кездесетін металдарды еліміз бойынша бірден-бір өндіруші. 1992 жылы ақпанда осы жерде егемен Қазақстанның алғашқы алтыны қорытылды.
Тәуелсіздік жылдары облыста ірі өнеркәсіп нысандары: Малевский, Артемьевский және Юбилейно-Снегирихинский кен орындары, Сегіз тау-кен кәсіпорны; Қаражыра көмір разрезі, Данк ЖШС, Тасқара ЖШС алтын өндіретін кәсіпорын, Ақтоғай тау-кен байыту комбинаты пайдалануға берілді.
Бүгінде облыс аумағында жұмыскерлерінің саны 53 мың адамнан асатын 48 ірі өнеркәсіп кәсіпорны жұмыс істейді. 2020 жылдың 4 айының ішінде өнеркәсіптік өнім өндірісінің көлемі 731,2 млрд теңгеге жетті, өсу қарқыны 2019 жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 115% құрады.
Тау-кен өндірісі саласында 185,8 млрд теңгеге өнеркәсіптік өнім өндірілді, 2019 жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда өсу қарқыны 131% құрады.
Саладағы негізгі кәсіпорындар - Қазмырыш ЖШС, Востокцветмет ЖШС, KazmineralsAktogay ЖШС, Бақыршық тау-кен өндірісі кәсіпорны ЖШС. Өңірдегі жер қойнауында бағалы металдардың 50 кен орны шоғырланған.
Өңірдегі өнеркәсіп өндірісінің 70%-ы өңдеу өнеркәсібіне тиесілі. 2020 жылдың 4 айының қорытындысы бойынша өңдеу секторындағы кәсіпорындар 500 млрд теңге сомасына өнеркәсіп өнімін өндірді, өсім 2019 жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 111% құрады.
Химия өнеркәсібі өнімдерін УМЗ АҚ, Орика Казахстан АҚ, KAZFOAM ЖШС, Магелан ЖШС кәсіпорындары өндіреді. 2020 жылдың 3 айында өндіріс көлемі 6,4 млрд теңгені құрады.
2020 жылдың қаңтар-наурыз айларында ағаш өңдеу өнеркәсібінің кәсіпорындары 1,3 млрд теңгеге өнім шығарылды, қолданыстағы бағаларда өндіріс көлемінің өсімі 4,3 есені құрады. Саладағы негізгі кәсіпорындар: Мелисса ЖШС (Өскемен қаласы), Фаворит (Зубовка ауылы), Жаңа Семей Шпал Зауыты (Семей қаласы).
Облыстағы жеңіл өнеркәсіптің өндірістік қуаттылықтарының негізгі үлесі Семей қаласында шоғырланған -- Семспецснаб ЖШС, УК Юнис ЖШС, Семей аяқ киім фабрикасы ЖШС, Роза-ВВК ЖШС, BayazitLife ЖШС, Корунд ПРК, Технология комфорта ЖШС. Өскемен қаласында ПКФ Рауан ЖШС және Иснар ЖШС жұмыс істейді.
2020 жылдың қаңтар-наурыз айларында жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындары 1,1 млрд теңгеге өнеркәсіптік өнім өндірді, бұл өткен жылғы деңгейден 30%-ға артық. 2020 жылдың наурыз айынан бері облыстағы жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындары көп рет пайдаланылатын маскаларды тігуге тартылған. Негізгі мердігер Семспецснаб ЖШС болды.
ШҚО-отандық машинажасау индустриясының көшбасшысы
Өңірдегі серпінді дамып жатқан экономика секторларының бірі облыстың машинажасау кешені. Республикамыздың барлық машинажасау өнімдерінің 20%-ы Шығыс Қазақстан облысында өндіріледі. Азия-Авто АҚ (жеңіл автомобильдер), Сем-Аз ЖШС (ауыл шаруашылығы техникасы), Daewoo Bus Kazakhstan ЖШС (автобустар) әлем нарығында бәсекелесе алатын өнімдерді шығарады.
2020 жылы 3 айда машинажасау саласында өндірістік өнім көлемі 73 млрд теңгені құрады. Машинажасау кешенінде тау-кен шахтасы жабдықтары, кен байыту фабрикалары мен металлургия зауыттарына, мұнай-, газ өндіруге арналған жабдықтар, өнеркәсіптік конденсаторлар, автотартпақтар, кабель-сым өнімдері, автокөлік құралдары және т.б. өндіріледі.
Тәуелсіздік жылдары индустриялық секторда ШҚО-да едәуір өзгерістер орын алды
Индустрияландырудың бірінші бесжылдығы аясында (2010-2014 гг.) облыста жалпы сомасы 202,3 млрд теңгеге 30 жоба пайдалануға берілді, 5,3 мың жұмыс орны құрылды.
Кәсіпкерлікті қолдау картасының екінші бесжылдығы аясында (2015-2019 жж.) ШҚО-да жалпы сомасы 529,1 млрд теңгеге 20 жоба пайдалануға берілді, 3,3 мың жұмыс орны құрылды.
2020 жылы жалпы сомасы 16 млрд теңгеге 610 жұмыс орнын құрумен 5 жобаны іске асыру жоспарланған. Ірі жоба ГРК МЛД ЖШС -- Қарашығын кен орны тау-кен байыту кешенінің құрылысы, құны 5 млрд теңге.
2021 жылдан 2025 жыл аралығында жалпы инвестициялар көлемі 555 млрд теңге болатын 19 жобаны іске асыру жоспарланған, 8,4 мың жаңа жұмыс орны құрылады.
ШҚО өз өнімдерін әлемнің 90 еліне экспорттайды
Облыста 30-ға жуық ірі экспортқа бағдарланған өндіріс жұмыс істейді. Олардың өнімдері әлемнің 90-нан астам еліне экспортталады. Тауарлардың негізгі тұтынушылары - Қытай, Ресей, Түркия, Өзбекстан. 2020 жылдың қаңтар-ақпан айларында Шығыс Қазақстан облысында экспорт көлемі $245,5 млн құрады.
2019 жылы Шығыс Қазақстан облысындағы 11 экспорттаушы кәсіпорын жалпы сомасы 253,5 млн теңгеге шығындарды өтеу мүмкіндігіне ие болды, оның ішінде 4 кәсіпорынның 208,1 млн теңге сомасына көлік шығындары өтелді.
Шығыс Қазақстан облысының энергетикалық әлеуеті жоғары
Облыста жалпы қуаттылығы 2323 МВт болатын 9 электр станциясы бар, бұл Қазақстанның барлық энергетикалық қуаттылықтарының 10,6% құрайды. Ертіс өзеніндегі 3 ГЭС ұлттық маңызы бар статусына ие және Қазақстан Республикасының барлық энергетика кешенінің тұрақты әрі сенімді жұмыс істеуін қамтамасыз етеді.
Маңызды мемлекеттік бағыттардың бірі Қазақстан Республикасының жасыл экономикаға көшуі бойынша Тұжырымдаманы іске асыру болып табылады.
2019 жылдың қорытындысы бойынша жаңартылатын энергия көздері нысандары өндірген электр энергиясының үлесі 1,9% немесе жылына 9 641,37 млн кВтсағат, бұл жылына жалпы өндіруден 9 641,37 млн кВтсағатты құрайды.
2019 жылы тамыз айында Жарма ауданында белгіленген қуаттылығы 30 МВт болатын күн электр станциясы сәтті пайдалануға берілді. Биыл Алтай ауданында Тұрғысын ГЭС-1-ді пайдалануға беру жоспарланған.
2018 жылы өткен аукцион саудасының қортындысы бойынша Аягөз ауданы Ақтоғай кентінде 1 жер телімі қуаттылығы 100 МВт болатын жел элект станциясын салу үшін белгіленген. Станция 300 млн кВтс дейін электр энергиясын өндіретін болады. Нысанды 2021 жылы пайдалануға беру жоспарланған.
2019 жылы өткен аукцион саудасының қорытындысы бойынша Шығыс Қазақстан облысы Жарма ауданында жалпы қуаттылығы 29,7 МВт болатын 6 жоба белгіленген. Бүгінде жобалық-ізденушілік жұмыстар жүргізіліп жатыр.
Шығыс Қазақстан облысындағы агроөнеркәсіптік кешен инвесторлар үшін тартымды
Шығыс Қазақстан облысы түрлі аграрлық жобалар үшін аса қолайлы жағдайлар тудыратын аса бай табиғатымен ерекшеленеді. Қуатты мал азығы базасы мал шаруашылығын дамыту үшін шексіз мүмкіндіктерге ие. Облыстағы ауыл шаруашылығы өзінің ерекшелігі жағынан дамыған өсімдік шаруашылығын қамтумен мал шаруашылығы бағытында. Мал шаруашылығы облыстағы жалпы өнім көлемінің 62% құрайды.
Облыс сүт, бал, панта, күнбағыстың майлы дәндерін өндіру бойынша елімізде 1 орынды, ал ет өндіру бойынша 2 орынды алады. Сүтті мал шаруашылығын дамыту бағдарламасы аясындағы салынған инвестициялар өңдеу кәсіпорындарының қуаттылығын 29%-дан 75%-ға дейін жүктемелеуге мүмкіндік берді. Сонымен қатар, ет өңдеу кәсіпорындарын салу бойынша 2 жоба іске асырылуда.
Өңірде қуатты және заманауи мал шаруашылығы инфрақұрылымын құру бойынша бірқатар жобалар жүзеге асырылып жатыр
2020 жылдың қаңтар-сәуір айларында ауыл шаруашылығы өнімдерінің жалпы өндірісі 82,9 млрд теңгені немесе 2019 жылғы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz