Қазалы қаласының құрылу және даму тарихы

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

Қазалы қаласының құрылу және даму тарихы
Титулка

ЖОСПАРЫ

Кіріспе

1
Қазақстандағы шағын қалалардың пайда болуы мен қалыптасу ерекшеліктері

1.1
Қазақстанда шағын қалалардың қалыптасуының теориялық сипаттамасы

1.2
Қазіргі Қазақстан аумағында шағын қала құрылысы мәдениетін дамытудың алғышарттары

1.3
Қазіргі Қазақстан аумағындағы тарихи қоныстану және елді мекендерді қалыптастыру мен дамытудағы көлік инфрақұрылымы мен сауданың рөлі.

2
Шағын қалалардың құрылу және даму тарихы: Қазалы қаласы мысалында

2.1
Қазалы қаласының құрылу және дамуының негізгі тарихи кезеңдері

2.2
Негізгі тарихи кезеңдердегі қала құрылысы мәдениетінің қалыптасуына сипаттама

2.3
Қазалы қаласының әлеуметтік-экономикалық қалыптасуы мен даму жағдайы

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе

1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ШАҒЫН ҚАЛАЛАРДЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ МЕН ҚАЛЫПТАСУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

1.1. Қазақстанда шағын қалалардың қалыптасуының теориялық сипаттамасы
Əлемнің тəуелсіз мемлекеттерінің қатарынан орнықты орнын тауып отырған елімізде əлі де бол са шешімін табуды қажет етіп тұрған мəселелер баршылық. Қаланың құқықтық мəртебесі туралы мəселе -- осындай күрделі ойдың бірі. Оның шешімі қаланың елдің өзге де əкімшілікаумақтық бірліктері арасындағы рөлін, қала мəртебесін құқықтық реттеудің тікелей немесе жанама негіздерін, қаланы басқару механизмін жəне қаланың əкімшілік, ғылымиэкономикалық орталық ретіндегі рөлін анықтау мəселелері шешілгенде табылады.
Қала мəселесі əлеуметтік экономикалық, құқықтық, архитектура құрылыстық, демографиялық, географиялық, экологиялық, статистикалық жəне тағы басқа сипаттағы кешенді мəселелерді қамтиды. Олар əр түрлі ғылымның зерттеу объектісін құрайды. Қалада немесе өзге елді мекенде өмір суретін адамдар үшін өзінің кіші отанының, тұрғылықты жерінің əкімшілік мəртебесін білу маңызды. Сондықтан қаланың əкімшілікаумақтық бірлік ретіндегі құқықтық мəртебесін анықтау құқықтық ілімнің міндеттерінің қатарын құрайды. Қала мəнін түсіну басқаруды жетілдіруге, онда өмір сүруді аз ғана шығынмен жақсартуға мүмкіндік береді.
Дегенмен, біздің мақаламызда қаланың құқықтық мəртебесінің бүгінгі өзекті мəселелері емес, оны ашуға негіз болатын тарихи бастаулары сөз болады. Себебі, өткенді екшемей, оның жағымды жағымсыз тұстарынан сабақ алмай, бүгінгіні түсіну, болашақты болжау мүмкін емес.
Қаланы өзге елді мекендерден ажырату ХІХ ғасырдан бастау алатын өзіндік тарихқа ие. ХХ ғасырдың 30-шы жылдарына дейін айырмашылық шаруашылық сипатына немесе əрекет ету аймағына байланысты ажыратылатын. Қаланы сипаттайтын белсенділік оның негізгі функциясы ретінде танылған. Қорғау, басқару, сауда, қолөнер, өнеркəсіптің болуы, еңбек бөлінісі тəріздес функ циялар қаланы өзге елді мекеннен ажырататын белгі ретінде аталды. Кейінгі уақытта қаланы функционалдық анықтаудың жеткіліксіздігі аян болды. Ендігі жерде басты назар мəдениетке, құндылықтар мен стереотиптерді сақтау жəне қайта өндіру тəсілдеріне, əлеуметтілікті қолдауға, рухани жаққа ауысты.
Қала түсінігі, оның нақты белгілері төңкеріліске дейінгі қазақстандық құқықтық қайнар көздерде бекітілмеген. Дегенмен де Қазақстанда қалалардың пайда болуы мен дамуына, сондай-ақ оларға қатысты көзқарастарға тоқтала кеткенді жөн көрдік. У.М.Ысқақовтың ойынша, қазақстандық қалалардың пайда болуы мен дамуын шартты түрде екі кезеңге бөліп қарастыруға болады: Қазан төңкерілісіне дейінгі жəне төңкерілістен кейінгі [1].
Қазақстан аумағында қалалар, археологиялық қазбалардың мəліметтеріне сүйенетін болсақ, көне заманда пайда болған. Қалалардың пайда болуына əсер еткен негізгі фактор, əрине, еңбек бөлінісі, қолөнердің дербестікке ие болуы деген тұжырыммен келісеміз. VІ - Х ғасырларда Сырдария, Талас, Іле, Шу өзендерінің аймақтарында қолөнер мен сауданың, мəдениеттің орталықтарына айналған қалалар пайда бола бастады. Жетісуда қалалардың өсіпдамуына Ұлы Жібек жолының тигізген ықпалы ерекше, оның бойында Тараз, Суяб, Отырар қалалары орналасты. ХІ - ХІІ ғасырлар бұрынғы қалалардың көркеюімен қатар, Торғай, Кеңгір, Жезді, Сарысу өзендерінің алқаптарында жаңа қалалардың бой көтеруімен сипатталады. Осы кезеңде Іле жазығында 56 жаңа қаланың пайда болғаны ерекше аталып өтілуге лайықты [2]. Қалалар жер өңдеумен айналысатын оазистер негізінде, жазықтың көшпенді жəне жартылай көшпенді шаруашылығының өзара əрекеттес аудандарында қалыптасып дамыды.
Төңкеріліске дейінгі Ресей империясында қала түсінігіне қатысты заңнамалық ақтаңдақтарға қарамастан, жергілікті өзінөзі басқару, қала мəселелері көптеген ғалымдардың назарын аударды. Мы салы, А.Ф.Немировский қаланы өндірістің шоғырлану жəне мамандану орталығы, бұқара көпшілік ор тасы ретінде қарастырды. Аталған жағдайлардың қала басқаруына қойылатын талаптардың күрделене түсетіндігіне негіз болатындығы аталды [4]. Г.Слиозберг қала түсінігіне тоқталмастан, оның заңды тұлға ретіндегі белгілерін атайды [5]. Г.Болтянский қалалық басқарудың негізгі міндеттері қатарында
1) азаматтардың қауіпсіздігін қорғау;
2) тұрғындар денсаулығын қамқорлыққа алу;
3) тұрғын үй мəселесі;
4) əлеуметтік саясат негіздері (жұмысшы мəселесі);
5) азықтүлікпен қамтамасыз ету мəселесі;
6) халыққа білім беруді қамқорлыққа алуды[6] атайды.
Сонымен, төңкеріліске дейінгі ғылыми жəне заңдық əдебиетте қала мəселесі белгілі бір дəрежеде көрініс тапқанына куəгер болдық. Қалалар заңдық тұлға белгісіне ие, азаматтық іс жүргізуге дербес қатыса алатын, белгілі бір міндеттері бар өндіріс пен адам ресурстарының шоғырлану орталығы ретінде қарастырылды.
Қала халқының қалыптасуы мен дамуы Қазақстанға капиталистік қатынастардың енуімен тығыз байланысты. ХХ ғасырдың басына дейін экономиканың аграрлық сипаты ауыл тұрғындарының қалалықтардан үстем басымдылықта болуын (90 %) негіздесе, одан кейінгі кезең бұған күрт өзгерістер енгізетіндігіне куəгер боламыз.
Кеңестік биліктің орнығуы қазақ даласында қалалар мен қала типтес мекендердің пайда болуына игі ықпалын тигізді. Оның өзін бірнеше топқа жіктеп қарастыруға болады:
- соғысқа дейінгі кезең (1917 - 1940 жж.);
- соғыс жылдары (1941 - 1945 жж.);
- соғыстан кейінгі қалпына келтіру кезеңі (1945 - 1950 жж.);
- 1960 - 1990жылдар.
1кезеңдегі қалалардың қалыптасуы мен дамуы кеңестік қоғам орнату жоспарына сəйкес жүзеге асырылады -- индустриалдандыру, ауыл шаруашылығында ұжымдасу, мəдени төңкеріліс, социализмнің материалдық техникалық базасын қалыптастыру ұрандарына сай жүргізіледі. Əр түрлі аудандарда нақты мəселелер əлеуметтік экономикалық міндеттермен объективті жəне аймақтық жағдайларға лайықты шешімін тауып отырған. Осы кезеңде Қазақстандағы 22 қаланың орнына 31 қала, 29 жұмысшы поселкесінің орнына 60 осындай мекен келеді. 1926 жылы 40 мыңнан астам тұрғыны бар Алматы, Петропавл, Семей қалалары ғана болса, Ұлы Отан соғысының алдында бұндай қалалардың саны 11 - ге жетті. Əрі 4 қала үлкен қала мəртебесіне ие болды, яғни 100ден 200 мыңға дейінгі жəне одан да көп халқы бар қалалар атанды (Алматы, Қарағанды, Семей, Петропавл). Пайдалы қазбаларды игеру жəне өңдеу Қарағанды, Балқаш тəріздес жаңа қалалардың пайда болуына негіз болды.
Қазіргі ғылымда қалаларды зерттеу тарихи-географиялық, экономикалық-географиялық, жүйелік талдау жəне өзге де бағыттарда жүзеге асырылуы мүмкін. Тарихи-географиялық тұрғыдан қазақстандық қалаларды қалыптасу жəне даму сипатына байланысты бірнеше топтарға бөліп қарастырған жөн.
Бірінші топты табиғи жолмен пайда болып, дамыған қалалар құрайды. Олардың қатарына Тараз, Отырар жатады.
Екінші топтағы қалаларды мемлекеттік органдардың шешімі бойынша салынып, дамыған қалалар деп атай аламыз. Бұндай қалалар төңкеріліске дейін Ресей мемлекетінің боданындағы болған Қазақстанда əскери тосқауыл, бекініс ролін атқарған болса (Семей, Өскемен, қазіргі Павлодар мен Петропавл), төңкерілістен кейін Қазақстанның жер байлығын, пайдалы қазбаларын игеру мақсатында партия шешімімен салынды.
Үшінші топ əскери өндірістік кешендік қалалардан тұрады.
Төртінші топты өндіруші өнеркəсіп орталықтары құрайды. Аталған жіктеуге сүйене отырып, біз қазіргінің қалаларының мəртебесі жəне олардың даму болашағы көбінесе тарихи қалыптасу жəне даму қағидаттарына сай келетіндігіне көз жеткіземіз. Экономика географиялық тұрғыдан қала географиялық еңбек бөлінісінде белгілі бір орынды иемденетін экономикалық орталық болып табылады [8]. Елімізде бұл тұрғыдан қалалар өнеркəсіптік өндіріс шоғырланған орын жəне өзінде өндірілген өнімдердің негізін басқа аудандарға шығаратын транспорт торабы болып бөлінеді. Сонымен қатар қалалар кейде тек қана əкімшілік немесе əскери елді мекен міндетін атқарады; ғылыми, діни, жəне демалыс орталықтары саналады.
Өзінің географиялық жағдайына жəне атырабының экономикалық игерілуіне байланысты да қалалар бірнеше топқа бөлінеді: кен орындары жанындағы қалалар (Қарағанды, Рудный, Жетібай), көлік жүйелері (Орал, Семей) мен ауыл шаруашылықты өңірлердің орталықтары (Арқалық). Жүйелік талдау тұрғысынан город -- это не только территория общественного расселения людей, представляющая условия для приложения труда, удовлетворения материальных и духовных потребностей, но и сложный, состоящий из комплекса взаимосвязанных элементов объект управления [9]. Яғни қала күрделі, дамушы үлкен жүйе ретінде, ұйымдасқан түрде басқару объектісі ретінде көрінеді. Қала оны құраушы базаны, қызмет етуші кешенді, тұрғындарды, табиғи ресурстар мен экологияны біріктіруші тұтас жүйе. Жоғарыда көрсетілген қаланы зерттеудегі негізгі ғылыми əдістер қаланы көп қырлы құбылыс ретінде сипаттайды.
Қоғамның əлеуметтікэкономикалық жəне саяси өміріндегі қаланың жағдайы қаланың құқықтық мəртебесінде заңдық көрініс табады. Құқықтық мəртебені анықтау барысында жетекші роль конституциялық құқыққа жүктеледі. Ол Конституцияның барынша тұрақты қоғамдық қатынастарды, əрекеті бойынша ұзақ мерзімге арналған басты ережелерді реттейтіндігімен түсіндіріледі. Сонымен қатар конституциялық құқықтың құқықтың өзге салаларына қатысты заңдық база рөлін атқаратындығы да баршаға аян. Оның нормалары қала табиғатын, қоғам дамуының қазіргі кезеңіндегі саяси жəне əлеуметтікэкономикалық өмірдегі қала рөлі мен орнын анықтау үшін жетекшілік маңызға ие.
Барлық түсінік қоғамдық практиканы бейнелейді. Қала түсінігі қандай практиканы көрсететіндігін тиісті конституциялық заңнаманы, əкімшілікаумақтық құрылымды реттейтін заңдарды қолдана отырып, ашуға тырысайық. Кеңестік билік өткен ғасырдың 20шы жылдарында қаланы ауылдық елді мекеннен ажырату өлшемдерін қалыптастыруды ниет еткен. 1924 жылдың 15 қыркүйегінде РСФСР БОАК мен ХКК декретімен қалалық жəне ауылдық елді мекендер туралы жал пы ереже бекітілген. Онда барлық елді мекендер қалалық жəне ауылдық деп екі санатқа бөлінді. Қала санатына ересек тұрғындарының саны бір мыңнан кем емес елді мекендер, ауыл шаруашылығы оның тұрғындарының 25 % аспайтын бөлігінің ғана негізгі кəсібі болуы шартымен енгізілген.
Біздің өміріміздің көптеген проблемаларының ішінде даму проблемалары - адамның жеке басы мен адами қауымдастықтардың, аумақтың, ауылдық немесе қалалық, ел мен әлемнің дамуы бірінші орынға шығады. Қазақстанда ел дамуының, оның қауіпсіздігі мен орнықты болашаққа қол жеткізудің аса маңызды проблемасы шағын қалаларды - әрбір қаланы жеке-жеке және барлығын бірге дамыту проблемасы болып отыр. Шағын қала қарапайым болғандықтан, адамдар үшін өте ыңғайлы мекен. Онда бәрі жақын, барлығы жаяу жүргіншілерге қол жетімді жерде орналасқан, сондықтан, әдетте, қалалық көлікте қажеттілік жоқ. Шағын қала қоршаған табиғаттан бөлінбейді және көбінесе көшелерімен тікелей шалғындарға, егістіктерге және ормандарға ашылады. Мұнда өмірдің тыныш ырғағы, асығыс және қобалжу жоқ, табиғатты тікелей және күнделікті сезінуге, оның бір бөлігін сезінуге мүмкіндік бар. Шағын қала алып қалалардағыдай табиғатты да, адамды да үлкен құрылымдармен баспайды, бірақ қоршаған ландшафтқа сәйкес келеді [1]. Шағын және орта қалалар елдің саяси, әлеуметтік-экономикалық және мәдени өмірінде ерекше маңызды. Бүгінгі таңда шағын қалалар ауылдық аудандардың, тіпті бүкіл аймақтардың өзіндік астаналарының рөлін атқарады. Олар өмір сүру орталығы, өз аумақтарының" тірек нүктелері", өнеркәсіптік кәсіпорындардың орналасқан жері, Көлік және тарату тораптары, ғылыми орталықтар және көбінесе мәдениет пен білімнің жалғыз ошақтары.
Бүгінде Қазақстан Республикасында 60-қа жуық шағын қала бар, бұл елдің қалаларының жалпы санының 69% - ын құрайды, олардың көпшілігі күйзеліске ұшыраған жағдайда және мемлекеттің қолдауын қажет етеді[6].
Бұл тақырыптың өзектілігі өте қызықты және үлкен, өйткені Қазақстанның шағын қалаларының дамуы басты әлеуметтік-экономикалық аспектінің бірі болып табылады, өйткені олар біздің мемлекетімізде маңызды рөл атқарады. Көптеген шағын қалалардың дамуы экономиканың белгілі бір саласымен тікелей байланысты болды.
Экономиканы одан әрі нығайтудың кепілі жоғары сапалы, бәсекеге қабілетті өнім шығаратын жұмыс істеп тұрған кәсіпорындар болып табылады. Елдің экономикалық дамуының сипаты мен серпіні экономистер мен саясаткерлердің жіті назарында. Елдің, қаланың өмірінде және оның келешегінде көп нәрсе даму қарқыны мен деңгейінде қандай үдерістер болып жатқанына, бұл ретте экономикада қандай құрылымдық өзгерістер болып жатқанына байланысты.
Қазіргі уақытта Қазақстанның шағын қалаларын дамыту өте өзекті тақырып, өйткені Қазақстан Республикасы өзінің әлеуметтік-экономикалық секторын дамытатын салыстырмалы түрде жас мемлекет - орнықты мемлекет құру мақсатын қойып отыр.
1.2 Қазіргі Қазақстан аумағында шағын қала құрылысы мәдениетін дамытудың алғышарттары
Қазақстанда шағын қалалардың қалыптасуы мен дамуы өнеркәсіптің базалық салаларының қалыптасу ерекшеліктерінің шешуші әсерінен болды.
Урбанизацияның ерекшеліктері мен тенденцияларын зерттеу жаһандану, оның индустриялық-инновациялық елдің дамуы маңызды ғылыми және практикалық проблема болып табылады. Республиканы үдемелі дамыту жөніндегі шаралар жүйесінде көрнекті орын Тәуелсіздіктің 20 жылдығы Қазақстанның қалалық қоныстарына арналады. Үлкен ғылыми-өндірістік инновациялық және технологиялық орталықтарды дамыту5а байланысты.
Қазақстан өңірлерінің өнеркәсіптік игерілуінің әсерінен қала қоныстарының құрылымы тарихи қалыптасқан, негізінен саны 20 мыңға дейінгі шағын қалалардан тұрады, мысалы, Қазақстанда 1959 жылғы Бүкілодақтық халық санағы бойынша 43 қаланың 25-інде халық саны 50 мың адамнан аспады, оларда қала халқының 15% - ы және бүкіл халықтың 7% - ы тұрды. 1989 жылғы Бүкілодақтық халық санағы бойынша мұндай қалалардың 51-і 84-і болды.
Аймақтар бойынша қалалық елді мекендердің орналасуы келесідей болды. Батыс Қазақстанда ең көп қалалық елді мекендер Ақтөбе облысында орналасқан. 1939 жылы облыста үш қала болды - Ақтөбе, Шалқар және темір, сондай - ақ алға, Ембі, Шұбар-құдық. 1959 жылы қалалар саны өзгерген жоқ, үш қалалық кент қосылды - Қандағаш, Хром-Тау және Батамшинский. Гурьев облысында 1959 жылы бар болғаны екі қала - Гурьев пен Форт-Шевченко болды, қазіргі бар кенттерге - Балықшы, Доссор, Мақат және Индербор кенттеріне мұнайшылардың жаңа кенті - Құлсары қосылды. Орал облысында қалалық елді мекендер желісі 1939 жылы бір қаладан-Оралдан, 1959 жылы қалалық типтегі Қазақстан кенті қосылды. Батыс Қазақстан 1959 жылы қалалық қоныстардың аз дамыған құрылымына ие болды, оның урбандалу деңгейі бүкіл Қазақстанда ең төмен болды деп айтуға болады [1]. Шығыс Қазақстанда урбандалу деңгейі ең жоғары деңгейдің бірі болды, бұл ретте жаңа қалалардың пайда болуының неғұрлым жоғары қарқыны онда жаңғырту кезеңінде келді. Зерттеу кезеңінде қалалық типтегі елді мекендер желісінің одан әрі дамуы болды. 1959 ж.
Қазақстанда алты қала болды - Өскемен, Лениногорск, Зырян, Зайсан, Семей және Аягөз. 1959 жылы қалалық типтегі кенттер желісіне Серебрянка, Белоусовка, Верхнеберезовский, Атасу, Қаражал, Ақтоғай және т. б. қосылды, көріп отырғанымыздай, Шығыс Қазақстанда жаңа қалалық қоныстардың құрылуы бұрынғысынша табиғи минералды ресурстарды өнеркәсіптік игерумен байланысты болды [1, c. 16]
1959 жылға қарай республикада неғұрлым урбандалған өңір Орталық Қазақстан болды. Онда алты қала орналасты, солардың ішінде ең ірісі Қарағанды қаласы болды, ол зерттеліп отырған кезеңде астанасы Алматыдан кейін саны бойынша екінші қалаға айналды. Сонымен қатар, аймақта кейіннен қалаға айналған Жезқазған қалалық типтегі ауыл болды. Солтүстік Қазақстандағы қала қоныстарының өсуі тың және тыңайған жерлерді игеруге серпін берді. Сондықтан өңірде қарқынмен жүрді туындауы қала үлгісіндегі кенттер, орындаған орталықтарының функциялары ауыл шаруашылығы өндірісі. 1939 ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.