БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНДАҒЫ КӘСІБИ ҚАТЫСУШЫЛАР ЖӘНЕ ИНСТИТУЦИОНАЛДЫИНВЕСТОРЛАР
1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНДАҒЫ КӘСІБИ ҚАТЫСУШЫЛАР ЖӘНЕ ИНСТИТУЦИОНАЛДЫ ИНВЕСТОРЛАР
1.1 Бағалы кағаздардың ұғымы мен мәні
Бағалы қағаздар - бұл мүліктік құқықты жүзеге асыру немесе беру тек оны көрсеткен кезде мүмкін болатын, белгіленген нысандары мен міндетті деректемелерін сақтау арқылы куәландырылатын құжат. Тиісінше, бағалы қағаз тек оны көрсеткен кезде іске асыруды талап ету мүмкін болатын, нақты құқықтарды бекітетін құжат болып табылады. Бағалы қағаздармен байланысты құқықтың екі түрін ажыратады.
Бағалы қағаздардың негізгі функциялары: ақша капиталын қайта бөлу; оның иесіне басқару және ақпарат саласындағы қосымша құқықтарды беру; капиталға кіріс алу және капиталды қайтару құқығы болып табылады.
Бағалы қағаздардың мынадай айрықша белгілері болады: бұл құжат; бұл құжат анықталған нысандар мен міндетті деректемелерді сақтау арқылы жасалады; ол мүліктік құқықты куәландырады; мүліктік құқықтарды жүзеге асыру немесе беру тек осы құжатты көрсеткен кезде мүмкін болады.
Бағалы қағаздардың экономикалық мәні келесі сипаттамалардың көмегімен ашылады:
oo бағалы қағаздар меншік иесінің титулы (акциялар) нысанындағы мүліктік құқықтарды немесе құжат иесінің қарыздарының оны (облигация) шығарған адамға қатынасы түріндегі мүліктік құқықтарды көрсететін, ақшалай құжаттардан тұрады.
oo бағалы қағаздар қаражатты инвестициялау туралы мәлімдейтін құжаттар қызметін атқарады. Олардың инвестициялық процестегі рөлі үлкен. Олардың көмегімен жеке және заңды тұлғалардың ақшалай қаражаттары шынайы материалдық объектілерге айналады.
oo бағалы қағаздар - бұл нақты активтерге қойылатын талаптарды көрсететін құжаттар.
oo бағалы қағаздар - кіріс әкеледі, олардың иесі үшін капитал болады [1, 201 б.].
Бағалы қағаздар оның иесіне екі түрлі құқық береді: оның номиналын қайтару және осы номиналдан кіріс алу құқығы және айналым жасау, яғни осы бағалы қағазды басқа иесіне беру құқығы. Сонымен, бағалы қағаз дегеніміз бұл
- капиталдың, оның тауарлық, өндірістік, ақшалай нысандарынан ерекшеленетін және соның орнына берілуі, нарықта тауар ретінде айналымда болуы және кіріс әкелуі мүмкін болатын, әрекетінің нысаны. Оның мәні мынада: капитал иесінде капиталдың өзі болмайды, бірақ оған бағалы қағаз нысанында құжатпен бекітілген барлық құқық болады.
Бағалы қағаздардың негізгі қасиеттері (сапасы):
Өтімділік - бұл бағалы қағаздың сату жолымен ақшалай қаражатқа айналу қабілеті.
Бағалы қағаздардың айналымдылығы - бұл оның сатып алу-сату пәні (акциялар, облигациялар) немесе төлем құралы (чектер, вексельдер) ретінде болу қабілеті.
Нарықтық сипаты - бұл бағалы қағаздардың еркін сатылу және нарықта сатып алыну құқығы. Бағалы қағаздардың негізгі түрлері нарықтық болып табылады. Бірақ кейде бағалы қағаздар айналымы шектеулі болуы мүмкін, мұндай бағалы қағаздарды оны шығарғаннан басқа ешкімге сатуға болмайды. Мұндай бағалы қағаздар нарықтық емес болып табылады.
Бағалы қағаздардың сериялылығы бағалы қағаздарды олар барлық жерде мүлдем ұқсас болатын сериялармен, біркелкі топтармен көп мөлшерде шығаруды білдіреді.
Бағалы қағаздардың кірістілігі - бұл оның иесінің кіріс алуға құқығын жүзеге асыру дәрежесі.
Бағалы қағаздардың экономикалық деректемелеріне: тіршілік ету нысаны, тіршілік ету мерзімі, тиістілігі, номинал, міндетті тұлға, беретін тұлға жатады. Техникалыққа: бағалы қағаз иелерінің құқығын жүзеге асыруға қызмет көрсететін ұйымның реттік нөмірлері, мекенжайы, қолтаңбалары, мөрлері, атаулары жатады. Деректемелердің кейбіреулерінің болмауы құжатты бағалы қағаз мәртебесінен айырады [2, 154 б.].
Заманауи әлемдік тәжірибеде бағалы қағаздардың барлық көптүрлілігі екі үлкен класқа бөлінеді: негізгі және бағалы қағаздар туындылары.
Негізгі бағалы қағаздар - бұл негізінде қандай да бір нақты активке (ақша, капитал, тауар, мүлік) мүліктік құқық жататын бағалы қағаздар. Негізгі бағалы қағаздар өз кезегінде біріншілік және екіншілік болып бөлінеді. Біріншілік бағалы қағаздар ішіне бағалы қағаздардың өздері кірмейтін, нақты активтерге негізделеді. Бұлар, мысалы, акциялар, облигациялар, вексельдер, кепілге салынатындар және басқалары. Екіншілік бағалы қағаздар - бұлар біріншіліктің негізінде шығарылатын бағалы қағаздар. Бұл бағалы қағаздардың өздеріне арналған бағалы қағаздар: бағалы қағаздарға арналған варранттар, жазылу құқықтары, депозитарлық қолхаттар, стриптер, эмитенттің опционы және басқалары.
Бағалы қағаздар
Тұындылары
Қаржылық құралдар
Классикалық
Опциондар
Фьючерстер
Вексель
Жинақ сертификаты
Борышты Үлесті
Корпоратив Акция
облигациясы
Варранттар
Мемлекеттік облигациясы
Сурет 1 - Бағалы қағаздардың қызмет ету түрлері
Ескерту - дерек көзі [3, 281 б]
Туынды бағалы қағаздар - бұл аталған бағалы қағаздың негізінде жатқан, биржалық актив бағасының өзгеруіме н байланысты туындайтын мүліктік құқықты (міндеттемені) білдірудің құжаттамалық нысаны. Туынды бағалы қағаздар және құрал-саймандары нақ ты капиталға емес, нарықтық болжамдардың негізінде болашақтағы капиталға құқық береді. Туынды құрал- саймандарға: депозитарлық қолхаттар, опциондар; фьючерстер; форвардтар; варранттар; конвертацияланатын акциялар мен облигациялар жатады [3, 255 б.]. Мемлекеттік облигация мемлекеттік қарыз шартын куәландыратын заңдық нысан болып табылады. Ол облигация иесінің (қарыз берушінің) қарыз алушыдан (осы жағдайда мемлекеттен) оған қарызға берілген ақша қаражатын немесе өзге мүлікті (қарыз шартына байланысты) белгіленген пайызды (немесе өзге мүліктік құқықтарды) қарызды айналымға шығару жағдайларымен
көзделген мерзімде алуға құқығын куәландырады.
Облигация - оның иесінің облигацияны шығарған адамнан көзделген мерзімде облигацияның номиналдық құнын немесе өзге мүліктік баламасын алуға құқығын куәландыратын бағалы қағаз. Сондай-ақ, егер ол купондық облигация болса, номиналдық құнынан онда белгіленген пайызды алуға құқығы (немесе басқа да мүліктік құқығы).
Вексель - бұл вексель берушінің вексельмен көзделген мерзім басталғанда қарызға алынған ақшалай соманы төлеуге ештеңемен шарттастырылмаған міндеттемесін куәландыратын бағалы қағаз. Чек - бұл чек берушінің банкке онда көрсетілген соманы чекті ұстаушыға төлеуіне ештеңемен шарттастырылмаған өкімінен тұратын бағалы қағаз.
Жинақ (депозиттік) сертификаты - бұл банкке енгізілген салым сомасын және белгіленген мерзім өткенде сертификатты ұстаушының салым сомасын және сертификатта уағдаласқан пайызды алу құқығын куәландыратын, бағалы қағаз.
Коносамент - бұл тасымалданатын жүктерге иелік ету құқығын куәландыратын, халықаралық практикада қабылданған стандартты нысандағы құжат, бағалы қағаз. Акция - оның иесінің (акционердің) акционерлік қоғамның дивидендтер түріндегі таза пайдасын алуға, акционерлік қоғамды басқаруға қатысуға және оны таратқаннан кейін қалған мүліктің бір бөлігін, акционерлердің алуға құқығын бекітетін эмиссиялық бағалы қағаз [4, 133 б.].
Кепілге салынатын - ипотека туралы шартқа (жылжымайтын мүлікті кепілге салу) сәйкес, оның иесінің ақшалай міндеттемені немесе онда көрсетілген мүлікті алуға құқығын куәландыратын атаулы бағалы қағаз.
Эмитент опционы - бұл онда көзделген мерзімде және (немесе) онда көрсетілген мән-жайлар басталған кезде, оның иесінің осындай опцион эмитентінен акциялардың белгілі бір мөлшерін эмитенттің опционында анықталған баға бойынша сатып алуға құқығын бекітетін эмиссиялық бағалы қағаз. Опцион атаулы бағалы қағаз болып табылады. Инвестициялық пай - бұл инвестор ұсынатын пайлардың мөлшеріне тепе-тең қор мүлкінің құнының мөлшерінде ақшалай қаражат алуға инвестордың құқығын куәландыратын, атаулы бағалы қағаз.
Бағалы қағаздар түрлі белгілердің жиынтығынан тұрады, әрі олар соған сәйкес жіктеледі.
1. Қызмет ету мерзіміне байланысты мерзімді және мерзімсіз бағалы қағаздар деп ажыратылады. Мерзімді - бұл оларды шығару кезінде қызмет ету мерзімі белгіленетін бағалы қағаздар. Мерзімсіз - бұл айналымда болу мерзімі шектелмеген бағалы қағаздар, яғни олар мәңгі немесе шығару кезінде күні анықталмаған өтеу кезі өткенге дейін қызмет етеді (мысалы, акциялар).
2. Қызмет ету нысанына байланысты құжаттық және құжатсыз бағалы қағаздар деп ажыратады. Құжаттық немесе қағаздық - бұл бланкі түрінде қолма-қол құжаттық нысанда шығарылатын бағалы қағаздар. Құжатсыз немесе қағазсыз бағалы қағаздар - бұл қолма-қолсыз нысанда шығарылатындар.
3. Иелік ету тәртібіне байланысты атаулы, ұсынушылық және ордерлік бағалы қағаздар деп ажыратады. Атаулы бағалы қағаз - бұл иесінің аты бланкіде және эмитенттер тіркелімінде тіркелген бағалы қағаздар. Ұсынушылық бағалы қағаздар - бұл иесінің аты тіркелмейтін бағалы қағаздар. Аталған бағалы қағазды ұсыну оған бекітілген құқықты жүзеге асыру үшін жеткілікті. Ордерлік бағалы қағаз - бұл оған табыстау жазбасын - индоссамент жасау жолымен басқа адамға берілетін атаулы бағалы қағаз. Ордерлік бағалы қағаздардың мысалы вексель мен чек болып табылады.
4. Пайдалану типіне байланысты инвестициялық және инвестициялық емес бағалы қағаздар деп ажыратады. Инвестициялық - бұл капитал ретінде, яғни кіріс алу мақсатында ақша салу үшін объекті болып табылатын бағалы қағаздар. Инвестициялық емес - бұл тауарлық немесе басқа нарықтарда есеп айырысуға қызмет көрсететін бағалы қағаздар. Оған вексельдер, коносаменттер, қоймалық куәліктер жатады.
5. Шығару тәсіліне және нысанына байланысты эмиссиялық және эмиссиялық емес бағалы қағаздар деп ажыратады. Эмиссиялық бағалы қағаздарды әдетте, ірі топтамалармен, көп мөлшерде шығарады, дербес орналастырады, құқықтарды жүзеге асыру мерзімдері әртүрлі болады. Әдетте бұлар - акциялар, облигациялар. Эмиссиялық емес бағалы қағаздарды даналап, дербес немесе шағын топтамалармен шығарады (вексель, чек, коносамент).
6. Эмитент түріне, яғни бағалы қағаздарды шығаратындарға - мемлекет, корпорация немесе жеке тұлғаларға байланысты мемлекеттік және мемлекеттік емес бағалы қағаздар деп ажыратады. Мемлекеттік бағалы қағаздар - бұл әдетте, мемлекет шығаратын облигациялардың әртүрлі түрлері. Мемлекеттік емес бағалы қағаздар - бұл компаниялар, банктер, ұйымдар және кейде жеке тұлғалар айналымға шығаратын бағалы қағаздар.
7. Айналымдылық дәрежесіне байланысты нарықтық немесе еркін айналымдағы, нарықтық емес және шектеулі нарықтық, яғни айналым мүмкіндігі шектеулі бағалы қағаздар деп ажыратады.
7.1 Бағалы кағаздар нарығының кәсіби катысушылары
Бағалы қағаздар нарығының жұмыс істеу тетігі - бұл әртүрлі нарық субъектілерінің қор операцияларын жүзеге асырумен байланысты өзара әрекет етуі. Бұл тетік қолданыстағы заңнамамен реттеледі. Ол ұлттық экономикадағы, мемлекеттің қаржы саясатындағы қор нарығының даму тұжырымдамасына байланысты болады. Оның жұмысының тиімділігі көбіне бағалы қағаздар нарығы инфрақұрылымының даму деңгейімен айқындалады.
Бағалы қағаздарға құқықтың өтуіне байланысты экономикалық қатынастарға түсетін жеке және заңды тұлғалар бағалы қағаздар нарығының қатысушылары болады [5, 366 б.].
Бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушылары -- заңды тұлғалар, оның ішінде қызметтердің келесі түрлерін іске асыратын кредиттік ұйымдар:
oo брокерлік қызмет;
oo дилерлік қызмет;
oo бағалы қағаздарды басқару бойынша қызмет;
oo өзара міндеттемелерді анықтау бойынша қызмет (клиринг);
oo депозитарлық қызмет;
oo бағалы қағаздар иелерінің тізілімін жүргізу бойынша қызмет;
oo бағалы қағаздар нарығындағы сауданы ұйымдастыру бойынша қызмет.
Эмитенттер
Инвесторлар
Өздері реттелетін нарық ұйымдары
Қор делдалдары
Брокер
Дилер
Басқару компания
Нарықты мемлекеттік
реттеу органдары
Бағалы қағаздармен нарықтағы операция
Нарықтың инфрақұрылымын ұйымдастыру
Нарықты ұйымдастырушылар
Есеп орталықтары
Депозитарии тіркеушілері
Басқалары
Сурет 2 - Бағалы қағаздар нарығының қатысушылары
Ескерту - дерек көзі [5, 401 б.]
Бағалы қағаздар нарығының қатысушыл арын бес негізгі топқа топтастыруға болады:
oo эмитенттер - бағалы қағаздардың айналымға біріншілік шығуын жүзеге асырады;
oo инвесторлар - бұлар қашан да бағалы қағаздарды сатып алушылар;
oo қор делдалдары - бұлар эмитенттер мен инвесторлардың арасында байланыс қамтамасыз ететін және тиісті делдалдық қызмет түрлеріне (брокерлік және дилерлік қызметтер) мемлекеттік лицензиялары бар саудагерлер;
oo брокерлер - бұл операцияларды клиенттің қаражатының есебінен жүзеге асыратын, бағалы қағаз нарығының қатысушылары (тек заңды тұлға брокер бола алады);
oo дилерлер - бұл бағалы қағаздармен операцияларды өз қаражатының есебінен жүзеге асыратын, бағалы қағаз нарығының қатысушылары (тек коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға дилер бола алады);
oo инфрақұрылымды ұйымдастырушылар;
oo реттеу және бақылау ұйымдары.
Эмитенттер - айналымға бағалы қағаздар шығаратын және оның иелерінің алдында міндеттеме көтеретін бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушылары. Әдетте эмитенттер заңды тұлғалар болады.
Іс жүзінде эмитенттер - бұл жалпы алғанда оны шығару сату-сатып алу мәмілесімен міндетті түрде ілесе жүруі қажет болмаса да, бағалы қағаздардың алғашқы сатушылары. Эмитент ұғымында тек бағалы қағаздарды шығаруға емес, эмитенттің ол бойынша міндеттемелер қабылдауына да, ендеше бағалы қағазбен, оның иесімен, сатып алушымен байланысты белгілі бір құқықтарды алуға ерекше көңіл аударылады. Әдетте эмитенттер заңды тұлғалар болады, алайда бағалы қағаздардың кейбір түрлерін азаматтар да (жеке тұлғалар) айналымға шығара алады [6, 547 б.].
Инвесторлар - өздерінің бос капиталдарын немесе жинаған ақшаларын бағалы қағаздарға салатын бағалы қағаздар нарығының қатысушылары, заңды және жеке тұлғалар. Инвестор, егер ол бағалы қағаздарды өзі шығаратын болса, әрі эмитент те бола алады.
Инвестор қашанда бағалы қағаздарды иеленуші (сатып алушы) бола алады, алайда оны сатып алушының барлығы инвестор бола алмайды. Инвестор, егер ол бағалы қағаздарды өзі шығаратын болса, әрі эмитент те бола алады және эмитент егер өз капиталын басқа эмитенттердің бағалы қағаздарына инвестициялайтын болса, әрі инвестор да бола алады. Егер эмитентті белгілі бір үлестегі шарттылықпен оның бағалы қағаздарын алғашқы сатып алушы деп атауға болса (іс жүзінде көбіне оны эмитенттің өзі емес, оған уәкілетті тұлға сатады), ал инвестор, әдетте, ешқашанда бағалы қағаздардың соңғы сатып алушысы бола алмайды. Ол нарықтағы жағдайға, түрлі бағалы қағаздардың бағасы мен табыстылығына байланысты үнемі біресе сатушының, біресе сатып алушының рөлін атқарады. Сондықтанда эмитенттерді тек бағалы қағаздарды сатушылармен, ал инвесторларды - тек оларды сатып алушылармен теңестірген дұрыс емес.
Эмитенттер де, инвесторлар да бір мезгілде бағалы қағаздар нарығындағы сатушылар да және сатып алушылар да болады. Нарық қатысушыларын эмитенттер мен инвесторларға бөлу бағалы қағаздарды сату-сатып алуға
қатысты олардың жағдайы бойынша емес, әрбір бағалы қағаздар бойынша мүліктік құқықтар мен міндеттемелерге қатынасы бойынша жүргізіледі.
Қор делдалдары - бұлар эмитенттер мен инвесторлардың арасында байланыс қамтамасыз ететін және тиісті делдалдық қызмет түрлеріне (брокерлік және дилерлік қызметтер) мемлекеттік лицензиялары бар бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушылары;
Брокерлер - бұл бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларды тапсырыс немесе комиссия шарттарына сәйкес клиенттің қаражатының есебінен жүзеге асыратын қор делдалдары. Брокер табысты комиссиялық сыйақы түрінде алады.
Брокер бағалы қағаздарды орналастыру қызметін көрсеткен жағдайда брокер шартпен көзделген мерзімде орналастырылмаған бағалы қағаздарды өз есебінен сатып алуға құқылы.
Дилерлер - бұл бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларды өз қаражатының есебінен жүзеге асыратын қор делдалдары. Олардың табысы бағалы қағаздарды сату бағасы мен сатып алу бағасының арасындағы айырманы құрайды.
Басқарушы компаниялар - бұл тапсырыс бойынша және өз клиенттерінің мүдделері үшін бағалы қағаздарды жәненемесе бағалы қағаздарды сатудан түскен немесе оларды сатып алуға арналған ақшалай қаражатты сенімгерлікпен басқару қызметтерін жүзеге асыратын қор делдалдары.
Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын ұйымдастыруды екі топқа бөлуге болады: тек сол нарыққа қызмет көрсететін ұйымдар - олар есеп айырысу орталықтары, депозитарийлар, тіркеушілер; және осыны қоса алғанда, көптеген нарыққа бірден қызмет көрсететін ұйымдар - олар ақпараттардың электрондық жүйелері, газеттер, журналдар, заң қызметі және т.б.
Бағалы қағаздар нарығын ұйымдастырушылар - бағалы қағаздарды сатып алу-сату мәмілелерін жасауға ықпал ететін ұйымдар [7, 198 б.].
Бағалы қағаздар нарығын ұйымдастырушыларға қор биржалары мен биржадан тыс нарық ұйымдастырушылары жатады. Дамыған елдердің бағалы қағаздар нарығындағы орталық буын қор биржалары болып табылады. Қор биржаларын ұйымдастыру нысандары әртүрлі, бірақ олардың барлығы эмитенттер, олардың қаржылық жағдайлары, бағалы қағаздар рейтингі туралы ақпараттарды шоғырландырады, бағалы қағаздарды сатушылар мен сатып алушылардың арасында делдал қызметін атқарады, саудаға қажетті жағдайлар, оның қатысушыларына белгілі бір кепілдік жасайды, бұл тұтас бағалы қағаздар нарығының өтімділігін арттырады.
Есеп айырысу орталықтары - Есеп айырысу-клирингтік ұйымдары, шығындарды, тәуекелдер деңгейін азайтып, есеп айырысу уақытын қысқарта отырып, ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығының қатысушыларына есеп айырысу қызметін көрсетеді. Фьючерстік келісім-шарттармен және биржалық опциондармен сауда жасау кезінде есеп айырысу-клирингтік ұйымдарының қатысуы міндетті. Есеп айырысу-клирингтік ұйымдарының мүшелері әдетте банктер, қаржы компаниялары, қор және фьючерстік биржалар болады.
Бағалы қағаздар нарығы қатысушыларының осы тобына эмитентпен келісім бойынша нақты күнге атаулы бағалы қағаз иелерінің тізілімін жүргізетін тіркеуші-ұйымдар да жатады. Тіркеушінің міндеті - тізілімді дәл және уақтылы жасау және шығарылған бағалы қағаздар бойынша міндеттемені орындау үшін оны эмитентке беру. Осы тізімге сәйкес акционерлік қоғам, мысалы, дивидендтер төлейді және акционерлердің жалпы жиналысына шақыртулар жібереді. Бағалы қағаздар нарығында бұл функцияны бағалы қағаздардың сертификаттарын сақтау және оларға меншік құқығын есепке алу, сондай-ақ табыстармен есеп айырысу және оларды бағалы қағаздар ескерілетін
депо шоты бойынша есептеу қызметтерін көрсететін ұйымдар болып табылатын депозитарийлар да орындай алады.
Депозитарий бағалы қағаздарды сақтау және бағалы қағаздарға меншік құқығының бір меншік иесінен екіншісіне өтуін және есепке алу қызметтерін көрсетеді.
7.2 Бағалы кағаздар нарығының институционалды инвесторлары және катысушылары.
Бағалы қағаздар нарығының да, кез келген басқа нарық сияқты ерекше тауарлардан - бағалы қағаздар және операцияны жүргізудің белгілі бір технологияларынан тұратын күрделі ұйымдастыру-құқықтық құрылымы бар. Сондықтанда, бағалы қағаздар нарығын анағұрлым толық сипаттау үшін оның қатысушыларының құрамы мен олардың арасындағы өзара байланысты көрсететін, оның ұйымдастыру құрылымын қарастыру қажет.
Бағалы қағаздар нарығының қатысушылары немесе субъектілері - бұл бағалы қағаздарды сататын және сатып алатын, олардың айналымы үшін жағдай тудыратын немесе мәмілелер бойынша есеп айырысу жүргізетін, бағалы қағаздармен мәміле жасауды және орындауды қамтамасыз ететін және осылайша бағалы қағаздарды шығаруға және олардың айналымына қатысты белгілі бір экономикалық қатынастарға түсетін, жеке және заңды тұлғалар [8, 241 б.].
Бағалы қағаздар нарығының институционалдық құрылымын қатысушылардың келесі тобымен көрсетуге болады:
oo эмитенттер (капиталды тұтынушы), яғни бағалы қағаздар шығару (эмиссия) жолымен ақша қаражатын тартуға мүдделі тұлғалар;
oo инвесторлар (капиталды жеткізушілер), яғни бағалы қағаздарды белгілі бір мақсатта сатып алушы адамдар;
oo бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымы, яғни эмитенттер мен инвесторлардың бағалы қағаздар нарығында өзара әрекеттесуін қамтамасыз ететін, мамандандырылған институттар;
oo осы нарықты реттейтін және бақылайтын жүйе.
Қаржы құралдарын сатушылар (эмитент, инвестор)
Реттеу және бақылау жүйесі
Нарықтың инфрақұрылымы
Қаржы құралдарын сатып алушыла (эмитент, инвестор)
Сурет 3 - Бағалы қағаздар нарығының институционалдық құрылымы
Ескерту - дерек көзі [9, 201 б.]
Қор нарығындағы эмитенттердің арасында бос капитал үшін үнемі күрес жүреді. Эмитенттердің бағалы қағаздарының сапасын нарық бағалайды, әрі эмитент неғұрлым сенімді болса, оның қағаздары солғұрлым тартымды болады, эмитенттер үшін оларды нарықта орналастыру солғұрлым жеңіл және арзан болады.
Инвесторлар -- уақытша бос ақша қаражаттары бар және оларды бағалы қағаздар сатып алуға салатын жеке тұлғалар мен ұйымдар.
Бағалы қағаздар нарығындағы инвесторлардың мақсаттары әртүрлі болуы мүмкін:
oo бағалы қағазға салынған капиталдан табыс табу;
oo салынған капиталды құнсызданудан сақтау;
oo бизнесті бақылауды қамтамасыз ету;
oo тәуекелдерді сақтандыру және т.б.
Бағалы қағаздар нарығында іс жүзінде нарық субъектілерінің жеке тұлғалардан бастап мемлекетке дейінгі барлық санаттары инвесторлар қызметін атқара алады, яғни жеке түлғалар да (азаматтар), сондай-ақ резидент және резидент емес заңды тұлғалар да инвесторлар бола алады.
Жеке тұлғаларды - дербес инвесторлар, ал заңды тұлғаларды - институционалдық деп атайды.
Мамандандырылған институционалдық инвесторлардың немесе келісім- шарттық жинақтау институттарының инвестициялау үшін артық ақша қаражаты болады, өйткені олардың қызметі өз клиенттерінің ақшалай қаражатын тарту, сақтау және көбейтуден тұрады. Негізгі және инвестициялық қызметті қоса атқаратын мамандандырылған институционалдық инвесторлардың құрамы, келесі 4 суреттен көруге болады [10, 281 б.].
Банктердің қаражатты бағалы қағаздарға инвестициялау мақсаты банк операцияларының өтімділігін қамтамасыз ету болып табылады. Коммерциялық банктер мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алады, сол арқылы бағалы қағаздардың өтімді және сенімді портфелін қалыптастырады. Табыс алу мақсатында тек қаржылық салымдармен айналысатын институтқа инвестициялық қор жатады.
ИНВЕСТОРЛАР
Дербес
Инвестициялық
интитутар
Интитуционалды
Мемлекет
Корпоративты инвесторлар
Мамандандырылған
интитутары
Кәсіпқой қатысушылар
Банктер
Қор
делдалдары
Инвестициялық компаниялар
Инвестициялық қорлар
Мамандандырылған қорлар және компаниялар (зейнетақы қоры,
Сурет 4 - Бағалы қағаздар нарығының инвесторлар құрамы
Ескерту - дерек көзі [10, 253 б.]
Банктердің инвестициялық қызметі келесі себептер бойынша едәуір тәуекелді болып табылады:
oo инвесторлар -- банктер ақшаны өтімділігі аса жоғары емес табысы жоғары қағаздарға салуы мүмкін болғандықтан, банк клиенттері өз қаражаттарын алғашқы талап бойынша алуға тәуекел етпейді;
oo бағалы қағаздар нарығында қысқа мерзімді, бірақ елеулі залалдар болған жағдайда, клиенттердің жылдам жылыстауының салдарынан банк банкроттық тәуекеліне тартылады;
oo банктердің бағалы қағаздарының портфелі көбіне болашағы белгісіз жақында құрылған қоғамның акцияларынан қалыптасады.
Отандық акциялар бағамы өсудің тұрақты үрдісіне ие болғандықтан, алып-сатарлық мүдде де болады. Банктердің қаражатты бағалы қағаздарға инвестициялау мақсаты банк операцияларының өтімділігін қамтамасыз ету болып табылады. Коммерциялық банктер мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алады, сол арқылы бағалы қағаздардың өтімді және сенімді портфелін қалыптастырады. Несиелік операциялардың едәуір тәуекелі бар деп есептеледі, сондықтанда банк ресурстарының белгілі бір үлесі өтімді активтер, атап айтқанда сенімді бағалы қағаздарға салымдар нысанында болуы тиіс. Қосымша кредиттік ресурстарға қажеттілік болған жағдайда банк оларды портфельдегі бағалы қағаздарды өткізу жолымен ала алады, ал кредиттік ресурстар артық болған кезде олардың тиісті бөлігін өтімділігі жоғары бағалы қағаздарға айналдыра алады.
Дамыған елдердің тәжірибесі бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушыларының басқаруымен көптеген ұсақ инвесторлардың қаражаттарын
шоғырландыру базасында бағалы қағаздардың бірыңғай ірі портфелін қалыптастыруды қамтамасыз ететін ұжымдық инвестициялау индустриясы ретінде инвестициялық қорлардың пайда болуымен бағалы қағаздарға инвестициялаудың өсуі байланысты екендігін көрсетеді [11, 311 б.].
Бағалы қағаздар нарығының ұйымдастыру инфрақұрылымы
Бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушылары
Қосалқы қызмет көрсету интитутары
Қор делдалдары
Бағалы қағаздар нарығын ұйымдастыру-техникалық қызметын қамтамасыз ету институттары
Ақпаратты және рейтинг агенттігі
Құқықты қолдаумен және бағалаумен
айналысатын компаниялар
Сурет 5 - Бағалы қағаздар нарығы инфрақұрылымының құраушы
элементтері
Ескерту - дерек көзі [11, 344 б.]
Бағалы қағаздар нарығы ең тәуекелі үлкен қаржы нарығының бірі болғандықтан, ал онда болып жатқан оқиғалар бүкіл экономикаға терең ықпалын тигізетіндіктен, бұл нарықтың жұмыс істеуі қатаң бақылауды және мемлекеттің, сондай-ақ бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушыларының өзін-өзі реттейтін ұйымдарының тарапынан да реттеуді қажет етеді.
Реттеу және бақылау органдары. Олардың қызмет етудегі мақсаты - нарықтың қолайлы дамуы үшін жағдай тудыру болып табылады.
2011 жылдан бастап тұтас қаржы нарығындағы және оның қор сегментіндегі қызметтерді ұйымдастырудың нормативтік-құқықтық өрісінде елеулі өзгерістер жүрді. Бұл өзгерістерге Қазақстанның ғаламдық қаржылық кеңістікке енуінің объективті қажеттілігі себеп болды, бұл қаржы нарығының инфрақұрылымдық элементтерін ұйымдастыру және реттеу стандарттарын қайта қарауды қажет етеді. Соған байланысты бағалы қағаздар нарығындағы кәсіби қызметтерді реттеуге арналған тәсілдерді өзгерткен федералдық заңдар қабылданды. Бағалы қағаздар нарығындағы кәсіби қызметтердің аталған жеті түрінің ішінен бесеуі қалды, ал қызметтің екі түрі - клирингтік қызмет және сауданы ұйымдастыру бойынша қызмет іске асыру нақты, сондай-ақ қаржы активтерінің нарығында да жүретін экономикалық қызметтің жекелеген түрі ретінде енді арнайы заңдардың негізінде қарастырылады [12, 228 б.].
1 ҚР БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ЭМИТЕТТЕР МЕН ҚАРЖЫ ҚҰРАЛДАРЫ
1.1 Акция, облигациялар және оларды шығару тәртібі
Отандық бағалы қағаздар нарығы дәстүрлі (акциялар, облигациялар, вексельдер және т.б.) қаржы құралдары айналымын қамтиды, олар қор биржасында саудаланады.
Қазақстандық бағалы қағаздар нарығында айналыста жүретін қаржы құралдарына сипаттама беру үшін, олардың көрсеткіштерін қарастырамыз.
Отандық бағалы қағаздар нарығының қаржылық көрсеткіштеріне сипаттама беру үшін, оның құрылымына талдау жасаймыз.
Отандық бағалы қағаздар нарығының қаржылық көрсеткіштерінің ауытқу динамикасы, 1 кестеде берілген.
Кесте 1
2017- 2019 жылдар аралықта Қазақстан қор биржасының сауда-айналымы көрсеткіштері
№
БҚ атаулары
2017 ж
2018 ж
2019 ж
Ауытқу 20192017
(+,-)
сомасы
%
1
2
3
4
5
6
7
1
Бағалы қағаздар нарығы
3450,4
4827,8
5286,8
1836,4
153,22
2
Акциялар
269,4
539,8
203,6
-65,8
75,58
3
Корпоративті борыш БҚ
1153,8
2309,4
2715,6
1561,8
235,36
4
Қазақстандық МБҚ
1985,8
1644,8
1823,7
-162,1
91,84
5
ХҚҰ облигациялары
40,2
101
540,2
500
1343,78
6
Инвестициялық қорлар БҚ
1,1
0,4
0,9
-0,2
81,82
7
Бағалы қағаздар туындысы
277,3
3
3
Ескерту - дерек көзі [14]
Берілген 1 кесте мәліметтері сәйкес, үш жыл аралықта ең жоғары өсу қарқыны халықаралық қаржы ұйымдарының облигациялары бойынша байқалады 1343,78% немесе 500,0 млн.теңге құрады. Бірақ жалпы бағалы қағаздар нарығында ХҚҰ облигацияларының үлесі көп емес, сондықтан сауда нәтижелеріне аса әсері жоқ. Екінші орында корпоративту борыш бағалы қағаздары 235,36% жоғарлады немесе ақшалай 1561,8 млн.теңге көбейді және 2019 жылы 2715,6 млн. теңге деңгейне жетті.
Басқа саудаланатын қаржы құралдары бойынша кері ауытқу динамикасы байқалады, мемлекеттік бағалы қағаздары зерттелетін үш жыл аралықта 8,2% төмендеген немесе 1823,7 млн. теңгеге кем саудаланған. Егер мемлекеттік бағалы қағаздарымен корпоративті борыш бағалы қағаздары өсу көрсеткіштерімен салыстыратын болсақ МБҚ 2017 - 57,5%, ал 2019 - 34,5%
дейін төмендеген, енді корпоративтік БҚ кірісінше 33,4% - 51,36% үлесі жоғарлаған.
Акциялар бойынша зерттелетін аралықта қаржылық көрсеткіштері 24,5% үлесі төмендеген немесе 65,8 млн. теңгеге қысқарған. Жалпы 2019 жылы акциялардың судасы 203,6 млн. теңгені құрады.
Жалпы отандық бағалы қағаздар нарығының қаржылық көрсеткіші, үш жыл аралықта өсу динамикасын көрсетті 153,2% немесе 1836,4 млн.теңгеге жоғарлады.
Қаржы нарығында саудаланатын бағалы қағаздар көрсеткіштеріне салыстырмалы талдау жасау мақсатында, олады түрлері бойынша 6 суретте елестетеміз.
2019 ж 2018 ж 2017 ж
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
3450,4
5286,8
4827,8
Бағалы қағаздар нарығы
203,6
539,8
269,4
Акциялар
1153,8
2715,6
2309,4
Корпоративті борыш БҚ
1823,7
1644,8
1985,8
Қазақстандық МБҚ
101
40,2
0,9
Инвестициялық қорлар БҚ 0,4
1,1
540,2
ХҚҰоблигациялары
277,3
3
Бағалы қағаздар туындысы
Сурет 6 - Бағалы қағаздар нарығының сауда айналымы
Ескерту - дерек көзі [14]
6 суретте берілген бойынша отандық бағалы қағаздар нарықта саудаланаты негізгі 3 құралы қарастырылады: мемлекеттік бағалы қағаздары, корпоративті және акциялар. 2019 жылғы нәтижесі бойынша халықаралық қаржы ұйыдарының бағалы қағаздарының көлемі 13,5 есе жоғарлаған, ал керісінше бағалы қағаздар туындылары өткен жылмен салыстырғанда 92 есе азайған. Ескеретін жағдай бұл қаржы құралдары нарықта алатын үлесі аз болғандықтан, олардың ауытқу қарқыны нарықтың көрсеткіштеріне аса әсер етпейді.
Бағалы қағаздар нарығы саудасына қатысушылардың қызығушылығы олардың мақсаттарына (өтімділік деңгейін сақтау) және айналымдағы қаржы құралдардың қасиеттеріне (табыстылық, тәуекелге) байланысты анықталады.
Осыған байланысты, бүгінгі күні қор нарығы өңдеушілерді эмитенттер немесе инвесторлар болып тартуға қызығушылық танытпай отыр, әсіресе шағын және орта бизнесті, дегенмен дамыған елдерде шағын және орта кәсіпорындар экономикалық өсу қарқынын, жалпы ұлттық өнімнің құрылымы мен сапасын анықтайды.
Отандық бағалы қағаздар нарығы айналымында пайдаланатын қаржы құралдарына сипаттама беру үшін, олардың құрылымына талдау жасаймыз.
Бағалы қағаздар құрылымының сала бойынша капитализация көрсеткіштерінің ауытқу динамикасын, 7 суретте көрсетеміз.
54,6
60
50,9
50
40
26,8
30
18,6
17
20
10,3
7,6
4,7
6,410
0,8
0,6
1,1 0,3
0,1
Энергетика
Қаржы
Телекоммуникация қызметін көрсету
Материалдар
Өндіріс
0
Тұтыну тауарлары Негізгі емес тұтыну
тауарлары
Акция Облигация
Сурет 7 - Бағалы қағаздар нарығының салалық құрылымы 01.01.2020 жылға, құраушы элементтері
Ескерту - дерек көзі [14]
7 суретте көрсетілгендей, капитализация үлесі бойынша қаржы саласы басымды келеді облигациялары көлемі 54,6%, ал акциялардың көлемі 18,6% құрады. 2020 жыл басына энергетика саласында ірі компаниялардың акцияларына 50,9%, ал облигациялар 26,8% үлесін құрады. Инвестицилар көлемі бойынша үшінші орында өндіріс саласына жүмсалды: облигациялардың мөлшері 10,3%, акциялрдың үлесі 7,6% құрады.
Материалдар саласы акцияларына инвестициялар 17,0% жетті, ал облигацияларға тек 0,6% құрады. Телекоммуникация қызмет көрсету және негізгі емес тұтыну тауарлары саласына инвестициялар көлемі акция бойынша 5% шамасында және облигация бойынша 6% шамасында үлестерін алып отыр.
Қор нарығында тек бағалы қағаздар саудаға түсіп қоймайды, сонымен қатар валюта бағамын анықтау үшін шетел валюталары жыне ақша капиталы сұранысты қанағаттандыру үшін саудаланады.
Қор нарығының қаржылық көрсеткіштерін салыстырмалы талдау жасау мақсатынды, олардың ауытқу динамикасын 8 суретте елестетеміз.
8 суреттен байқағанымыздай, қор биржасындағы операциялардың көлемі бойынша құрылымын 3 түрге бөлуге болады: бағалы қағаздар нарығы, валюта және ақша нарығы. Талданған 3 жыл аралықта бағалы қағаздар нарығында және валюта нарығында оң өсу динамикасы байқалды, ақша нарығындағы операциялардың көлемі төмендеген.
Алайда, ақша нарығындағы транзакциялардың үлесі басымды екенін ескеру керек және олар биржалық сауданың жалпы көлемінің 85% -дан 90% -на дейін көлемін жауып отыр.
Ақша нарығы
Шетел валютасы нарығы
Бағалы қағаздар нарығы
2019 ж
2018 ж
2017 ж
0,00
9,43
4,48
3,78
8,13
2,28
10,52
80,00
60,00
40,00
20,00
86,09
85,67
89,58
100,00
Сурет 8 - Қор нарығының құрылымы
Ескерту - дерек көзі [14]
Бағалы қағаздар нарығы биржалық операциялар құрылымында 2,28% - дан 4,4% -ға дейін ауытқиды, бұл сауданың жалпы қаржылық көрсеткіштеріне шамалы әсер етеді.
8.1 Қазакстан Республикасы кор биржасынын кызметтері, операциялар. Депозитарий қызметі
Қор биржа сауда-саттықты ұйымдастырушы ретінде өзінің функцияларын орындау арқылы шарт жасасуға жағдайын жасайтын орын. Қор биржасы- бағалы қағаздарды айналысқа шығаруға және инвесторлар мен кәсіпкерлер арасындағы өзара іс-қимыл жасауға арналған мамандандырылған ұйым. Ол жүзеге асырылатын сауда операцияларының заңдылығына кепілдік береді және қатысушыларға барлық қажетті құралдарды ұсынады.
2020 жылғы 1 қаңтардағы ақпараты бойынша Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығындағы қызметті жүзеге асыруға 73
лицензия берілген. Сонымен бірге, Бағалы қағаздар рыногы туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес лицензиясыз Бағалы қағаздар орталық депозитарийі АҚ жұмыс істейді [16]. Бағалы қағаздар нарығы қатысушыларының тізімін толық Қосымша А,Ә,Б көруге болады.
Жоғарыда көрсетілген кесте мәліметтері бойынша, 3 жыл аралықта банктер саны қысқаруына байланысты 4 қатысушысына азайды. Банктен тыс ұйыдары мүшелері осы зерттелу аралықта 2 қатысушыға төмендеген. Кастодинанттар саны және инвестициялық портфельді басқарушылар саны зерттелетін 3 жыл аралықта 1 қатысушысынан азайған.
Кесте 2
Бағалы қағаздар нарығына қатысушылар құрылымы
№
БҚН қатысушылары
2017 ж
2018 ж
2019 ж
2019
2018
2019
2017
1
2
3
4
5
6
7
1
Брокер-дилер барлығы, оның
ішінде:
45
41
39
-2
-6
2
Банктер
23
20
19
-1
-4
3
I категория қатарында
19
16
15
-1
-4
4
Банктен тыс ұйымдар
22
21
20
-1
-2
5
I категория қатарында
22
21
20
-1
-2
6
Кастодианттер
10
9
9
0
-1
7
Инвестициялық портфельді
басқарушы
21
21
20
-1
-1
8
Трансфер-агенттер
2
2
2
0
0
9
БҚ саудасын ұйымдастырушы
1
1
1
0
0
10
БҚН қаржы құралдары бойынша шарттар жасасу клиринг қызметі
1
1
1
0
0
11
БҚ орталық депозитарий
1
1
1
0
0
12
Барлығы
82
76
73
-3
-9
Ескерту - дерек көзі [14]
3 жыл аралықта бағалы қағаздар нарықта қатысушылар саны 9 қысқарып нәтижесінде 73 жеткен.
Қор нарығында институционалды инвесторларының қаржылық көрсеткіштеріне сипаттама беру үшін, олардың құрылымын талдаймыз. Анықталған нәтижелері бойынша бағалы қағаздар нарығы қатысушыларының көрсеткіштерін, 3 кестеге толтырамыз.
Кесте 3
01.01.2020 жыл бойынша институционалды инвесторларының қаржылық көрсеткіштері, млн.тенгемен
№
Институциона лды инвесторлар
ҚР МБҚ
ХҚҰ БҚ
ШЭ МБҚ
ҚР М
емес БҚ
ШЭ М
емес БҚ
БҚН
басқа құралда ры
Барлығ ы
1
2
3
4
5
6
7
8
9
1
Зейнетақы
4368006
361700
1235057
305609
8
301670
18398
934092
9
Активтері
2
ЕДБ
4129523
56072
426316
926581
132590
361719
603280
1
3
Сақтандыру (қайтасақтанд ыру)
Ұйымдары
256814
72717
20188
383266
39776
36443
809204
4
Инвестиция қорлары,оның
ішінде:
2578
3429
5006
15017
80024
5695
111749
5
Пай
2423
3035
4980
12353
79473
5250
107514
6
Акционер
155
394
26
2664
551
445
4235
7
БҚНКҚ
(ПУРЦБ)
20776
1835
4313
108874
11711
19843
167352
8
Барлығы:
8777697
495753
1690880
448983
6
565771
442098
164620
35
Ескерту - дерек көзі [14]
Кестеде көрсетілгендей зейнетақы активтері, екінші деңгейлі банктер, сақтандыру ұйымдары, инвестиция қорлары, оның ішінде: пай, акционер, бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларының қаржылық көрсеткіштері ұсынылған.
3 кестеде берілгендей, бағалы қағаздарға салынған зейнетақы активтерінің жалпы сомасы 9,340,929 млн. теңгені құрады. Сонымен бірге, бағалы қағаздарға салынған зейнетақы активтерінің жалпы көлемінің 46,76% - Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздары, 32,72% - Қазақстан Республикасы эмитенттерінің мемлекеттік емес бағалы қағаздарына орналастырылды.
Бағалы қағаздарға салынған екінші деңгейдегі банктердің (ЕДБ) активтері 6 032 801 млн. теңгені құрады. Бұл ретте, бағалы қағаздарға салынған ЕДБ жиынтық активтерінің 68,5% - Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздарына инвестициялар, 15% -дан астамы - Қазақстан Республикасы эмитенттерінің мемлекеттік емес бағалы қағаздарына инвестициялар жасалды.
12,4
1,1
2,6
65,1
7,0
11,9
2,3
31,7
3,1
4,5
71,6
9,0
2,5
68,5
7,1
13,4
47,4
5,1
13,2
4,5
46,8
0,9
15,4
3,9
32,7
6,0
4,9
2,2
3,2
100%
80%
60%
40%
20%
0%
ҚР МБҚ
ХҚҰ БҚ
0,2
ШЭ МБҚ ҚР М емес БҚ ШЭ М емес БҚН басқа
БҚ құралдары
Зейнетақы активтері ЕДБ
Сақтандыру (қайтасақтандыру) ұйымдары Инвестиция қорлары БҚНКҚ (ПУРЦБ)
Сурет 9 - Бағалы қағаздар нарығы институционалды инвесторларының саламдар құрылымы
Ескерту - дерек көзі [14]
Бағалы қағаздарға салынған сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының активтері 809,204 млн. теңгені құрады. Сонымен бірге, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының бағалы қағаздарға салынған активтерінің 31,74% - Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздарына, 47,36% - Қазақстан Республикасының мемлекеттік емес бағалы қағаздарына инвестицияланды.
Бағалы қағаздарға салынған инвестициялық қорлардың және бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларының (БҚНКҚ) активтері сәйкесінше 111,749 млн.теңге және 167.352 млн.теңгені құрады. Бұл ретте инвестициялық қорлардың бағалы қағаздарға салынған активтерінің басым бөлігі шетел эмитенттерінің мемлекеттік емес бағалы қағаздарына инвестициялар болды - 71,61% немесе 80,024 млн. теңге. БҚНКҚ бағалы қағаздар нарығында инвестицияланған активтер құрылымында Қазақстан Республикасы эмитенттерінің мемлекеттік емес бағалы қағаздарына инвестициялар басым, 65,06% құрайды, бұл 108,874 млн.
Жоғарыда берілген 9 суреттегі мәліметтер бойынша, үлестері бойынша қарастырсақ инвестициялық қор басқарушылары шетел эмитенттерінің мемлекеттік емес бағалы қағаздарына 71,6% көлемінде ең жоғары салымдар жасаған, бұл агрессивті саясатын жүргізун көрсетеді мұнда негізінен максималды табыс алуын көздеп отыр. Үлестеріне қарай екінші орында, Қазақстан Республикасы мемлекеттік бағалы қағаздарына ЕДБ 68,5% мөлшерінде салым жасаған, олар екі мақсатын көздейді бірінші өтімділік көрсеткіштері нормативтерін орындайды, екінші міндетті түрінде аз болсада табыс алады. Үшінші орында Қазақстан Республикасының мемлекеттік емес
бағалы қағаздарына БҚНКҚ 65,1% көлемінде салымдар жасаған, бұл прогматикалық тұрғыда табыстылығы жоғарды отандық компаниялырдың бағалы қағаздарынан пайда табуын көздеп отыр.
Кесте 4
2017 - 2019 жылдар аралықта айалымдағы мемлекеттік бағалы қағаздар көлемі, млн.тенгемен
№
МБҚ эмитенттері
2017 ж
2018 ж
2019 ж
Ауытқу
20192017 (+,-)
сомасы
%
1
2
3
4
5
6
7
1
Барлығы айналымда, оның ішінде:
9680197
9723575
10643865
963668
109,96
2
Ұлттық банк ноталары
3957073
3521623
3418560
-538513
86,39
3
Қаржы министрлігі БҚ
5598088
6012879
7010083
1411995
125,22
4
Жергілікті атқарушы органдардың БҚ
125036
189073
215221
90185
172,13
Ескерту - дерек көзі [14]
Қор нарығына толық сипаттама беру мақсатында, енді эмитенттер тұрғысына зерттеу жасаймыз. Отандық мемлекеттік бағалы қағаздар эмитенттері қор нарығында басымды орын алады, сондықтан олардың қаржылық көрсеткіштерін талдаймыз және 4 кестеде көрсетеміз.
4 кестеде берілген мәліметтері бойынша, 2019 жылы қаржы министрлігі ең көп бағалы қағаздарын шығарды 7010083 млн.теңге көлемінде, зерттелетін 3 жыл аралықта ведостваның қарызы 125,22% өскен немесе ақшалай 1411995 млн. теңгеге жоғарлады. Екінші орында Ұлттық банк ноталары 3418560 млн.теңге мөлшерінде, бұл қаржы министрлігі көрсеткішінен 2 есе төмен, сонымен қоса зерттелетін аралықта қарыз мөлшері 14,6% қысқарған. Ал жергілкті атқару органдары шығарған бағалы қағаздары көлемі төмен болса да, 2019 жылы ең жоғары өсу қарқынын 172,13% көрсетті немесе берешек 215221 млн.теңге құрады.
2020 жылдың 01 қантарға қарағанда жалпы мемлекеттік бағалы қағаздарын айналымға шығарылған көлемі, 10 643 865 млн.теңгеге жетті.
Зерттелетін аралықта эмиттенттердік бағалы қағаздар нарығында белсенділігін байқау мақсатында, олардың эмиссия жиілігін салыстырамыз.
Сауда секторлары бойынша эмиссия көрсеткіштерінің ауытқуын, 5 кестеде көрсетеміз. Төмендегі кестеде акциялар секторы, борыштық бағалы қағаздар секторы, инвестиция қорлары бағалы қағаздар секторы, халықаралық қаржы ұйымдары бағалы қағаздар секторы, мемлекеттік бағалы қағаздар секторы бойынша эмитенттердің эмиссия жасаған көрсеткіштері ұсынылған.
Кесте 5
2017 - 2019 жылдар аралықта сауда секторы бойынша эмитенттердің эмиссия жасаған көрсеткіштері
№
Сауда секторлары
2017 ж
2018 ж
2019 ж
2019
2017
2019
2018
шығар
саны
эмитент
саны
шығар
саны
эмитент
саны
шығар
саны
эмитент
саны
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
1
Акциялар секторы
120
103
127
110
138
122
18
11
2
Борыш БҚ секторы
257
62
247
62
256
71
-1
9
3
Инвестиция қорлары БҚ
секторы
6
5
7
6
11
8
5
3
4
ХҚҰ БҚ секторы
8
2
14
3
30
5
22
3
5
МБҚ секторы
234
18
231
18
214
23
-20
5
6
Барлығы
625
190
626
199
649
229
24
39
Ескерту - дерек көзі [14]
5 кестеде берілгені бойынша, зерттелетін 3 жыл аралықта ең көп борышты бағалы қағаздар секторында 256 рет жасалған, екінші МБҚ секторында 214 рет, ал акция нарығында эмиссия 138 рет шығарылған. Өсу қарқыны бойынша ең жоғары көрсеткіш 2017-2019 жылдарын салыстырғанда ХҚҰБҚ секторы шығарған, бірақ көлемі бойынша айтарлықтай көп емес. Екінші акция секторында эмиссия саны 18 өскен. Осы аралықта МБҚ секторы және борыш БҚ секторлары бойынша эмиссия саны тіпті қысқарған, олар сәйкесінше 20 және 1 санына азайған.
Сауда сектры бойынша эмиссиясы ауытқу динамикасын салыстырмалы түрінде, 10 суретте елестетеміз.
Төмендегі 10 суретте берілгені бойынша эмиссия шығарылымымен қоса, эмиттенттер құрылымында өзгерістері байқалады. МБҚ секторында эмиттенттер саны 3 жыл аралықта 18 ден 23 дейін көбейген, ХҚҰБҚ секторында 2 ден 5 дейін жоғарлаған. Инвестициялық қорлары бағалы қағадар нарығының эмитенттері, борыш БҚ және акциялар секторы бойынша көрсеткіштері жоғарлады, сәйкесінше 3-ке, 9-ға және 19 санына өскені ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1 Бағалы кағаздардың ұғымы мен мәні
Бағалы қағаздар - бұл мүліктік құқықты жүзеге асыру немесе беру тек оны көрсеткен кезде мүмкін болатын, белгіленген нысандары мен міндетті деректемелерін сақтау арқылы куәландырылатын құжат. Тиісінше, бағалы қағаз тек оны көрсеткен кезде іске асыруды талап ету мүмкін болатын, нақты құқықтарды бекітетін құжат болып табылады. Бағалы қағаздармен байланысты құқықтың екі түрін ажыратады.
Бағалы қағаздардың негізгі функциялары: ақша капиталын қайта бөлу; оның иесіне басқару және ақпарат саласындағы қосымша құқықтарды беру; капиталға кіріс алу және капиталды қайтару құқығы болып табылады.
Бағалы қағаздардың мынадай айрықша белгілері болады: бұл құжат; бұл құжат анықталған нысандар мен міндетті деректемелерді сақтау арқылы жасалады; ол мүліктік құқықты куәландырады; мүліктік құқықтарды жүзеге асыру немесе беру тек осы құжатты көрсеткен кезде мүмкін болады.
Бағалы қағаздардың экономикалық мәні келесі сипаттамалардың көмегімен ашылады:
oo бағалы қағаздар меншік иесінің титулы (акциялар) нысанындағы мүліктік құқықтарды немесе құжат иесінің қарыздарының оны (облигация) шығарған адамға қатынасы түріндегі мүліктік құқықтарды көрсететін, ақшалай құжаттардан тұрады.
oo бағалы қағаздар қаражатты инвестициялау туралы мәлімдейтін құжаттар қызметін атқарады. Олардың инвестициялық процестегі рөлі үлкен. Олардың көмегімен жеке және заңды тұлғалардың ақшалай қаражаттары шынайы материалдық объектілерге айналады.
oo бағалы қағаздар - бұл нақты активтерге қойылатын талаптарды көрсететін құжаттар.
oo бағалы қағаздар - кіріс әкеледі, олардың иесі үшін капитал болады [1, 201 б.].
Бағалы қағаздар оның иесіне екі түрлі құқық береді: оның номиналын қайтару және осы номиналдан кіріс алу құқығы және айналым жасау, яғни осы бағалы қағазды басқа иесіне беру құқығы. Сонымен, бағалы қағаз дегеніміз бұл
- капиталдың, оның тауарлық, өндірістік, ақшалай нысандарынан ерекшеленетін және соның орнына берілуі, нарықта тауар ретінде айналымда болуы және кіріс әкелуі мүмкін болатын, әрекетінің нысаны. Оның мәні мынада: капитал иесінде капиталдың өзі болмайды, бірақ оған бағалы қағаз нысанында құжатпен бекітілген барлық құқық болады.
Бағалы қағаздардың негізгі қасиеттері (сапасы):
Өтімділік - бұл бағалы қағаздың сату жолымен ақшалай қаражатқа айналу қабілеті.
Бағалы қағаздардың айналымдылығы - бұл оның сатып алу-сату пәні (акциялар, облигациялар) немесе төлем құралы (чектер, вексельдер) ретінде болу қабілеті.
Нарықтық сипаты - бұл бағалы қағаздардың еркін сатылу және нарықта сатып алыну құқығы. Бағалы қағаздардың негізгі түрлері нарықтық болып табылады. Бірақ кейде бағалы қағаздар айналымы шектеулі болуы мүмкін, мұндай бағалы қағаздарды оны шығарғаннан басқа ешкімге сатуға болмайды. Мұндай бағалы қағаздар нарықтық емес болып табылады.
Бағалы қағаздардың сериялылығы бағалы қағаздарды олар барлық жерде мүлдем ұқсас болатын сериялармен, біркелкі топтармен көп мөлшерде шығаруды білдіреді.
Бағалы қағаздардың кірістілігі - бұл оның иесінің кіріс алуға құқығын жүзеге асыру дәрежесі.
Бағалы қағаздардың экономикалық деректемелеріне: тіршілік ету нысаны, тіршілік ету мерзімі, тиістілігі, номинал, міндетті тұлға, беретін тұлға жатады. Техникалыққа: бағалы қағаз иелерінің құқығын жүзеге асыруға қызмет көрсететін ұйымның реттік нөмірлері, мекенжайы, қолтаңбалары, мөрлері, атаулары жатады. Деректемелердің кейбіреулерінің болмауы құжатты бағалы қағаз мәртебесінен айырады [2, 154 б.].
Заманауи әлемдік тәжірибеде бағалы қағаздардың барлық көптүрлілігі екі үлкен класқа бөлінеді: негізгі және бағалы қағаздар туындылары.
Негізгі бағалы қағаздар - бұл негізінде қандай да бір нақты активке (ақша, капитал, тауар, мүлік) мүліктік құқық жататын бағалы қағаздар. Негізгі бағалы қағаздар өз кезегінде біріншілік және екіншілік болып бөлінеді. Біріншілік бағалы қағаздар ішіне бағалы қағаздардың өздері кірмейтін, нақты активтерге негізделеді. Бұлар, мысалы, акциялар, облигациялар, вексельдер, кепілге салынатындар және басқалары. Екіншілік бағалы қағаздар - бұлар біріншіліктің негізінде шығарылатын бағалы қағаздар. Бұл бағалы қағаздардың өздеріне арналған бағалы қағаздар: бағалы қағаздарға арналған варранттар, жазылу құқықтары, депозитарлық қолхаттар, стриптер, эмитенттің опционы және басқалары.
Бағалы қағаздар
Тұындылары
Қаржылық құралдар
Классикалық
Опциондар
Фьючерстер
Вексель
Жинақ сертификаты
Борышты Үлесті
Корпоратив Акция
облигациясы
Варранттар
Мемлекеттік облигациясы
Сурет 1 - Бағалы қағаздардың қызмет ету түрлері
Ескерту - дерек көзі [3, 281 б]
Туынды бағалы қағаздар - бұл аталған бағалы қағаздың негізінде жатқан, биржалық актив бағасының өзгеруіме н байланысты туындайтын мүліктік құқықты (міндеттемені) білдірудің құжаттамалық нысаны. Туынды бағалы қағаздар және құрал-саймандары нақ ты капиталға емес, нарықтық болжамдардың негізінде болашақтағы капиталға құқық береді. Туынды құрал- саймандарға: депозитарлық қолхаттар, опциондар; фьючерстер; форвардтар; варранттар; конвертацияланатын акциялар мен облигациялар жатады [3, 255 б.]. Мемлекеттік облигация мемлекеттік қарыз шартын куәландыратын заңдық нысан болып табылады. Ол облигация иесінің (қарыз берушінің) қарыз алушыдан (осы жағдайда мемлекеттен) оған қарызға берілген ақша қаражатын немесе өзге мүлікті (қарыз шартына байланысты) белгіленген пайызды (немесе өзге мүліктік құқықтарды) қарызды айналымға шығару жағдайларымен
көзделген мерзімде алуға құқығын куәландырады.
Облигация - оның иесінің облигацияны шығарған адамнан көзделген мерзімде облигацияның номиналдық құнын немесе өзге мүліктік баламасын алуға құқығын куәландыратын бағалы қағаз. Сондай-ақ, егер ол купондық облигация болса, номиналдық құнынан онда белгіленген пайызды алуға құқығы (немесе басқа да мүліктік құқығы).
Вексель - бұл вексель берушінің вексельмен көзделген мерзім басталғанда қарызға алынған ақшалай соманы төлеуге ештеңемен шарттастырылмаған міндеттемесін куәландыратын бағалы қағаз. Чек - бұл чек берушінің банкке онда көрсетілген соманы чекті ұстаушыға төлеуіне ештеңемен шарттастырылмаған өкімінен тұратын бағалы қағаз.
Жинақ (депозиттік) сертификаты - бұл банкке енгізілген салым сомасын және белгіленген мерзім өткенде сертификатты ұстаушының салым сомасын және сертификатта уағдаласқан пайызды алу құқығын куәландыратын, бағалы қағаз.
Коносамент - бұл тасымалданатын жүктерге иелік ету құқығын куәландыратын, халықаралық практикада қабылданған стандартты нысандағы құжат, бағалы қағаз. Акция - оның иесінің (акционердің) акционерлік қоғамның дивидендтер түріндегі таза пайдасын алуға, акционерлік қоғамды басқаруға қатысуға және оны таратқаннан кейін қалған мүліктің бір бөлігін, акционерлердің алуға құқығын бекітетін эмиссиялық бағалы қағаз [4, 133 б.].
Кепілге салынатын - ипотека туралы шартқа (жылжымайтын мүлікті кепілге салу) сәйкес, оның иесінің ақшалай міндеттемені немесе онда көрсетілген мүлікті алуға құқығын куәландыратын атаулы бағалы қағаз.
Эмитент опционы - бұл онда көзделген мерзімде және (немесе) онда көрсетілген мән-жайлар басталған кезде, оның иесінің осындай опцион эмитентінен акциялардың белгілі бір мөлшерін эмитенттің опционында анықталған баға бойынша сатып алуға құқығын бекітетін эмиссиялық бағалы қағаз. Опцион атаулы бағалы қағаз болып табылады. Инвестициялық пай - бұл инвестор ұсынатын пайлардың мөлшеріне тепе-тең қор мүлкінің құнының мөлшерінде ақшалай қаражат алуға инвестордың құқығын куәландыратын, атаулы бағалы қағаз.
Бағалы қағаздар түрлі белгілердің жиынтығынан тұрады, әрі олар соған сәйкес жіктеледі.
1. Қызмет ету мерзіміне байланысты мерзімді және мерзімсіз бағалы қағаздар деп ажыратылады. Мерзімді - бұл оларды шығару кезінде қызмет ету мерзімі белгіленетін бағалы қағаздар. Мерзімсіз - бұл айналымда болу мерзімі шектелмеген бағалы қағаздар, яғни олар мәңгі немесе шығару кезінде күні анықталмаған өтеу кезі өткенге дейін қызмет етеді (мысалы, акциялар).
2. Қызмет ету нысанына байланысты құжаттық және құжатсыз бағалы қағаздар деп ажыратады. Құжаттық немесе қағаздық - бұл бланкі түрінде қолма-қол құжаттық нысанда шығарылатын бағалы қағаздар. Құжатсыз немесе қағазсыз бағалы қағаздар - бұл қолма-қолсыз нысанда шығарылатындар.
3. Иелік ету тәртібіне байланысты атаулы, ұсынушылық және ордерлік бағалы қағаздар деп ажыратады. Атаулы бағалы қағаз - бұл иесінің аты бланкіде және эмитенттер тіркелімінде тіркелген бағалы қағаздар. Ұсынушылық бағалы қағаздар - бұл иесінің аты тіркелмейтін бағалы қағаздар. Аталған бағалы қағазды ұсыну оған бекітілген құқықты жүзеге асыру үшін жеткілікті. Ордерлік бағалы қағаз - бұл оған табыстау жазбасын - индоссамент жасау жолымен басқа адамға берілетін атаулы бағалы қағаз. Ордерлік бағалы қағаздардың мысалы вексель мен чек болып табылады.
4. Пайдалану типіне байланысты инвестициялық және инвестициялық емес бағалы қағаздар деп ажыратады. Инвестициялық - бұл капитал ретінде, яғни кіріс алу мақсатында ақша салу үшін объекті болып табылатын бағалы қағаздар. Инвестициялық емес - бұл тауарлық немесе басқа нарықтарда есеп айырысуға қызмет көрсететін бағалы қағаздар. Оған вексельдер, коносаменттер, қоймалық куәліктер жатады.
5. Шығару тәсіліне және нысанына байланысты эмиссиялық және эмиссиялық емес бағалы қағаздар деп ажыратады. Эмиссиялық бағалы қағаздарды әдетте, ірі топтамалармен, көп мөлшерде шығарады, дербес орналастырады, құқықтарды жүзеге асыру мерзімдері әртүрлі болады. Әдетте бұлар - акциялар, облигациялар. Эмиссиялық емес бағалы қағаздарды даналап, дербес немесе шағын топтамалармен шығарады (вексель, чек, коносамент).
6. Эмитент түріне, яғни бағалы қағаздарды шығаратындарға - мемлекет, корпорация немесе жеке тұлғаларға байланысты мемлекеттік және мемлекеттік емес бағалы қағаздар деп ажыратады. Мемлекеттік бағалы қағаздар - бұл әдетте, мемлекет шығаратын облигациялардың әртүрлі түрлері. Мемлекеттік емес бағалы қағаздар - бұл компаниялар, банктер, ұйымдар және кейде жеке тұлғалар айналымға шығаратын бағалы қағаздар.
7. Айналымдылық дәрежесіне байланысты нарықтық немесе еркін айналымдағы, нарықтық емес және шектеулі нарықтық, яғни айналым мүмкіндігі шектеулі бағалы қағаздар деп ажыратады.
7.1 Бағалы кағаздар нарығының кәсіби катысушылары
Бағалы қағаздар нарығының жұмыс істеу тетігі - бұл әртүрлі нарық субъектілерінің қор операцияларын жүзеге асырумен байланысты өзара әрекет етуі. Бұл тетік қолданыстағы заңнамамен реттеледі. Ол ұлттық экономикадағы, мемлекеттің қаржы саясатындағы қор нарығының даму тұжырымдамасына байланысты болады. Оның жұмысының тиімділігі көбіне бағалы қағаздар нарығы инфрақұрылымының даму деңгейімен айқындалады.
Бағалы қағаздарға құқықтың өтуіне байланысты экономикалық қатынастарға түсетін жеке және заңды тұлғалар бағалы қағаздар нарығының қатысушылары болады [5, 366 б.].
Бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушылары -- заңды тұлғалар, оның ішінде қызметтердің келесі түрлерін іске асыратын кредиттік ұйымдар:
oo брокерлік қызмет;
oo дилерлік қызмет;
oo бағалы қағаздарды басқару бойынша қызмет;
oo өзара міндеттемелерді анықтау бойынша қызмет (клиринг);
oo депозитарлық қызмет;
oo бағалы қағаздар иелерінің тізілімін жүргізу бойынша қызмет;
oo бағалы қағаздар нарығындағы сауданы ұйымдастыру бойынша қызмет.
Эмитенттер
Инвесторлар
Өздері реттелетін нарық ұйымдары
Қор делдалдары
Брокер
Дилер
Басқару компания
Нарықты мемлекеттік
реттеу органдары
Бағалы қағаздармен нарықтағы операция
Нарықтың инфрақұрылымын ұйымдастыру
Нарықты ұйымдастырушылар
Есеп орталықтары
Депозитарии тіркеушілері
Басқалары
Сурет 2 - Бағалы қағаздар нарығының қатысушылары
Ескерту - дерек көзі [5, 401 б.]
Бағалы қағаздар нарығының қатысушыл арын бес негізгі топқа топтастыруға болады:
oo эмитенттер - бағалы қағаздардың айналымға біріншілік шығуын жүзеге асырады;
oo инвесторлар - бұлар қашан да бағалы қағаздарды сатып алушылар;
oo қор делдалдары - бұлар эмитенттер мен инвесторлардың арасында байланыс қамтамасыз ететін және тиісті делдалдық қызмет түрлеріне (брокерлік және дилерлік қызметтер) мемлекеттік лицензиялары бар саудагерлер;
oo брокерлер - бұл операцияларды клиенттің қаражатының есебінен жүзеге асыратын, бағалы қағаз нарығының қатысушылары (тек заңды тұлға брокер бола алады);
oo дилерлер - бұл бағалы қағаздармен операцияларды өз қаражатының есебінен жүзеге асыратын, бағалы қағаз нарығының қатысушылары (тек коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға дилер бола алады);
oo инфрақұрылымды ұйымдастырушылар;
oo реттеу және бақылау ұйымдары.
Эмитенттер - айналымға бағалы қағаздар шығаратын және оның иелерінің алдында міндеттеме көтеретін бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушылары. Әдетте эмитенттер заңды тұлғалар болады.
Іс жүзінде эмитенттер - бұл жалпы алғанда оны шығару сату-сатып алу мәмілесімен міндетті түрде ілесе жүруі қажет болмаса да, бағалы қағаздардың алғашқы сатушылары. Эмитент ұғымында тек бағалы қағаздарды шығаруға емес, эмитенттің ол бойынша міндеттемелер қабылдауына да, ендеше бағалы қағазбен, оның иесімен, сатып алушымен байланысты белгілі бір құқықтарды алуға ерекше көңіл аударылады. Әдетте эмитенттер заңды тұлғалар болады, алайда бағалы қағаздардың кейбір түрлерін азаматтар да (жеке тұлғалар) айналымға шығара алады [6, 547 б.].
Инвесторлар - өздерінің бос капиталдарын немесе жинаған ақшаларын бағалы қағаздарға салатын бағалы қағаздар нарығының қатысушылары, заңды және жеке тұлғалар. Инвестор, егер ол бағалы қағаздарды өзі шығаратын болса, әрі эмитент те бола алады.
Инвестор қашанда бағалы қағаздарды иеленуші (сатып алушы) бола алады, алайда оны сатып алушының барлығы инвестор бола алмайды. Инвестор, егер ол бағалы қағаздарды өзі шығаратын болса, әрі эмитент те бола алады және эмитент егер өз капиталын басқа эмитенттердің бағалы қағаздарына инвестициялайтын болса, әрі инвестор да бола алады. Егер эмитентті белгілі бір үлестегі шарттылықпен оның бағалы қағаздарын алғашқы сатып алушы деп атауға болса (іс жүзінде көбіне оны эмитенттің өзі емес, оған уәкілетті тұлға сатады), ал инвестор, әдетте, ешқашанда бағалы қағаздардың соңғы сатып алушысы бола алмайды. Ол нарықтағы жағдайға, түрлі бағалы қағаздардың бағасы мен табыстылығына байланысты үнемі біресе сатушының, біресе сатып алушының рөлін атқарады. Сондықтанда эмитенттерді тек бағалы қағаздарды сатушылармен, ал инвесторларды - тек оларды сатып алушылармен теңестірген дұрыс емес.
Эмитенттер де, инвесторлар да бір мезгілде бағалы қағаздар нарығындағы сатушылар да және сатып алушылар да болады. Нарық қатысушыларын эмитенттер мен инвесторларға бөлу бағалы қағаздарды сату-сатып алуға
қатысты олардың жағдайы бойынша емес, әрбір бағалы қағаздар бойынша мүліктік құқықтар мен міндеттемелерге қатынасы бойынша жүргізіледі.
Қор делдалдары - бұлар эмитенттер мен инвесторлардың арасында байланыс қамтамасыз ететін және тиісті делдалдық қызмет түрлеріне (брокерлік және дилерлік қызметтер) мемлекеттік лицензиялары бар бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушылары;
Брокерлер - бұл бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларды тапсырыс немесе комиссия шарттарына сәйкес клиенттің қаражатының есебінен жүзеге асыратын қор делдалдары. Брокер табысты комиссиялық сыйақы түрінде алады.
Брокер бағалы қағаздарды орналастыру қызметін көрсеткен жағдайда брокер шартпен көзделген мерзімде орналастырылмаған бағалы қағаздарды өз есебінен сатып алуға құқылы.
Дилерлер - бұл бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларды өз қаражатының есебінен жүзеге асыратын қор делдалдары. Олардың табысы бағалы қағаздарды сату бағасы мен сатып алу бағасының арасындағы айырманы құрайды.
Басқарушы компаниялар - бұл тапсырыс бойынша және өз клиенттерінің мүдделері үшін бағалы қағаздарды жәненемесе бағалы қағаздарды сатудан түскен немесе оларды сатып алуға арналған ақшалай қаражатты сенімгерлікпен басқару қызметтерін жүзеге асыратын қор делдалдары.
Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын ұйымдастыруды екі топқа бөлуге болады: тек сол нарыққа қызмет көрсететін ұйымдар - олар есеп айырысу орталықтары, депозитарийлар, тіркеушілер; және осыны қоса алғанда, көптеген нарыққа бірден қызмет көрсететін ұйымдар - олар ақпараттардың электрондық жүйелері, газеттер, журналдар, заң қызметі және т.б.
Бағалы қағаздар нарығын ұйымдастырушылар - бағалы қағаздарды сатып алу-сату мәмілелерін жасауға ықпал ететін ұйымдар [7, 198 б.].
Бағалы қағаздар нарығын ұйымдастырушыларға қор биржалары мен биржадан тыс нарық ұйымдастырушылары жатады. Дамыған елдердің бағалы қағаздар нарығындағы орталық буын қор биржалары болып табылады. Қор биржаларын ұйымдастыру нысандары әртүрлі, бірақ олардың барлығы эмитенттер, олардың қаржылық жағдайлары, бағалы қағаздар рейтингі туралы ақпараттарды шоғырландырады, бағалы қағаздарды сатушылар мен сатып алушылардың арасында делдал қызметін атқарады, саудаға қажетті жағдайлар, оның қатысушыларына белгілі бір кепілдік жасайды, бұл тұтас бағалы қағаздар нарығының өтімділігін арттырады.
Есеп айырысу орталықтары - Есеп айырысу-клирингтік ұйымдары, шығындарды, тәуекелдер деңгейін азайтып, есеп айырысу уақытын қысқарта отырып, ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығының қатысушыларына есеп айырысу қызметін көрсетеді. Фьючерстік келісім-шарттармен және биржалық опциондармен сауда жасау кезінде есеп айырысу-клирингтік ұйымдарының қатысуы міндетті. Есеп айырысу-клирингтік ұйымдарының мүшелері әдетте банктер, қаржы компаниялары, қор және фьючерстік биржалар болады.
Бағалы қағаздар нарығы қатысушыларының осы тобына эмитентпен келісім бойынша нақты күнге атаулы бағалы қағаз иелерінің тізілімін жүргізетін тіркеуші-ұйымдар да жатады. Тіркеушінің міндеті - тізілімді дәл және уақтылы жасау және шығарылған бағалы қағаздар бойынша міндеттемені орындау үшін оны эмитентке беру. Осы тізімге сәйкес акционерлік қоғам, мысалы, дивидендтер төлейді және акционерлердің жалпы жиналысына шақыртулар жібереді. Бағалы қағаздар нарығында бұл функцияны бағалы қағаздардың сертификаттарын сақтау және оларға меншік құқығын есепке алу, сондай-ақ табыстармен есеп айырысу және оларды бағалы қағаздар ескерілетін
депо шоты бойынша есептеу қызметтерін көрсететін ұйымдар болып табылатын депозитарийлар да орындай алады.
Депозитарий бағалы қағаздарды сақтау және бағалы қағаздарға меншік құқығының бір меншік иесінен екіншісіне өтуін және есепке алу қызметтерін көрсетеді.
7.2 Бағалы кағаздар нарығының институционалды инвесторлары және катысушылары.
Бағалы қағаздар нарығының да, кез келген басқа нарық сияқты ерекше тауарлардан - бағалы қағаздар және операцияны жүргізудің белгілі бір технологияларынан тұратын күрделі ұйымдастыру-құқықтық құрылымы бар. Сондықтанда, бағалы қағаздар нарығын анағұрлым толық сипаттау үшін оның қатысушыларының құрамы мен олардың арасындағы өзара байланысты көрсететін, оның ұйымдастыру құрылымын қарастыру қажет.
Бағалы қағаздар нарығының қатысушылары немесе субъектілері - бұл бағалы қағаздарды сататын және сатып алатын, олардың айналымы үшін жағдай тудыратын немесе мәмілелер бойынша есеп айырысу жүргізетін, бағалы қағаздармен мәміле жасауды және орындауды қамтамасыз ететін және осылайша бағалы қағаздарды шығаруға және олардың айналымына қатысты белгілі бір экономикалық қатынастарға түсетін, жеке және заңды тұлғалар [8, 241 б.].
Бағалы қағаздар нарығының институционалдық құрылымын қатысушылардың келесі тобымен көрсетуге болады:
oo эмитенттер (капиталды тұтынушы), яғни бағалы қағаздар шығару (эмиссия) жолымен ақша қаражатын тартуға мүдделі тұлғалар;
oo инвесторлар (капиталды жеткізушілер), яғни бағалы қағаздарды белгілі бір мақсатта сатып алушы адамдар;
oo бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымы, яғни эмитенттер мен инвесторлардың бағалы қағаздар нарығында өзара әрекеттесуін қамтамасыз ететін, мамандандырылған институттар;
oo осы нарықты реттейтін және бақылайтын жүйе.
Қаржы құралдарын сатушылар (эмитент, инвестор)
Реттеу және бақылау жүйесі
Нарықтың инфрақұрылымы
Қаржы құралдарын сатып алушыла (эмитент, инвестор)
Сурет 3 - Бағалы қағаздар нарығының институционалдық құрылымы
Ескерту - дерек көзі [9, 201 б.]
Қор нарығындағы эмитенттердің арасында бос капитал үшін үнемі күрес жүреді. Эмитенттердің бағалы қағаздарының сапасын нарық бағалайды, әрі эмитент неғұрлым сенімді болса, оның қағаздары солғұрлым тартымды болады, эмитенттер үшін оларды нарықта орналастыру солғұрлым жеңіл және арзан болады.
Инвесторлар -- уақытша бос ақша қаражаттары бар және оларды бағалы қағаздар сатып алуға салатын жеке тұлғалар мен ұйымдар.
Бағалы қағаздар нарығындағы инвесторлардың мақсаттары әртүрлі болуы мүмкін:
oo бағалы қағазға салынған капиталдан табыс табу;
oo салынған капиталды құнсызданудан сақтау;
oo бизнесті бақылауды қамтамасыз ету;
oo тәуекелдерді сақтандыру және т.б.
Бағалы қағаздар нарығында іс жүзінде нарық субъектілерінің жеке тұлғалардан бастап мемлекетке дейінгі барлық санаттары инвесторлар қызметін атқара алады, яғни жеке түлғалар да (азаматтар), сондай-ақ резидент және резидент емес заңды тұлғалар да инвесторлар бола алады.
Жеке тұлғаларды - дербес инвесторлар, ал заңды тұлғаларды - институционалдық деп атайды.
Мамандандырылған институционалдық инвесторлардың немесе келісім- шарттық жинақтау институттарының инвестициялау үшін артық ақша қаражаты болады, өйткені олардың қызметі өз клиенттерінің ақшалай қаражатын тарту, сақтау және көбейтуден тұрады. Негізгі және инвестициялық қызметті қоса атқаратын мамандандырылған институционалдық инвесторлардың құрамы, келесі 4 суреттен көруге болады [10, 281 б.].
Банктердің қаражатты бағалы қағаздарға инвестициялау мақсаты банк операцияларының өтімділігін қамтамасыз ету болып табылады. Коммерциялық банктер мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алады, сол арқылы бағалы қағаздардың өтімді және сенімді портфелін қалыптастырады. Табыс алу мақсатында тек қаржылық салымдармен айналысатын институтқа инвестициялық қор жатады.
ИНВЕСТОРЛАР
Дербес
Инвестициялық
интитутар
Интитуционалды
Мемлекет
Корпоративты инвесторлар
Мамандандырылған
интитутары
Кәсіпқой қатысушылар
Банктер
Қор
делдалдары
Инвестициялық компаниялар
Инвестициялық қорлар
Мамандандырылған қорлар және компаниялар (зейнетақы қоры,
Сурет 4 - Бағалы қағаздар нарығының инвесторлар құрамы
Ескерту - дерек көзі [10, 253 б.]
Банктердің инвестициялық қызметі келесі себептер бойынша едәуір тәуекелді болып табылады:
oo инвесторлар -- банктер ақшаны өтімділігі аса жоғары емес табысы жоғары қағаздарға салуы мүмкін болғандықтан, банк клиенттері өз қаражаттарын алғашқы талап бойынша алуға тәуекел етпейді;
oo бағалы қағаздар нарығында қысқа мерзімді, бірақ елеулі залалдар болған жағдайда, клиенттердің жылдам жылыстауының салдарынан банк банкроттық тәуекеліне тартылады;
oo банктердің бағалы қағаздарының портфелі көбіне болашағы белгісіз жақында құрылған қоғамның акцияларынан қалыптасады.
Отандық акциялар бағамы өсудің тұрақты үрдісіне ие болғандықтан, алып-сатарлық мүдде де болады. Банктердің қаражатты бағалы қағаздарға инвестициялау мақсаты банк операцияларының өтімділігін қамтамасыз ету болып табылады. Коммерциялық банктер мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алады, сол арқылы бағалы қағаздардың өтімді және сенімді портфелін қалыптастырады. Несиелік операциялардың едәуір тәуекелі бар деп есептеледі, сондықтанда банк ресурстарының белгілі бір үлесі өтімді активтер, атап айтқанда сенімді бағалы қағаздарға салымдар нысанында болуы тиіс. Қосымша кредиттік ресурстарға қажеттілік болған жағдайда банк оларды портфельдегі бағалы қағаздарды өткізу жолымен ала алады, ал кредиттік ресурстар артық болған кезде олардың тиісті бөлігін өтімділігі жоғары бағалы қағаздарға айналдыра алады.
Дамыған елдердің тәжірибесі бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушыларының басқаруымен көптеген ұсақ инвесторлардың қаражаттарын
шоғырландыру базасында бағалы қағаздардың бірыңғай ірі портфелін қалыптастыруды қамтамасыз ететін ұжымдық инвестициялау индустриясы ретінде инвестициялық қорлардың пайда болуымен бағалы қағаздарға инвестициялаудың өсуі байланысты екендігін көрсетеді [11, 311 б.].
Бағалы қағаздар нарығының ұйымдастыру инфрақұрылымы
Бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушылары
Қосалқы қызмет көрсету интитутары
Қор делдалдары
Бағалы қағаздар нарығын ұйымдастыру-техникалық қызметын қамтамасыз ету институттары
Ақпаратты және рейтинг агенттігі
Құқықты қолдаумен және бағалаумен
айналысатын компаниялар
Сурет 5 - Бағалы қағаздар нарығы инфрақұрылымының құраушы
элементтері
Ескерту - дерек көзі [11, 344 б.]
Бағалы қағаздар нарығы ең тәуекелі үлкен қаржы нарығының бірі болғандықтан, ал онда болып жатқан оқиғалар бүкіл экономикаға терең ықпалын тигізетіндіктен, бұл нарықтың жұмыс істеуі қатаң бақылауды және мемлекеттің, сондай-ақ бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушыларының өзін-өзі реттейтін ұйымдарының тарапынан да реттеуді қажет етеді.
Реттеу және бақылау органдары. Олардың қызмет етудегі мақсаты - нарықтың қолайлы дамуы үшін жағдай тудыру болып табылады.
2011 жылдан бастап тұтас қаржы нарығындағы және оның қор сегментіндегі қызметтерді ұйымдастырудың нормативтік-құқықтық өрісінде елеулі өзгерістер жүрді. Бұл өзгерістерге Қазақстанның ғаламдық қаржылық кеңістікке енуінің объективті қажеттілігі себеп болды, бұл қаржы нарығының инфрақұрылымдық элементтерін ұйымдастыру және реттеу стандарттарын қайта қарауды қажет етеді. Соған байланысты бағалы қағаздар нарығындағы кәсіби қызметтерді реттеуге арналған тәсілдерді өзгерткен федералдық заңдар қабылданды. Бағалы қағаздар нарығындағы кәсіби қызметтердің аталған жеті түрінің ішінен бесеуі қалды, ал қызметтің екі түрі - клирингтік қызмет және сауданы ұйымдастыру бойынша қызмет іске асыру нақты, сондай-ақ қаржы активтерінің нарығында да жүретін экономикалық қызметтің жекелеген түрі ретінде енді арнайы заңдардың негізінде қарастырылады [12, 228 б.].
1 ҚР БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ЭМИТЕТТЕР МЕН ҚАРЖЫ ҚҰРАЛДАРЫ
1.1 Акция, облигациялар және оларды шығару тәртібі
Отандық бағалы қағаздар нарығы дәстүрлі (акциялар, облигациялар, вексельдер және т.б.) қаржы құралдары айналымын қамтиды, олар қор биржасында саудаланады.
Қазақстандық бағалы қағаздар нарығында айналыста жүретін қаржы құралдарына сипаттама беру үшін, олардың көрсеткіштерін қарастырамыз.
Отандық бағалы қағаздар нарығының қаржылық көрсеткіштеріне сипаттама беру үшін, оның құрылымына талдау жасаймыз.
Отандық бағалы қағаздар нарығының қаржылық көрсеткіштерінің ауытқу динамикасы, 1 кестеде берілген.
Кесте 1
2017- 2019 жылдар аралықта Қазақстан қор биржасының сауда-айналымы көрсеткіштері
№
БҚ атаулары
2017 ж
2018 ж
2019 ж
Ауытқу 20192017
(+,-)
сомасы
%
1
2
3
4
5
6
7
1
Бағалы қағаздар нарығы
3450,4
4827,8
5286,8
1836,4
153,22
2
Акциялар
269,4
539,8
203,6
-65,8
75,58
3
Корпоративті борыш БҚ
1153,8
2309,4
2715,6
1561,8
235,36
4
Қазақстандық МБҚ
1985,8
1644,8
1823,7
-162,1
91,84
5
ХҚҰ облигациялары
40,2
101
540,2
500
1343,78
6
Инвестициялық қорлар БҚ
1,1
0,4
0,9
-0,2
81,82
7
Бағалы қағаздар туындысы
277,3
3
3
Ескерту - дерек көзі [14]
Берілген 1 кесте мәліметтері сәйкес, үш жыл аралықта ең жоғары өсу қарқыны халықаралық қаржы ұйымдарының облигациялары бойынша байқалады 1343,78% немесе 500,0 млн.теңге құрады. Бірақ жалпы бағалы қағаздар нарығында ХҚҰ облигацияларының үлесі көп емес, сондықтан сауда нәтижелеріне аса әсері жоқ. Екінші орында корпоративту борыш бағалы қағаздары 235,36% жоғарлады немесе ақшалай 1561,8 млн.теңге көбейді және 2019 жылы 2715,6 млн. теңге деңгейне жетті.
Басқа саудаланатын қаржы құралдары бойынша кері ауытқу динамикасы байқалады, мемлекеттік бағалы қағаздары зерттелетін үш жыл аралықта 8,2% төмендеген немесе 1823,7 млн. теңгеге кем саудаланған. Егер мемлекеттік бағалы қағаздарымен корпоративті борыш бағалы қағаздары өсу көрсеткіштерімен салыстыратын болсақ МБҚ 2017 - 57,5%, ал 2019 - 34,5%
дейін төмендеген, енді корпоративтік БҚ кірісінше 33,4% - 51,36% үлесі жоғарлаған.
Акциялар бойынша зерттелетін аралықта қаржылық көрсеткіштері 24,5% үлесі төмендеген немесе 65,8 млн. теңгеге қысқарған. Жалпы 2019 жылы акциялардың судасы 203,6 млн. теңгені құрады.
Жалпы отандық бағалы қағаздар нарығының қаржылық көрсеткіші, үш жыл аралықта өсу динамикасын көрсетті 153,2% немесе 1836,4 млн.теңгеге жоғарлады.
Қаржы нарығында саудаланатын бағалы қағаздар көрсеткіштеріне салыстырмалы талдау жасау мақсатында, олады түрлері бойынша 6 суретте елестетеміз.
2019 ж 2018 ж 2017 ж
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
3450,4
5286,8
4827,8
Бағалы қағаздар нарығы
203,6
539,8
269,4
Акциялар
1153,8
2715,6
2309,4
Корпоративті борыш БҚ
1823,7
1644,8
1985,8
Қазақстандық МБҚ
101
40,2
0,9
Инвестициялық қорлар БҚ 0,4
1,1
540,2
ХҚҰоблигациялары
277,3
3
Бағалы қағаздар туындысы
Сурет 6 - Бағалы қағаздар нарығының сауда айналымы
Ескерту - дерек көзі [14]
6 суретте берілген бойынша отандық бағалы қағаздар нарықта саудаланаты негізгі 3 құралы қарастырылады: мемлекеттік бағалы қағаздары, корпоративті және акциялар. 2019 жылғы нәтижесі бойынша халықаралық қаржы ұйыдарының бағалы қағаздарының көлемі 13,5 есе жоғарлаған, ал керісінше бағалы қағаздар туындылары өткен жылмен салыстырғанда 92 есе азайған. Ескеретін жағдай бұл қаржы құралдары нарықта алатын үлесі аз болғандықтан, олардың ауытқу қарқыны нарықтың көрсеткіштеріне аса әсер етпейді.
Бағалы қағаздар нарығы саудасына қатысушылардың қызығушылығы олардың мақсаттарына (өтімділік деңгейін сақтау) және айналымдағы қаржы құралдардың қасиеттеріне (табыстылық, тәуекелге) байланысты анықталады.
Осыған байланысты, бүгінгі күні қор нарығы өңдеушілерді эмитенттер немесе инвесторлар болып тартуға қызығушылық танытпай отыр, әсіресе шағын және орта бизнесті, дегенмен дамыған елдерде шағын және орта кәсіпорындар экономикалық өсу қарқынын, жалпы ұлттық өнімнің құрылымы мен сапасын анықтайды.
Отандық бағалы қағаздар нарығы айналымында пайдаланатын қаржы құралдарына сипаттама беру үшін, олардың құрылымына талдау жасаймыз.
Бағалы қағаздар құрылымының сала бойынша капитализация көрсеткіштерінің ауытқу динамикасын, 7 суретте көрсетеміз.
54,6
60
50,9
50
40
26,8
30
18,6
17
20
10,3
7,6
4,7
6,410
0,8
0,6
1,1 0,3
0,1
Энергетика
Қаржы
Телекоммуникация қызметін көрсету
Материалдар
Өндіріс
0
Тұтыну тауарлары Негізгі емес тұтыну
тауарлары
Акция Облигация
Сурет 7 - Бағалы қағаздар нарығының салалық құрылымы 01.01.2020 жылға, құраушы элементтері
Ескерту - дерек көзі [14]
7 суретте көрсетілгендей, капитализация үлесі бойынша қаржы саласы басымды келеді облигациялары көлемі 54,6%, ал акциялардың көлемі 18,6% құрады. 2020 жыл басына энергетика саласында ірі компаниялардың акцияларына 50,9%, ал облигациялар 26,8% үлесін құрады. Инвестицилар көлемі бойынша үшінші орында өндіріс саласына жүмсалды: облигациялардың мөлшері 10,3%, акциялрдың үлесі 7,6% құрады.
Материалдар саласы акцияларына инвестициялар 17,0% жетті, ал облигацияларға тек 0,6% құрады. Телекоммуникация қызмет көрсету және негізгі емес тұтыну тауарлары саласына инвестициялар көлемі акция бойынша 5% шамасында және облигация бойынша 6% шамасында үлестерін алып отыр.
Қор нарығында тек бағалы қағаздар саудаға түсіп қоймайды, сонымен қатар валюта бағамын анықтау үшін шетел валюталары жыне ақша капиталы сұранысты қанағаттандыру үшін саудаланады.
Қор нарығының қаржылық көрсеткіштерін салыстырмалы талдау жасау мақсатынды, олардың ауытқу динамикасын 8 суретте елестетеміз.
8 суреттен байқағанымыздай, қор биржасындағы операциялардың көлемі бойынша құрылымын 3 түрге бөлуге болады: бағалы қағаздар нарығы, валюта және ақша нарығы. Талданған 3 жыл аралықта бағалы қағаздар нарығында және валюта нарығында оң өсу динамикасы байқалды, ақша нарығындағы операциялардың көлемі төмендеген.
Алайда, ақша нарығындағы транзакциялардың үлесі басымды екенін ескеру керек және олар биржалық сауданың жалпы көлемінің 85% -дан 90% -на дейін көлемін жауып отыр.
Ақша нарығы
Шетел валютасы нарығы
Бағалы қағаздар нарығы
2019 ж
2018 ж
2017 ж
0,00
9,43
4,48
3,78
8,13
2,28
10,52
80,00
60,00
40,00
20,00
86,09
85,67
89,58
100,00
Сурет 8 - Қор нарығының құрылымы
Ескерту - дерек көзі [14]
Бағалы қағаздар нарығы биржалық операциялар құрылымында 2,28% - дан 4,4% -ға дейін ауытқиды, бұл сауданың жалпы қаржылық көрсеткіштеріне шамалы әсер етеді.
8.1 Қазакстан Республикасы кор биржасынын кызметтері, операциялар. Депозитарий қызметі
Қор биржа сауда-саттықты ұйымдастырушы ретінде өзінің функцияларын орындау арқылы шарт жасасуға жағдайын жасайтын орын. Қор биржасы- бағалы қағаздарды айналысқа шығаруға және инвесторлар мен кәсіпкерлер арасындағы өзара іс-қимыл жасауға арналған мамандандырылған ұйым. Ол жүзеге асырылатын сауда операцияларының заңдылығына кепілдік береді және қатысушыларға барлық қажетті құралдарды ұсынады.
2020 жылғы 1 қаңтардағы ақпараты бойынша Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығындағы қызметті жүзеге асыруға 73
лицензия берілген. Сонымен бірге, Бағалы қағаздар рыногы туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес лицензиясыз Бағалы қағаздар орталық депозитарийі АҚ жұмыс істейді [16]. Бағалы қағаздар нарығы қатысушыларының тізімін толық Қосымша А,Ә,Б көруге болады.
Жоғарыда көрсетілген кесте мәліметтері бойынша, 3 жыл аралықта банктер саны қысқаруына байланысты 4 қатысушысына азайды. Банктен тыс ұйыдары мүшелері осы зерттелу аралықта 2 қатысушыға төмендеген. Кастодинанттар саны және инвестициялық портфельді басқарушылар саны зерттелетін 3 жыл аралықта 1 қатысушысынан азайған.
Кесте 2
Бағалы қағаздар нарығына қатысушылар құрылымы
№
БҚН қатысушылары
2017 ж
2018 ж
2019 ж
2019
2018
2019
2017
1
2
3
4
5
6
7
1
Брокер-дилер барлығы, оның
ішінде:
45
41
39
-2
-6
2
Банктер
23
20
19
-1
-4
3
I категория қатарында
19
16
15
-1
-4
4
Банктен тыс ұйымдар
22
21
20
-1
-2
5
I категория қатарында
22
21
20
-1
-2
6
Кастодианттер
10
9
9
0
-1
7
Инвестициялық портфельді
басқарушы
21
21
20
-1
-1
8
Трансфер-агенттер
2
2
2
0
0
9
БҚ саудасын ұйымдастырушы
1
1
1
0
0
10
БҚН қаржы құралдары бойынша шарттар жасасу клиринг қызметі
1
1
1
0
0
11
БҚ орталық депозитарий
1
1
1
0
0
12
Барлығы
82
76
73
-3
-9
Ескерту - дерек көзі [14]
3 жыл аралықта бағалы қағаздар нарықта қатысушылар саны 9 қысқарып нәтижесінде 73 жеткен.
Қор нарығында институционалды инвесторларының қаржылық көрсеткіштеріне сипаттама беру үшін, олардың құрылымын талдаймыз. Анықталған нәтижелері бойынша бағалы қағаздар нарығы қатысушыларының көрсеткіштерін, 3 кестеге толтырамыз.
Кесте 3
01.01.2020 жыл бойынша институционалды инвесторларының қаржылық көрсеткіштері, млн.тенгемен
№
Институциона лды инвесторлар
ҚР МБҚ
ХҚҰ БҚ
ШЭ МБҚ
ҚР М
емес БҚ
ШЭ М
емес БҚ
БҚН
басқа құралда ры
Барлығ ы
1
2
3
4
5
6
7
8
9
1
Зейнетақы
4368006
361700
1235057
305609
8
301670
18398
934092
9
Активтері
2
ЕДБ
4129523
56072
426316
926581
132590
361719
603280
1
3
Сақтандыру (қайтасақтанд ыру)
Ұйымдары
256814
72717
20188
383266
39776
36443
809204
4
Инвестиция қорлары,оның
ішінде:
2578
3429
5006
15017
80024
5695
111749
5
Пай
2423
3035
4980
12353
79473
5250
107514
6
Акционер
155
394
26
2664
551
445
4235
7
БҚНКҚ
(ПУРЦБ)
20776
1835
4313
108874
11711
19843
167352
8
Барлығы:
8777697
495753
1690880
448983
6
565771
442098
164620
35
Ескерту - дерек көзі [14]
Кестеде көрсетілгендей зейнетақы активтері, екінші деңгейлі банктер, сақтандыру ұйымдары, инвестиция қорлары, оның ішінде: пай, акционер, бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларының қаржылық көрсеткіштері ұсынылған.
3 кестеде берілгендей, бағалы қағаздарға салынған зейнетақы активтерінің жалпы сомасы 9,340,929 млн. теңгені құрады. Сонымен бірге, бағалы қағаздарға салынған зейнетақы активтерінің жалпы көлемінің 46,76% - Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздары, 32,72% - Қазақстан Республикасы эмитенттерінің мемлекеттік емес бағалы қағаздарына орналастырылды.
Бағалы қағаздарға салынған екінші деңгейдегі банктердің (ЕДБ) активтері 6 032 801 млн. теңгені құрады. Бұл ретте, бағалы қағаздарға салынған ЕДБ жиынтық активтерінің 68,5% - Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздарына инвестициялар, 15% -дан астамы - Қазақстан Республикасы эмитенттерінің мемлекеттік емес бағалы қағаздарына инвестициялар жасалды.
12,4
1,1
2,6
65,1
7,0
11,9
2,3
31,7
3,1
4,5
71,6
9,0
2,5
68,5
7,1
13,4
47,4
5,1
13,2
4,5
46,8
0,9
15,4
3,9
32,7
6,0
4,9
2,2
3,2
100%
80%
60%
40%
20%
0%
ҚР МБҚ
ХҚҰ БҚ
0,2
ШЭ МБҚ ҚР М емес БҚ ШЭ М емес БҚН басқа
БҚ құралдары
Зейнетақы активтері ЕДБ
Сақтандыру (қайтасақтандыру) ұйымдары Инвестиция қорлары БҚНКҚ (ПУРЦБ)
Сурет 9 - Бағалы қағаздар нарығы институционалды инвесторларының саламдар құрылымы
Ескерту - дерек көзі [14]
Бағалы қағаздарға салынған сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының активтері 809,204 млн. теңгені құрады. Сонымен бірге, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының бағалы қағаздарға салынған активтерінің 31,74% - Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздарына, 47,36% - Қазақстан Республикасының мемлекеттік емес бағалы қағаздарына инвестицияланды.
Бағалы қағаздарға салынған инвестициялық қорлардың және бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларының (БҚНКҚ) активтері сәйкесінше 111,749 млн.теңге және 167.352 млн.теңгені құрады. Бұл ретте инвестициялық қорлардың бағалы қағаздарға салынған активтерінің басым бөлігі шетел эмитенттерінің мемлекеттік емес бағалы қағаздарына инвестициялар болды - 71,61% немесе 80,024 млн. теңге. БҚНКҚ бағалы қағаздар нарығында инвестицияланған активтер құрылымында Қазақстан Республикасы эмитенттерінің мемлекеттік емес бағалы қағаздарына инвестициялар басым, 65,06% құрайды, бұл 108,874 млн.
Жоғарыда берілген 9 суреттегі мәліметтер бойынша, үлестері бойынша қарастырсақ инвестициялық қор басқарушылары шетел эмитенттерінің мемлекеттік емес бағалы қағаздарына 71,6% көлемінде ең жоғары салымдар жасаған, бұл агрессивті саясатын жүргізун көрсетеді мұнда негізінен максималды табыс алуын көздеп отыр. Үлестеріне қарай екінші орында, Қазақстан Республикасы мемлекеттік бағалы қағаздарына ЕДБ 68,5% мөлшерінде салым жасаған, олар екі мақсатын көздейді бірінші өтімділік көрсеткіштері нормативтерін орындайды, екінші міндетті түрінде аз болсада табыс алады. Үшінші орында Қазақстан Республикасының мемлекеттік емес
бағалы қағаздарына БҚНКҚ 65,1% көлемінде салымдар жасаған, бұл прогматикалық тұрғыда табыстылығы жоғарды отандық компаниялырдың бағалы қағаздарынан пайда табуын көздеп отыр.
Кесте 4
2017 - 2019 жылдар аралықта айалымдағы мемлекеттік бағалы қағаздар көлемі, млн.тенгемен
№
МБҚ эмитенттері
2017 ж
2018 ж
2019 ж
Ауытқу
20192017 (+,-)
сомасы
%
1
2
3
4
5
6
7
1
Барлығы айналымда, оның ішінде:
9680197
9723575
10643865
963668
109,96
2
Ұлттық банк ноталары
3957073
3521623
3418560
-538513
86,39
3
Қаржы министрлігі БҚ
5598088
6012879
7010083
1411995
125,22
4
Жергілікті атқарушы органдардың БҚ
125036
189073
215221
90185
172,13
Ескерту - дерек көзі [14]
Қор нарығына толық сипаттама беру мақсатында, енді эмитенттер тұрғысына зерттеу жасаймыз. Отандық мемлекеттік бағалы қағаздар эмитенттері қор нарығында басымды орын алады, сондықтан олардың қаржылық көрсеткіштерін талдаймыз және 4 кестеде көрсетеміз.
4 кестеде берілген мәліметтері бойынша, 2019 жылы қаржы министрлігі ең көп бағалы қағаздарын шығарды 7010083 млн.теңге көлемінде, зерттелетін 3 жыл аралықта ведостваның қарызы 125,22% өскен немесе ақшалай 1411995 млн. теңгеге жоғарлады. Екінші орында Ұлттық банк ноталары 3418560 млн.теңге мөлшерінде, бұл қаржы министрлігі көрсеткішінен 2 есе төмен, сонымен қоса зерттелетін аралықта қарыз мөлшері 14,6% қысқарған. Ал жергілкті атқару органдары шығарған бағалы қағаздары көлемі төмен болса да, 2019 жылы ең жоғары өсу қарқынын 172,13% көрсетті немесе берешек 215221 млн.теңге құрады.
2020 жылдың 01 қантарға қарағанда жалпы мемлекеттік бағалы қағаздарын айналымға шығарылған көлемі, 10 643 865 млн.теңгеге жетті.
Зерттелетін аралықта эмиттенттердік бағалы қағаздар нарығында белсенділігін байқау мақсатында, олардың эмиссия жиілігін салыстырамыз.
Сауда секторлары бойынша эмиссия көрсеткіштерінің ауытқуын, 5 кестеде көрсетеміз. Төмендегі кестеде акциялар секторы, борыштық бағалы қағаздар секторы, инвестиция қорлары бағалы қағаздар секторы, халықаралық қаржы ұйымдары бағалы қағаздар секторы, мемлекеттік бағалы қағаздар секторы бойынша эмитенттердің эмиссия жасаған көрсеткіштері ұсынылған.
Кесте 5
2017 - 2019 жылдар аралықта сауда секторы бойынша эмитенттердің эмиссия жасаған көрсеткіштері
№
Сауда секторлары
2017 ж
2018 ж
2019 ж
2019
2017
2019
2018
шығар
саны
эмитент
саны
шығар
саны
эмитент
саны
шығар
саны
эмитент
саны
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
1
Акциялар секторы
120
103
127
110
138
122
18
11
2
Борыш БҚ секторы
257
62
247
62
256
71
-1
9
3
Инвестиция қорлары БҚ
секторы
6
5
7
6
11
8
5
3
4
ХҚҰ БҚ секторы
8
2
14
3
30
5
22
3
5
МБҚ секторы
234
18
231
18
214
23
-20
5
6
Барлығы
625
190
626
199
649
229
24
39
Ескерту - дерек көзі [14]
5 кестеде берілгені бойынша, зерттелетін 3 жыл аралықта ең көп борышты бағалы қағаздар секторында 256 рет жасалған, екінші МБҚ секторында 214 рет, ал акция нарығында эмиссия 138 рет шығарылған. Өсу қарқыны бойынша ең жоғары көрсеткіш 2017-2019 жылдарын салыстырғанда ХҚҰБҚ секторы шығарған, бірақ көлемі бойынша айтарлықтай көп емес. Екінші акция секторында эмиссия саны 18 өскен. Осы аралықта МБҚ секторы және борыш БҚ секторлары бойынша эмиссия саны тіпті қысқарған, олар сәйкесінше 20 және 1 санына азайған.
Сауда сектры бойынша эмиссиясы ауытқу динамикасын салыстырмалы түрінде, 10 суретте елестетеміз.
Төмендегі 10 суретте берілгені бойынша эмиссия шығарылымымен қоса, эмиттенттер құрылымында өзгерістері байқалады. МБҚ секторында эмиттенттер саны 3 жыл аралықта 18 ден 23 дейін көбейген, ХҚҰБҚ секторында 2 ден 5 дейін жоғарлаған. Инвестициялық қорлары бағалы қағадар нарығының эмитенттері, борыш БҚ және акциялар секторы бойынша көрсеткіштері жоғарлады, сәйкесінше 3-ке, 9-ға және 19 санына өскені ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz