БАҚ-тағы ұлттық және діни алауыздықтың жазылу ерекшеліктерін зерттеу арқылы қоғамдағы дінаралық, ұлтаралық өшпенділіктің алдын алу
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Бұқаралық ақпарат құралдары қоғам өмірінде маңызды рөл атқарады. Бастапқыда қоғам арасындағы негізгі оқиғалар туралы халықты ақпараттандыру үшін құрылған БАҚ дами келе ақпарат көмегімен аудиторияның санасына әсер ете бастады. Бұл әсер-насихат әдістері арқылы жүзеге асырылады. Бұл әдістердің тигізіп жатқан оң әсерінен қарағанда, кері әсері басым. Себебі, адамдарды тек ақпараттандырып қана қоймай, әдістер арқылы сендіріп, бірнәрсеге үгіттеуде. Сондықтан әсіресе ұлттық және діни БАҚ-тың ұсынған материалына ерекше назар аудару керек. Өйткені, ұлттық және діни БАҚ қоғам арасындағы өткір мәселелерді, оның ішінде ұлтаралық,дінаралық қақтығыстарды жариялау аясында қоғамды ақпараттандырады, сендіреді, үгіттейді. Оған қоса қазіргі әлемде бұқаралық ақпарат құралдары бұқаралық санаға әсер етудің қуатты факторына және барлық таптаурындардың, соның ішінде этникалық, діни таптаурындардың қалыптасу көзіне айналды.
Соңғы жылдары Қазақстанда ұлтаралық, дінаралық өшпенділік пен адамдар арасындағы ксенофобияның әсерінен этносаралық, дінаралық шиеленістердің өсуі байқалады. Бұқаралық санаға осындай пікір пен көңіл-күйді енгізуде бұқаралық ақпарат құралдары маңызды рөл атқарады. Олар көбінесе этносаралық, діни шиеленісті өз мүддесіне қарай пайдалануға тырысатын саяси тұлғалардың қарамағында әрекет етеді. Сол үшін кей жағдайларда шиеленіс жайлы ақпарат қате сипатталуының куәсі болып жатамыз. Журналистер мемлекет ішінде болып жатқан оқиғаларды оқырманға обьективті ұсынып жатырмын деп ойлайды. Алайда көп жағдайда журналист мақала, жазбада өзінің жеке пікіріне негізделіп жазғанын байқаймыз. Бұл әрекетімен журналист қақтығыстардың барысына әсер етуі мүмкін. Ал журналистің этнос және дін тақырыптарында біліксіз, ұқыпсыз болуы, тараптардың бірінде наразылықтың туындауына әкелуі мүмкін. Бұл өз кезегінде адамдардың көшеге шығып, митингілер мен демонстрациялар ұйымдастырып, қақтығыстың ушығуына әкелуі мүмкін.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі бұқаралық ақпарат құралдарында өшпенділікті өршіту мақсатында "біздің ұлт""бөтен ұлт", "біздің дін"\"бөтен дін" критерийлерімен сипатталған жазбаларға негізделеді. Бұл жұмыс БАҚ-тағы ұлттық және діни алауыздықтың жариялануын талдауға арналған. Осыған байланысты, БАҚ-тағы ұлттық және діни алауыздық мәселелерінде кездесетін тілдік және сөйлеу құралдарын зерттеуге ерекше назар аударылады.
Дипломдық жұмыстың объектісі: ұлттық және діни алауыздық мәселелерін жазуда қолданылатын тілдік құралдар
Дипломдық жұмыстың пәні: теориялық зерттеулердің нысаны ретінде БАҚ-тағы ұлттық және діни ақпараттың берілу ерекшеліктері және БАҚ пен әлеуметтік желідегі өшпенділік тілінің белгілері
Дипломдық жұмыстың мақсаты: БАҚ-тағы ұлттық және діни алауыздықтың жазылу ерекшеліктерін зерттеу арқылы қоғамдағы дінаралық, ұлтаралық өшпенділіктің алдын алу
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
* БАҚ-тағы ұлттық және діни ақпаратты зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздеріне сипаттама беру;
* Ұлттық Заңнаманың дін мен этнос жайлы ақпаратқа қатысты құқықтық аспектілерін саралау;
* Тілдік сөйленістердің әдепсіздік ерекшеліктерін айқындау;
* БАҚ пен әлеуметтік желідегі тілдік агрессия мен қорлаудың белгілерін зерделеу;
* Ұлтаралық және дінаралық қарым-қатынастарды жазуда журналиске қойылатын талаптартарды қарастыру;
* БАҚ пен әлеуметтік желідегі ұлттық және діни алауыздықтың алдын алу жолдарын талдау.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы: жұмыс теориялық және практикалық бөлімнен тұрады. Теориялық бөлімде діни және ұлттық ақпарат деген не, діни және ұлттық ақпараттағы тілдік агрессия деген не, өшпенділік тілі деген не оларды қалай жіктейді және пайдаланады деген сұрақтарға жауап берілген, сондай-ақ дін мен этнос жайлы ақпаратқа қатысты құқықтық аспектілері егжей-тегжейлі талданған.
Ал практикалық бөлімде ұлтаралық және дінаралық қарым-қатынастарды жазуда журналиске қойылатын талаптар қарастырылып, айқындалды. Сондай-ақ БАҚ пен әлеуметтік желідегі ұлттық және діни алауыздықтың алдын алу жолдары ұсынылды.
Жұмыстың әдістемелік-методологиялық негіздері.
Жұмыстың зерттеу әдістері: зерттелетін мәселеге жүйелі және кешенді көзқарас, салыстырмалы талдау және статистикалық талдау.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңыздылығы:
Жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады
1 БАҚ-ТАҒЫ ҰЛТТЫҚ ЖӘНЕ ДІНИ АҚПАРАТТЫҢ БЕРІЛУ СИПАТЫ
1.1 БАҚ-тағы ұлттық және діни тақырыптың проблематикасы
Қоғамның әлеуметтік, рухани өмірін ақпарат тарату қызметінсіз көзге елестету қиын. БАҚ мәтіндері, жазбалары мемлекет ішіндегі болып жатқан өзгерістерге назар аудартып, аудиторияның ойына ықпал ету арқылы қоғамдық пікір қалыптастыруда. Әсіресе қазіргі цифрландыру заманында БАҚ-тың қоғамға, әлеуметке тигізер әсері көбейді. БАҚ-тың осы қоғамға, әлеуметке деген ықпалының нәтижесінде этникалық, діни стереотиптер кеңінен тарауда. Бұндай әрекеттің жағымды да, жағымсыз да салдарын көріп жатырмыз. Бұндай таптаурындардың әсері жалпы қоғамдағы белгілі бір топтарға, әлеуметке тікелей әсер етеді. БАҚ адам құқықтарын қорғауда, зорлық-зомбылықты алдын алуда, бірлік пен ынтымақтық орнатуда шешуші рөл атқарады. Сол секілді қоғам арасында түсінішпеушілік пен өшпенділікті қоздыруы да мүмкін. Осыған сәйкес бұқаралық ақпарат құралдарының фунциялары бар. БАҚ функциялары - бұл БАҚ-тың қоғам алдындағы міндеттерінің жиынтығы және оларды орындау сипаты. БАҚ-тың негізгі әлеуметтік функциясы - қоғамның оңтайлы жұмыс істеуі үшін халықтың өзекті ақпаратқа қажеттіліктерін қанағаттандыру. Журналист жеке адамның, топтардың және қоғамның қажеттіліктері мен мүдделерін ақпарат арқылы қанағаттандырады, яғни ол қажетті ақпаратпен таныстырады. Адамдардың білім көкжиегін кеңейтеді, оны мәдени білімімен байытады, оқиғаның өзектілігі мен маңыздылығын ашады. Ақпарат арқылы қоғамдық пікір мен қоғамдық сананы қалыптастыра алады.
Қоғамдық пікір - бұл адамдардың белгілі бір уақыттағы құбылыстарға, оқиғаларға, процестерге, яғни қазіргі тарихты құрайтын барлық нәрселерге қатынасын қамтитын қоғамдық сананың нақты көрінісі. Сонымен қатар, ашық көрінетін іс-әрекеттер мен ұстанымдарды жақтауы немесе оларға қарсы болуын айтамыз [1].
Бұқаралық ақпарат құралдары әлеуметтік сананы қалыптастырудың тиімді құралы болып табылады, өйткені олар әлеуметтік қатынастар жүйесін реттеуге ықпал ететін толерантты немесе қайшылықты бейнелерді, идеяларды, құндылықтарды, нұсқаулықтарды таратушылар ретінде әрекет етеді. Бұқаралық ақпарат құралдарының көмегімен қоғамда құрылған этникалық және діни бейнелер, идеялар, таптаурындар, мифтер, құндылықтар көбінесе эмоционалды түрге ие. Осының нәтижесінде адамдарда этникалық және діни қадір-қасиет, мақтаныш, реніш, қорқыныш сияқты сезімдер оянады. Бұл әсіресе қоғамда шиеленісті оқиға орын алған кезде, мысалы, ұлтаралық, дінаралық қақтығыс кезінде айқын көрінеді. Сондықтан көпұлтты және зайырлы қоғамда бұқаралық ақпарат құралдарының маңызды міндеттерінің бірі - этнос және дін жайлы ақпарат беруде толерантты бағыт ұстану.
Алайда қазақ БАҚ мәтіндеріндегі тілдік-менталдық кеңістіктің, мәтінді және тақырыпты беру мәселесі қоғамда даулы мәселе:
* Тақырып пен мәтін арасындағы байланыстың болмай қалуы, яғни автор оқырманды тақырып арқылы өзіне баурап, өз жұмысының көп қаралым жинағанын қалайды. Алайда мәтін ішіндегі тілдік бейне, кеңістік мүлде басқа мәселені қозғап кетеді.
* Мәтін арасында кездесетін милизм және эмоциналды аспектілер. Бұл қоғамда болып жатқан ақпараттарды қазақ БАҚ-на жеткізу кезінде түрлі милизмдерді пайдалану арқылы оқырман жүрегінен орын табуға тырысады. [2]
Бұқаралық ақпарат құралдарында этника мен дінді бейнелейтін материалдар үшін жауапкершілік авторларға жүктелген. Материалды аудитория қалай қабылдайтыны ақпаратты көрсету формасына байланысты. Сондықтан да, ұсынылған ақпаратыңыз азаматтардың адамгершілік-моральдік құқықтарының тапталуына, нәтижесінде моральдік, материалдық зардап шегуіне түрткі болмауы керек. Бұл әсіресе этникалық және діни материалдардағы негізге алу керек мәселелердің бірі.
Мемлекет тұтастығы халықтың тұтастығы мен діннің тұтастығына тәуелді. Республикамыз көпұлтты және көпдінді қоғамнан тұрады. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев айтқандай: Қазақстан - бұл ортақ мекен, ортақ ұлт пен діннің тоғысқан жері. Барлық қазақстандықтарды ұлтаралық және дінаралық келісімдерді сақтауға шақырамын. Бұл біздің мәңгі құндылығымыз[3].
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бастап бейбіт ел ретінде ядролық қарудан бас тартып, Семей сынақ полигонын жабу арқылы өзінің дербес ел екенін көрсетті.
Ядролық қаруды елден шығарудың себебін елбасы Нұрсұлтан Назарбаев өз кітабында келесідей түсіндіреді: Тарихи тәжірибе мен жай ғана парасат мынаны аңғартады: өзінің дарабоз немесе басқалардан артық екенін уағыздау идеясы, қандай пошымда, ашық, жабық пошымда жасалса да, өзінің өзі түбіне жетудің ең қысқа жолы [4].
Осылайша, 1991 жылдың 28 тамызы қабылданған жарғы мемлекеттік алдағы бағытын анықтап, оның халықаралық беделінің негізі болды. Кейін осы секілді мардымды, әрі достық ниеттегі әрекеттер ОБСЕ саммиті, БҰҰ Қауіпсіздік комитетіне мүшелік ету секілді ірі қадамдарға ұласты. Қазір мемлекеттің бейбіт саясаты ел үшін өз пайдасын тигізіп жатқаны да хақ. Мемлекеттің тұрақтылығы жолында оның сыртқы саясатынан өзге ішкі қаулылары мен қалыптасқан жағдайы да үлкен маңыздылыққа ие. Түрлі саяси жағдайларға байланысты көп ұлтты болған мемлекеттің сол тұрақтылық жолында елдің біртектілігін қамтамасыз ету мақсатында құрылған Қазақстан халқы ассамблеясы оған дәлел.
Қазақстаннның тарихи-мәдени келбеті, бүгіні мен болашағы, оның көпұлтты және конфессиялы ел ұғымымен тығыз байланысты. Қазақстан ең ірі көпұлтты мемлекеттердің бірі болып табылады. Бүгін Қазақстанда 140 этника мен 40 конфессия өмір сүруде. 140 этникалық қауымдастықтың әрқайсысы өзіне тән дәстүрге, руханият пен мәдениетке ие. Сондықтан біздің ел үшін ұлттық, діни қарым - қатынастарды араздықсыз, татулықта ұстау маңызды мәселелердің бірі. Көпдінді және көпұлтты қоғамды бейбіт әрі араздықсыз ұстау - ел келешегін анықтайтын негізгі фактор. Сол татулықты ұстап отырған саясатты құру ауыр, ал жою оңай. Жоюға да, нығайтуға да ықпал ететін негізгі тарап БАҚ өкілдері мен олар беретін ақпарат. Әсіресе этнос және діни мәселені баяндауда журналистке үлкен жауапкершілік жүктеледі.
Этностық ақпарат ұлттың өзін-өзі анықтай білуі, ұлттық және интернационалдық мүдделердің қиылысуы, ұлт арасындағы теңдік пен ұлттық мәдениеттерінің еркін түрде дамуына жағдай жасау мәселелерін қамтиды. Сондай-ақ, экономика, спорт, медицина, педагогика және қоғамдық өмірдің басқа да салаларын да қамтиды.[5]
Діни жаңалықтар дегеніміз - дін, сенім, руханият немесе діни этика мәселесі маңызды рөл атқаратын кез келген тақырып, хабарлама немесе оқиғакітап . Біздің елде 40 конфессия тіркелгендіктен, түрлі діни нанымдар мен дағдылар арасында айырмашылықтар бар екендігі факт. Сондықтан да Нұрсұлтан Назарбаев: Діннің тұтастығы - елдің тұтастығы: діни алауыздық ұлттық алауыздыққа апарып соқтырады [6], дей отыра ұлтаралық қарым-қатынас термині дінаралық қарым-қатынаспен сабақтас болып келетініне назар аударған. Этникалық және діни бұқаралық ақпарат құралдары әлеуметтік және саяси ақпараттық кеңістікте жұмыс істейтіндіктен барынша сақ болуды талап етеді. Ал артық немесе дәл айтылмаған сөз жағдайды ушықтырып, этникалық және діни негіздегі қақтығыстың туындауына және дамуына әкелуі мүмкін. Бұқаралық ақпарат құралдары тарататын діни және этникалық сипаттағы ақпарат дұрыс немесе қайшылықты, позитивті немесе негативті, жанашыр немесе айыптаушы болуы арқылы адамдарға және олардың дүниетанымына әртүрлі әсер етеді. Дұрыс ақпарат қандай да бір этникалық, діни топ өкілдерінің жағымды бейнелерін қалыптастыруға ықпал етеді, олардың өмір салтына, салт-дәстүрлеріне, этникалық тарихтың жетістіктеріне деген үлкен қызығушылық пен құрмет сезімін тудырады. Ол қоғамдағы этносаралық келісімді қалыптастыруға бағытталған. Ал қайшылықты ақпарат діни және этникалық айырмашылықтарды тудырады; халықтың әртүрлі топтарының этникалық үйлесімсіздігін насихаттайды. Белгілі бір діни, этникалық топ өкілдерін жағымсыз бейнемен байланыстырып, "қауіпті" деп олар жайлы ұнамсыз пікір қалыптастырады. Шынында да, баспасөздегі ақпараттың берілу формасы тікелей қоғамның көзқарасы мен іс-әрекетіне әсер етеді [7].
Баспасөздегі этникалық ақпараттың негізгі формалары:
- Ақпараттық хабарламалар. Бұл - этностың өміріндегі оқиғалар, олардың мәдениеті, экономикасы, саясаты туралы мақалалар;
- Этникалық лексема - ақпараттың маңызды құрылымдық элементтерінің бірі, оның көмегімен әртүрлі этникалық топтар мен олардың тұратын аймақтары туралы идеялар қалыптасады ("шешен қарақшылары, ауған террористері ");
- Этностардың бейнелері мен стереотиптері. Бұл белгілі бір топ өкілдері немесе бүкіл халық туралы жалпылама тұжырымдар;
- Этникалық идеялар;
- Иллюстрациялар [8, 58].
Бұқаралық ақпарат құралдарында көп кездесетін қателіктердің бірі - мақала авторы қажетсіз ақпарат арқылы белгілі бір этникалық, діни топты аудиторияға теріс қырынан таныстыруы. Оның мақсаты журналистердің қылмыстық сюжеттерді баяндағанда кейіпкерлерінің этникасына, нәсіліне, дініне оқырманның назарын аудартуы. Мәселен, abai.kz порталында жарияланған мақаланың тақырыбы: "Ұйғыр жігіттен зорлық көрген қазақ қызы" [9].
Бұл секілді жазбалар Алматы облысы Ұйғыр ауданында қазақ, ұйғыр жастарының арасында төбелестен кейін пайда болғанын айта кеткен жөн.
Тағы бір abai.kz порталында жарық көрген мақала атауы "Қазақстанда 400 мың этникалық қытай өмір сүріп жатыр". Авторы Нұрзат Тоғжан.
"Қазақстандағы мұнай өндірісінің 25%-ы қытайлық компаниялар үлесінде. Ал 2012 жылы ресейлік профессор А. Маслов Таяу жылдары Қазақстанға 5 млн қытай қоныстануы мүмкін деген болжам айтқан.
2014-2015 жылы қытайлық Хуанцю Шибао ресми басылымы Қазақстанда 400 мың этникалық қытай өмір сүріп жатыр деген.
Еліміздегі қытайлар қазақтардан 5 есе көп жалақы алады.
Жалпы статистика өзін талдауды қажет ететін материалдың құрылымы. Бірақ автор ешқандай анализ, түсіндірмесіз статистиканы келтірудің нәтижесінде оқырмандарда этникалық қорқыныш пен үрей пайда болды. Оған дәлел оқырмандардың қалдырған пікірлері: Тоқтату керек, барлығымыз осы сұмдықты, қара қытай қаптаса, сары қытаймен жылап көрісесің (орыстар) ; Қытайды миллиондап кіргізіп алсақ, онда құрыдық дей бер ; Барынша дискомфорт жасау керек оларға. Әзірше қолдан келері сол [10].
Жоғарыда ескеріп өткендей, ұлт, дін мәселелерін көтергенде барынша сақ болу керек. Белгілі бір ұлт немесе дін өкілдеріне қатысты сөздерді, фактілерді дұрыс қолданбау - мемлекет ішіндегі ұлтаралық түсінішпеушілікке, алауыздыққа алып келеді. Бұндай жағдаятта ақпараттың дұрыс берілмеуі арқылы түсінішпеушілік, қорқыныш туындап, дұшпандыққа ұласады. Одан кейінгі қадам - өзгеге , дұшпанға қорқыныш, ыза секілді эмоцияны бағыттау. Мақала астындағы оқырман қалдырған мына пікірге назар салсақ: Барынша дискомфорт жасау керек оларға. Әзірше қолдан келері сол. Байқағанымыздай, оқырманда жазбадан кейін этникалық эмоция пайда болған және эмоцияны дұшпанға бағыттауды қолдап отыр. Егер эмоция физикалық түрде бағытталса, бұл ұлт, дінаралық шиеленістің туындауы болып табылады.
Белгілі бір ұлт өкілдеріне қатысты болған даулы ақпаратты берудегі кішкене болсын қателік - мемлекет ішіндегі ұлтаралық түсініспеушілікке алып келеді. Зерттеу жұмысының өзектілігі де осы жерде. Қазіргі таңда осыған ұқсас мысалдар, өкінішке орай, көп. Соның жарқыны - 2019 жылы Қарағанды қаласында болған оқиға. Қазақ және армян ұлт өкілдерінің арасындағы тұрмыстық шиеленіс бұқаралық ақпарат құралдарының ұлт өкілдерін анықтауы салдарынан жағдай жалпыланып, біршама қиындықтар туғызған еді. Ел ішіндегі оқиға қаупі Арменияның сыртқы істер министрлігінің Қазақстанға жолдауымен аяқталды [11].
Осылайша тілшінің оқиға барысын жеткізудегі ұлт өкілдерін сипаттау немесе оны анықтау мемлекет жағдайына күрделі әсер етуі мүмкін.
Аталмыш зерттеу жұмысында талданатын мақала сондай жарияланымдар мен басылымдардың жинақтық бейнесі. Ел ішінде қазақ тілінде шығатын көптеген газет-журналдар мен ақпараттық порталдар жіберетін үлкен қателіктер легін көрсететін мысал - Аbai.kz порталының Қазақ, қайда барасың? мақаласы.
Жоғарыда аталып өткен порталда 2018 жылдың 7 қарашасында шыққан мақала авторы - Мырзан Кенжебай.
Қазақ, қайда барасың?
Қазақты бір құртса жақсысын - асыр, жаманын - жасыр деген сөз құртады. Бұл кәдімгі Крыловтағы "өгіз боламын" деп мақтанып-мақтанып, ісініп жарылып өлген бақа сияқты бол деген сөз ғой.
Осы бір Мәңгілік ел деген сөз де қазақты ұраншыл, лепірме, даңғой, дақпыртшыл, ішкен-жегеніне, той-томалақ, ас-садақа өткізгеніне, басында үйі бар, қарны тоқтығына мәз ұлтқа айналдыру үшін сайқал, билікке жағымпаз салдақы саясаткер-сымақтардың ойлап тапқан ақымақи сөзі. Әйтпесе, немене, анау азуы алты қарыс Америка, Украинаны 2-ге, Молдавияны 2-ге бөліп, "Казахстан - исконно русская земля" деп зәрін шашып, әлсін-әлсін дүниені дүрліктіріп отырмаса, ішкен "русская водкасы" бойына сіңбейтін Ресей, құмырсқадай қаптаған қалың Қытай, тіпті, қазір 35-млн-ға жетіп қалған тілі бір, діні бір, салт-дәстүрі бір Өзбекстан т.б. елдер мәңгілік емес уақытша елдер ме екен?. Қазақты осындай бас-көзсіз, сөзіне жауап бермейтін мақтаншақтық құртып тынатын шығар, сірә! Мұндай мақтаншақ ұлт тілім не боп барады, ата-бабамнан мирасқа қалған жер ту-талақай болды ғой, мына кішкентай сәбилерімнің ертеңі бұлыңғыр болып тұр ғой дегенді ойлауға қабілетсіз мәңгүрт күйге түсетінін биліктегілер жақсы біледі. Билікке керегі де сол.
Қазақстанның иелері Кремльде отыр. Астанадағылар - солардың атқарушы-орындаушылары. Бүгінде Қазақстан билігінде отырғандар әйтеуір бір күні не өлі, не тірілей кетер-ау. Бірақ Ресей, Кремльдегілер бұлардың орнына бұлардан өткен қолбала орындаушыларын әлдақа-ш-ш-ш-а-ан даярлап қойған. Қазақты жер бетінен жойып бітіретін бір мемлекет болса, ол - Ресей, бір ұлт болса, ол - орыстар . Өйткені, жойылып бітетін ұлттың ең әуелі тілі шұбарланады, олар бір-бірімен отарлаушы елдің тілінде сөйлесетін болады. Бұл ғылымда да, тарихта да дәлелденген. Соны біле тұра қазақ сорлы әлі күнге орысша сөйлесек мықты, күшті, білімді боламыз деп ойлайды. Қазір орысша сөйлеуді мода қып алған екі-ақ ұлт бар, жер бетінде. Олар қазақтар мен чукчалар.
Қазақты Елімізде тыныштық. Шүкір деген сөз тіркесі де құртып барады. Елінен де, жерінен де, жер-суының қазынасынан да, салт-дәстүрінен т.б. ұлттық бет-бейнесінен айрылғанын, үйіндегі кішкентай сәбилері шетел компанияларының болашақ құлдары екенін, ана тілі шұбарала, орысшаның аударма тіліне айналған тіл екенін, ал дінін арнаулы қызметтер шетелдердің тапсырмасымен бөлшек-бөлшек қылғанын түсінбей, түсінсе де елімізде тыныштық, шүкір, Украиндар жаман деу нағыз медленная смертьке, яғни, білдірмей, байқатпай келетін ажалға әкеле жатқанын түсінбей жүрген неткен милау, сөйте тұра неткен мақтаншақ ұлтқа айналдырды бізді 28 жыл ішінде?!
Мырзан Кенжебай
Abai.kz 7 Қараша, 2018
Мақаланың негізгі мақсаты - тіл мәселесінің мәртебесін көрсету. Тек сол мақсатта автор субъективті баға беру арқасында біршама қателік жіберген. Ол қателіктер салдары орасан зор болу ықтималдығы өте көп. Оған себеп - аталмыш порталдың оқырмандар арасындағы алатын орны. Zero.kz сайтының көрсеткіші бойынша материал шыққан айдағы оқырмандар саны 750 471 болған. Ол қазақ тілінде жазатын сайттар арасында 53 орынға ие болған. Осыншама аудиториясы бар БАҚ өкілінің кез келген сөзі үлкен маңыздылыққа ие.
Ендігі кезекте материал контентін сараласақ. Автор өз туындысында экспрессивті сөйлемдер мен эмоционалды сөз орамдарын қолданады. Оған негізгі себеп - Қазақстандағы қазақ тілінің жағдайы. Мақаланың негізгі нысаны - қазақ халқы, ал ашу себепкері - билік. Автор материалдың бірінші бөлімінде мәңгілік ел сөзінің билік ойлап тапқан құрал деген өзіндік баға береді. Сондағы мақсат - қазақты дақпыртшыл адам ретіндегі тәрбиелеу. Қазақ тілінде бұл сөз бірнеше мағынаға ие. Біріншісі - өсек-аяң деген мәнге ие болса, екіншісі - атақ, даңқ деген мағына береді. Материалда осы сөздің атақ, даңқ деген мағынасы қолданылған [12]. Ол бүгінгі биліктің ұлттық сана қалыптастыру салдары ретінде көрсетілген. Сол сөйлемдегі саясаткер-сымақтардың ойлап тапқан ақымақи сөзі деген сөз орамы арқасында автор билік өкілдерінің біліктілігіне күмән тудырады. Тілшінің пікірінше сол күмәнді билік қалыптастырған дақпыртшыл ұлт мақтану жолында тіл қадірін жоғалтады. Оны автордың мәңгүрт күйге түсіруді мақсат ететін билік өкілдеріне берген бағасынан көруге болады. Ол сөздің негізгі мағынасы - қазақ тілінде біреу - жарымес, топас, есуас [13]. Осылайша мақала иесі біліксіз биліктің күмәнді келешекке алып келетін саясатын сынауда.
Біршама ой тудыратын негізгі бөлім мақаланың келесі мағыналық бөлігінде көрсетілген. Бұл бөлімде автор орыс саясатын агрессор ретінде көрсетеді. Оны жоюшы мемлекет деп берген бағадан байқауға болады. Түсіндірме сөздікте жою сөзіне келесідей анықтама береді: жоқ ету, құрту, жоғалту[14]. Тиісінше, сол әрекет иесі оның нысанына залал тигізуші тарап.
Мақала соңында тілші орыс тілін сәнге айналдырған екі ұлт қана барын көрсетеді. Оның бірі қазақ болса, екіншісі чукча. Осы тұста соңғы аталған ұлттың қазақ ортасында біршама анекдоттың басты кейіпкері екендігін ескерген жөн. Ол анекдоттарда аталмыш ұлт өкілдері аңқаулық пен ақымақтық секілді қасиеттерге ие негізгі құрбан ретінде көрсетіледі. Сәйкесінше, тілшінің бұл таңдауы қазақ ұлтына тигізілген астарлы келемеждеу. Одан өзге автор келешек ұрпақты шетелдік компаниялар құлы ретінде көрсетеді. Бұл да бір орыс тілінің тигізген ықпалы жайындағы автордың берген бағасы.
Мақалада автор елдегі бүгінгі саяси және әлеуметтік жағдай үшін орыстар мен сол тарапты қолдаушы билікке кінә артады. Аталмыш әрекеттің қоғамға тигізер ықпалы үлкен. Бірі - ел ішіндегі орыс азаматтарына қалыптасатын негативті көзқарас болса, екіншісі - ұлтаралық тіл болып табылатын орыс тілін қолданыстан мәжбүрлі түрде шығару. Екі салдар да Қазақстанның бүгінгі саяси ахуалын түсіретіні анық. Одан өзге Ресей мемлекетіне бағытталған наразылық санының артуы екі ел арасындағы мәңгілік достық саясатын жоюға ықпал ететіні анық [15].
Мақала авторының ойы мына түйінге жақын келеді: Шыққан тегі мен өскен тарихының, әдет-ғұрпы мен мінез-құлқының, табиғи ортасы мен шаруашылығының, ең соңында, ұлттық ойлауы мен тілінің, дүниетанымының тығыз байланысы бір ұлт етіп ұйытқан кез келген халықта әлгі жеке адам сияқты ғұмыр бойы азат және тәуелсіз ел болуды, жұмыр жер бетінен, адамзат тарихынан өзіне лайықты орнын алуды армандап өтеді. Арманынан айырылған, сенім мен мұратын жоғалтқан адам да, халық та, мемлекет те дара тұлғалық қасиетінен айырылып, азып-тозып, ақырында жоғалып бітеді. [16]. Тек осы тұжырымдамадан айырмашылығы субъективті берілген баға мен негативті бейне қалыптастыруда.
Тағы бір мысал, Қордай ауданындағы этникалық қақтығыс. 2020 жылы ақпанның 7-жұлдызында Қордай ауданының Масаншы ауылында "қазақ-дүнген" қақтығысы орын алды. 70 адаммен басталған төбелеске басқа аудандардан "көмекшілердің" келуімен 300 адамға көбейді. Нәтижесінде 8 адам көз жұмып, 40-тан астам адам жарақаттанды. Осы қақтығыс туралы Abai.kz порталында "Қордайдағы оқиғаны жылы жауып қоюға болмайды" деген атпен мақала жарияланды. 2020 жылдың 10 ақпанында шыққан мақала авторы - Әбіл-Серік Әліакбар.
"...Бұған халық емес, 30 жылдан бері Қордай қазақтарының барлық мүддесін аяққа таптап, тек дүңгендерді ғана адам қатарына қосып келген барша билікте болған шенді-шекпенділер түгелдей кінәлі. Ең алдымен, қазақтың киелі шекарасында дүңгендерге этникалық қылмысты топ құрғызған, жергілікті қазақтарды кәсіпкерлікпен, диханшылықпен айналысуға мүмкіндік бермеген Қордай ауданында билік тізгінін бұрынғы және бүгінгі ұстағандар қатаң жазалануы керек.
Дұңғандар бұған дейін Қырғыз елінде де бейпілдік танытып, титулды ұлтты басынып, 2006 жылы Қазақстанға қашып бас сауғалаған еді. Енді жаңа отандарында бұрынғы әуендерінде басып, туымызды өртеп, ұстаздарымызды сабап, сексендегі ақсақалымызды таяққа жығып, полицейлерімізді адам деп санамайтын дәрежеге жетті. Бұны қазақ суыңды ішіп, құдығыңа түкіргендік дейді" [17].
Жазбадан қазақты жапа шегіп жүрген халық ретінде көрсету тенденциясы байқалады. Мұны қазақтілді халықтың қалыптасқан сипаттамасы деуге де болады. Мәселен, жарияланымда қорланып жүрген қазақ деген идеяны кездестіреміз. [18, 46 ] Автордың туындысы эмоционалды сипатқа ие. Оған себеп - қазақ пен дұнған арасындағы қарым-қатынас. Мақала үзіндісінде автор елдегі орын алған бүгінгі ұлтаралық жағдай үшін дұнғандар мен сол тарапты қолдаушы билікке кінә артады. Бұл үзіндіде автор дұнған ұлтын бөтен, басқыншы ретінде көрсетеді. Осы қателіктің нәтижесінде біршама адамдардың санасында дүнген ұлты жайлы теріс пікір қалыптасты. Бұған дәлел мақала астындағы оқырман пікірлері: "Дұнғандарды қуып тастау қажет, онда еш күмән жоқ", "Мына сайтта дұнген бауырымыз,дұнген ағайынымыз леп сарнайтын тексіз отыр. Атаңның басы бауырың. Дүнген нақ қарақытайдың өзі.", "Оларды бір елді мекенге жинамай, еліміздің түкпір-түкпіріне шашыратып жіберу керек", "Отандарына жіберу керек". Осы секілді мақала астындағы пікірлердің 70-80% негативті, дүнгендерге қарсылықты білдіруде.
Кезекті жазба zhasalash.kz медиа порталында жарияланған "Жалтақтық жарға жығады" атты мақала. 2020 жылы маусымның 4 шыққан мақала авторы - Азаматхан Әміртай.
"...Дегенмен еліміздегі осындай ара-тұра болып тұратын ұлтаралық қақтығыстардың негізгі өзегі қайда жатыр? Меніңше, мынада: қазақты биліктің өзі мойындамайды, менсінбейді, теперіш көрсетеді.Билік өз ана тілінде сөйлемейді. Қазақ тілі - олар үшін екінші сорттағы тіл. Ал мұны көргенөзге ұлт не істемейді?! Ал қазақты мұндай мүсәпір күйінен арылту үшін билік не істеуі керек? Бірінші, біз көп ұлтты мемлекетпіз деген әңгімені тоқтату. Қазақстанда бір ғана ұлт бар: ол - қазақ дегенге басымдық беру. Кемсітуге жол бермеу. Қазақ тілінің мәртебесін көтеру. Оны білу үшін қажет болса, тізеге сала отырып міндеттеу.
Екінші, әр ұлтқа жеке-жеке мектеп, театр ашып беріп, тіліңді, дініңді, мәдениетіңді ұмытпа, өркендет деп, оларды көкіректен итеріп, қазақтан алыстату саясатын доғару қажет. Өйткені өз тілінде мектебі, театры, мәдени ошақтары бар ұлт қазақтың қолтығына кіріп, тонның ішкі бауындай араласыпкетпейді. Ортада біртосқауыл тұрады.
Үшінші, бір мектеп (қазақ мектебі), бір тіл (қазақ тілі) және Бір ғанақазақ бағдарламасын мемлекеттік деңгейде жүзеге асыру. Бұл дегеніміз - өзге тілдегі мектептерді қысқарта отырып, түптің түбінде елімізде тұратын барлық ұлттың баласын бір мектепте, яғни қазақ мектебінде оқыту. Қазақ мектебінде оқыған бала біртілді,яғни қазақтілді болып шығады. Ал қазақ мектебінде оқып, қазақ тілінде сөйлеп, мәдениетін,тарихын, салт-дәстүрін біліп өскен өзге ұлттыңбаласы ешбір мәжбүрлеусіз қазақы ортаға сіңіп, жұтылыпкетпек. Осылайша біз өзге ұлттарды сіңіріп, жұтып, бір қазақ ұлтын жасай алмақпыз. Егер де осыған қолжеткізсек, ел ішінде ешқандай ұлтаралық қақтығысқа жолбермейтініміз белгілі" [19].
Жазбадан қазақты жапа шегіп жүрген халық ретінде көрсету тенденциясы байқалады. Мұны қазақтілді халықтың қалыптасқан сипаттамасы деуге де болады. Мәселен, жарияланымда қорланып жүрген қазақ деген идеяны кездестіреміз. Мақалада автор қазақ ұлтын мүсәпір ретінде сипаттайды.
Мүсәпір сөзі - өзгеріске түскен сөз. Қазіргі қазақ тіліндегі мүсәпір сөзінің мағынасы - жоқшылық зардабын көп тартқан, бейшара, қарып-қасер, сорлы, қайыршы. Мақалада автор тек қазақ ұлты үстемдікке ие болу керек идеясын алға тартады. Автор тарапынан ешқандай ұлт турасында теріс ақпараттар берілмеген. Алайда мақаланың мазмұны этникалық, конфессиялық топқа байланысты олардың құқықтарын шектеуге үндеу элементтері болғандықтан, бұл әрекет ұлттық, діни өшпенділікті қоздыру деп анықталады. Мақалада "этникалық қайта өрлеу" процесі көрінеді. Бұл секілді жазбаларда этностық топтардың шығу тегі мен тарихы, демографиялық ахуалы және олардың қазіргі және болашақтағы мүдделері туралы сөз қозғалып жатады. Мұндай материалдар, әдетте, белгілі бір топ өкілдерінің біртұтас санасын қалыптастыруға, яғни , оларды біртұтас тарих, біртұтас құндылықтар негізінде жұмылып әрекет етуге бағыттайды. Өкінішке орай, мұндай материалдар көбінесе теріс, әрі қайшылықты сипатта келеді. Мұндай материалдардың көмегімен көбінесе біртұтас мемлекет, халық бір психологиялық тұрғыда екіге бөлінеді - жергілікті және бөтен . Осындай ақпарат арқылы бір ұлттың үстемдік идеясы алға тартылады, бөтен ұлт өкілдеріне қарағанда, "жергілікті" ұлт өкілдеріне қажетті жеңілдіктер мен артықшылықтар берілу идеясы көтеріледі. Мұндай материалдардың қоғамдық қауіптілігі басым келеді. Журналистер, авторлар көтерген этникалық мәселе төңірегінде белгілі бір этнос өкілдері ұлттық құндылықтарын -- туған жерін, туған елін, дінін қорғау үшін бірігіп, жұмылады, тіпті, шеруге, көтеріліске ұласуы мүмкін. Көп жағдайда бұл негативті сипат алады. Осы сынды қазақ ұлтына бағытталған мақалалар көп. Олар да осы мақала сынды Қазақстанның тіл туралы, ұлтаралық татулық туралы немесе БАҚ туралы заңды бұзбайды. Соның шеңберінде ғана әрекет етуге көмектесетін басты қулық - әрекетке шақырмау. Себебі, осы мақалада автор орыс ұлтына қанша негативті бейне қалыптастырса да, адамдарды ол негативті білдіруге шақырмайды. Бірақ ол жаман бейненің қоғам санасына тигізетін залалы бәрібір бар. Көп жағдайда ой салатын жарияланымдар адресатқа қандай ой салып жатқаны үшін жауапкершілік алмайды. Ал ұлтаралық араздықты тудыратын - осындай екі ойлы мақалалар, себебі, жаман образ қалыптастырған соң оған қарсы әрекет болуы - тек уақыт талабы.
Дін ілімі (теология, грек сөзінен шыққан, құдай туралы ілім) барлық діндердің басты қағидаларын жүйеге келтіріп, негізін дәлелді етіп көрсетуге бағытталған діни теорияның жиынтығы [20].
Жалпы дін ілімі өте аумақты, адамның сеніміне негізделетін көп мәселелерді қамтитын ұғым. Құдайға және оның бірлігі мен барына сену, о дүниеге сену, мәңгілік өмірге, адам санасынан тыс, адам санасы қамти алмайтын дүниелерге сенуге негізделген.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін алғанға дейін барлық жұмыс жоспарларды дінге қарсы жүргізілген. Тарихтан белгілі мемлекет ішінде Дінге қарсы үгіт, насихатты жолға қою сынды шаралар жүргізіліп отырған. Алайда, біздің уақытта дін мәселесін көтеруде , яғни БАҚ арқылы дін жаңалықтарын тарату мен репортаждар жасау туралы түсініктер өзгерді. Бұрындары дін туралы жаңалықтар мен сараптамаларды тек діни өкілдерінің өкілеттілігінде болса, қазір дінге қатысты ақпаратты БАҚ-нан және әлеуметтік желіден табуға болады.
Кейбір дерек көздеріне жүгінсек, 2016 жылдың алғашқы тоқсаны ішінде шамамен 2200 діни ақпарат жарияланған екен. 2014 жылы дін тақырыбына қатысты 3650 ақпарат жарық көрсе, 2015 жылы бұл көрсеткіш 5071 санын көрсеткен. Демек, дін тақырыбындағы ақпараттар мен жаңалықтар топтамасының арта түсуі қоғамдағы дінге қатысты мәселелердің өзектілігін көрсетіп қана қоймай, қоғамдық, мемлекеттік, әлемдік көзқарасты қалыптастыруда БАҚ рөлінің жоғары екендігін аңғартуда.[21]
Сондықтан қоғамда, мемлекет ішіндегі қалыптасқан конфессия арасындағы тыныштықты, ынтымақты сақ - тауда бұқаралық ақпа - рат құралдарына жауапкершілік артылады. Әдетте, автор тарапынан жиі жіберілетін қателіктер- діни фактіні, терминді дұрыс қолданбау, күдікті, расталмаған материалды жариялау, маман иесінің кеңесіне жүгінбеу. Медиакеңістікті қателікке толы, әрі негативті діни ақпаратпен толтыру белгілі бір дін өкілдері турасында негативті ой қалыптасынуына әкеледі. Бұл әрекеттердің нәтижесінде қоғамның тыныштығына үлкен қауіп төнеді.
Бүгінгі таңда отандық журналистика саласында діни бағытты ұстанатын Иман, Ислам және өркениет, Шапағат-нұр, Рахмет самалы, Нұр сынды басылымдар мен islam.kz, muslim.kz, muftyat.kz ғаламтор сайттарының қалыптасқандығын көреміз. Республикамыздың барлық аймақтарында ҚМДБ-ға қарасты облыстық немесе аймақтық деңгейдегі діни сайттар қызмет етуде. Қазақстан ұлттық телеарнасында діни және зайырлы көзқарас пен тақырыпты ұштастыра білген Иман айнасы бағдарламасы, Асыл арна телеарнасы қызмет атқарып келеді. Сонымен қатар Көкжиек, Хикмет, Мұсылман, Ғибрат, Кәусар-саяхат мұсылман баспалары тарапынан бірқатар діни әдебиеттер шығарылуда. Осы орайда кейбір баспалардың белгілі бір діни көзқарастар мен ұстанымдарға негізделгендіктерін ескерген жөн. [22]
БАҚ арқылы жарияланатын ақпарат көмегімен қоғамдық сана, пікір, қалыптасатындығын ескеріп, діни мәселелерді көтеруде этикаға, заңға қайшы келетін, қоғам арасында түсініспеушілік тудыратын, дін арасында алауыздыққа әкелетін бірқатар мәселелерге баса назар аудару қажет.
Дін тақырыбының аясында жазылған мақалалардың көпшілігі діни киімге қатысты (әсіресе мұсылман киімі). Діни киім киінген адамдардың орта және жоғары оқу орындары сынды білім беру және мемлекеттік мекемелеріне кіруіне рұқсат беру мәселесі, соның аясындағы оқырман пікірталастары және діни киім киінген адамдардың әлеуметте алар орны жайлы сөз етіледі. Көп жағдайда, бұл тақырып төңірегінде жазылған мақалалар сыни тұрғыда, эмоционалды сипаттағы сөздер арқылы негативті мазмұнда жиі кездеседі. Мысалы, "Алаш айнасы" порталында жарық көрген "Хиджаб кию қазаққа қисынды ма?" мақаласы. 2014 жылы шыққан мақала авторы - Айнұр Төлеуғалиқызы. Автор мақалада Ағила Нұрғалиеваның пікірін келтіреді:
" - Классикалық исламда хиджаб кию міндеттелмеген. Құранда хиджаб жайлы нақты көрсетпегенімен, жалпы мұсылман әйелдері өзге ер адамдар назарын өздеріне аудармауы қажеттігі айтылады. Яғни әйелдің дене бітімі жабық болуы керек. Ал қазіргі бойларын тұмшалап, ел назарын аударып жүргендер классикалық исламның ұстанымына қайшы келеді. Бұл сәләфидтер немесе ислам діні туралы жетік білмейтін сауатсыздардың әрекеті. Мәселен, тұла бойларын қара түсті киіммен тұмшалағандар бала тұрмақ, ересектердің де қорқыныш сезімін оятады. Олар өздерінше, мен тек ерімнің құлымын деп ойлайды. Олар ешқашан өздігінен шешім қабылдай алмайды. Ал қазіргі ұзын етек, орамал тағып жүргендердің дені - сән қуып жүргендер. Олар қоғамнан өздерінше ерекшеленушілер. Керісінше, тұлғаларын киген киімдері арқылы көрсетіп, ел назарын еріксіз қаратады. Яғни мұсылмандық міндетті дұрыс орындамаушылар." Ағила Нұрғалиева[23]
Үзіндіде пікір авторы ерімнің құлымын деген жағымсыз, негативті таптаурынды қолданады. Биліктің бәрін еркектерге беріп, әйелдердің мүддесін, тіпті, назарға алмайтындай етіп көрсеткен. Автор сәләфидтер, сауатсыздар деген сөздерді қолдану арқылы, аудиторияның дін ұстанатын адамдарға деген жағымсыз сезімдерін қалыптастырады. Сонымен қатар, дін өкілдерін сауатсыз, заманауи уақыттан қалып кеткен, қоғамда орнын табуға талпынбайтын етіп көрсетеді.
Осы секілді дін мәселесі көтерілген мақалада соғыстың суреттері бейнеленіп, оқырман санасына психологиялық тұрғыда кері әсер етеді. БАҚ порталдарында, сайттарда оқырман назарын аударту мақсатында негізінен негатив контекстегі тақырыптар жариялайтынын байқаймыз.
Мысалы: Хиджаб кию қисынды ма?, Приказа носить хиджаб в Коране НЕТ!, Мировой джихад планируется в 2017 году (Диапазон, 19.08.2015), Одетая в хиджаб карагандинка срывала золотые серьги у малолетних девочек (Tengrinews.kz, 05 января 2021) , Мұсылман-гей... (Nur.kz, 21.09.2015), Польшалық дін қызметшілері "Гарри Поттер" мен "Сумеркиді" өртеді (Tengrinews.kz, 02 сәуір 2019), Иисус одобрил бы однополые браки (Tengrinews.kz, 08.07.2015), Алматы облысында ер адам хиджап киюден бас тартқан әйелін жауыздықпен өлтірді деген күдікпен ұсталды (Tengrinews.kz, 02 қараша 2016), Mercedes мінген мас дін иесі полициядан қашқан (Serke.org, 18.09.2015) деген секілді діни тақырыптар медиаконтетте көптеп кездеседі. Бұл секілді тақырыптар арқылы белгілі бір дін өкіліне баға беріледі жəне автордың сол объектіге қатынасы білінеді. Тақырыптардың көп бөлігі айыптау, қорлау бағытында кемсітетін мағынаны білдіреді.
Дегенмен, БАҚ өкілдері тарапынан жіберілген кейбір қателіктер мен олқылықтар халықтың діни ақпарат пен жаңалықтарды бұрыс түсініп, қоғамда резонанс қалыптастыруы мүмкін. Мысалы, Намазға жығылмағаны үшін баласын құрбандыққа шалды (Аltaynews.kz) деген тақырыптағы жаңалық Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы (ҚМДБ) тарапынан үлкен сын тудырған болатын. Мүфтият өз мәлімдемесінде: Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы халықты дініміздің беделін түсіру, мұсылмандар жайлы жағымсыз пікір қалыптастыру мақсатында қасақана таратылған қауесет сөзді негізсіз жаңалық ретінде жариялаған ақпарат құралдарын айыптайды және мұндай өрескел әрекетке жол бергендерді олардың ар-намысына қалдырады, - деп жауап берген болатын [24].
Бұл секілді бұқаралық ақпарат құралдарында кездесетін тәсілдер оқырмандардың, жалпы қоғамның дін ұстанатын адамдарға қарасты негативті ой, пікір, сезімдерін қалыптастырады. Нәтижесінде, дін ұстанатын топ өкілдері турасында таптаурындар қалыптасады. БАҚ-да жарияланған мақалаларда дін өкілдерін сауатсыз, әйелдердің ешқандай құқығы жоқ, қоғамда орнын табуға талпынбайтын етіп көрсетеді.
Діни азшылық топтарының мәселелері бұқаралық ақпарат құралдарында көп жағдайда діни азшылық өкілдерінің қатысуымен, бастауымен қақтығыс болса, діни топтардың өкілдері сотталып, түрмеге жабылғанда ғана қозғалады. Әдетте бұл материалдар стереотипке толы және кемсіту клишелер кездеседі. Мәселен, Дреничева Елизаветаның мәселесі. 2009 жылы 9 қаңтарда Алматы қаласының Алмалы аудандық соты Елизавета Дреничеваны діни тақырыпқа дәріс оқығаны үшін екі жылға бас бостандығынан айырды. Ресей азаматшасы Елизавета Дреничева "Шіркеулер бірлестігі" лекцияларын оқыған екен. Сот миссионер Дреничеваны Қылмыстық кодекстің әлеуметтік, ұлттық, нәсілдік және діни қақтығыстар тудыру туралы бабы бойынша айыптап үкім шығарды [25]. Осы оқиғадан кейін "Охота на ведьм. Дреничева Елизавета в Казахстане." fтты репортаж шықты. Медиакеңістікте "жалмауыз қамалды" деген сынды пікірлер көптеп кездесті.
Бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланатын материалдарда бұл қателіктер кішкентай болып көрінуі мүмкін. Алайды, нәтижесінде діни сауаттылығы төмен оқырман бұрмаланған, жалған ақпаратты тұтынады. Бұл аудиторияда бұрыс көзқарастардың, таптаурындардың қалыптастыруына әкеледі. Жәй көзбен қарағанда залалы жоқ таптаурын болып көрінгенімен, түптеп келгенде сол сөздер, таптаурындар арқылы медиакеңістікте, әлеуметтік желіде ксенофобияның өршуі көптеп байқалуда.. Мақала авторлары Қазақстанның тіл туралы, ұлтаралық татулық туралы немесе БАҚ туралы заңды бұзбаса да, мақала астындағы оқырман пікірлері белгілі бір діни тобына қатысты ашықтан-ашық кемсітіп, өшпенділігін білдіртіп жатқаны алаңдатпай қоймайды.
1.2 Ұлттық Заңнаманың дін және этнос жайлы ақпаратқа қатысты құқықтық аспектілері
Журналистік мәтіндегі ұлттық, нәсілдік және діни алауыздықты қоздырудың белгілері:
-Теріс этникалық стереотипті, ұлттың, нәсілдің, діннің теріс бейнесін қалыптастыру тәсілдері;
-Бір ұлттың артықшылығы немесе кемшілігі туралы пікірлер; -Жекелеген өкілдердің іс-әрекеттері үшін кінәні және жауапкершілікті бүкіл этникалық, нәсілдік, діни топқа жүктеу;
-Қандай да бір ұлтқа, нәсілге, дінге қарсы іс-қимыл жасауға шақыратын үгіт-насихат;
-Қандай да бір ұлт, нәсіл, дін өкілдеріне қатысты геноцидті, депортацияны, қуғын-сүргінді ақтау;
-Азаматтардың ұлттық, нәсілдік, діни көзқарасына байланысты бостандығын шектеу [26, 27 бет].
Егер мәтінде аталған белгілердің бірнешеуі табылса, авторларға қарсы сот ісі қозғалуы мүмкін. Шығарма авторы белгілі бір топ турасында жағымсыз пікір қалыптастырса және оларға қарсы зорлық-зомбылық жасауға үгіттесе, онда бұл ұлттық, діни және саяси алауыздықты немесе өшпенділікті қоздыру деп анықталады. Әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық араздықты қоздыруға:
1. Азаматтардың ұлттық ар-намысы мен қадір-қасиетін немесе діни сезімдерін қорлау;
2. Әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық астамшылықты насихаттау немесе үгіттеу;
3. Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, діни көзқарасына, нанымына байланысты кемсіту элементтері жатады.
Алайда автор бұл іс-әрекеті үшін белгілі бір бап бойынша жауапкершілікке тартылмастан бұрын мәтінге сараптама жүргізіледі. Ол үшін арнаулы филология саласы бойынша білімі бар мамандар іске тартылады. Және де мәтін, мақаланың мазмұнына сәйкес өзге сала мамандары шақырылады. Осылай мамандар автордың мәтінде келтірген сөздеріне ғылыми-лингвистикалық сараптама жүргізеді. Филология саласында даулы мәтін, мақалаларға сараптама жүргізуді көздейтін арнайы лингвокриминалистика ғылымы бар. Лингвокриминалистика ғылымы тіл мен құқықтың байланысын зерттейді.
Лингвокриминалистиканың басты нысаны - БАҚ-да, әлеуметтік желіде кездесетін даулы мақалалар, жазбалар.
Яғни, мәтінде кездескен белгілі бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Соңғы жылдары Қазақстанда ұлтаралық, дінаралық өшпенділік пен адамдар арасындағы ксенофобияның әсерінен этносаралық, дінаралық шиеленістердің өсуі байқалады. Бұқаралық санаға осындай пікір пен көңіл-күйді енгізуде бұқаралық ақпарат құралдары маңызды рөл атқарады. Олар көбінесе этносаралық, діни шиеленісті өз мүддесіне қарай пайдалануға тырысатын саяси тұлғалардың қарамағында әрекет етеді. Сол үшін кей жағдайларда шиеленіс жайлы ақпарат қате сипатталуының куәсі болып жатамыз. Журналистер мемлекет ішінде болып жатқан оқиғаларды оқырманға обьективті ұсынып жатырмын деп ойлайды. Алайда көп жағдайда журналист мақала, жазбада өзінің жеке пікіріне негізделіп жазғанын байқаймыз. Бұл әрекетімен журналист қақтығыстардың барысына әсер етуі мүмкін. Ал журналистің этнос және дін тақырыптарында біліксіз, ұқыпсыз болуы, тараптардың бірінде наразылықтың туындауына әкелуі мүмкін. Бұл өз кезегінде адамдардың көшеге шығып, митингілер мен демонстрациялар ұйымдастырып, қақтығыстың ушығуына әкелуі мүмкін.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі бұқаралық ақпарат құралдарында өшпенділікті өршіту мақсатында "біздің ұлт""бөтен ұлт", "біздің дін"\"бөтен дін" критерийлерімен сипатталған жазбаларға негізделеді. Бұл жұмыс БАҚ-тағы ұлттық және діни алауыздықтың жариялануын талдауға арналған. Осыған байланысты, БАҚ-тағы ұлттық және діни алауыздық мәселелерінде кездесетін тілдік және сөйлеу құралдарын зерттеуге ерекше назар аударылады.
Дипломдық жұмыстың объектісі: ұлттық және діни алауыздық мәселелерін жазуда қолданылатын тілдік құралдар
Дипломдық жұмыстың пәні: теориялық зерттеулердің нысаны ретінде БАҚ-тағы ұлттық және діни ақпараттың берілу ерекшеліктері және БАҚ пен әлеуметтік желідегі өшпенділік тілінің белгілері
Дипломдық жұмыстың мақсаты: БАҚ-тағы ұлттық және діни алауыздықтың жазылу ерекшеліктерін зерттеу арқылы қоғамдағы дінаралық, ұлтаралық өшпенділіктің алдын алу
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
* БАҚ-тағы ұлттық және діни ақпаратты зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздеріне сипаттама беру;
* Ұлттық Заңнаманың дін мен этнос жайлы ақпаратқа қатысты құқықтық аспектілерін саралау;
* Тілдік сөйленістердің әдепсіздік ерекшеліктерін айқындау;
* БАҚ пен әлеуметтік желідегі тілдік агрессия мен қорлаудың белгілерін зерделеу;
* Ұлтаралық және дінаралық қарым-қатынастарды жазуда журналиске қойылатын талаптартарды қарастыру;
* БАҚ пен әлеуметтік желідегі ұлттық және діни алауыздықтың алдын алу жолдарын талдау.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы: жұмыс теориялық және практикалық бөлімнен тұрады. Теориялық бөлімде діни және ұлттық ақпарат деген не, діни және ұлттық ақпараттағы тілдік агрессия деген не, өшпенділік тілі деген не оларды қалай жіктейді және пайдаланады деген сұрақтарға жауап берілген, сондай-ақ дін мен этнос жайлы ақпаратқа қатысты құқықтық аспектілері егжей-тегжейлі талданған.
Ал практикалық бөлімде ұлтаралық және дінаралық қарым-қатынастарды жазуда журналиске қойылатын талаптар қарастырылып, айқындалды. Сондай-ақ БАҚ пен әлеуметтік желідегі ұлттық және діни алауыздықтың алдын алу жолдары ұсынылды.
Жұмыстың әдістемелік-методологиялық негіздері.
Жұмыстың зерттеу әдістері: зерттелетін мәселеге жүйелі және кешенді көзқарас, салыстырмалы талдау және статистикалық талдау.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңыздылығы:
Жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады
1 БАҚ-ТАҒЫ ҰЛТТЫҚ ЖӘНЕ ДІНИ АҚПАРАТТЫҢ БЕРІЛУ СИПАТЫ
1.1 БАҚ-тағы ұлттық және діни тақырыптың проблематикасы
Қоғамның әлеуметтік, рухани өмірін ақпарат тарату қызметінсіз көзге елестету қиын. БАҚ мәтіндері, жазбалары мемлекет ішіндегі болып жатқан өзгерістерге назар аудартып, аудиторияның ойына ықпал ету арқылы қоғамдық пікір қалыптастыруда. Әсіресе қазіргі цифрландыру заманында БАҚ-тың қоғамға, әлеуметке тигізер әсері көбейді. БАҚ-тың осы қоғамға, әлеуметке деген ықпалының нәтижесінде этникалық, діни стереотиптер кеңінен тарауда. Бұндай әрекеттің жағымды да, жағымсыз да салдарын көріп жатырмыз. Бұндай таптаурындардың әсері жалпы қоғамдағы белгілі бір топтарға, әлеуметке тікелей әсер етеді. БАҚ адам құқықтарын қорғауда, зорлық-зомбылықты алдын алуда, бірлік пен ынтымақтық орнатуда шешуші рөл атқарады. Сол секілді қоғам арасында түсінішпеушілік пен өшпенділікті қоздыруы да мүмкін. Осыған сәйкес бұқаралық ақпарат құралдарының фунциялары бар. БАҚ функциялары - бұл БАҚ-тың қоғам алдындағы міндеттерінің жиынтығы және оларды орындау сипаты. БАҚ-тың негізгі әлеуметтік функциясы - қоғамның оңтайлы жұмыс істеуі үшін халықтың өзекті ақпаратқа қажеттіліктерін қанағаттандыру. Журналист жеке адамның, топтардың және қоғамның қажеттіліктері мен мүдделерін ақпарат арқылы қанағаттандырады, яғни ол қажетті ақпаратпен таныстырады. Адамдардың білім көкжиегін кеңейтеді, оны мәдени білімімен байытады, оқиғаның өзектілігі мен маңыздылығын ашады. Ақпарат арқылы қоғамдық пікір мен қоғамдық сананы қалыптастыра алады.
Қоғамдық пікір - бұл адамдардың белгілі бір уақыттағы құбылыстарға, оқиғаларға, процестерге, яғни қазіргі тарихты құрайтын барлық нәрселерге қатынасын қамтитын қоғамдық сананың нақты көрінісі. Сонымен қатар, ашық көрінетін іс-әрекеттер мен ұстанымдарды жақтауы немесе оларға қарсы болуын айтамыз [1].
Бұқаралық ақпарат құралдары әлеуметтік сананы қалыптастырудың тиімді құралы болып табылады, өйткені олар әлеуметтік қатынастар жүйесін реттеуге ықпал ететін толерантты немесе қайшылықты бейнелерді, идеяларды, құндылықтарды, нұсқаулықтарды таратушылар ретінде әрекет етеді. Бұқаралық ақпарат құралдарының көмегімен қоғамда құрылған этникалық және діни бейнелер, идеялар, таптаурындар, мифтер, құндылықтар көбінесе эмоционалды түрге ие. Осының нәтижесінде адамдарда этникалық және діни қадір-қасиет, мақтаныш, реніш, қорқыныш сияқты сезімдер оянады. Бұл әсіресе қоғамда шиеленісті оқиға орын алған кезде, мысалы, ұлтаралық, дінаралық қақтығыс кезінде айқын көрінеді. Сондықтан көпұлтты және зайырлы қоғамда бұқаралық ақпарат құралдарының маңызды міндеттерінің бірі - этнос және дін жайлы ақпарат беруде толерантты бағыт ұстану.
Алайда қазақ БАҚ мәтіндеріндегі тілдік-менталдық кеңістіктің, мәтінді және тақырыпты беру мәселесі қоғамда даулы мәселе:
* Тақырып пен мәтін арасындағы байланыстың болмай қалуы, яғни автор оқырманды тақырып арқылы өзіне баурап, өз жұмысының көп қаралым жинағанын қалайды. Алайда мәтін ішіндегі тілдік бейне, кеңістік мүлде басқа мәселені қозғап кетеді.
* Мәтін арасында кездесетін милизм және эмоциналды аспектілер. Бұл қоғамда болып жатқан ақпараттарды қазақ БАҚ-на жеткізу кезінде түрлі милизмдерді пайдалану арқылы оқырман жүрегінен орын табуға тырысады. [2]
Бұқаралық ақпарат құралдарында этника мен дінді бейнелейтін материалдар үшін жауапкершілік авторларға жүктелген. Материалды аудитория қалай қабылдайтыны ақпаратты көрсету формасына байланысты. Сондықтан да, ұсынылған ақпаратыңыз азаматтардың адамгершілік-моральдік құқықтарының тапталуына, нәтижесінде моральдік, материалдық зардап шегуіне түрткі болмауы керек. Бұл әсіресе этникалық және діни материалдардағы негізге алу керек мәселелердің бірі.
Мемлекет тұтастығы халықтың тұтастығы мен діннің тұтастығына тәуелді. Республикамыз көпұлтты және көпдінді қоғамнан тұрады. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев айтқандай: Қазақстан - бұл ортақ мекен, ортақ ұлт пен діннің тоғысқан жері. Барлық қазақстандықтарды ұлтаралық және дінаралық келісімдерді сақтауға шақырамын. Бұл біздің мәңгі құндылығымыз[3].
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бастап бейбіт ел ретінде ядролық қарудан бас тартып, Семей сынақ полигонын жабу арқылы өзінің дербес ел екенін көрсетті.
Ядролық қаруды елден шығарудың себебін елбасы Нұрсұлтан Назарбаев өз кітабында келесідей түсіндіреді: Тарихи тәжірибе мен жай ғана парасат мынаны аңғартады: өзінің дарабоз немесе басқалардан артық екенін уағыздау идеясы, қандай пошымда, ашық, жабық пошымда жасалса да, өзінің өзі түбіне жетудің ең қысқа жолы [4].
Осылайша, 1991 жылдың 28 тамызы қабылданған жарғы мемлекеттік алдағы бағытын анықтап, оның халықаралық беделінің негізі болды. Кейін осы секілді мардымды, әрі достық ниеттегі әрекеттер ОБСЕ саммиті, БҰҰ Қауіпсіздік комитетіне мүшелік ету секілді ірі қадамдарға ұласты. Қазір мемлекеттің бейбіт саясаты ел үшін өз пайдасын тигізіп жатқаны да хақ. Мемлекеттің тұрақтылығы жолында оның сыртқы саясатынан өзге ішкі қаулылары мен қалыптасқан жағдайы да үлкен маңыздылыққа ие. Түрлі саяси жағдайларға байланысты көп ұлтты болған мемлекеттің сол тұрақтылық жолында елдің біртектілігін қамтамасыз ету мақсатында құрылған Қазақстан халқы ассамблеясы оған дәлел.
Қазақстаннның тарихи-мәдени келбеті, бүгіні мен болашағы, оның көпұлтты және конфессиялы ел ұғымымен тығыз байланысты. Қазақстан ең ірі көпұлтты мемлекеттердің бірі болып табылады. Бүгін Қазақстанда 140 этника мен 40 конфессия өмір сүруде. 140 этникалық қауымдастықтың әрқайсысы өзіне тән дәстүрге, руханият пен мәдениетке ие. Сондықтан біздің ел үшін ұлттық, діни қарым - қатынастарды араздықсыз, татулықта ұстау маңызды мәселелердің бірі. Көпдінді және көпұлтты қоғамды бейбіт әрі араздықсыз ұстау - ел келешегін анықтайтын негізгі фактор. Сол татулықты ұстап отырған саясатты құру ауыр, ал жою оңай. Жоюға да, нығайтуға да ықпал ететін негізгі тарап БАҚ өкілдері мен олар беретін ақпарат. Әсіресе этнос және діни мәселені баяндауда журналистке үлкен жауапкершілік жүктеледі.
Этностық ақпарат ұлттың өзін-өзі анықтай білуі, ұлттық және интернационалдық мүдделердің қиылысуы, ұлт арасындағы теңдік пен ұлттық мәдениеттерінің еркін түрде дамуына жағдай жасау мәселелерін қамтиды. Сондай-ақ, экономика, спорт, медицина, педагогика және қоғамдық өмірдің басқа да салаларын да қамтиды.[5]
Діни жаңалықтар дегеніміз - дін, сенім, руханият немесе діни этика мәселесі маңызды рөл атқаратын кез келген тақырып, хабарлама немесе оқиғакітап . Біздің елде 40 конфессия тіркелгендіктен, түрлі діни нанымдар мен дағдылар арасында айырмашылықтар бар екендігі факт. Сондықтан да Нұрсұлтан Назарбаев: Діннің тұтастығы - елдің тұтастығы: діни алауыздық ұлттық алауыздыққа апарып соқтырады [6], дей отыра ұлтаралық қарым-қатынас термині дінаралық қарым-қатынаспен сабақтас болып келетініне назар аударған. Этникалық және діни бұқаралық ақпарат құралдары әлеуметтік және саяси ақпараттық кеңістікте жұмыс істейтіндіктен барынша сақ болуды талап етеді. Ал артық немесе дәл айтылмаған сөз жағдайды ушықтырып, этникалық және діни негіздегі қақтығыстың туындауына және дамуына әкелуі мүмкін. Бұқаралық ақпарат құралдары тарататын діни және этникалық сипаттағы ақпарат дұрыс немесе қайшылықты, позитивті немесе негативті, жанашыр немесе айыптаушы болуы арқылы адамдарға және олардың дүниетанымына әртүрлі әсер етеді. Дұрыс ақпарат қандай да бір этникалық, діни топ өкілдерінің жағымды бейнелерін қалыптастыруға ықпал етеді, олардың өмір салтына, салт-дәстүрлеріне, этникалық тарихтың жетістіктеріне деген үлкен қызығушылық пен құрмет сезімін тудырады. Ол қоғамдағы этносаралық келісімді қалыптастыруға бағытталған. Ал қайшылықты ақпарат діни және этникалық айырмашылықтарды тудырады; халықтың әртүрлі топтарының этникалық үйлесімсіздігін насихаттайды. Белгілі бір діни, этникалық топ өкілдерін жағымсыз бейнемен байланыстырып, "қауіпті" деп олар жайлы ұнамсыз пікір қалыптастырады. Шынында да, баспасөздегі ақпараттың берілу формасы тікелей қоғамның көзқарасы мен іс-әрекетіне әсер етеді [7].
Баспасөздегі этникалық ақпараттың негізгі формалары:
- Ақпараттық хабарламалар. Бұл - этностың өміріндегі оқиғалар, олардың мәдениеті, экономикасы, саясаты туралы мақалалар;
- Этникалық лексема - ақпараттың маңызды құрылымдық элементтерінің бірі, оның көмегімен әртүрлі этникалық топтар мен олардың тұратын аймақтары туралы идеялар қалыптасады ("шешен қарақшылары, ауған террористері ");
- Этностардың бейнелері мен стереотиптері. Бұл белгілі бір топ өкілдері немесе бүкіл халық туралы жалпылама тұжырымдар;
- Этникалық идеялар;
- Иллюстрациялар [8, 58].
Бұқаралық ақпарат құралдарында көп кездесетін қателіктердің бірі - мақала авторы қажетсіз ақпарат арқылы белгілі бір этникалық, діни топты аудиторияға теріс қырынан таныстыруы. Оның мақсаты журналистердің қылмыстық сюжеттерді баяндағанда кейіпкерлерінің этникасына, нәсіліне, дініне оқырманның назарын аудартуы. Мәселен, abai.kz порталында жарияланған мақаланың тақырыбы: "Ұйғыр жігіттен зорлық көрген қазақ қызы" [9].
Бұл секілді жазбалар Алматы облысы Ұйғыр ауданында қазақ, ұйғыр жастарының арасында төбелестен кейін пайда болғанын айта кеткен жөн.
Тағы бір abai.kz порталында жарық көрген мақала атауы "Қазақстанда 400 мың этникалық қытай өмір сүріп жатыр". Авторы Нұрзат Тоғжан.
"Қазақстандағы мұнай өндірісінің 25%-ы қытайлық компаниялар үлесінде. Ал 2012 жылы ресейлік профессор А. Маслов Таяу жылдары Қазақстанға 5 млн қытай қоныстануы мүмкін деген болжам айтқан.
2014-2015 жылы қытайлық Хуанцю Шибао ресми басылымы Қазақстанда 400 мың этникалық қытай өмір сүріп жатыр деген.
Еліміздегі қытайлар қазақтардан 5 есе көп жалақы алады.
Жалпы статистика өзін талдауды қажет ететін материалдың құрылымы. Бірақ автор ешқандай анализ, түсіндірмесіз статистиканы келтірудің нәтижесінде оқырмандарда этникалық қорқыныш пен үрей пайда болды. Оған дәлел оқырмандардың қалдырған пікірлері: Тоқтату керек, барлығымыз осы сұмдықты, қара қытай қаптаса, сары қытаймен жылап көрісесің (орыстар) ; Қытайды миллиондап кіргізіп алсақ, онда құрыдық дей бер ; Барынша дискомфорт жасау керек оларға. Әзірше қолдан келері сол [10].
Жоғарыда ескеріп өткендей, ұлт, дін мәселелерін көтергенде барынша сақ болу керек. Белгілі бір ұлт немесе дін өкілдеріне қатысты сөздерді, фактілерді дұрыс қолданбау - мемлекет ішіндегі ұлтаралық түсінішпеушілікке, алауыздыққа алып келеді. Бұндай жағдаятта ақпараттың дұрыс берілмеуі арқылы түсінішпеушілік, қорқыныш туындап, дұшпандыққа ұласады. Одан кейінгі қадам - өзгеге , дұшпанға қорқыныш, ыза секілді эмоцияны бағыттау. Мақала астындағы оқырман қалдырған мына пікірге назар салсақ: Барынша дискомфорт жасау керек оларға. Әзірше қолдан келері сол. Байқағанымыздай, оқырманда жазбадан кейін этникалық эмоция пайда болған және эмоцияны дұшпанға бағыттауды қолдап отыр. Егер эмоция физикалық түрде бағытталса, бұл ұлт, дінаралық шиеленістің туындауы болып табылады.
Белгілі бір ұлт өкілдеріне қатысты болған даулы ақпаратты берудегі кішкене болсын қателік - мемлекет ішіндегі ұлтаралық түсініспеушілікке алып келеді. Зерттеу жұмысының өзектілігі де осы жерде. Қазіргі таңда осыған ұқсас мысалдар, өкінішке орай, көп. Соның жарқыны - 2019 жылы Қарағанды қаласында болған оқиға. Қазақ және армян ұлт өкілдерінің арасындағы тұрмыстық шиеленіс бұқаралық ақпарат құралдарының ұлт өкілдерін анықтауы салдарынан жағдай жалпыланып, біршама қиындықтар туғызған еді. Ел ішіндегі оқиға қаупі Арменияның сыртқы істер министрлігінің Қазақстанға жолдауымен аяқталды [11].
Осылайша тілшінің оқиға барысын жеткізудегі ұлт өкілдерін сипаттау немесе оны анықтау мемлекет жағдайына күрделі әсер етуі мүмкін.
Аталмыш зерттеу жұмысында талданатын мақала сондай жарияланымдар мен басылымдардың жинақтық бейнесі. Ел ішінде қазақ тілінде шығатын көптеген газет-журналдар мен ақпараттық порталдар жіберетін үлкен қателіктер легін көрсететін мысал - Аbai.kz порталының Қазақ, қайда барасың? мақаласы.
Жоғарыда аталып өткен порталда 2018 жылдың 7 қарашасында шыққан мақала авторы - Мырзан Кенжебай.
Қазақ, қайда барасың?
Қазақты бір құртса жақсысын - асыр, жаманын - жасыр деген сөз құртады. Бұл кәдімгі Крыловтағы "өгіз боламын" деп мақтанып-мақтанып, ісініп жарылып өлген бақа сияқты бол деген сөз ғой.
Осы бір Мәңгілік ел деген сөз де қазақты ұраншыл, лепірме, даңғой, дақпыртшыл, ішкен-жегеніне, той-томалақ, ас-садақа өткізгеніне, басында үйі бар, қарны тоқтығына мәз ұлтқа айналдыру үшін сайқал, билікке жағымпаз салдақы саясаткер-сымақтардың ойлап тапқан ақымақи сөзі. Әйтпесе, немене, анау азуы алты қарыс Америка, Украинаны 2-ге, Молдавияны 2-ге бөліп, "Казахстан - исконно русская земля" деп зәрін шашып, әлсін-әлсін дүниені дүрліктіріп отырмаса, ішкен "русская водкасы" бойына сіңбейтін Ресей, құмырсқадай қаптаған қалың Қытай, тіпті, қазір 35-млн-ға жетіп қалған тілі бір, діні бір, салт-дәстүрі бір Өзбекстан т.б. елдер мәңгілік емес уақытша елдер ме екен?. Қазақты осындай бас-көзсіз, сөзіне жауап бермейтін мақтаншақтық құртып тынатын шығар, сірә! Мұндай мақтаншақ ұлт тілім не боп барады, ата-бабамнан мирасқа қалған жер ту-талақай болды ғой, мына кішкентай сәбилерімнің ертеңі бұлыңғыр болып тұр ғой дегенді ойлауға қабілетсіз мәңгүрт күйге түсетінін биліктегілер жақсы біледі. Билікке керегі де сол.
Қазақстанның иелері Кремльде отыр. Астанадағылар - солардың атқарушы-орындаушылары. Бүгінде Қазақстан билігінде отырғандар әйтеуір бір күні не өлі, не тірілей кетер-ау. Бірақ Ресей, Кремльдегілер бұлардың орнына бұлардан өткен қолбала орындаушыларын әлдақа-ш-ш-ш-а-ан даярлап қойған. Қазақты жер бетінен жойып бітіретін бір мемлекет болса, ол - Ресей, бір ұлт болса, ол - орыстар . Өйткені, жойылып бітетін ұлттың ең әуелі тілі шұбарланады, олар бір-бірімен отарлаушы елдің тілінде сөйлесетін болады. Бұл ғылымда да, тарихта да дәлелденген. Соны біле тұра қазақ сорлы әлі күнге орысша сөйлесек мықты, күшті, білімді боламыз деп ойлайды. Қазір орысша сөйлеуді мода қып алған екі-ақ ұлт бар, жер бетінде. Олар қазақтар мен чукчалар.
Қазақты Елімізде тыныштық. Шүкір деген сөз тіркесі де құртып барады. Елінен де, жерінен де, жер-суының қазынасынан да, салт-дәстүрінен т.б. ұлттық бет-бейнесінен айрылғанын, үйіндегі кішкентай сәбилері шетел компанияларының болашақ құлдары екенін, ана тілі шұбарала, орысшаның аударма тіліне айналған тіл екенін, ал дінін арнаулы қызметтер шетелдердің тапсырмасымен бөлшек-бөлшек қылғанын түсінбей, түсінсе де елімізде тыныштық, шүкір, Украиндар жаман деу нағыз медленная смертьке, яғни, білдірмей, байқатпай келетін ажалға әкеле жатқанын түсінбей жүрген неткен милау, сөйте тұра неткен мақтаншақ ұлтқа айналдырды бізді 28 жыл ішінде?!
Мырзан Кенжебай
Abai.kz 7 Қараша, 2018
Мақаланың негізгі мақсаты - тіл мәселесінің мәртебесін көрсету. Тек сол мақсатта автор субъективті баға беру арқасында біршама қателік жіберген. Ол қателіктер салдары орасан зор болу ықтималдығы өте көп. Оған себеп - аталмыш порталдың оқырмандар арасындағы алатын орны. Zero.kz сайтының көрсеткіші бойынша материал шыққан айдағы оқырмандар саны 750 471 болған. Ол қазақ тілінде жазатын сайттар арасында 53 орынға ие болған. Осыншама аудиториясы бар БАҚ өкілінің кез келген сөзі үлкен маңыздылыққа ие.
Ендігі кезекте материал контентін сараласақ. Автор өз туындысында экспрессивті сөйлемдер мен эмоционалды сөз орамдарын қолданады. Оған негізгі себеп - Қазақстандағы қазақ тілінің жағдайы. Мақаланың негізгі нысаны - қазақ халқы, ал ашу себепкері - билік. Автор материалдың бірінші бөлімінде мәңгілік ел сөзінің билік ойлап тапқан құрал деген өзіндік баға береді. Сондағы мақсат - қазақты дақпыртшыл адам ретіндегі тәрбиелеу. Қазақ тілінде бұл сөз бірнеше мағынаға ие. Біріншісі - өсек-аяң деген мәнге ие болса, екіншісі - атақ, даңқ деген мағына береді. Материалда осы сөздің атақ, даңқ деген мағынасы қолданылған [12]. Ол бүгінгі биліктің ұлттық сана қалыптастыру салдары ретінде көрсетілген. Сол сөйлемдегі саясаткер-сымақтардың ойлап тапқан ақымақи сөзі деген сөз орамы арқасында автор билік өкілдерінің біліктілігіне күмән тудырады. Тілшінің пікірінше сол күмәнді билік қалыптастырған дақпыртшыл ұлт мақтану жолында тіл қадірін жоғалтады. Оны автордың мәңгүрт күйге түсіруді мақсат ететін билік өкілдеріне берген бағасынан көруге болады. Ол сөздің негізгі мағынасы - қазақ тілінде біреу - жарымес, топас, есуас [13]. Осылайша мақала иесі біліксіз биліктің күмәнді келешекке алып келетін саясатын сынауда.
Біршама ой тудыратын негізгі бөлім мақаланың келесі мағыналық бөлігінде көрсетілген. Бұл бөлімде автор орыс саясатын агрессор ретінде көрсетеді. Оны жоюшы мемлекет деп берген бағадан байқауға болады. Түсіндірме сөздікте жою сөзіне келесідей анықтама береді: жоқ ету, құрту, жоғалту[14]. Тиісінше, сол әрекет иесі оның нысанына залал тигізуші тарап.
Мақала соңында тілші орыс тілін сәнге айналдырған екі ұлт қана барын көрсетеді. Оның бірі қазақ болса, екіншісі чукча. Осы тұста соңғы аталған ұлттың қазақ ортасында біршама анекдоттың басты кейіпкері екендігін ескерген жөн. Ол анекдоттарда аталмыш ұлт өкілдері аңқаулық пен ақымақтық секілді қасиеттерге ие негізгі құрбан ретінде көрсетіледі. Сәйкесінше, тілшінің бұл таңдауы қазақ ұлтына тигізілген астарлы келемеждеу. Одан өзге автор келешек ұрпақты шетелдік компаниялар құлы ретінде көрсетеді. Бұл да бір орыс тілінің тигізген ықпалы жайындағы автордың берген бағасы.
Мақалада автор елдегі бүгінгі саяси және әлеуметтік жағдай үшін орыстар мен сол тарапты қолдаушы билікке кінә артады. Аталмыш әрекеттің қоғамға тигізер ықпалы үлкен. Бірі - ел ішіндегі орыс азаматтарына қалыптасатын негативті көзқарас болса, екіншісі - ұлтаралық тіл болып табылатын орыс тілін қолданыстан мәжбүрлі түрде шығару. Екі салдар да Қазақстанның бүгінгі саяси ахуалын түсіретіні анық. Одан өзге Ресей мемлекетіне бағытталған наразылық санының артуы екі ел арасындағы мәңгілік достық саясатын жоюға ықпал ететіні анық [15].
Мақала авторының ойы мына түйінге жақын келеді: Шыққан тегі мен өскен тарихының, әдет-ғұрпы мен мінез-құлқының, табиғи ортасы мен шаруашылығының, ең соңында, ұлттық ойлауы мен тілінің, дүниетанымының тығыз байланысы бір ұлт етіп ұйытқан кез келген халықта әлгі жеке адам сияқты ғұмыр бойы азат және тәуелсіз ел болуды, жұмыр жер бетінен, адамзат тарихынан өзіне лайықты орнын алуды армандап өтеді. Арманынан айырылған, сенім мен мұратын жоғалтқан адам да, халық та, мемлекет те дара тұлғалық қасиетінен айырылып, азып-тозып, ақырында жоғалып бітеді. [16]. Тек осы тұжырымдамадан айырмашылығы субъективті берілген баға мен негативті бейне қалыптастыруда.
Тағы бір мысал, Қордай ауданындағы этникалық қақтығыс. 2020 жылы ақпанның 7-жұлдызында Қордай ауданының Масаншы ауылында "қазақ-дүнген" қақтығысы орын алды. 70 адаммен басталған төбелеске басқа аудандардан "көмекшілердің" келуімен 300 адамға көбейді. Нәтижесінде 8 адам көз жұмып, 40-тан астам адам жарақаттанды. Осы қақтығыс туралы Abai.kz порталында "Қордайдағы оқиғаны жылы жауып қоюға болмайды" деген атпен мақала жарияланды. 2020 жылдың 10 ақпанында шыққан мақала авторы - Әбіл-Серік Әліакбар.
"...Бұған халық емес, 30 жылдан бері Қордай қазақтарының барлық мүддесін аяққа таптап, тек дүңгендерді ғана адам қатарына қосып келген барша билікте болған шенді-шекпенділер түгелдей кінәлі. Ең алдымен, қазақтың киелі шекарасында дүңгендерге этникалық қылмысты топ құрғызған, жергілікті қазақтарды кәсіпкерлікпен, диханшылықпен айналысуға мүмкіндік бермеген Қордай ауданында билік тізгінін бұрынғы және бүгінгі ұстағандар қатаң жазалануы керек.
Дұңғандар бұған дейін Қырғыз елінде де бейпілдік танытып, титулды ұлтты басынып, 2006 жылы Қазақстанға қашып бас сауғалаған еді. Енді жаңа отандарында бұрынғы әуендерінде басып, туымызды өртеп, ұстаздарымызды сабап, сексендегі ақсақалымызды таяққа жығып, полицейлерімізді адам деп санамайтын дәрежеге жетті. Бұны қазақ суыңды ішіп, құдығыңа түкіргендік дейді" [17].
Жазбадан қазақты жапа шегіп жүрген халық ретінде көрсету тенденциясы байқалады. Мұны қазақтілді халықтың қалыптасқан сипаттамасы деуге де болады. Мәселен, жарияланымда қорланып жүрген қазақ деген идеяны кездестіреміз. [18, 46 ] Автордың туындысы эмоционалды сипатқа ие. Оған себеп - қазақ пен дұнған арасындағы қарым-қатынас. Мақала үзіндісінде автор елдегі орын алған бүгінгі ұлтаралық жағдай үшін дұнғандар мен сол тарапты қолдаушы билікке кінә артады. Бұл үзіндіде автор дұнған ұлтын бөтен, басқыншы ретінде көрсетеді. Осы қателіктің нәтижесінде біршама адамдардың санасында дүнген ұлты жайлы теріс пікір қалыптасты. Бұған дәлел мақала астындағы оқырман пікірлері: "Дұнғандарды қуып тастау қажет, онда еш күмән жоқ", "Мына сайтта дұнген бауырымыз,дұнген ағайынымыз леп сарнайтын тексіз отыр. Атаңның басы бауырың. Дүнген нақ қарақытайдың өзі.", "Оларды бір елді мекенге жинамай, еліміздің түкпір-түкпіріне шашыратып жіберу керек", "Отандарына жіберу керек". Осы секілді мақала астындағы пікірлердің 70-80% негативті, дүнгендерге қарсылықты білдіруде.
Кезекті жазба zhasalash.kz медиа порталында жарияланған "Жалтақтық жарға жығады" атты мақала. 2020 жылы маусымның 4 шыққан мақала авторы - Азаматхан Әміртай.
"...Дегенмен еліміздегі осындай ара-тұра болып тұратын ұлтаралық қақтығыстардың негізгі өзегі қайда жатыр? Меніңше, мынада: қазақты биліктің өзі мойындамайды, менсінбейді, теперіш көрсетеді.Билік өз ана тілінде сөйлемейді. Қазақ тілі - олар үшін екінші сорттағы тіл. Ал мұны көргенөзге ұлт не істемейді?! Ал қазақты мұндай мүсәпір күйінен арылту үшін билік не істеуі керек? Бірінші, біз көп ұлтты мемлекетпіз деген әңгімені тоқтату. Қазақстанда бір ғана ұлт бар: ол - қазақ дегенге басымдық беру. Кемсітуге жол бермеу. Қазақ тілінің мәртебесін көтеру. Оны білу үшін қажет болса, тізеге сала отырып міндеттеу.
Екінші, әр ұлтқа жеке-жеке мектеп, театр ашып беріп, тіліңді, дініңді, мәдениетіңді ұмытпа, өркендет деп, оларды көкіректен итеріп, қазақтан алыстату саясатын доғару қажет. Өйткені өз тілінде мектебі, театры, мәдени ошақтары бар ұлт қазақтың қолтығына кіріп, тонның ішкі бауындай араласыпкетпейді. Ортада біртосқауыл тұрады.
Үшінші, бір мектеп (қазақ мектебі), бір тіл (қазақ тілі) және Бір ғанақазақ бағдарламасын мемлекеттік деңгейде жүзеге асыру. Бұл дегеніміз - өзге тілдегі мектептерді қысқарта отырып, түптің түбінде елімізде тұратын барлық ұлттың баласын бір мектепте, яғни қазақ мектебінде оқыту. Қазақ мектебінде оқыған бала біртілді,яғни қазақтілді болып шығады. Ал қазақ мектебінде оқып, қазақ тілінде сөйлеп, мәдениетін,тарихын, салт-дәстүрін біліп өскен өзге ұлттыңбаласы ешбір мәжбүрлеусіз қазақы ортаға сіңіп, жұтылыпкетпек. Осылайша біз өзге ұлттарды сіңіріп, жұтып, бір қазақ ұлтын жасай алмақпыз. Егер де осыған қолжеткізсек, ел ішінде ешқандай ұлтаралық қақтығысқа жолбермейтініміз белгілі" [19].
Жазбадан қазақты жапа шегіп жүрген халық ретінде көрсету тенденциясы байқалады. Мұны қазақтілді халықтың қалыптасқан сипаттамасы деуге де болады. Мәселен, жарияланымда қорланып жүрген қазақ деген идеяны кездестіреміз. Мақалада автор қазақ ұлтын мүсәпір ретінде сипаттайды.
Мүсәпір сөзі - өзгеріске түскен сөз. Қазіргі қазақ тіліндегі мүсәпір сөзінің мағынасы - жоқшылық зардабын көп тартқан, бейшара, қарып-қасер, сорлы, қайыршы. Мақалада автор тек қазақ ұлты үстемдікке ие болу керек идеясын алға тартады. Автор тарапынан ешқандай ұлт турасында теріс ақпараттар берілмеген. Алайда мақаланың мазмұны этникалық, конфессиялық топқа байланысты олардың құқықтарын шектеуге үндеу элементтері болғандықтан, бұл әрекет ұлттық, діни өшпенділікті қоздыру деп анықталады. Мақалада "этникалық қайта өрлеу" процесі көрінеді. Бұл секілді жазбаларда этностық топтардың шығу тегі мен тарихы, демографиялық ахуалы және олардың қазіргі және болашақтағы мүдделері туралы сөз қозғалып жатады. Мұндай материалдар, әдетте, белгілі бір топ өкілдерінің біртұтас санасын қалыптастыруға, яғни , оларды біртұтас тарих, біртұтас құндылықтар негізінде жұмылып әрекет етуге бағыттайды. Өкінішке орай, мұндай материалдар көбінесе теріс, әрі қайшылықты сипатта келеді. Мұндай материалдардың көмегімен көбінесе біртұтас мемлекет, халық бір психологиялық тұрғыда екіге бөлінеді - жергілікті және бөтен . Осындай ақпарат арқылы бір ұлттың үстемдік идеясы алға тартылады, бөтен ұлт өкілдеріне қарағанда, "жергілікті" ұлт өкілдеріне қажетті жеңілдіктер мен артықшылықтар берілу идеясы көтеріледі. Мұндай материалдардың қоғамдық қауіптілігі басым келеді. Журналистер, авторлар көтерген этникалық мәселе төңірегінде белгілі бір этнос өкілдері ұлттық құндылықтарын -- туған жерін, туған елін, дінін қорғау үшін бірігіп, жұмылады, тіпті, шеруге, көтеріліске ұласуы мүмкін. Көп жағдайда бұл негативті сипат алады. Осы сынды қазақ ұлтына бағытталған мақалалар көп. Олар да осы мақала сынды Қазақстанның тіл туралы, ұлтаралық татулық туралы немесе БАҚ туралы заңды бұзбайды. Соның шеңберінде ғана әрекет етуге көмектесетін басты қулық - әрекетке шақырмау. Себебі, осы мақалада автор орыс ұлтына қанша негативті бейне қалыптастырса да, адамдарды ол негативті білдіруге шақырмайды. Бірақ ол жаман бейненің қоғам санасына тигізетін залалы бәрібір бар. Көп жағдайда ой салатын жарияланымдар адресатқа қандай ой салып жатқаны үшін жауапкершілік алмайды. Ал ұлтаралық араздықты тудыратын - осындай екі ойлы мақалалар, себебі, жаман образ қалыптастырған соң оған қарсы әрекет болуы - тек уақыт талабы.
Дін ілімі (теология, грек сөзінен шыққан, құдай туралы ілім) барлық діндердің басты қағидаларын жүйеге келтіріп, негізін дәлелді етіп көрсетуге бағытталған діни теорияның жиынтығы [20].
Жалпы дін ілімі өте аумақты, адамның сеніміне негізделетін көп мәселелерді қамтитын ұғым. Құдайға және оның бірлігі мен барына сену, о дүниеге сену, мәңгілік өмірге, адам санасынан тыс, адам санасы қамти алмайтын дүниелерге сенуге негізделген.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін алғанға дейін барлық жұмыс жоспарларды дінге қарсы жүргізілген. Тарихтан белгілі мемлекет ішінде Дінге қарсы үгіт, насихатты жолға қою сынды шаралар жүргізіліп отырған. Алайда, біздің уақытта дін мәселесін көтеруде , яғни БАҚ арқылы дін жаңалықтарын тарату мен репортаждар жасау туралы түсініктер өзгерді. Бұрындары дін туралы жаңалықтар мен сараптамаларды тек діни өкілдерінің өкілеттілігінде болса, қазір дінге қатысты ақпаратты БАҚ-нан және әлеуметтік желіден табуға болады.
Кейбір дерек көздеріне жүгінсек, 2016 жылдың алғашқы тоқсаны ішінде шамамен 2200 діни ақпарат жарияланған екен. 2014 жылы дін тақырыбына қатысты 3650 ақпарат жарық көрсе, 2015 жылы бұл көрсеткіш 5071 санын көрсеткен. Демек, дін тақырыбындағы ақпараттар мен жаңалықтар топтамасының арта түсуі қоғамдағы дінге қатысты мәселелердің өзектілігін көрсетіп қана қоймай, қоғамдық, мемлекеттік, әлемдік көзқарасты қалыптастыруда БАҚ рөлінің жоғары екендігін аңғартуда.[21]
Сондықтан қоғамда, мемлекет ішіндегі қалыптасқан конфессия арасындағы тыныштықты, ынтымақты сақ - тауда бұқаралық ақпа - рат құралдарына жауапкершілік артылады. Әдетте, автор тарапынан жиі жіберілетін қателіктер- діни фактіні, терминді дұрыс қолданбау, күдікті, расталмаған материалды жариялау, маман иесінің кеңесіне жүгінбеу. Медиакеңістікті қателікке толы, әрі негативті діни ақпаратпен толтыру белгілі бір дін өкілдері турасында негативті ой қалыптасынуына әкеледі. Бұл әрекеттердің нәтижесінде қоғамның тыныштығына үлкен қауіп төнеді.
Бүгінгі таңда отандық журналистика саласында діни бағытты ұстанатын Иман, Ислам және өркениет, Шапағат-нұр, Рахмет самалы, Нұр сынды басылымдар мен islam.kz, muslim.kz, muftyat.kz ғаламтор сайттарының қалыптасқандығын көреміз. Республикамыздың барлық аймақтарында ҚМДБ-ға қарасты облыстық немесе аймақтық деңгейдегі діни сайттар қызмет етуде. Қазақстан ұлттық телеарнасында діни және зайырлы көзқарас пен тақырыпты ұштастыра білген Иман айнасы бағдарламасы, Асыл арна телеарнасы қызмет атқарып келеді. Сонымен қатар Көкжиек, Хикмет, Мұсылман, Ғибрат, Кәусар-саяхат мұсылман баспалары тарапынан бірқатар діни әдебиеттер шығарылуда. Осы орайда кейбір баспалардың белгілі бір діни көзқарастар мен ұстанымдарға негізделгендіктерін ескерген жөн. [22]
БАҚ арқылы жарияланатын ақпарат көмегімен қоғамдық сана, пікір, қалыптасатындығын ескеріп, діни мәселелерді көтеруде этикаға, заңға қайшы келетін, қоғам арасында түсініспеушілік тудыратын, дін арасында алауыздыққа әкелетін бірқатар мәселелерге баса назар аудару қажет.
Дін тақырыбының аясында жазылған мақалалардың көпшілігі діни киімге қатысты (әсіресе мұсылман киімі). Діни киім киінген адамдардың орта және жоғары оқу орындары сынды білім беру және мемлекеттік мекемелеріне кіруіне рұқсат беру мәселесі, соның аясындағы оқырман пікірталастары және діни киім киінген адамдардың әлеуметте алар орны жайлы сөз етіледі. Көп жағдайда, бұл тақырып төңірегінде жазылған мақалалар сыни тұрғыда, эмоционалды сипаттағы сөздер арқылы негативті мазмұнда жиі кездеседі. Мысалы, "Алаш айнасы" порталында жарық көрген "Хиджаб кию қазаққа қисынды ма?" мақаласы. 2014 жылы шыққан мақала авторы - Айнұр Төлеуғалиқызы. Автор мақалада Ағила Нұрғалиеваның пікірін келтіреді:
" - Классикалық исламда хиджаб кию міндеттелмеген. Құранда хиджаб жайлы нақты көрсетпегенімен, жалпы мұсылман әйелдері өзге ер адамдар назарын өздеріне аудармауы қажеттігі айтылады. Яғни әйелдің дене бітімі жабық болуы керек. Ал қазіргі бойларын тұмшалап, ел назарын аударып жүргендер классикалық исламның ұстанымына қайшы келеді. Бұл сәләфидтер немесе ислам діні туралы жетік білмейтін сауатсыздардың әрекеті. Мәселен, тұла бойларын қара түсті киіммен тұмшалағандар бала тұрмақ, ересектердің де қорқыныш сезімін оятады. Олар өздерінше, мен тек ерімнің құлымын деп ойлайды. Олар ешқашан өздігінен шешім қабылдай алмайды. Ал қазіргі ұзын етек, орамал тағып жүргендердің дені - сән қуып жүргендер. Олар қоғамнан өздерінше ерекшеленушілер. Керісінше, тұлғаларын киген киімдері арқылы көрсетіп, ел назарын еріксіз қаратады. Яғни мұсылмандық міндетті дұрыс орындамаушылар." Ағила Нұрғалиева[23]
Үзіндіде пікір авторы ерімнің құлымын деген жағымсыз, негативті таптаурынды қолданады. Биліктің бәрін еркектерге беріп, әйелдердің мүддесін, тіпті, назарға алмайтындай етіп көрсеткен. Автор сәләфидтер, сауатсыздар деген сөздерді қолдану арқылы, аудиторияның дін ұстанатын адамдарға деген жағымсыз сезімдерін қалыптастырады. Сонымен қатар, дін өкілдерін сауатсыз, заманауи уақыттан қалып кеткен, қоғамда орнын табуға талпынбайтын етіп көрсетеді.
Осы секілді дін мәселесі көтерілген мақалада соғыстың суреттері бейнеленіп, оқырман санасына психологиялық тұрғыда кері әсер етеді. БАҚ порталдарында, сайттарда оқырман назарын аударту мақсатында негізінен негатив контекстегі тақырыптар жариялайтынын байқаймыз.
Мысалы: Хиджаб кию қисынды ма?, Приказа носить хиджаб в Коране НЕТ!, Мировой джихад планируется в 2017 году (Диапазон, 19.08.2015), Одетая в хиджаб карагандинка срывала золотые серьги у малолетних девочек (Tengrinews.kz, 05 января 2021) , Мұсылман-гей... (Nur.kz, 21.09.2015), Польшалық дін қызметшілері "Гарри Поттер" мен "Сумеркиді" өртеді (Tengrinews.kz, 02 сәуір 2019), Иисус одобрил бы однополые браки (Tengrinews.kz, 08.07.2015), Алматы облысында ер адам хиджап киюден бас тартқан әйелін жауыздықпен өлтірді деген күдікпен ұсталды (Tengrinews.kz, 02 қараша 2016), Mercedes мінген мас дін иесі полициядан қашқан (Serke.org, 18.09.2015) деген секілді діни тақырыптар медиаконтетте көптеп кездеседі. Бұл секілді тақырыптар арқылы белгілі бір дін өкіліне баға беріледі жəне автордың сол объектіге қатынасы білінеді. Тақырыптардың көп бөлігі айыптау, қорлау бағытында кемсітетін мағынаны білдіреді.
Дегенмен, БАҚ өкілдері тарапынан жіберілген кейбір қателіктер мен олқылықтар халықтың діни ақпарат пен жаңалықтарды бұрыс түсініп, қоғамда резонанс қалыптастыруы мүмкін. Мысалы, Намазға жығылмағаны үшін баласын құрбандыққа шалды (Аltaynews.kz) деген тақырыптағы жаңалық Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы (ҚМДБ) тарапынан үлкен сын тудырған болатын. Мүфтият өз мәлімдемесінде: Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы халықты дініміздің беделін түсіру, мұсылмандар жайлы жағымсыз пікір қалыптастыру мақсатында қасақана таратылған қауесет сөзді негізсіз жаңалық ретінде жариялаған ақпарат құралдарын айыптайды және мұндай өрескел әрекетке жол бергендерді олардың ар-намысына қалдырады, - деп жауап берген болатын [24].
Бұл секілді бұқаралық ақпарат құралдарында кездесетін тәсілдер оқырмандардың, жалпы қоғамның дін ұстанатын адамдарға қарасты негативті ой, пікір, сезімдерін қалыптастырады. Нәтижесінде, дін ұстанатын топ өкілдері турасында таптаурындар қалыптасады. БАҚ-да жарияланған мақалаларда дін өкілдерін сауатсыз, әйелдердің ешқандай құқығы жоқ, қоғамда орнын табуға талпынбайтын етіп көрсетеді.
Діни азшылық топтарының мәселелері бұқаралық ақпарат құралдарында көп жағдайда діни азшылық өкілдерінің қатысуымен, бастауымен қақтығыс болса, діни топтардың өкілдері сотталып, түрмеге жабылғанда ғана қозғалады. Әдетте бұл материалдар стереотипке толы және кемсіту клишелер кездеседі. Мәселен, Дреничева Елизаветаның мәселесі. 2009 жылы 9 қаңтарда Алматы қаласының Алмалы аудандық соты Елизавета Дреничеваны діни тақырыпқа дәріс оқығаны үшін екі жылға бас бостандығынан айырды. Ресей азаматшасы Елизавета Дреничева "Шіркеулер бірлестігі" лекцияларын оқыған екен. Сот миссионер Дреничеваны Қылмыстық кодекстің әлеуметтік, ұлттық, нәсілдік және діни қақтығыстар тудыру туралы бабы бойынша айыптап үкім шығарды [25]. Осы оқиғадан кейін "Охота на ведьм. Дреничева Елизавета в Казахстане." fтты репортаж шықты. Медиакеңістікте "жалмауыз қамалды" деген сынды пікірлер көптеп кездесті.
Бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланатын материалдарда бұл қателіктер кішкентай болып көрінуі мүмкін. Алайды, нәтижесінде діни сауаттылығы төмен оқырман бұрмаланған, жалған ақпаратты тұтынады. Бұл аудиторияда бұрыс көзқарастардың, таптаурындардың қалыптастыруына әкеледі. Жәй көзбен қарағанда залалы жоқ таптаурын болып көрінгенімен, түптеп келгенде сол сөздер, таптаурындар арқылы медиакеңістікте, әлеуметтік желіде ксенофобияның өршуі көптеп байқалуда.. Мақала авторлары Қазақстанның тіл туралы, ұлтаралық татулық туралы немесе БАҚ туралы заңды бұзбаса да, мақала астындағы оқырман пікірлері белгілі бір діни тобына қатысты ашықтан-ашық кемсітіп, өшпенділігін білдіртіп жатқаны алаңдатпай қоймайды.
1.2 Ұлттық Заңнаманың дін және этнос жайлы ақпаратқа қатысты құқықтық аспектілері
Журналистік мәтіндегі ұлттық, нәсілдік және діни алауыздықты қоздырудың белгілері:
-Теріс этникалық стереотипті, ұлттың, нәсілдің, діннің теріс бейнесін қалыптастыру тәсілдері;
-Бір ұлттың артықшылығы немесе кемшілігі туралы пікірлер; -Жекелеген өкілдердің іс-әрекеттері үшін кінәні және жауапкершілікті бүкіл этникалық, нәсілдік, діни топқа жүктеу;
-Қандай да бір ұлтқа, нәсілге, дінге қарсы іс-қимыл жасауға шақыратын үгіт-насихат;
-Қандай да бір ұлт, нәсіл, дін өкілдеріне қатысты геноцидті, депортацияны, қуғын-сүргінді ақтау;
-Азаматтардың ұлттық, нәсілдік, діни көзқарасына байланысты бостандығын шектеу [26, 27 бет].
Егер мәтінде аталған белгілердің бірнешеуі табылса, авторларға қарсы сот ісі қозғалуы мүмкін. Шығарма авторы белгілі бір топ турасында жағымсыз пікір қалыптастырса және оларға қарсы зорлық-зомбылық жасауға үгіттесе, онда бұл ұлттық, діни және саяси алауыздықты немесе өшпенділікті қоздыру деп анықталады. Әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық араздықты қоздыруға:
1. Азаматтардың ұлттық ар-намысы мен қадір-қасиетін немесе діни сезімдерін қорлау;
2. Әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық астамшылықты насихаттау немесе үгіттеу;
3. Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, діни көзқарасына, нанымына байланысты кемсіту элементтері жатады.
Алайда автор бұл іс-әрекеті үшін белгілі бір бап бойынша жауапкершілікке тартылмастан бұрын мәтінге сараптама жүргізіледі. Ол үшін арнаулы филология саласы бойынша білімі бар мамандар іске тартылады. Және де мәтін, мақаланың мазмұнына сәйкес өзге сала мамандары шақырылады. Осылай мамандар автордың мәтінде келтірген сөздеріне ғылыми-лингвистикалық сараптама жүргізеді. Филология саласында даулы мәтін, мақалаларға сараптама жүргізуді көздейтін арнайы лингвокриминалистика ғылымы бар. Лингвокриминалистика ғылымы тіл мен құқықтың байланысын зерттейді.
Лингвокриминалистиканың басты нысаны - БАҚ-да, әлеуметтік желіде кездесетін даулы мақалалар, жазбалар.
Яғни, мәтінде кездескен белгілі бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz