Қант қызылшасының маңыздылығы
Қант қызылшасын өсірудің биологиялық негіздері және өсіру технологиясы жетілдіру.
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Белгілеулер мен қысқартулар
Кіріспе
1
Негізгі бөлім
1.1
Қант қызылшасының маңыздылығы
1.2
Жамбыл облысында аудандастырылған қант қызылшасы сорттарының сипаттамасы
1.3
Қант қызылшасына минералды тыңайтқыштарды қолдану
2
Зерттеу әдістері
3
Зерттеу нәтижесі
3.1
Қант қызылшасы өсімдігінің өсіп даму ерекшелігі
3.2
Жамбыл облысында қант қызылшасын өсірудің технологиясы
3.3
Жамбыл облысы жағдайында қант қызылшасын қоректендіру жағдайы
3.4
Қант қызылшасының зиянкестері
3.5
Арамшөптермен күрес
3.6
Жамбыл облысы жағдайында қант қызылшасын суару ерекшеліктері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Нормативтік сілтемелер
Бұл ғылыми жобада келесі стандарттаға сілтемелер қолданылған:
МемСТ 2.105-95. Конструкторлық құжаттардың бірегей жұйесі. Мәтіндік құжаттарға ортақ талаптар.
МемСТ 2.11-98. Конструкторлық құжаттардың бірегей жұйесі. Норма бақылау.
МемСТ 7.32- 2001. Ғылыми - зерттеу жұмысы туралы есеп. Рәсімдеудің құрылымы мен ережелері.
МемСТ 7.1-2003. Библиографиялық жазба. Библиографиялық сипаттама. Құрастырудың ортақ талаптары мен ережелері.
МемСТ Р 52325-2005. Ауыл шаруашылығы өсімдіктерінің тұқымдары. Сорттық және егістік сапасы.
МемСТ 12042-80. 1000 тұқымның массасын анықтау әдістемесі.
Анықтамалар
Дақылды суару- ауыл шаруашылық дақылдарының су режимін жақсартуға бағытталған биологиялық мұқтаждықты қандыратын шаралар кешені.
Топырақ- өсімдіктер үшін қажетті қорекпен қамтамасыз ететін, өсімдік тамырын ұстап тұратын жер бетінің құнарлы қабаты.
Өнімділік- дақылдың белгілі бір өсу аймағында өлшем көлемімен алынған өнім.
Фотосинтез-өсімдіктің кинетикалық энергияны потенциал энергияға күн сәулесі арқылы тұзу құбылысы.
Тыңайту-ауыл шаруашылық дақылдарының өнімін көтеруде қажетті болған органикалық және минералдық тыңайтқыштарды енгізу.
Минералды тыңайтқыштар-өсімдікке қажетті минерал элементтері барорганикалық емес заттар.
Транспирациялық коэффициент- дақылдан бір грам өнім құрауға кеткен қажетті судың жалпы мөлшері.
Транспирация- физиологиялық процес өсімдік бойындағы судың булануы.
Жүйекпен суару- дәстүрлі әдіс топырақ жоталарын жүйек алып суару.
Белгілеулер мен қысқартулар
ҚР АШМ АӨК МИК - Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы Министрлігі агроөнеркәсіп кешеніндегі мемлекеттік инспекция комитеті
ҚР БҒМ БҒБК - Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі, білім және ғылым саласындағы бақылау комитеті
Қаз ҰАУ - Қазақ ұлттық аграрлық университеті
ҚР АШМ - Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі.
ТМД - тәуeлсіз мeмлeкeттep дoстығы
ГТК - гидpoтepмиялық кoэфициeнт
ӨИҚ - өсімдіктерді интегралды қорғау
ЭЗШ- экономикалық зияндылық шегі
ЭЭЗШ - экологиялық - экономикалық зияндылық шегі
С - гpaдус цeльсия
мм - милимeтp
см - сaнтимeтp
данам2 - шаршы метрге дана
гм2 - бір шаршы метрде грамм
м2 - шаршы метр
ә.е.з. - әрекет етуші зат
лга - гектарға жұмыс сұйықтығының шығын мөлшері
с.т. - суда еритін түйіршіктер
э.к. - эмульсия концентраты
м.с.к.с. - майлы-сулы концентрат суспензиялы
қ.ұ. - құрғақ ұнтақ
цга - центнергектар
с.д.т. - суда еритін дисперциялық түйіршіктер
ЕТАА - Ең төменгі айтарлықтай айырмашылық
ЕТСС - Ең төменгі су сиымдылық
ТЫС - Төменгі ылғал сиымдылық
ШҚ - шаруа қожалығы
ЖШС - жауапкершілігі шектеулі серіктестік
Кіріспе
Қант қызылшасы жоғары өнімді мәдени өсімдік. Қант қызылшасын өсіру Жабыл облысы үшін экономикалық маңызы зор. Бірақ Жамбыл облысында қант қызылшасының өнімділігі осы дақылдың биологиялық мүмкіндігіне сәйкес келмейді. Еуропа мемлекеттеріндегі қант қызылшасы мен қанттың шығымдылығы топырақ-климат жағдайларға, дақылдардың денгейіне және қолданылатын технологияларға байланысты жоғары денгейде, Еуропа елдері Австрия, Бельгия, Дания, Франция, Ұлыбритания, Германия, Голландия сияқтя елдер 8-12 тга қант алса әр гектардан, Беларусь, Грузия, Латвия, Литва, Ресей, Украина бар жоғы әр гектардан 1-3 тонна қант өндіреді.
Қант қызылшасы еліміздің негізінен үш аймағында өсіріледі (70 пайызы Жамбыл облысында).
Елімізде қант қызылшасы өсіріліп жатқан аудандардың шамамен 90 пайзы және қайта өңдеу қуаттылығының 100 пайызы оңтүстікте шоғырланған.
Бұл аймақта қызылша шікізатының өндірістік құны аз, ал қызылша өндірісінің рентабельділігі басқа аймақтарға жоғары.Сонымен, соңғы жылдары қант қызылшасы өнідірісінің және оны қант зауыттарының жинау көлемінің айтарлықтай өсуі байқалады.
Қазіргі кезде елімізде мамандандырылған қант өндіретін дақыл түрі тек осы қант қызылшасы болып табылады. Бүгінгі күні әлем бойынша қант өнімдеріне деген сұраныс жылдан жылға артып келеді сондық танда әлем бойынша қант қызылшасын өсіру 9 млн гектарға жетті. Ең көп өндіретін және егістік көлеміде көп мемлекеттерге Германия, Италя, Польша, Франция, Ресей және Украина мемлекеттері құрайды. Негізігі әлем елдеріне де қант қызылшасы будандарын жеткізіп беріп отырған мемлекеттерде осылары. [5]
Қант қызылшасының өсірудің сапасы және одан әрі өңдеу, қанттың максималды алынуы және ең аз материалдық шығындар мәселесі ерекше зерттеуді талап етеді.
Қазіргі уақытта Қазақстанда қант қызылшасын өндірудің өзектілігі қант зауыттары шикізат жеткізушілерден негізінен шетелдік селекцияның сорттары және будандары алынады, жалпы әр жылы еліміздің шаруаларына қант қызылшасын өндіру үшін 20 млн. доолар қарашат қызылша будандарын сатып алуға жұмсалады.
2019 жылы Қазақстан Республикасы аумағындағы пайдалануға рұқсат етілген сорттар мен будандардың мемлекеттік тізілімінде 98 атау тіркелген, олардың 95 шетелдік селекцияға ал 3 отандық. Сонымен қатар, шетелдік селекциялық гибридтер Қазақстанның белгілі бір топырақ- климаттық жағдайларына бейімделудің әртүрлі денгейіне ие, бұл әрдайым жоғары өнімділік пен қанттылықпен, көбінесе аурудың зақымдануының жоғары пайызымен және қант зауытында өңдеудің технологиялық процестеріне әр түрлі денгейде сәйкес болады.
Қант қызылшасы техникалық дақыл, қарқынды түрдегі дақыл ретінде, қосымша қоректендіру жағдайларына өте қажет болады. Оның тамыржемісіне және пәлегіне 60 дан астам элементтер кіреді, олардың негізгілері-азот, фосфор, калий, кальций, натрий, күкірт, көптеген микроэлементтер. Ғалымдардың анықтауы бойынша қант қызылшасы қалыпты өсуі мен дамуы үшін 85 ке дейін әртүрлі элементтер қажет болады екен.
Қант қызылшасы тамыз айынан бастапқарқынды қант жинау кезеңінен бастап қоректік заттардың -80 пайыздан астамын тұтынады.
Органикалық және минаралды тыңайтқыштарды қолдануы бойынша басқа дақылдар арасында бірінші орында түрады. Сондықтан, бүгінгі таңда сортты немесе буданды ұтымды таңдау, макро және микроэлеметтерді енгізу арқылы минаралды азықтандыру қант қызылшасын өсірудің қарқынды технологиясының маңызды құрамдас бөлігі болып табылады, бұл оның өнімділігін арттырумен бірге өңдеу талаптарына жауап беретін жоғары технологиялық қасиеттері бар шикізатты алуға мүмкіндік береді.
Жұмыстың мақсаты. Қант қызылшасын өсірудің биологиялық негіздері және өсіру технологиясы жетілдіру
Зерттеудің қойылған мақсаты келесі негізгі міндттерді шешу арқылы қол жеткізіледі.
-тыңайтқыштардың қант қызылшасы тамыр жемістілерінің өнімділігі мен техникалық пісуіне әсерін зерттеу;
-тыңайтқыштардың қант қызылшасының тенологиялық көрсеткіштерінің кешеніне әсерін анықтау;
Ғылыми жаңалығы. Алғаш рет Жабыл облысы жағдайында кешенді тыңайтқыштарының, сорттық ерекшеліктерінің өнімділігіне, техникалық пісуіне, технологиялық қасиеттерінің кешеніне және қант қызылшасы тамыр жемістілерінің өсу және өнімділігі анықталды. Зертелетін факторлардың технологиялық сапа мен дайын өнімнің шығымдылығына әсер етуінің белгіленген денгейінде қант қызылшасының тамыр жемістерін өсіру мен өңдеудің тиімділігіне баға берілді.
Практикалық маңыздылығы. Тыңайтқыштарды қолдану ертерек мерзімде техникалық пісуге қол жеткізу, бұл егін жинау жұмыстарын ертерек бастауға, тамыр жемістілердің өнімділігін- 2 пайызға арттыру,вегетация кезінде тамыр жемісті дақылдарының фитопатологиялық жай күйін жақсартуға әкеледі. Өнімді түрдегі будандарды өсіру қант қызылшасы тамыр жемісті өсімдіктердің өнімділігін қант түрімен салыстырғанда -27,0 пайызға арттыруға мүмкіндік береді.
1 Негізгі бөлім
0.1 Қант қызылшасының маңыздылығы.
Қазақстан республикасы ауыл шаруашылығы министрлігінің статистикалық ақпараты бойынша 2020 жылы қант қызылшасының егістік алқабы 19161,8 га болды; соның ішінде Жамбыл облысы бойынша -9548,2 га, Алматы облысы бойынша - 9213,6 га, Солтүстік Қазақстан бойынша- 400,0 га. 2021 жылы егіс көлемін 30 гектарға көбейтуді жоспары бар. Бірақ соңғы жылдары көрші мемлекеттен келетін судың мөлшерінің кемуі Жамбыл облысы бойынша қант қызылшасы егістік көлемі азайып кетті.
Қант өнімі негізінен техникалық дақылдар балқуарайдан, қант қамысынан өндіріледі.Бізідің елімізде негізінен қант қызылшасынан өндіріледі. [1]
Қант өндіру және қант өнімдерін тұтыну бойыншада әртүрлі денгейде. Қазақстанда жылына әр адам 18,1 кг қант өнімдерін тұтынатын болса бұл көрсеткіш Ресейде- 33,0 , Беларуста- 37,2 кг ға тең. [2]
Қант дақылынан алынған өнімдер тек тұтыну мақсатындағана емес, одан химия өндірісінде, фармацептіка өндірісінде, сондай ақ биотехнологиялық өнімдер алудада пайдаланады. [3]
Қант қызылшасы өнімдерін техникалық пайдаланудан да басқа ауыл шаруашылығы малдарына өте құнды азық береді. Қант қызылшасы пәлегінен дайындалған көкбалаусасы малдарды азықтандыруда өте қажетті болып табылады.
Қант қызылшасы өсімдігі тамыр жемісінен алынған өнімді өңдеу арқылы 13-15 ц қант өнімі, 80-90 ц сығынды өнімі, 4,0 ц сірне алынады сондай ақ жаңқа сығындысында 15 пайыз құрғақ зат болады екен. [4,5,6]
П.К. Ажигоевтың пайымдауынша қант қызылшасы дақылын ауыспалы егістік жүйесіне енгізуде топырақ құнарлылығын арттыруда мүмкіндік жасайтындығын анықтаған. [7]
Г.З.Бияшевтың зерттеулері бойынша анықталғандай қант қызылшасы өсімдігі қоршаған ортаны жақсылауда экологиялық жақтан өте пайдалы өсімдік екендігін анықтады оның пайымдауынша қант қызылшасы өсімдігі атмосфераға оттегіні көп бөліп шығарып көмір қышқыл газын сіңіру денгейі жоғары болады екен. [8,9].
Қант қызылшасы тамыр жемісті өсімдік оның тамыры тереңге кетеді, дақылды өңдеуде қатар арасын культивациялау және басқада техникамен жасалынатын жұмыстардың артық болыуы ол жерлерде арам шөптерден таза болады және топырақтың механикалық қабаты борпылдақ ауа өткізгіш жеңіл болады сондықтанда қант қызылшасы өсімдігін ауыл шаруашылығында ауыспалы егін жүйесіне қосуға болады екендігін айтқан.
Қант қызылшасын өсіруде агрономиялық ғызыми негізделген ұсыныстар бойынша егу: сапалы будан тұқымдарды таңдау, егіс алды топырақты өңдеу уақтында органикалық және минерал тыңайтқыштарды енгізу сондай ақ микротыңайтқыштардыда қолдану, тамышылатып суару әдістерін пайдалану, уақтында арам шөптерге және дақылда кездесетін аурулар мен зиянкестерге интегралды күрес шараларын ұйымдастыру, уақтында өнімді жинау және арнайы орындарға тасымалдау жұмыстарын жасау өнімнен жоғары өнім алуға және топырақ құнарлылығын арттыруға да болады. Жамбыл олблсы осы салада қант қызылшасын өндіруде өте қолайлы табиғи жағдайға ие.
Бұрынғы одақ кезінде Жамбыл облысының барлық аудандарында қант қызылшасы өсірілген. Сол кездердегі мәлімет бойынша Жамбыл облысы әр жылы 45-48 мың гектар жерге қант қызылшасын өнідірген одақ денгейінде алдынғы орында болған. Сонғы кездері елімізде жерлерді жеке меншіктерге беру қант қызылшасы өсірудің егін алқаптары қысқарып кетті.
Қазіргі кезде Жамбыл облысы бар жоғы 4,5 мың гектар жерге қант қызылшасын егіп өсіреді. Су тапшылығы өнімнің құнының жоғары болуы шаруалар үшін тиімсіз болып атыр.
Қант қызылшасына вегетация кезінде қажетті мөлшердегі сумен қамтамасыз ету проблемаларыда жоқ емес. Сондай ақ қант қызылшасы дақылын өсіруде отандық сорттар мен будандар жеткіліксіз барлық егіс материалдары көрші шет ел мемлекеттерінен астып алынады.
Отандық қант қызылшасын өндіруде қатар арасын істеу беруде култиватор, егу селекция өнімді жинаушы машина механизмдердің барлығы да шет мемлекеттен келеді. Сондай ақ аурумен зиянкестерге қолданылатын химиялық препараттарда шет мемлекеттен келеді.
Арамшөптерге қарсы күрес жасайтын гербициттер де отандық өндірушілер өндірмейді олар да шет мемлекеттен келеді. Сонғы жылдары қант қызылшасын өндіруші шарауаларға зауыттар уақтында сатып алған шикізат өнімнің қаражатын төлеп бере алмай отыр. Бұл мәселелерде қант өсіруші фермерлердің жұмысты ұйымдастыруда қол байлап отыр.
Елімізде қант қызылшасын өсіру республиканың оңтүстік-шығысы соның ішінде өзіміздің Жамбыл облысы және Алматы облысының суармалы жерлерінде өндіріледі.
Соңғы жылдары қант қызылшасын өндіруге қызығушылық артып жатыр бұған себебі қант қызылшасын өсіруші шаруаларға мемлекет тарапынан субсидиялардың берілуі себеп болмақта. Осыған орай қант қызылшасының өнімділгі бір гектарына 800-1000 тоннаға жетіп отыр.
Бұл дегеніміз қант қызылшасын өсіруде жаңа инновациялық технологиялардың қолданлуы және өнімді будандар мен сорттарды табиғи климат жағдайларына бейімделіп өсіру сорттық агротехниканы өндіріске енгізуден болып отыр.
Қант қызылшасы өсімдігінің биологиялық өнім беру потенциалы жоғары еуропа мемлекеттерінде бір гектардан 900 т өнім жинауған болса біздің жағдайымызда да сонша өнім алуымызға болады.
Көрші Қырғыз мемлекетінің шаруалары әр гектар қант қызылша егістігінен 1000-1500 тонна өнім алғандар да бар.
0.2 Жамбыл облысында аудандастырылған қант қызылшасы сорттарының сипаттамасы
Қант қызылшасы екі жылдық техникалық дақыл болып саналады. Ботаникалық сипаттамсасы бойынша алабота тұқымдасы қызылша туыстығының түр тармағына кіреді. [10]
Қант қызылшасының жапырақты және тамыр жемісті екі түрі бар соның ішінде тек тамыр жемісті түрі қант өндірісінде қолданылады. Ал, тамыржемісті қызылшаның өзіде үш түршесі бар екен: қанттық қант өндіретін, малазықтық мал шаруашылығында қолданылатын және асханалық әр түрлі тағамдық заттарға қосатын немесе дәрілік мақсатта пайдаланылатын. [11]
Қант қызылшасы онтогенездік даму кезінде екінші жылы жемісті тұқым береді яғни генеративтік мүше, ал бірінші жылы қорлық зат яғни тамыр жеміс байлайды. [12]
Температураға қойылатын талаптар. Қант қызылшасы вегетация кезінде көктем мен күздің төмен температурасына және аязға салыстырмалы түрде төзімді дақыл.
Қант қызылшасының тұқымдары 2-5 градус температурада өніп шығуы мүмкін, ал өміршең көшеттер 6-7 градус тепературада пайда болады. [13,14,15].
Бұл температурада тұқымдар баяу өніп, көшеттер 18-20 күннен кейін пайда болады. Температураның жоғарылауымен көшеттердің өсу қарқыны жылдамдайды. Қант қызылшасының көшеттері көктемгі аязға 4-5 градусқа дейін төзімді келеді. [16].
Қант қызылшасы тұқымының өнуіне қажетті температура мөлшері ауаның температурасы 25-30 градус болғанда.
Жарыққа қойылатын талаптар. Қант қызылшасы жарыққа күшті талап қоятын ұзақ күнді өсімдіктер тобына жатады. Күн сәулесінің ұзақтығымен қарқындылығы өсімдіктердің өсуіне және дамуына, сонда ақ қанттың жиналуына үлкен әсер еттеді.
Жарықтану қарқыны жоғары болса көмірсулар синтезі процесі қарқынды жүреді. Жарықтың болмауы, керісінше, қызылшаның өнімділігі мен қант құрамын күрт төмендетеді. [17,18].
Қант жинау кезінде қызылша жарыққа жоғары талап қояды. Бұлтты және күн мезгілдерінің қысқа өзгеруі тамыр жемістілердің өсуіне кедергі келтірмейді.
Қант қызылшасының қант мөлшері өсімдіктердің ылғалмен жеткілікті қамтамсыз етілген жағдайда вегетацияның екінші жартысындағы яғни тамыз және қыркүйек айларындағы жарық күндердің санына байланысты.
Ылғалға талабы. Қант қызылшасы тұқым өніп шыққаннан көшет кезінен бастап ылғалға мұқтаждығы біліне бастайды сонымен бірге ол құрғақшылыққа өте жоғары төзімділікпен сипатталады. [19].
Қант қызылшасы ылғалды аз пайдаланатын дақылдарға жатады, бірақ егіннің құрғақ органикалық массасының көп мөлшерінің пайда болуына байланысты 1 га егістен судың жалпы шығыны айтарлықтай мөлшерге жетеді.
Қант қызылшасының транспирациялық коэффициенті азық құрамына, жарық, жылу жағдайларына және басқа факторларға, сондай ақ даму фазасына байланысты 240-400 болады.
Қант қызылшасы ылғалды аз пайдаланатын дақылдарға жатады, бірақ егіннің құрғақ органикалық массасының көп мөлшерінің пайда болуына байланысты 1 га егістен судың жалпы шығыны айтарлықтай мөлшерде болады.
Қант қызылшасынан 400-500 кгга өнім алынған кезде тамыр жемістің әр центнерін және жапырақтардың тиісті мөлшерін өсіру үшін қант қызылшасы шамамен 80 ц су жұмсайды, ал гектарды есептегенде көрсетілген дақылдағы су шығына 32000-4000 м .кубты құрайды.
Қант қызылшасы судың көп мөлшерін өсу кезеңінде (шілде-тамыз айларында) жұмсайды. Оның өсуі мен жоғары өнімді қалыптастыру үшін ең жақсы жағдайлар топырақтың ылғалдылығы 65-75 пайыздан төмен болмауы керек.
Басқа ауылшаруашылық дақылдарымен салыстырғанда жауын-шашын жеткіліксіз болған жылдары қызылша өнімділгінің салыстырмалы түрде төмендеуі, өсудің алғашқы кезеңдерінде қарқынды дамып келе жатқан және жер асты суларын 2 метр немесе одан да көп тереңдіктен пайдалануға мүмкін беретін қуатты және терең ентін тамыр жүйесінің болыуымен сипатталады.
Жамбыл облысында қант қызылшасын өсіру тәжірибесі дақылдың максималды өнімділігі мүмкіндігін анықтайтын метеорологиялық факторлардың келесі сипаттамасын анықтауға мүмкіндік береді;- көктемнің алғашқы кездерінде мамыр айында вегетацияның бірінші айы ретінде ылғалды болмауы мүмкін;- тамыз айында топырақ құрғақ болмауы ылғал жеткілікті болуы керек;- ал қыркүйек айында қатты жаңбыр өнімнің сапасы үшін қауіпті болады, әсіресе қанттың жоғары мөлшері үшін жылу қажет болады.
Қант қызылшасы құрамындағы қант мөлшері аудандастырылған сорттың қуатына, өсіру агротехникасына, топырақтың құнарлылығына, табиғи климат жағдайына байланысты болады.
Вегетация соңында пісіп жеткен тамыр жемістің құрамында 75 пайыз су және 25 пайыз құрғақ заттар болады екен. Егер дұрыс агротехникалық іс шаралар уақтында жасалып тұрса онда қант қызылшасы құрамындағы қанттың мөлшеріде 2,2 пайызға артады екен.
Қант қызылшасы айқас тозаңданатын гүл шоғынан тұрады жемісі жаңғақ көп тұқымды.
Қант қызылшасы бірінші жылы вегетативтік ағзаларды қалыптастырады яғни жапырақтарын және тамыр жемістерін. Екінші жылы арнайы қоймаларда сақталған тамыр жемістер егіліп одан сабақ өсіп шығады және гүл шоқтары пайда болып тұқымы қалыптасады. Кез келген дақылдың биологиясын біліп сол дақылдан қандай агротехникалық шараларда қолданғанда жоғары өнім алуға болатындығын алдын ала болжауға болады. Әріне дақыл биологиясы қоршаған орта жағдайына тәуелді және бірнеше факторлардың әсіреімен сипатталады. Соның ішінде антропогендік биотикалық факторлар шегінде.
Қант қызылшасынан жоғары өнім алу үшін қоршаған орта жағдайларының талабын білуіміз керек. Соның ішінде температура топырақтың ылғалдылығы, жарық топырақ құнарлығы және топырақ аэрациясы.
Қант қызылшасының топырақ құнарлылығына талабы.Кез келген ауылшаруашылық дақылдары топырақтан қажетті суда еріген органикалық және минерал элеметтерді алып отырады. Өсімдіктің даму онтогенезі кезінде қажетті қоректік элементтерді диференциалыды тұтынады, алғашқы өну кезінде өсімдікке қажетті азық бұл азот элементі уақтында бұл элемен жетіспесі өскіннің өсуі бәсеңдейді, ақуыз синтезі нащарлайды, өсімдіктің дамуы кешуілдейді.
Сондықтанда қант қызылшасының өсіп дамуы үшін және одан жоғары өнім алу үшін көміртегі, оттегі, сутегі, фосфор, калий, натрий тағы басқада өсімдік үшін қажетті элементтер топырақ құрамында болу керек. Сондайақ топырақ құрамында микроэлементтер жетіспесе өнімнің сапасы нашарлайды, тамыр жеміс құрамына қант элементтерінің топтануы төмендейді, егер марганец элементі жетіспесе өсімдіктің зат алмасу процесі бұзылады, белок синтезі нашарлайды. Кез-келген минералды элементтердің өсімдік үшін маңызы зор және олар әр қилы функциаларды атқарады соның ішінде ақуыз синтезі,органикалық заттардың тамыр жеміс құрамына топтануы, өсімдік пісуінің тездету үшін және фотосинтез процесін белсендірету үшін қажет болады.
Кейбір элементтер мысалы калий элементі өсімдіктердегі қарпайым заттарды күрделі қосылыс қантқа айландырады және оның сапасын жоғарылатады.
Кальций элементі ассимиляция процесіне қатысады қанттан крахмалдан жасұнақ құруға себтігін тигізеді.
Егер өсімдікте темір элементі жетспесе онда жапырақта хлороз ауруна шалдықтырып өсімдіктің фотосинтез процесін бұзады өсімдікті өлуге дейін алып келеді.
Қант қызылшасы вегетацияның алғашқы кезінде азот элементтеріне қажеттілігі артады, ал екінші кезеңде калий элементіне деген қажеттілігі артады себебі тамыр жеміс құрамына қант мөлшерін қоректік зат ретінде топтай бастайды.
Қант қызылшасының топыраққа деген талабы жоғары. Қант қызылшасы тамыр жеміс байлайды сондықтан топырақ құрамы саздақ жеңіл қыйыршық тасы бар топырақта жақсы өсіп,жақсы өнім береді. Ауыр жер асты сулары жақсы тұзданған құмды топырақ қант қызылшасы үшін жарамсыз келеді. [20,21].
Қант қызылшасының құрамындағы химиялық элементтердің топтануы дақылдың сорттық ерекшеліктеріне, топырақ құрамындағы органикалық және минералды заттардың құрамына, қант қызылшасын өсіру технологиясына байланысты болады.
Оның құрамы 75 пайыз судан 25 пайыз құрғақ заттансоның ішінде 17 пайыз сахароза, 7 пайыз қант емесе қоспалардан түрады. Олар фруктоза, глюкоза, азотты заттар және күл болады. Қант қызылшасын өндіруде жергілікті жертдің топырақ жағдайыда әсер етеді екен Мысалы, Жамбыл облысы жағдайында өсірілген қант қызылшасы құрамында химиялық заттардың мөлшері Алматы және солтүстік Қазақстанда өсірілген қант қызылшасы құрамындағы заттарға қарағанда жоғары болады екендігі анықталған.
Қант қызылшашыссын өсіру кезде өсімдік ауырумен шалдықса немесе уақтында агротехниклық жұмыстар ұйымдастырылмай кеш өткізілсе онда дақылдың құрамындағы химиялық заттардың мөлшеріде азаяды екен. Егер қант қызылшасына вегетация кезінде азот элементтері нормадан артықша берілсе онда өсімдік вирусты ауруларға шалдығады жеміс құрамындағы элеменнтер аз топтанады.
Қазір республикамызда егіліп өсіріліп атырған қант қызылшасы сорттары мен будандарының барлығы шет ел селекционерлері жетістірген сорттар. Отандық қант қызылшасы сорттары жоқ. Жақсы өнім алудың бірден бір жолы бұл аудандастырылған сортты таңдай білу керек. Кез келген сорттарды еккенмен одан жоғары және сапалы өнім ала бермейсіз. [22].
Қантқызылшасының шет ел селекционерлері жасаған сортары жоғары генетикалық потенциалымен ерекшеленеді. Сорттың биологиялық өнімділігі оған жақсы агротехникалық шараларды уақтында қолданса және өсірудің инновациялық технологияларын енгізсе онда қант қызылшасынан 1000 центнерден гектарына өнім алуға болады.
Қант қызылша селекциясының негізгі мақсаты қоршаған ортаға төзімді сорттар ауруға ,соның ішінде вирусты ауруға төзімді, құрамында қант мөлшері жоғары, құрғақшылыққа төзімді және бейімделгіш сорттарды немесе будандарды шығару болып табылады.
Қазіргі кезде қант қызылшасы өсірілетін аудандарға 30 дан аса сорттар мен будандарды егу ұсынылған соның ішінде 7 отандық сорт, 23 сортты шет ел селекционерлері жасаған сорттар.
Бірақ біздің шаруалар шет елдік селекциялық сортарды таңдап егуге машықтанған. Отандық сорттарды шаруалар өнідірісте қолдануға тиімсіз деп екпейді.
Әрине шет ел селекционерлері жасаған сорттар мен будандарға бізідің отандық сорттар бәсекелесе алмайды. Сондықтанда шаруалар қымбат болсада шет ел селекционерлерінің сорттарын таңдайды.
Авнтаж буданы. Қант қызылшасын егетін шаруалар көп қолданатын будан. Жамбыл облысында да аудандастырылған. Вирусты аурулармен аз зақымданады, өте төзімді будан, орташа өнімділігі 450 цга ал кейбір шаруалар жақсы технологияларды қолданып 1000 цга өнім алмақты. Қант құрамы тамыр жемісте- 16 пайыз. Бұлда агротехника жағдайына байланысты 18 пайызға дейін болуы мүмкін.
Ардан. Қанттылығы 16,8 пайыз, біртұқымды, орташа өнімі шаруаларда 540 цга, сапасы орташа. Кейбір вирусты ауруларға төзімсіз. Соның ішінде ақ ұнтаққа.
Доротея. Өнімділігі орташа 440 цга қанттылығы жоғары 19 пайызға дейін, қант шығымы 80 пайыз, сапасы орташа будан.
Казсиб-1. Отандық селекционер ғалымдар жасаған. Өнімділігі орташа 530 цга, қанттылығы 16 процент, сапасы орташа.
Ақсу. Отандық сорт. Вегетация кезеңі 160-170 күн, өнімділігі 580 цга, қанттылығы 16 процент. Алматы облысында аудандастырылған сорт болып табылады.
Биологиялық ерекшеліктері жағынан қант қызылшасы басқа ауылшаруашылық дақыларымен салыстырғанда суға деген талабы өте жоғары. Себебі қант қызылшасы вегетация кезінде екі орган қылыптастырады бірншісі пәлегі, екінші тамыр жемісі. Сондықтанда барлық агротехникалық шаралар ішінде суару бұл қант қызылшасы өнімінің жоғарылауына алып келеді және өнімнің сапасына септігін тигізеді.
Суға қажеттілік бұл сорттың ерекшеліктеріне топырақ жағдайына және вегетация кезеңдеріне байланысты анықталады. Дақыл ылғал аз болсада немесе көп болсада сыртқы белгісі бойынша бірдей байқалады. Су тапшылығы немесе вегетация кезінде жетіспесе өсімдіктің өсуі мен дамуына кері әсер етеді. Бұл дегеніміз уақтында берілмеген су өсімдіктерде зат алмасу процесін бұзады және ассимилияция синтез процестері бұзылады, өсімдіктің кез-келген аурумен зиянкестерге қарсы иммунитеті төмендейді, өнімнің сапасы және өнімділігі азаяды.
Зерттеулер бойынша әр суару кезінде вегетация уақтында 1 гектарға орташа 700 текше метр су берілуі керек суғару негізінен өсімдіктің қажеттілігіне қарап бір неше рет беріледі.Қант қызылшасы суға деген қажеттілігі топырақ құрамындағы ылғал мөлшеріне, топырақ құрамындағы органикалық гумус мөлшеріне және ауа райы жағдайына температураға қатар арасын өңдеу агротехникасына байланысты болып отырады.
Қант қызылшасын суару саны мөлшері уақты әр аймақ үшін әр түрлі болады. Топырақ жағдайына ауа температурасына байланысты Жамбыл облысында әр 15-20 күннен кейін, шілде тамыз айларында күн ыстық болған кездерде 10 күнен соң ал қыркүйек айында 20 күннен соң суару тиімді болады.
Қазіргі кезде көпшілік шаруалар қант қызылшасын қарықпен, жүйектеп егер шаруалардың жағдайы жаңа инновациялық технологияларды қолданса онда жаңбырлатып және тамшылатып суару әдістерін қолданыста ұстанып жүр. Солардың ішінде ең тиімдісі тамшылатып суару тәсілі болып табылады. Қазіргі кезде ең көп қолданып келе жатқан тәсілдердің бірі.
Арнайы құбырлар және арнайы шлянгалар арқылы дайындалыады. Тамшылатып суаруда біріншіден су үнемделеді; - дақыл арасы арам шөптерден таза болады, ылғал тамыр аймағына бірдей тарайды, су менен қоса минералды тыңайтқыштардыда қолдануға болады, топырақтың ауа режимі жақсарады,жемістің қалыптасуы және жетілуі сапасы жақсарады, қол күші азаяды.
Қант қызылшасын тамшылатып суару кезінде ылғалды жоспарлаған денгейде ұстап тұруға болады және тамшылатып суару кезінде өсімдікке қажетті қоректік заттарды араластырып беру тиімділігі артады. Нәтижеде қант қызылшасын өсіруге деген қаражат шығыны азаяды. Су қорлары шығыны 40-60 пайыз азаяды. [23,24].
Тамшылатып суару әдісінің тиімділігі бұл топырақ қабатындағы тамырдың таралған радиусына дәл жетіп барады, ылғал барлық жерде бірдей тарайды, және топырақтың метериологиялық жағдайы ауа алмасуы температура аэрация бірдей денгейде жүреді.
Арам шөптер аз шығады. Демек өсімдікке зиян келтіредін зиянкестердің таралуын шектейді, қызылша аурулары азаяды. Топырақта ылғалдың булануын азайтады бұл өсімдік үшін қажетті ылғал мөлшері жеткілкті деген сөз.
1.3 Қант қызылшасына минералды тыңайтқыштарды қолдану.
Басқа ауылшаруашылық дақылдарына салыстырғанда қант қызылшасы топырақтың құнарлылығына және топырақ құрамындағы қоректік заттардың мөлшеріне әртүрлілігіне талап қояды. Сондықтанда қант қызылшасы егістігі арамшөптерден таза топырақтарды таңдап егеді.
Қант қызылшасы өсімдігіне минералды тыңайтқыштарды қолдануда өсімдіктің биологиялық ерекшеліктеріне баса мән беру керек.
Қант қызылшасының қоректік заттарын тұтыну бүкіл вегетация кезеңінде, егін егіп оны пісіріп жинауға дейін жүреді. Қант қызылшасы өсудің бастапқы кезеңінде алғашқы 45 күнде ол азоттың, фосфордың және калийдің аз мөлшерін тұтынады. Бірақ қазіргі уақытта тамыр жүйесі нашар дамыған және жас өсімдіктер топырақта, әсіресе фосфор қоректік элементерінің жетіспейшілігіне өте сезімтал келеді.
Вегетация кезеңінің келесі фазасында қоректік заттарды тұтыну күрт артып, келесі 80 күнде максимумға жетеді. Жапырақтардың қарқынды өсу кезеңінде қант қызылшасы әсіресе азотты көп пайдаланады. Тамыр жемістерімен қант жинауды қалыптастыру кезінде өсімдіктердің азотты, фосфаттф және калийлі тыңайтқыштарды қажет етеді.
Вегетация кезеңінде қант қызылшасын қоректендірудің ең жақсы шарттары органикалық және минералды тыңайтқыштарды қолдануды қамтамасыз етеді.
Қант қызылшасы көң мен минералды тыңайтқыштарды бірлесіп қолдануға жауап беретін дақылдардың бірі. Минералды тыңайтқыштармен бірге қант қызылшасы өсімдігінің астына көңді тікелей енгізу, әсіресе жеңіл құмды сазды топырақта сондай ақ ауыр топырақтардада жоғары өнім береді.
Көңді қолданған кезде азот тыңайтқыштарының әсері артып, фосфор мен калий тыңайтқыштарының тиімділігі төмендейді.
Жақсы құнарлы жерде өсірілген топырақта қызылша өсіргенде оның алғы дақылдардың биологиялық ерекшеліктерінде білу қажет.
Көң және фосфор калий тыңайтқыштары қант қызылшасының астына күзде негізгі тыңайтқыш ретінде соқамен терең күздік жер жырту кезінде ендіреді.
Минералды тыңайтқыштарды көктемде қопсытқышқа немесе тырмаға аз мөлшерде қолданған кезде олардың тиімділігі күрт төмендейді, әсіресе ауа райы құрғақ болған жылдары. Алғашқы кезде азықтандыру жағдайларын және өсімдіктердің өсуін жақсартатын қатардағы тыңайтқыш қант қызылшасының өнімділігін арттырады. Азот тыңайтқыштарының аммоний формаларын қант қызылшасына беруге болмайды, өйткені қант қызылшасының тұқымдарында көмірсулардың аз мөлшері бар және көшеттер аммиакпен уланудан зардап шегуі мүмкін.
Қант қызылшасын өсірудің әдеттегі технологиясымен өсімдіктерді вегетация кезеңінде қоректік заттармен қамтамасыз ету және тамырдан жоғары өнім алу үшін, негізгі және қатардағы тыңайтқыштан басқа, вегетация тыңайтқыш енгізуге болады. Тәжірибелер көрсеткендей тыңайтқыштардың бір бөлігін қарапайым нормалармен жоғарғы асырып беру өнімнің төмендеуіне алып келеді. Топырақта қант қызылшасы үшін негізгі тыңайтқышқа азот тыңайтқыштарының барлық түрлерін қолдануға болады.
Қант қызылшасына арналған калий тыңайтқыштарының ең жақсы түрі калий нитраты, ол тамыр жемістілердің шығымдылығына және олардың қант құрамының сапасын жақсартады. Қанты қызылшасы минералды тыңайтқыштардың жетіспеушілігіне сезімтал келеді соның ішінде молибден, мыс элементінің жетіспеушілігіне сезімтал болады.
Осы элементтердің жетспеушілігінен тамыр шірігі ауруы дамиды қант мөлшері төмендейді, өнім төмендейді.
Көктемнің соңы және жаздың басында қант қызылшасы жиі суық немесе құрғақ ауа райынан зардап шегеді. Сонымен гербицидпен өңдегенде арам шөптерге қарсы стрес жағдайда болады, типті топырақтың қоректік заттармен қамтамасыз етілуі қалыпты болса да, макро және микроэлементтер қоспаларымен тамырдан тыс қоректендіру қажет болады.
Топыраққа органикалық және минералды тыңайтқыштарды қосып қолданғанда топырақтың агрофизикалық қасиеттері жақсарады топырақ аэрациясы, ылғл сақтау және топырақтың тамыр жеміс тұратын аймағында топырақ органикасы жақсарады.
Қант қызылшасын тамшылатып суғару мен бірге минералды тыңайтқыштарды да қолдануға болады. Тыңайтқыштарды дәстүрлі әдіспен бергенде қатар арасын өңдейтін культиваторлармен беріледі әріне бұл тыңайтқыштардың артықша сарыптануына және суғару суымен жуылып кетуіне алып келеді. Тыңайтқыштарды тамшылатып суғару әдісімен қосып бергенде су қайжерге барса тыңайтқышта сол жерге барады өсімдік бір уақытта су және қоректік заттармен қамтамасыз етіледі. Өте тиімді және пайдалы әдіс.
2.Зерттеу әдістері
Менің дипломдық жұмысым Байзақ ауданы Тараз инновациялық гуманитарлық университетіне қарасты Агробиологиялық ғылыми зерттеу иниститутінің тәжірибе алаңында жүргізілді. Алғы дақыл қызылша болды. Күзде топырақ 20-25 см тереңдікте соқамен аударып жыртылды. Ерте көктемде топрыақ культиватормен өңделді. Егіс 25 сәуір айныда егілді.
Қант қызылшасына өсіп дамуына негізгі фенологиялық байқаулар жасадық. Арнайы журналдар қойылды джурналға барлық жасалынған жұмыстар жазылып отырдық. Қант қызылшасы өсімдігінің келесідей даму кезеңдерін белгілеп отырдық: көктеу яғни тұқымды еккеннен соң оның топырақ бетіне шығу күні белгіленді алғашқы он күнде 10 пайыз соңғы кезеңде 100 деп белгілеп отырдық.келесі кезең жапырақтау кезеңі бұнда бірінші, екінші, үшінші және жетінші жапырақтардың пайда болуы, қатардағы жапырақтардың тоғысуы бұл өте қажетті кезең себебі қатар арасын культивация жасау кезін анықтап отыруға болады; келесі кезең тамыр жемістердің пісу кезеңін белгілеу болып табылады.
Қант қызылшасы тұқымының дала жағдайында өнгіштігі тәжірибе алаңындағы өсімдіктер толық шыққанда анықталды. [25].
Қант қызылшасын арам шөптермен ластануы аурулар мен зиянкестердің таралуы вегетация кезеңінде екі рет қабылданған әдістеме бойынша анықталды. [26].
Қант қызылшасының өнімін жинау және есептеу мөлтектен ұзына бойы әр қатардан өсімдіктер алып, олардың массасы өлшенді пішіні, анықталды. Органолептикалық талдау жасалынды. [27].
Қант қызылшасы өнімділігі әр бір алаңнан тамыржемістер жинап, оны таразыда өлшеп соң алынған өсімдік санын гектарғадағы өсімдік санына көбейту арқылы анықтадық.
3 Зерттеу нәтижесі
3.1 Қант қызылшасы өсімдігінің өсіп даму ерекшелігі
Қандай дақыл болсада одан мол сапалы жоғары өнім алу үшін дақылдың биологиясын білу керек. Сонымен дақылдың өсіп даму онтогенездік кезеңдерінде теориялық және практикалық жақтан білуіміз қажет. Дақылдың өніп өсуі белгілі ізбе іздікпен жүретін процес сондықтанда он фенологиялық бақылау және
Қант қызылшасының Авантаж буданы мамыр айының басында егілді. Қандай да дақылдан мол өнім алу үшіш сол өсімідіктің биологиялық ерекшеліктерін білу керек. Қант қызылшасы екі жылдық өсімдік бірінші жылы веггетатив органдары қалыптасады екінші жылы генертатив органдары гүл шоғы және жемісі. Жамбыл облысы жағдайында қант қызылшасының вегетация кезеңі 145 күнді құрады. Жамбыл облысы жағдайында қант қызылшасының өсіп өніуі үшін қалыпты температура 20-25 градус болуы керек. Тұқымның өну температурасы 2-8 градус. Жамбыл облысы жағдайында қант қызылшасын өсіруге қажетті температура жарық және тағыда басқа антропогендік факторлар жеткілікіт. Жоғары технологиямен қант қызылшасынан мол өнім алуға болады.
Кесте 1- Жамбыл облысы жағдайында қант қызылшасын өсіп дамуының фенологиялық кезеңдері, тәулік.
Будан
Көктеу кезеңі
1-жұп жапырақ
2-3 жұп жапырақ
7-ші жапырақтың пайда болуы
Өсімдіктер жапырақтарының тоғысуы
Жапырақтың ажрауы
Жапырақтың пісуі
Техникалық пісу, тәулік
Қатардағы
Қатар аралық
Авантаж
30.04
05-08.05
10-12.06
15-19.06
20-25.07
26-28.07
25.08
30.09
130
Қант қызылшасы өскіні пайда болған соң 6-8 күні нағыз жапырақтар пайда болады.Авантож буданы Жамбыл облысы жағдайында 90-10 дана жапыраққа дейін түзеді екен. Жапырақ өсімдіктің маңызды органы онда негізігі фотосинтез процесі жүреді органикалық емес затарды органикалық заттарға айландырады оны қор заттары ретінде тамыр жеміске топтайды. Сондықтан фенологиялық күзету жүргізген кезе әр бір кезеңге баса назар аудару керек. Себебі агротехникалық іс шараларды қолдануда маңызды биологиялық болжау болып табылады.
Қант қызылшасы өсімдігінің биологиялық ерекшеліктерінің бірі өсу кезінде жапырақтары белгілі уақытқа дейін қалыптасып отырады да соң ескі жапырақтары түсіп жағңадан жапырақтары шыға бастайды. Бұл тамыр жемістің қалыптасуының 60 пайызына жеткен уақытта болады.
Қант қызылшасы онтогенезі кезінде ассимиляциялық аппарат жапырақтар пайда болады содан соң тамыр жемістер қалыптаса бастайды. Зерттеу кезінде анықталғандай жапырақ түзілуі мен тамыр жемістер арасында тығыз байланыс бар екндігі анықталды. Қант қызылшасы өсімдігінің даму сатылары төмендегідей болды бірінші қосқұлақтану сатысы ол 5-9 күн созылды, содан соң жапырақ пайда болу сатысы басталалды, әр 2-3 күннен жаппырақтардың жаңа буыны пайда болып отырады, вегетация кезеңінде қант қызылшасы 70-90 дана жапырақ түзеді екен ескілері түсіп отырады жаңалары пайда болады.
Келесі жапырақ пайда болу сатысы яғни 2-ші және 3-ші жапырақтар Жамбыл облысы жағдайында маусым айында пайда болады 7- ші жапырақ маусым айының соңында толық қалыптасып болады. Жалпы қант қызылшасы жапырақтарының дамуының қарқынды кезеңі шілде тамыз айлары болып табылады содан соң жапырақтардың қалыптасуы төмендей бастпайды.
Тамыр жеміс техниклық пісу алдында жапырақ масасы 60 пайызды құрайды.Қант қызылшасының бірінгші нағыз жапырақтары пайда болуымен тамыр системасыда дами бастайды, өсімдік өзіне қажетті қоректік заттарды топырақта еріген минеардарды синтездеу автотрофты жүйеге өте бастайды. Дақылдың тамыр жүйесі мен тамыр жемістің қалыптасуы сәйкесінше жүреді сондықтан қатар арсын өңдеуде тамыр жүйесінің даму сатысын білу керек.
Зерттеу кезінде қатар арасындағы жапырақтардың тоғысуы тамыз айында жүз берді. Жамбыл облысы жағдайында қант қызылшасының техникалық пісуі қыркұйек айының соңына сәйкес келеді. Өсімдіктің вегетативтік органдарының өсуі тқтайды жапырақтың өсуі тамыр жемістің өсу процесі тоқтап енді тамыр жемісте қанттың мөлшері синтезі қарқындай бастайды ауаның температурасы қанша төмен түскен сайын қант қызылшасы құрамындағы қанттың топтануы жылдамдай бастайды. Сорттың ерекшелігіне байланысты жинауға дейін 18 пайыз мөлшерде қант топталады.
Қант қызылшасының техникалық пісуге дейінгі сатылары төмендегідей болды:-жапыраөқ аппаратының қалыптасуы яғни өсімдік автотрофты күйге көшеді, тамыр жүйесі қалыптаса бастайды өсімдік топырақта еріген қоректік заттарды сорып ала алады;
-вегетатив органдардың қарқынды өсуі, жапырақтармен тамыр жемістер қарқынды өсе бастайды тамыр жемістің тәуліктік өсуі 10 грамға жетеді, жапырақтардың ескісі түсіп жаңасы пайда болып отырады;
-қыркүйек және қазан айы қант қызылшасы өсімдігінің тамыр жемісінде синтездік қор заты қантт жинала бастайды өсімдіктің вегетатив органдары өсуін тоқтатады синтез процесі жүреді қант мөлшері тәулігіне 0,1 пайыз қант топтала бастайды.
Тәжірибе барысында көрсеткендей Жамбыл облысы жағдайында Авантаж буданы тамыр жемісі 130-140 тәулікте өсіп өніп техникалық пісу сатысы қыркүйек айында толық қалыптасып пісу кезеңіне жетті өнімді жинау басталды.
Қазіргі кезде өндірісте қолданып атырған шет ел селекциялық будандары жоғары потенциалға ие. Тез өну қабилетіне қоршаған орта факторларына төзімділігіне жоғары технология талаптарына талапшаңдығымен ерекшеленеді.
Қазіргі шет ел будандарын өсіру технологиясының талаптарын қажетті деңгейде бұлжытпай сақтап, оңтайлы жағдайлар қалыптастырғанда өнімінің мол болатындығы және ол қызылша егістік сапасының артуына да ықпал ететіндігі біздің дипломдық жұмысымыздың нәтижесінде анықталды.
Біздің зерттеу мақсатында егілген қант қызылшасын өсірудегі басты шараларға тұқым себу, өркендер жер бетіне көктеп шыққаннан кейін тиімді жиілігін қалыптастыру, мезгілінде суару, қоректендіру, уақытында жинап алу және техникалық пісу сатысын анықтау болып табылады.
Қант қызылшасының өнімділігі көбінесе оның осы жоғарыда айтылған агротехникасына ғана емес, сонымен бірге егілетін сорттың сапасына, сорттың өнімділігіне және сорттың бейімделу генетикалық потенциалына байланысты болып келеді.
Біздің тәжірибеде қант қызылшасының өнімділігін зерттеу жұмыстары егістікте өскіннің өніп шығуынан толық өсімдік қалыптасқанға дейінгі аралықты зерттеуден бастадық.
Фенологиялық бақылаулар ірі және орта фракцияда отырғызылған дәндердің түп жапырақтанып көктеуі 3-4 күнге, ал осы өсімдіктердің жапырақтануы және пісіп жетілуін көрсетті.
Сорттық агротехниканы қалыптастырудағы ең басты фактор - өсімдіктің габитусы және оның өнімділігі. Жиын-терін алдында өсімдіктің өнімділігін өлшеу қант қызылшаның қалай өсіп дамығандығының басты көрсеткіштерінің бірі болып табылады.
Атап айтсақ, егілген өсімдіктің бойлары, тамыржемістің ірілігі, массасы басқада көрсеткіштері зеттелінді
Қант қызылшаның салмақтық өлшемі архитектоникасына айтарлықтай әсер етеді.
3.2 Жамбыл облысында қант қызылшасын өсірудің технологиясы
Топырақ өңдеу жүйесі. Қант қызылша танабы тереңге жыртылу тиіс, өйткені өсімдік қуатты тамыр жүйесін қалыптастыруы және микробиологиялық үрдістердің белсенді жүруі, ылғал мен қоректік заттар қорының жиналуы топырақты өңдеуге тікелей байланысты.
Қант қызылшасы танабының топырағын өңдеу - негізгі (сүдігер) және тұқым себер алды өңдеулерден тұрады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Белгілеулер мен қысқартулар
Кіріспе
1
Негізгі бөлім
1.1
Қант қызылшасының маңыздылығы
1.2
Жамбыл облысында аудандастырылған қант қызылшасы сорттарының сипаттамасы
1.3
Қант қызылшасына минералды тыңайтқыштарды қолдану
2
Зерттеу әдістері
3
Зерттеу нәтижесі
3.1
Қант қызылшасы өсімдігінің өсіп даму ерекшелігі
3.2
Жамбыл облысында қант қызылшасын өсірудің технологиясы
3.3
Жамбыл облысы жағдайында қант қызылшасын қоректендіру жағдайы
3.4
Қант қызылшасының зиянкестері
3.5
Арамшөптермен күрес
3.6
Жамбыл облысы жағдайында қант қызылшасын суару ерекшеліктері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Нормативтік сілтемелер
Бұл ғылыми жобада келесі стандарттаға сілтемелер қолданылған:
МемСТ 2.105-95. Конструкторлық құжаттардың бірегей жұйесі. Мәтіндік құжаттарға ортақ талаптар.
МемСТ 2.11-98. Конструкторлық құжаттардың бірегей жұйесі. Норма бақылау.
МемСТ 7.32- 2001. Ғылыми - зерттеу жұмысы туралы есеп. Рәсімдеудің құрылымы мен ережелері.
МемСТ 7.1-2003. Библиографиялық жазба. Библиографиялық сипаттама. Құрастырудың ортақ талаптары мен ережелері.
МемСТ Р 52325-2005. Ауыл шаруашылығы өсімдіктерінің тұқымдары. Сорттық және егістік сапасы.
МемСТ 12042-80. 1000 тұқымның массасын анықтау әдістемесі.
Анықтамалар
Дақылды суару- ауыл шаруашылық дақылдарының су режимін жақсартуға бағытталған биологиялық мұқтаждықты қандыратын шаралар кешені.
Топырақ- өсімдіктер үшін қажетті қорекпен қамтамасыз ететін, өсімдік тамырын ұстап тұратын жер бетінің құнарлы қабаты.
Өнімділік- дақылдың белгілі бір өсу аймағында өлшем көлемімен алынған өнім.
Фотосинтез-өсімдіктің кинетикалық энергияны потенциал энергияға күн сәулесі арқылы тұзу құбылысы.
Тыңайту-ауыл шаруашылық дақылдарының өнімін көтеруде қажетті болған органикалық және минералдық тыңайтқыштарды енгізу.
Минералды тыңайтқыштар-өсімдікке қажетті минерал элементтері барорганикалық емес заттар.
Транспирациялық коэффициент- дақылдан бір грам өнім құрауға кеткен қажетті судың жалпы мөлшері.
Транспирация- физиологиялық процес өсімдік бойындағы судың булануы.
Жүйекпен суару- дәстүрлі әдіс топырақ жоталарын жүйек алып суару.
Белгілеулер мен қысқартулар
ҚР АШМ АӨК МИК - Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы Министрлігі агроөнеркәсіп кешеніндегі мемлекеттік инспекция комитеті
ҚР БҒМ БҒБК - Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі, білім және ғылым саласындағы бақылау комитеті
Қаз ҰАУ - Қазақ ұлттық аграрлық университеті
ҚР АШМ - Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі.
ТМД - тәуeлсіз мeмлeкeттep дoстығы
ГТК - гидpoтepмиялық кoэфициeнт
ӨИҚ - өсімдіктерді интегралды қорғау
ЭЗШ- экономикалық зияндылық шегі
ЭЭЗШ - экологиялық - экономикалық зияндылық шегі
С - гpaдус цeльсия
мм - милимeтp
см - сaнтимeтp
данам2 - шаршы метрге дана
гм2 - бір шаршы метрде грамм
м2 - шаршы метр
ә.е.з. - әрекет етуші зат
лга - гектарға жұмыс сұйықтығының шығын мөлшері
с.т. - суда еритін түйіршіктер
э.к. - эмульсия концентраты
м.с.к.с. - майлы-сулы концентрат суспензиялы
қ.ұ. - құрғақ ұнтақ
цга - центнергектар
с.д.т. - суда еритін дисперциялық түйіршіктер
ЕТАА - Ең төменгі айтарлықтай айырмашылық
ЕТСС - Ең төменгі су сиымдылық
ТЫС - Төменгі ылғал сиымдылық
ШҚ - шаруа қожалығы
ЖШС - жауапкершілігі шектеулі серіктестік
Кіріспе
Қант қызылшасы жоғары өнімді мәдени өсімдік. Қант қызылшасын өсіру Жабыл облысы үшін экономикалық маңызы зор. Бірақ Жамбыл облысында қант қызылшасының өнімділігі осы дақылдың биологиялық мүмкіндігіне сәйкес келмейді. Еуропа мемлекеттеріндегі қант қызылшасы мен қанттың шығымдылығы топырақ-климат жағдайларға, дақылдардың денгейіне және қолданылатын технологияларға байланысты жоғары денгейде, Еуропа елдері Австрия, Бельгия, Дания, Франция, Ұлыбритания, Германия, Голландия сияқтя елдер 8-12 тга қант алса әр гектардан, Беларусь, Грузия, Латвия, Литва, Ресей, Украина бар жоғы әр гектардан 1-3 тонна қант өндіреді.
Қант қызылшасы еліміздің негізінен үш аймағында өсіріледі (70 пайызы Жамбыл облысында).
Елімізде қант қызылшасы өсіріліп жатқан аудандардың шамамен 90 пайзы және қайта өңдеу қуаттылығының 100 пайызы оңтүстікте шоғырланған.
Бұл аймақта қызылша шікізатының өндірістік құны аз, ал қызылша өндірісінің рентабельділігі басқа аймақтарға жоғары.Сонымен, соңғы жылдары қант қызылшасы өнідірісінің және оны қант зауыттарының жинау көлемінің айтарлықтай өсуі байқалады.
Қазіргі кезде елімізде мамандандырылған қант өндіретін дақыл түрі тек осы қант қызылшасы болып табылады. Бүгінгі күні әлем бойынша қант өнімдеріне деген сұраныс жылдан жылға артып келеді сондық танда әлем бойынша қант қызылшасын өсіру 9 млн гектарға жетті. Ең көп өндіретін және егістік көлеміде көп мемлекеттерге Германия, Италя, Польша, Франция, Ресей және Украина мемлекеттері құрайды. Негізігі әлем елдеріне де қант қызылшасы будандарын жеткізіп беріп отырған мемлекеттерде осылары. [5]
Қант қызылшасының өсірудің сапасы және одан әрі өңдеу, қанттың максималды алынуы және ең аз материалдық шығындар мәселесі ерекше зерттеуді талап етеді.
Қазіргі уақытта Қазақстанда қант қызылшасын өндірудің өзектілігі қант зауыттары шикізат жеткізушілерден негізінен шетелдік селекцияның сорттары және будандары алынады, жалпы әр жылы еліміздің шаруаларына қант қызылшасын өндіру үшін 20 млн. доолар қарашат қызылша будандарын сатып алуға жұмсалады.
2019 жылы Қазақстан Республикасы аумағындағы пайдалануға рұқсат етілген сорттар мен будандардың мемлекеттік тізілімінде 98 атау тіркелген, олардың 95 шетелдік селекцияға ал 3 отандық. Сонымен қатар, шетелдік селекциялық гибридтер Қазақстанның белгілі бір топырақ- климаттық жағдайларына бейімделудің әртүрлі денгейіне ие, бұл әрдайым жоғары өнімділік пен қанттылықпен, көбінесе аурудың зақымдануының жоғары пайызымен және қант зауытында өңдеудің технологиялық процестеріне әр түрлі денгейде сәйкес болады.
Қант қызылшасы техникалық дақыл, қарқынды түрдегі дақыл ретінде, қосымша қоректендіру жағдайларына өте қажет болады. Оның тамыржемісіне және пәлегіне 60 дан астам элементтер кіреді, олардың негізгілері-азот, фосфор, калий, кальций, натрий, күкірт, көптеген микроэлементтер. Ғалымдардың анықтауы бойынша қант қызылшасы қалыпты өсуі мен дамуы үшін 85 ке дейін әртүрлі элементтер қажет болады екен.
Қант қызылшасы тамыз айынан бастапқарқынды қант жинау кезеңінен бастап қоректік заттардың -80 пайыздан астамын тұтынады.
Органикалық және минаралды тыңайтқыштарды қолдануы бойынша басқа дақылдар арасында бірінші орында түрады. Сондықтан, бүгінгі таңда сортты немесе буданды ұтымды таңдау, макро және микроэлеметтерді енгізу арқылы минаралды азықтандыру қант қызылшасын өсірудің қарқынды технологиясының маңызды құрамдас бөлігі болып табылады, бұл оның өнімділігін арттырумен бірге өңдеу талаптарына жауап беретін жоғары технологиялық қасиеттері бар шикізатты алуға мүмкіндік береді.
Жұмыстың мақсаты. Қант қызылшасын өсірудің биологиялық негіздері және өсіру технологиясы жетілдіру
Зерттеудің қойылған мақсаты келесі негізгі міндттерді шешу арқылы қол жеткізіледі.
-тыңайтқыштардың қант қызылшасы тамыр жемістілерінің өнімділігі мен техникалық пісуіне әсерін зерттеу;
-тыңайтқыштардың қант қызылшасының тенологиялық көрсеткіштерінің кешеніне әсерін анықтау;
Ғылыми жаңалығы. Алғаш рет Жабыл облысы жағдайында кешенді тыңайтқыштарының, сорттық ерекшеліктерінің өнімділігіне, техникалық пісуіне, технологиялық қасиеттерінің кешеніне және қант қызылшасы тамыр жемістілерінің өсу және өнімділігі анықталды. Зертелетін факторлардың технологиялық сапа мен дайын өнімнің шығымдылығына әсер етуінің белгіленген денгейінде қант қызылшасының тамыр жемістерін өсіру мен өңдеудің тиімділігіне баға берілді.
Практикалық маңыздылығы. Тыңайтқыштарды қолдану ертерек мерзімде техникалық пісуге қол жеткізу, бұл егін жинау жұмыстарын ертерек бастауға, тамыр жемістілердің өнімділігін- 2 пайызға арттыру,вегетация кезінде тамыр жемісті дақылдарының фитопатологиялық жай күйін жақсартуға әкеледі. Өнімді түрдегі будандарды өсіру қант қызылшасы тамыр жемісті өсімдіктердің өнімділігін қант түрімен салыстырғанда -27,0 пайызға арттыруға мүмкіндік береді.
1 Негізгі бөлім
0.1 Қант қызылшасының маңыздылығы.
Қазақстан республикасы ауыл шаруашылығы министрлігінің статистикалық ақпараты бойынша 2020 жылы қант қызылшасының егістік алқабы 19161,8 га болды; соның ішінде Жамбыл облысы бойынша -9548,2 га, Алматы облысы бойынша - 9213,6 га, Солтүстік Қазақстан бойынша- 400,0 га. 2021 жылы егіс көлемін 30 гектарға көбейтуді жоспары бар. Бірақ соңғы жылдары көрші мемлекеттен келетін судың мөлшерінің кемуі Жамбыл облысы бойынша қант қызылшасы егістік көлемі азайып кетті.
Қант өнімі негізінен техникалық дақылдар балқуарайдан, қант қамысынан өндіріледі.Бізідің елімізде негізінен қант қызылшасынан өндіріледі. [1]
Қант өндіру және қант өнімдерін тұтыну бойыншада әртүрлі денгейде. Қазақстанда жылына әр адам 18,1 кг қант өнімдерін тұтынатын болса бұл көрсеткіш Ресейде- 33,0 , Беларуста- 37,2 кг ға тең. [2]
Қант дақылынан алынған өнімдер тек тұтыну мақсатындағана емес, одан химия өндірісінде, фармацептіка өндірісінде, сондай ақ биотехнологиялық өнімдер алудада пайдаланады. [3]
Қант қызылшасы өнімдерін техникалық пайдаланудан да басқа ауыл шаруашылығы малдарына өте құнды азық береді. Қант қызылшасы пәлегінен дайындалған көкбалаусасы малдарды азықтандыруда өте қажетті болып табылады.
Қант қызылшасы өсімдігі тамыр жемісінен алынған өнімді өңдеу арқылы 13-15 ц қант өнімі, 80-90 ц сығынды өнімі, 4,0 ц сірне алынады сондай ақ жаңқа сығындысында 15 пайыз құрғақ зат болады екен. [4,5,6]
П.К. Ажигоевтың пайымдауынша қант қызылшасы дақылын ауыспалы егістік жүйесіне енгізуде топырақ құнарлылығын арттыруда мүмкіндік жасайтындығын анықтаған. [7]
Г.З.Бияшевтың зерттеулері бойынша анықталғандай қант қызылшасы өсімдігі қоршаған ортаны жақсылауда экологиялық жақтан өте пайдалы өсімдік екендігін анықтады оның пайымдауынша қант қызылшасы өсімдігі атмосфераға оттегіні көп бөліп шығарып көмір қышқыл газын сіңіру денгейі жоғары болады екен. [8,9].
Қант қызылшасы тамыр жемісті өсімдік оның тамыры тереңге кетеді, дақылды өңдеуде қатар арасын культивациялау және басқада техникамен жасалынатын жұмыстардың артық болыуы ол жерлерде арам шөптерден таза болады және топырақтың механикалық қабаты борпылдақ ауа өткізгіш жеңіл болады сондықтанда қант қызылшасы өсімдігін ауыл шаруашылығында ауыспалы егін жүйесіне қосуға болады екендігін айтқан.
Қант қызылшасын өсіруде агрономиялық ғызыми негізделген ұсыныстар бойынша егу: сапалы будан тұқымдарды таңдау, егіс алды топырақты өңдеу уақтында органикалық және минерал тыңайтқыштарды енгізу сондай ақ микротыңайтқыштардыда қолдану, тамышылатып суару әдістерін пайдалану, уақтында арам шөптерге және дақылда кездесетін аурулар мен зиянкестерге интегралды күрес шараларын ұйымдастыру, уақтында өнімді жинау және арнайы орындарға тасымалдау жұмыстарын жасау өнімнен жоғары өнім алуға және топырақ құнарлылығын арттыруға да болады. Жамбыл олблсы осы салада қант қызылшасын өндіруде өте қолайлы табиғи жағдайға ие.
Бұрынғы одақ кезінде Жамбыл облысының барлық аудандарында қант қызылшасы өсірілген. Сол кездердегі мәлімет бойынша Жамбыл облысы әр жылы 45-48 мың гектар жерге қант қызылшасын өнідірген одақ денгейінде алдынғы орында болған. Сонғы кездері елімізде жерлерді жеке меншіктерге беру қант қызылшасы өсірудің егін алқаптары қысқарып кетті.
Қазіргі кезде Жамбыл облысы бар жоғы 4,5 мың гектар жерге қант қызылшасын егіп өсіреді. Су тапшылығы өнімнің құнының жоғары болуы шаруалар үшін тиімсіз болып атыр.
Қант қызылшасына вегетация кезінде қажетті мөлшердегі сумен қамтамасыз ету проблемаларыда жоқ емес. Сондай ақ қант қызылшасы дақылын өсіруде отандық сорттар мен будандар жеткіліксіз барлық егіс материалдары көрші шет ел мемлекеттерінен астып алынады.
Отандық қант қызылшасын өндіруде қатар арасын істеу беруде култиватор, егу селекция өнімді жинаушы машина механизмдердің барлығы да шет мемлекеттен келеді. Сондай ақ аурумен зиянкестерге қолданылатын химиялық препараттарда шет мемлекеттен келеді.
Арамшөптерге қарсы күрес жасайтын гербициттер де отандық өндірушілер өндірмейді олар да шет мемлекеттен келеді. Сонғы жылдары қант қызылшасын өндіруші шарауаларға зауыттар уақтында сатып алған шикізат өнімнің қаражатын төлеп бере алмай отыр. Бұл мәселелерде қант өсіруші фермерлердің жұмысты ұйымдастыруда қол байлап отыр.
Елімізде қант қызылшасын өсіру республиканың оңтүстік-шығысы соның ішінде өзіміздің Жамбыл облысы және Алматы облысының суармалы жерлерінде өндіріледі.
Соңғы жылдары қант қызылшасын өндіруге қызығушылық артып жатыр бұған себебі қант қызылшасын өсіруші шаруаларға мемлекет тарапынан субсидиялардың берілуі себеп болмақта. Осыған орай қант қызылшасының өнімділгі бір гектарына 800-1000 тоннаға жетіп отыр.
Бұл дегеніміз қант қызылшасын өсіруде жаңа инновациялық технологиялардың қолданлуы және өнімді будандар мен сорттарды табиғи климат жағдайларына бейімделіп өсіру сорттық агротехниканы өндіріске енгізуден болып отыр.
Қант қызылшасы өсімдігінің биологиялық өнім беру потенциалы жоғары еуропа мемлекеттерінде бір гектардан 900 т өнім жинауған болса біздің жағдайымызда да сонша өнім алуымызға болады.
Көрші Қырғыз мемлекетінің шаруалары әр гектар қант қызылша егістігінен 1000-1500 тонна өнім алғандар да бар.
0.2 Жамбыл облысында аудандастырылған қант қызылшасы сорттарының сипаттамасы
Қант қызылшасы екі жылдық техникалық дақыл болып саналады. Ботаникалық сипаттамсасы бойынша алабота тұқымдасы қызылша туыстығының түр тармағына кіреді. [10]
Қант қызылшасының жапырақты және тамыр жемісті екі түрі бар соның ішінде тек тамыр жемісті түрі қант өндірісінде қолданылады. Ал, тамыржемісті қызылшаның өзіде үш түршесі бар екен: қанттық қант өндіретін, малазықтық мал шаруашылығында қолданылатын және асханалық әр түрлі тағамдық заттарға қосатын немесе дәрілік мақсатта пайдаланылатын. [11]
Қант қызылшасы онтогенездік даму кезінде екінші жылы жемісті тұқым береді яғни генеративтік мүше, ал бірінші жылы қорлық зат яғни тамыр жеміс байлайды. [12]
Температураға қойылатын талаптар. Қант қызылшасы вегетация кезінде көктем мен күздің төмен температурасына және аязға салыстырмалы түрде төзімді дақыл.
Қант қызылшасының тұқымдары 2-5 градус температурада өніп шығуы мүмкін, ал өміршең көшеттер 6-7 градус тепературада пайда болады. [13,14,15].
Бұл температурада тұқымдар баяу өніп, көшеттер 18-20 күннен кейін пайда болады. Температураның жоғарылауымен көшеттердің өсу қарқыны жылдамдайды. Қант қызылшасының көшеттері көктемгі аязға 4-5 градусқа дейін төзімді келеді. [16].
Қант қызылшасы тұқымының өнуіне қажетті температура мөлшері ауаның температурасы 25-30 градус болғанда.
Жарыққа қойылатын талаптар. Қант қызылшасы жарыққа күшті талап қоятын ұзақ күнді өсімдіктер тобына жатады. Күн сәулесінің ұзақтығымен қарқындылығы өсімдіктердің өсуіне және дамуына, сонда ақ қанттың жиналуына үлкен әсер еттеді.
Жарықтану қарқыны жоғары болса көмірсулар синтезі процесі қарқынды жүреді. Жарықтың болмауы, керісінше, қызылшаның өнімділігі мен қант құрамын күрт төмендетеді. [17,18].
Қант жинау кезінде қызылша жарыққа жоғары талап қояды. Бұлтты және күн мезгілдерінің қысқа өзгеруі тамыр жемістілердің өсуіне кедергі келтірмейді.
Қант қызылшасының қант мөлшері өсімдіктердің ылғалмен жеткілікті қамтамсыз етілген жағдайда вегетацияның екінші жартысындағы яғни тамыз және қыркүйек айларындағы жарық күндердің санына байланысты.
Ылғалға талабы. Қант қызылшасы тұқым өніп шыққаннан көшет кезінен бастап ылғалға мұқтаждығы біліне бастайды сонымен бірге ол құрғақшылыққа өте жоғары төзімділікпен сипатталады. [19].
Қант қызылшасы ылғалды аз пайдаланатын дақылдарға жатады, бірақ егіннің құрғақ органикалық массасының көп мөлшерінің пайда болуына байланысты 1 га егістен судың жалпы шығыны айтарлықтай мөлшерге жетеді.
Қант қызылшасының транспирациялық коэффициенті азық құрамына, жарық, жылу жағдайларына және басқа факторларға, сондай ақ даму фазасына байланысты 240-400 болады.
Қант қызылшасы ылғалды аз пайдаланатын дақылдарға жатады, бірақ егіннің құрғақ органикалық массасының көп мөлшерінің пайда болуына байланысты 1 га егістен судың жалпы шығыны айтарлықтай мөлшерде болады.
Қант қызылшасынан 400-500 кгга өнім алынған кезде тамыр жемістің әр центнерін және жапырақтардың тиісті мөлшерін өсіру үшін қант қызылшасы шамамен 80 ц су жұмсайды, ал гектарды есептегенде көрсетілген дақылдағы су шығына 32000-4000 м .кубты құрайды.
Қант қызылшасы судың көп мөлшерін өсу кезеңінде (шілде-тамыз айларында) жұмсайды. Оның өсуі мен жоғары өнімді қалыптастыру үшін ең жақсы жағдайлар топырақтың ылғалдылығы 65-75 пайыздан төмен болмауы керек.
Басқа ауылшаруашылық дақылдарымен салыстырғанда жауын-шашын жеткіліксіз болған жылдары қызылша өнімділгінің салыстырмалы түрде төмендеуі, өсудің алғашқы кезеңдерінде қарқынды дамып келе жатқан және жер асты суларын 2 метр немесе одан да көп тереңдіктен пайдалануға мүмкін беретін қуатты және терең ентін тамыр жүйесінің болыуымен сипатталады.
Жамбыл облысында қант қызылшасын өсіру тәжірибесі дақылдың максималды өнімділігі мүмкіндігін анықтайтын метеорологиялық факторлардың келесі сипаттамасын анықтауға мүмкіндік береді;- көктемнің алғашқы кездерінде мамыр айында вегетацияның бірінші айы ретінде ылғалды болмауы мүмкін;- тамыз айында топырақ құрғақ болмауы ылғал жеткілікті болуы керек;- ал қыркүйек айында қатты жаңбыр өнімнің сапасы үшін қауіпті болады, әсіресе қанттың жоғары мөлшері үшін жылу қажет болады.
Қант қызылшасы құрамындағы қант мөлшері аудандастырылған сорттың қуатына, өсіру агротехникасына, топырақтың құнарлылығына, табиғи климат жағдайына байланысты болады.
Вегетация соңында пісіп жеткен тамыр жемістің құрамында 75 пайыз су және 25 пайыз құрғақ заттар болады екен. Егер дұрыс агротехникалық іс шаралар уақтында жасалып тұрса онда қант қызылшасы құрамындағы қанттың мөлшеріде 2,2 пайызға артады екен.
Қант қызылшасы айқас тозаңданатын гүл шоғынан тұрады жемісі жаңғақ көп тұқымды.
Қант қызылшасы бірінші жылы вегетативтік ағзаларды қалыптастырады яғни жапырақтарын және тамыр жемістерін. Екінші жылы арнайы қоймаларда сақталған тамыр жемістер егіліп одан сабақ өсіп шығады және гүл шоқтары пайда болып тұқымы қалыптасады. Кез келген дақылдың биологиясын біліп сол дақылдан қандай агротехникалық шараларда қолданғанда жоғары өнім алуға болатындығын алдын ала болжауға болады. Әріне дақыл биологиясы қоршаған орта жағдайына тәуелді және бірнеше факторлардың әсіреімен сипатталады. Соның ішінде антропогендік биотикалық факторлар шегінде.
Қант қызылшасынан жоғары өнім алу үшін қоршаған орта жағдайларының талабын білуіміз керек. Соның ішінде температура топырақтың ылғалдылығы, жарық топырақ құнарлығы және топырақ аэрациясы.
Қант қызылшасының топырақ құнарлылығына талабы.Кез келген ауылшаруашылық дақылдары топырақтан қажетті суда еріген органикалық және минерал элеметтерді алып отырады. Өсімдіктің даму онтогенезі кезінде қажетті қоректік элементтерді диференциалыды тұтынады, алғашқы өну кезінде өсімдікке қажетті азық бұл азот элементі уақтында бұл элемен жетіспесі өскіннің өсуі бәсеңдейді, ақуыз синтезі нащарлайды, өсімдіктің дамуы кешуілдейді.
Сондықтанда қант қызылшасының өсіп дамуы үшін және одан жоғары өнім алу үшін көміртегі, оттегі, сутегі, фосфор, калий, натрий тағы басқада өсімдік үшін қажетті элементтер топырақ құрамында болу керек. Сондайақ топырақ құрамында микроэлементтер жетіспесе өнімнің сапасы нашарлайды, тамыр жеміс құрамына қант элементтерінің топтануы төмендейді, егер марганец элементі жетіспесе өсімдіктің зат алмасу процесі бұзылады, белок синтезі нашарлайды. Кез-келген минералды элементтердің өсімдік үшін маңызы зор және олар әр қилы функциаларды атқарады соның ішінде ақуыз синтезі,органикалық заттардың тамыр жеміс құрамына топтануы, өсімдік пісуінің тездету үшін және фотосинтез процесін белсендірету үшін қажет болады.
Кейбір элементтер мысалы калий элементі өсімдіктердегі қарпайым заттарды күрделі қосылыс қантқа айландырады және оның сапасын жоғарылатады.
Кальций элементі ассимиляция процесіне қатысады қанттан крахмалдан жасұнақ құруға себтігін тигізеді.
Егер өсімдікте темір элементі жетспесе онда жапырақта хлороз ауруна шалдықтырып өсімдіктің фотосинтез процесін бұзады өсімдікті өлуге дейін алып келеді.
Қант қызылшасы вегетацияның алғашқы кезінде азот элементтеріне қажеттілігі артады, ал екінші кезеңде калий элементіне деген қажеттілігі артады себебі тамыр жеміс құрамына қант мөлшерін қоректік зат ретінде топтай бастайды.
Қант қызылшасының топыраққа деген талабы жоғары. Қант қызылшасы тамыр жеміс байлайды сондықтан топырақ құрамы саздақ жеңіл қыйыршық тасы бар топырақта жақсы өсіп,жақсы өнім береді. Ауыр жер асты сулары жақсы тұзданған құмды топырақ қант қызылшасы үшін жарамсыз келеді. [20,21].
Қант қызылшасының құрамындағы химиялық элементтердің топтануы дақылдың сорттық ерекшеліктеріне, топырақ құрамындағы органикалық және минералды заттардың құрамына, қант қызылшасын өсіру технологиясына байланысты болады.
Оның құрамы 75 пайыз судан 25 пайыз құрғақ заттансоның ішінде 17 пайыз сахароза, 7 пайыз қант емесе қоспалардан түрады. Олар фруктоза, глюкоза, азотты заттар және күл болады. Қант қызылшасын өндіруде жергілікті жертдің топырақ жағдайыда әсер етеді екен Мысалы, Жамбыл облысы жағдайында өсірілген қант қызылшасы құрамында химиялық заттардың мөлшері Алматы және солтүстік Қазақстанда өсірілген қант қызылшасы құрамындағы заттарға қарағанда жоғары болады екендігі анықталған.
Қант қызылшашыссын өсіру кезде өсімдік ауырумен шалдықса немесе уақтында агротехниклық жұмыстар ұйымдастырылмай кеш өткізілсе онда дақылдың құрамындағы химиялық заттардың мөлшеріде азаяды екен. Егер қант қызылшасына вегетация кезінде азот элементтері нормадан артықша берілсе онда өсімдік вирусты ауруларға шалдығады жеміс құрамындағы элеменнтер аз топтанады.
Қазір республикамызда егіліп өсіріліп атырған қант қызылшасы сорттары мен будандарының барлығы шет ел селекционерлері жетістірген сорттар. Отандық қант қызылшасы сорттары жоқ. Жақсы өнім алудың бірден бір жолы бұл аудандастырылған сортты таңдай білу керек. Кез келген сорттарды еккенмен одан жоғары және сапалы өнім ала бермейсіз. [22].
Қантқызылшасының шет ел селекционерлері жасаған сортары жоғары генетикалық потенциалымен ерекшеленеді. Сорттың биологиялық өнімділігі оған жақсы агротехникалық шараларды уақтында қолданса және өсірудің инновациялық технологияларын енгізсе онда қант қызылшасынан 1000 центнерден гектарына өнім алуға болады.
Қант қызылша селекциясының негізгі мақсаты қоршаған ортаға төзімді сорттар ауруға ,соның ішінде вирусты ауруға төзімді, құрамында қант мөлшері жоғары, құрғақшылыққа төзімді және бейімделгіш сорттарды немесе будандарды шығару болып табылады.
Қазіргі кезде қант қызылшасы өсірілетін аудандарға 30 дан аса сорттар мен будандарды егу ұсынылған соның ішінде 7 отандық сорт, 23 сортты шет ел селекционерлері жасаған сорттар.
Бірақ біздің шаруалар шет елдік селекциялық сортарды таңдап егуге машықтанған. Отандық сорттарды шаруалар өнідірісте қолдануға тиімсіз деп екпейді.
Әрине шет ел селекционерлері жасаған сорттар мен будандарға бізідің отандық сорттар бәсекелесе алмайды. Сондықтанда шаруалар қымбат болсада шет ел селекционерлерінің сорттарын таңдайды.
Авнтаж буданы. Қант қызылшасын егетін шаруалар көп қолданатын будан. Жамбыл облысында да аудандастырылған. Вирусты аурулармен аз зақымданады, өте төзімді будан, орташа өнімділігі 450 цга ал кейбір шаруалар жақсы технологияларды қолданып 1000 цга өнім алмақты. Қант құрамы тамыр жемісте- 16 пайыз. Бұлда агротехника жағдайына байланысты 18 пайызға дейін болуы мүмкін.
Ардан. Қанттылығы 16,8 пайыз, біртұқымды, орташа өнімі шаруаларда 540 цга, сапасы орташа. Кейбір вирусты ауруларға төзімсіз. Соның ішінде ақ ұнтаққа.
Доротея. Өнімділігі орташа 440 цга қанттылығы жоғары 19 пайызға дейін, қант шығымы 80 пайыз, сапасы орташа будан.
Казсиб-1. Отандық селекционер ғалымдар жасаған. Өнімділігі орташа 530 цга, қанттылығы 16 процент, сапасы орташа.
Ақсу. Отандық сорт. Вегетация кезеңі 160-170 күн, өнімділігі 580 цга, қанттылығы 16 процент. Алматы облысында аудандастырылған сорт болып табылады.
Биологиялық ерекшеліктері жағынан қант қызылшасы басқа ауылшаруашылық дақыларымен салыстырғанда суға деген талабы өте жоғары. Себебі қант қызылшасы вегетация кезінде екі орган қылыптастырады бірншісі пәлегі, екінші тамыр жемісі. Сондықтанда барлық агротехникалық шаралар ішінде суару бұл қант қызылшасы өнімінің жоғарылауына алып келеді және өнімнің сапасына септігін тигізеді.
Суға қажеттілік бұл сорттың ерекшеліктеріне топырақ жағдайына және вегетация кезеңдеріне байланысты анықталады. Дақыл ылғал аз болсада немесе көп болсада сыртқы белгісі бойынша бірдей байқалады. Су тапшылығы немесе вегетация кезінде жетіспесе өсімдіктің өсуі мен дамуына кері әсер етеді. Бұл дегеніміз уақтында берілмеген су өсімдіктерде зат алмасу процесін бұзады және ассимилияция синтез процестері бұзылады, өсімдіктің кез-келген аурумен зиянкестерге қарсы иммунитеті төмендейді, өнімнің сапасы және өнімділігі азаяды.
Зерттеулер бойынша әр суару кезінде вегетация уақтында 1 гектарға орташа 700 текше метр су берілуі керек суғару негізінен өсімдіктің қажеттілігіне қарап бір неше рет беріледі.Қант қызылшасы суға деген қажеттілігі топырақ құрамындағы ылғал мөлшеріне, топырақ құрамындағы органикалық гумус мөлшеріне және ауа райы жағдайына температураға қатар арасын өңдеу агротехникасына байланысты болып отырады.
Қант қызылшасын суару саны мөлшері уақты әр аймақ үшін әр түрлі болады. Топырақ жағдайына ауа температурасына байланысты Жамбыл облысында әр 15-20 күннен кейін, шілде тамыз айларында күн ыстық болған кездерде 10 күнен соң ал қыркүйек айында 20 күннен соң суару тиімді болады.
Қазіргі кезде көпшілік шаруалар қант қызылшасын қарықпен, жүйектеп егер шаруалардың жағдайы жаңа инновациялық технологияларды қолданса онда жаңбырлатып және тамшылатып суару әдістерін қолданыста ұстанып жүр. Солардың ішінде ең тиімдісі тамшылатып суару тәсілі болып табылады. Қазіргі кезде ең көп қолданып келе жатқан тәсілдердің бірі.
Арнайы құбырлар және арнайы шлянгалар арқылы дайындалыады. Тамшылатып суаруда біріншіден су үнемделеді; - дақыл арасы арам шөптерден таза болады, ылғал тамыр аймағына бірдей тарайды, су менен қоса минералды тыңайтқыштардыда қолдануға болады, топырақтың ауа режимі жақсарады,жемістің қалыптасуы және жетілуі сапасы жақсарады, қол күші азаяды.
Қант қызылшасын тамшылатып суару кезінде ылғалды жоспарлаған денгейде ұстап тұруға болады және тамшылатып суару кезінде өсімдікке қажетті қоректік заттарды араластырып беру тиімділігі артады. Нәтижеде қант қызылшасын өсіруге деген қаражат шығыны азаяды. Су қорлары шығыны 40-60 пайыз азаяды. [23,24].
Тамшылатып суару әдісінің тиімділігі бұл топырақ қабатындағы тамырдың таралған радиусына дәл жетіп барады, ылғал барлық жерде бірдей тарайды, және топырақтың метериологиялық жағдайы ауа алмасуы температура аэрация бірдей денгейде жүреді.
Арам шөптер аз шығады. Демек өсімдікке зиян келтіредін зиянкестердің таралуын шектейді, қызылша аурулары азаяды. Топырақта ылғалдың булануын азайтады бұл өсімдік үшін қажетті ылғал мөлшері жеткілкті деген сөз.
1.3 Қант қызылшасына минералды тыңайтқыштарды қолдану.
Басқа ауылшаруашылық дақылдарына салыстырғанда қант қызылшасы топырақтың құнарлылығына және топырақ құрамындағы қоректік заттардың мөлшеріне әртүрлілігіне талап қояды. Сондықтанда қант қызылшасы егістігі арамшөптерден таза топырақтарды таңдап егеді.
Қант қызылшасы өсімдігіне минералды тыңайтқыштарды қолдануда өсімдіктің биологиялық ерекшеліктеріне баса мән беру керек.
Қант қызылшасының қоректік заттарын тұтыну бүкіл вегетация кезеңінде, егін егіп оны пісіріп жинауға дейін жүреді. Қант қызылшасы өсудің бастапқы кезеңінде алғашқы 45 күнде ол азоттың, фосфордың және калийдің аз мөлшерін тұтынады. Бірақ қазіргі уақытта тамыр жүйесі нашар дамыған және жас өсімдіктер топырақта, әсіресе фосфор қоректік элементерінің жетіспейшілігіне өте сезімтал келеді.
Вегетация кезеңінің келесі фазасында қоректік заттарды тұтыну күрт артып, келесі 80 күнде максимумға жетеді. Жапырақтардың қарқынды өсу кезеңінде қант қызылшасы әсіресе азотты көп пайдаланады. Тамыр жемістерімен қант жинауды қалыптастыру кезінде өсімдіктердің азотты, фосфаттф және калийлі тыңайтқыштарды қажет етеді.
Вегетация кезеңінде қант қызылшасын қоректендірудің ең жақсы шарттары органикалық және минералды тыңайтқыштарды қолдануды қамтамасыз етеді.
Қант қызылшасы көң мен минералды тыңайтқыштарды бірлесіп қолдануға жауап беретін дақылдардың бірі. Минералды тыңайтқыштармен бірге қант қызылшасы өсімдігінің астына көңді тікелей енгізу, әсіресе жеңіл құмды сазды топырақта сондай ақ ауыр топырақтардада жоғары өнім береді.
Көңді қолданған кезде азот тыңайтқыштарының әсері артып, фосфор мен калий тыңайтқыштарының тиімділігі төмендейді.
Жақсы құнарлы жерде өсірілген топырақта қызылша өсіргенде оның алғы дақылдардың биологиялық ерекшеліктерінде білу қажет.
Көң және фосфор калий тыңайтқыштары қант қызылшасының астына күзде негізгі тыңайтқыш ретінде соқамен терең күздік жер жырту кезінде ендіреді.
Минералды тыңайтқыштарды көктемде қопсытқышқа немесе тырмаға аз мөлшерде қолданған кезде олардың тиімділігі күрт төмендейді, әсіресе ауа райы құрғақ болған жылдары. Алғашқы кезде азықтандыру жағдайларын және өсімдіктердің өсуін жақсартатын қатардағы тыңайтқыш қант қызылшасының өнімділігін арттырады. Азот тыңайтқыштарының аммоний формаларын қант қызылшасына беруге болмайды, өйткені қант қызылшасының тұқымдарында көмірсулардың аз мөлшері бар және көшеттер аммиакпен уланудан зардап шегуі мүмкін.
Қант қызылшасын өсірудің әдеттегі технологиясымен өсімдіктерді вегетация кезеңінде қоректік заттармен қамтамасыз ету және тамырдан жоғары өнім алу үшін, негізгі және қатардағы тыңайтқыштан басқа, вегетация тыңайтқыш енгізуге болады. Тәжірибелер көрсеткендей тыңайтқыштардың бір бөлігін қарапайым нормалармен жоғарғы асырып беру өнімнің төмендеуіне алып келеді. Топырақта қант қызылшасы үшін негізгі тыңайтқышқа азот тыңайтқыштарының барлық түрлерін қолдануға болады.
Қант қызылшасына арналған калий тыңайтқыштарының ең жақсы түрі калий нитраты, ол тамыр жемістілердің шығымдылығына және олардың қант құрамының сапасын жақсартады. Қанты қызылшасы минералды тыңайтқыштардың жетіспеушілігіне сезімтал келеді соның ішінде молибден, мыс элементінің жетіспеушілігіне сезімтал болады.
Осы элементтердің жетспеушілігінен тамыр шірігі ауруы дамиды қант мөлшері төмендейді, өнім төмендейді.
Көктемнің соңы және жаздың басында қант қызылшасы жиі суық немесе құрғақ ауа райынан зардап шегеді. Сонымен гербицидпен өңдегенде арам шөптерге қарсы стрес жағдайда болады, типті топырақтың қоректік заттармен қамтамасыз етілуі қалыпты болса да, макро және микроэлементтер қоспаларымен тамырдан тыс қоректендіру қажет болады.
Топыраққа органикалық және минералды тыңайтқыштарды қосып қолданғанда топырақтың агрофизикалық қасиеттері жақсарады топырақ аэрациясы, ылғл сақтау және топырақтың тамыр жеміс тұратын аймағында топырақ органикасы жақсарады.
Қант қызылшасын тамшылатып суғару мен бірге минералды тыңайтқыштарды да қолдануға болады. Тыңайтқыштарды дәстүрлі әдіспен бергенде қатар арасын өңдейтін культиваторлармен беріледі әріне бұл тыңайтқыштардың артықша сарыптануына және суғару суымен жуылып кетуіне алып келеді. Тыңайтқыштарды тамшылатып суғару әдісімен қосып бергенде су қайжерге барса тыңайтқышта сол жерге барады өсімдік бір уақытта су және қоректік заттармен қамтамасыз етіледі. Өте тиімді және пайдалы әдіс.
2.Зерттеу әдістері
Менің дипломдық жұмысым Байзақ ауданы Тараз инновациялық гуманитарлық университетіне қарасты Агробиологиялық ғылыми зерттеу иниститутінің тәжірибе алаңында жүргізілді. Алғы дақыл қызылша болды. Күзде топырақ 20-25 см тереңдікте соқамен аударып жыртылды. Ерте көктемде топрыақ культиватормен өңделді. Егіс 25 сәуір айныда егілді.
Қант қызылшасына өсіп дамуына негізгі фенологиялық байқаулар жасадық. Арнайы журналдар қойылды джурналға барлық жасалынған жұмыстар жазылып отырдық. Қант қызылшасы өсімдігінің келесідей даму кезеңдерін белгілеп отырдық: көктеу яғни тұқымды еккеннен соң оның топырақ бетіне шығу күні белгіленді алғашқы он күнде 10 пайыз соңғы кезеңде 100 деп белгілеп отырдық.келесі кезең жапырақтау кезеңі бұнда бірінші, екінші, үшінші және жетінші жапырақтардың пайда болуы, қатардағы жапырақтардың тоғысуы бұл өте қажетті кезең себебі қатар арасын культивация жасау кезін анықтап отыруға болады; келесі кезең тамыр жемістердің пісу кезеңін белгілеу болып табылады.
Қант қызылшасы тұқымының дала жағдайында өнгіштігі тәжірибе алаңындағы өсімдіктер толық шыққанда анықталды. [25].
Қант қызылшасын арам шөптермен ластануы аурулар мен зиянкестердің таралуы вегетация кезеңінде екі рет қабылданған әдістеме бойынша анықталды. [26].
Қант қызылшасының өнімін жинау және есептеу мөлтектен ұзына бойы әр қатардан өсімдіктер алып, олардың массасы өлшенді пішіні, анықталды. Органолептикалық талдау жасалынды. [27].
Қант қызылшасы өнімділігі әр бір алаңнан тамыржемістер жинап, оны таразыда өлшеп соң алынған өсімдік санын гектарғадағы өсімдік санына көбейту арқылы анықтадық.
3 Зерттеу нәтижесі
3.1 Қант қызылшасы өсімдігінің өсіп даму ерекшелігі
Қандай дақыл болсада одан мол сапалы жоғары өнім алу үшін дақылдың биологиясын білу керек. Сонымен дақылдың өсіп даму онтогенездік кезеңдерінде теориялық және практикалық жақтан білуіміз қажет. Дақылдың өніп өсуі белгілі ізбе іздікпен жүретін процес сондықтанда он фенологиялық бақылау және
Қант қызылшасының Авантаж буданы мамыр айының басында егілді. Қандай да дақылдан мол өнім алу үшіш сол өсімідіктің биологиялық ерекшеліктерін білу керек. Қант қызылшасы екі жылдық өсімдік бірінші жылы веггетатив органдары қалыптасады екінші жылы генертатив органдары гүл шоғы және жемісі. Жамбыл облысы жағдайында қант қызылшасының вегетация кезеңі 145 күнді құрады. Жамбыл облысы жағдайында қант қызылшасының өсіп өніуі үшін қалыпты температура 20-25 градус болуы керек. Тұқымның өну температурасы 2-8 градус. Жамбыл облысы жағдайында қант қызылшасын өсіруге қажетті температура жарық және тағыда басқа антропогендік факторлар жеткілікіт. Жоғары технологиямен қант қызылшасынан мол өнім алуға болады.
Кесте 1- Жамбыл облысы жағдайында қант қызылшасын өсіп дамуының фенологиялық кезеңдері, тәулік.
Будан
Көктеу кезеңі
1-жұп жапырақ
2-3 жұп жапырақ
7-ші жапырақтың пайда болуы
Өсімдіктер жапырақтарының тоғысуы
Жапырақтың ажрауы
Жапырақтың пісуі
Техникалық пісу, тәулік
Қатардағы
Қатар аралық
Авантаж
30.04
05-08.05
10-12.06
15-19.06
20-25.07
26-28.07
25.08
30.09
130
Қант қызылшасы өскіні пайда болған соң 6-8 күні нағыз жапырақтар пайда болады.Авантож буданы Жамбыл облысы жағдайында 90-10 дана жапыраққа дейін түзеді екен. Жапырақ өсімдіктің маңызды органы онда негізігі фотосинтез процесі жүреді органикалық емес затарды органикалық заттарға айландырады оны қор заттары ретінде тамыр жеміске топтайды. Сондықтан фенологиялық күзету жүргізген кезе әр бір кезеңге баса назар аудару керек. Себебі агротехникалық іс шараларды қолдануда маңызды биологиялық болжау болып табылады.
Қант қызылшасы өсімдігінің биологиялық ерекшеліктерінің бірі өсу кезінде жапырақтары белгілі уақытқа дейін қалыптасып отырады да соң ескі жапырақтары түсіп жағңадан жапырақтары шыға бастайды. Бұл тамыр жемістің қалыптасуының 60 пайызына жеткен уақытта болады.
Қант қызылшасы онтогенезі кезінде ассимиляциялық аппарат жапырақтар пайда болады содан соң тамыр жемістер қалыптаса бастайды. Зерттеу кезінде анықталғандай жапырақ түзілуі мен тамыр жемістер арасында тығыз байланыс бар екндігі анықталды. Қант қызылшасы өсімдігінің даму сатылары төмендегідей болды бірінші қосқұлақтану сатысы ол 5-9 күн созылды, содан соң жапырақ пайда болу сатысы басталалды, әр 2-3 күннен жаппырақтардың жаңа буыны пайда болып отырады, вегетация кезеңінде қант қызылшасы 70-90 дана жапырақ түзеді екен ескілері түсіп отырады жаңалары пайда болады.
Келесі жапырақ пайда болу сатысы яғни 2-ші және 3-ші жапырақтар Жамбыл облысы жағдайында маусым айында пайда болады 7- ші жапырақ маусым айының соңында толық қалыптасып болады. Жалпы қант қызылшасы жапырақтарының дамуының қарқынды кезеңі шілде тамыз айлары болып табылады содан соң жапырақтардың қалыптасуы төмендей бастпайды.
Тамыр жеміс техниклық пісу алдында жапырақ масасы 60 пайызды құрайды.Қант қызылшасының бірінгші нағыз жапырақтары пайда болуымен тамыр системасыда дами бастайды, өсімдік өзіне қажетті қоректік заттарды топырақта еріген минеардарды синтездеу автотрофты жүйеге өте бастайды. Дақылдың тамыр жүйесі мен тамыр жемістің қалыптасуы сәйкесінше жүреді сондықтан қатар арсын өңдеуде тамыр жүйесінің даму сатысын білу керек.
Зерттеу кезінде қатар арасындағы жапырақтардың тоғысуы тамыз айында жүз берді. Жамбыл облысы жағдайында қант қызылшасының техникалық пісуі қыркұйек айының соңына сәйкес келеді. Өсімдіктің вегетативтік органдарының өсуі тқтайды жапырақтың өсуі тамыр жемістің өсу процесі тоқтап енді тамыр жемісте қанттың мөлшері синтезі қарқындай бастайды ауаның температурасы қанша төмен түскен сайын қант қызылшасы құрамындағы қанттың топтануы жылдамдай бастайды. Сорттың ерекшелігіне байланысты жинауға дейін 18 пайыз мөлшерде қант топталады.
Қант қызылшасының техникалық пісуге дейінгі сатылары төмендегідей болды:-жапыраөқ аппаратының қалыптасуы яғни өсімдік автотрофты күйге көшеді, тамыр жүйесі қалыптаса бастайды өсімдік топырақта еріген қоректік заттарды сорып ала алады;
-вегетатив органдардың қарқынды өсуі, жапырақтармен тамыр жемістер қарқынды өсе бастайды тамыр жемістің тәуліктік өсуі 10 грамға жетеді, жапырақтардың ескісі түсіп жаңасы пайда болып отырады;
-қыркүйек және қазан айы қант қызылшасы өсімдігінің тамыр жемісінде синтездік қор заты қантт жинала бастайды өсімдіктің вегетатив органдары өсуін тоқтатады синтез процесі жүреді қант мөлшері тәулігіне 0,1 пайыз қант топтала бастайды.
Тәжірибе барысында көрсеткендей Жамбыл облысы жағдайында Авантаж буданы тамыр жемісі 130-140 тәулікте өсіп өніп техникалық пісу сатысы қыркүйек айында толық қалыптасып пісу кезеңіне жетті өнімді жинау басталды.
Қазіргі кезде өндірісте қолданып атырған шет ел селекциялық будандары жоғары потенциалға ие. Тез өну қабилетіне қоршаған орта факторларына төзімділігіне жоғары технология талаптарына талапшаңдығымен ерекшеленеді.
Қазіргі шет ел будандарын өсіру технологиясының талаптарын қажетті деңгейде бұлжытпай сақтап, оңтайлы жағдайлар қалыптастырғанда өнімінің мол болатындығы және ол қызылша егістік сапасының артуына да ықпал ететіндігі біздің дипломдық жұмысымыздың нәтижесінде анықталды.
Біздің зерттеу мақсатында егілген қант қызылшасын өсірудегі басты шараларға тұқым себу, өркендер жер бетіне көктеп шыққаннан кейін тиімді жиілігін қалыптастыру, мезгілінде суару, қоректендіру, уақытында жинап алу және техникалық пісу сатысын анықтау болып табылады.
Қант қызылшасының өнімділігі көбінесе оның осы жоғарыда айтылған агротехникасына ғана емес, сонымен бірге егілетін сорттың сапасына, сорттың өнімділігіне және сорттың бейімделу генетикалық потенциалына байланысты болып келеді.
Біздің тәжірибеде қант қызылшасының өнімділігін зерттеу жұмыстары егістікте өскіннің өніп шығуынан толық өсімдік қалыптасқанға дейінгі аралықты зерттеуден бастадық.
Фенологиялық бақылаулар ірі және орта фракцияда отырғызылған дәндердің түп жапырақтанып көктеуі 3-4 күнге, ал осы өсімдіктердің жапырақтануы және пісіп жетілуін көрсетті.
Сорттық агротехниканы қалыптастырудағы ең басты фактор - өсімдіктің габитусы және оның өнімділігі. Жиын-терін алдында өсімдіктің өнімділігін өлшеу қант қызылшаның қалай өсіп дамығандығының басты көрсеткіштерінің бірі болып табылады.
Атап айтсақ, егілген өсімдіктің бойлары, тамыржемістің ірілігі, массасы басқада көрсеткіштері зеттелінді
Қант қызылшаның салмақтық өлшемі архитектоникасына айтарлықтай әсер етеді.
3.2 Жамбыл облысында қант қызылшасын өсірудің технологиясы
Топырақ өңдеу жүйесі. Қант қызылша танабы тереңге жыртылу тиіс, өйткені өсімдік қуатты тамыр жүйесін қалыптастыруы және микробиологиялық үрдістердің белсенді жүруі, ылғал мен қоректік заттар қорының жиналуы топырақты өңдеуге тікелей байланысты.
Қант қызылшасы танабының топырағын өңдеу - негізгі (сүдігер) және тұқым себер алды өңдеулерден тұрады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz