Қазақ халқының тарихи, философиялық мұрасы ретіндегі қазақ мифтерінің мәні мен мазмұны

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

20. Қазақ халқының тарихи, философиялық мұрасы ретіндегі қазақ мифтерінің мәні мен мазмұны.
Біздің ата-бабаларымыз ежелден көшпелі ғұмыр кешкен.Табиғаттың қыр-сырын жан-жақты тереңінен ұғыну, шеті мен шегі жоқ кеңістікте мал бағу, жазда жайлауға, қыста қыстауға көшіп-қону - біздің ата-бабаларымызға тəн қасиет. Көшпелі өркениет, көшпелі өмір салты оларды айнала қоршаған ортаға өзгеше көзбен қарауға үйретті. Табиғаттың қатал сынына төтеп бере жүріп, өздеріне ғана тəн тіршілік қамын жасап, қиыншылықтарға қарсы тұруға машықтанды. Осыдан барып даналық таным, дүниетаным ұғымдары қалыптасады. Жалпы дүниетаным деген не? Ол туралы философиялық сөздіктерде мынадай анықтама берілген екен: Дүниетаным - адамдар мен табиғатқа, жалпы құндылықтарға моральдық нормаға тұлғаның жалпы қатынасын білдіретін негізгі (бастапқы) сенім, қалып, таным немесе қоғам мүшелерімен ортақ көзқарас қалыптастырып, қоршаған ортамен қатынас қалыптастырудағы негізгі өлшем. Дүниетаным - адамдардың дүниені ақиқатпен теориялық жəне практикалық жағынан бірлікте тану мақсатындағы рухани тəсілі. Дүниетанымда тұтас адамзат əлемі моделі сияқты мəдениет категорияларының жүйесі көрініс тапқан. Дүниетаным бір күнгі немесе бір жылдың ғана жемісі емес, ол адамдардың ғасырлар бойы жасаған өмір тіршілігімен тығыз байланыста дамып, жетілетін өнер мен мəдениетке жақын көзқарастар жиынтығы екен. Олай болса, біз қазақ халқының ұлттық дүниетанымын оның сандаған жылдар бойында қалыптасқан дəстүрлер арқылы танытуымызға болады екен. Ақыл-парасат, сана-сезім иесі ретінде адамның ең басты қасиеттерінің бірі - өзін қоршаған ортаны танып білуге деген ерекше ұмтылыс. Адам айналасындағы əлеуметтік дүниені, табиғи əлемді танып білу барысында олардың ішкі құпиясына үңіледі, қасиеттерін анықтайды, даму заңдылықтарын біледі, өзінің орнын, басқа адамдармен қарым-қатынасын белгілейді. Осы негізде өзі белсенді іс-əрекетке араласады, мүдделерін, сұранымдарын қанағаттандырады. Сөйтіп, оның дүниені танып білуі нақты əлеуметтік сипатқа ие болады. Дүниені танып білудің негізінде құбылыстардың, адам санасында бейнеленуі жатады. Бейнелену теориясының мəні мынада: заттар, құбылыстар мен процестер жəне олардың қасиеттері мен маңызды байланыстары танып-білуші субъектіден тəуелсіз өмір сүреді. Таным - сыртқы заттар мен құбылыстардың, олардың қатынастарының адам санасында идеалды образдар жүйесі ретінде бейнеленуінің қайшылыққа толы күрделі процесі. Таным барысында адам өзінің қоршаған ортаны игереді, ол туралы білімі кеңейіп, тереңдей түседі; адамның заттар мен құбылыстар туралы жалпы мəліметі ішкі мəнге қарай ұмтылып, жүйелі, шынайы білімге айналады. Ендеше, танымды адамның жаңа əрі тың білімді игеріп, рухани баюы деп есептеуге болады. Демек, ұлттық дүниетаным дегеніміз - белгілі бір ұлттың дүниеге, қоршаған ортаға деген көзқарасы, таным-түсінігі. Әрбір халық өз тілінің негізінде өзіне тəн дүние сезім мен дүниетанымын қалыптастырады. Олай болса, жер бетінде өз тілінің негізінде қанша халық өмір сүріп жатса, соншалықты дүниесезім, дүниетаным, философия болады. Көне гректердің айтқанындай, философия дүниеге таңғалудан басталады. Ал оның өзі өмірдегі күнбе-күн кездесетін айқын да түсінікті құбылыстардан туындамайтыны баршаға мəлім. Таң қалатын құбылыс сиқырлығы мен көпқырлылығы, əсемділігі мен орасан зор күш-қуаты, я болмаса ерекше нəзіктігімен көрініп, адамның жан дүниесінде ерекше із қалдырады. Философиялық деңгейге көтерілсек, бұл дүниеде мəңгілік адам таңғалатын екі-ақ құбылыс бар. Оның бірі - əлем, барлық өмір сүріп жатқан дүние болса, екіншісі - өзіндік сана-сезімі, ішкі рухани өмірі бар адам болмақ. Біріншісі құшаққа да ой елегінің ауқымына да сыймайтын шексіз де мəңгілік əлем. Дүние ғарыш болатын болса, екіншісі ғарыштағы құбылыстармен салыстырғанда атом сияқты, бірақ өзінің нəзік жан дүниесі бар адам. Адам - кіші əлем ретінде үлкен əлемге - ғарышқа тең. Бүкіл ғарыштың барлық сиқыры мен талпынысы адамның табиғатында жиналған. Сондықтан осыдан мыңдаған жылдар бұрын өмір сүрген белгісіз түрік бабамыз алдындағы жатқан дүниеге таңғалып, сол жөнінде алғаш рет ойланып, ондағы адамның орны қандай екен деген сұрақты өз алдына қойған кезде, сол сəтте отандық философия бұлағының көзі ашылды десек те болады. Қазақ халқының дүние сезімі мен дүниетанымының ерекшеліктері, əрине ол өмір сүрген табиғаттың, соған бейімделіп қалыптасқан шаруашылық формалары, өмір салтының жүйелерімен тығыз байланысты болса керек. Жоғарыда айтылған тұрғыдан бұл мəселеге көз жіберсек онда біздің ата-бабаларымыз таңдап алып, өз Отанына айналдырған жерлер мал өсіруге лайықты, табиғаты қатал, суға тапшы, сонымен қатар өрісі кең, малдың соңында көшіп-қонуға мол мүмкіншілігі бар кеңістікте орналасқан болатын. Ал табиғаты жұмсақ, суы мол жерлерде (мысалы, Сырдария, Шу өзендерінің, т.с.с. бойларында) халық жерге тұрақтанып егіс егіп, қолөнерін дамытып, қалалар тұрғызды. Оған мысал ретінде Жібек жолы бойында орналасқан орта ғасырдағы қалаларды айтуға болады (Отырар, Мерке, Құлан, Талғар, Алматы, т.с.с.). Негізінен алғанда, жаңа дəуірге - машиналық индустрия пайда болғанға дейін қазақ жеріндегі ең тиімді шаруашылық формасы көшпенді мал шаруашылығы болды. Сондықтан біздің арғы бабаларымыз мыңдаған жылдардың шеңберінде осы шаруамен айналысты. Ол біріншіден, табиғатқа бас июді, оған табынуды талап етті, табиғатты өз еркіне сай етіп қайта өзгертуге тырыспады, табиғат заңдылықтарына бағынды. Сондықтан ежелден қазақ халқының, қазіргі тілмен айтқанда, экологиялық санасы биік деңгейде болды. Екіншіден, біздің бабаларымыз көшпенді мал шаруашылығымен айналысып, еркін көшіп-қонып жүргендіктен, еркіндік, бостандықты қатты бағалаған. Қазақ жерінде абақты ұғымы атымен болмаған. Үшіншіден, негізінен алғанда көшпенділік теңдікті талап етеді, оған тəн саяси формалар - соғыс демократиясы, əрі кеткенде алғашқы феодалдық қатынастар дамыған. Төртіншіден, көшпенді халықтың арасындағы əлеуметтік айырмашылықтар аз болғандықтан, теңдікке негізделген əділеттілік жоғары бағаланған. Бесіншіден, байлыққа жетуден гөрі, ар-намысты жоғары ұстау - ол да көшпенділік өмір салтынан шығатын құндылық. Алтыншыдан, өне бойы көшіп-қону барысында сан түрлі қиындықтарды, қауіп-қатерлерді бастан кешуге тура келді. Ол ерлікті, батырлықты, шыдамдылықты талап етті. Мифтік əңгімелерге үңіле отырып, байырғы адам баласының санасы мен рухани дүниесі, ойлау дəрежесі, таным-түсінігі қандай болды дегенге жауап іздейміз. Қазақ халқының ежелгі тарихы да осы мифтердің ішінен орын алуға тиіс. Өйткені ата-бабаларымыздың өткен дəуірі мен ой-санасының айғағы боларлық мифтер мен мифтік аңыздары ауызша сөз мұрасынан елеулі орын алады. Олар қазақтың əн-күйлері, өлең-жырлары, аңыз - əңгімелері, т.б. Бұл туындылар сан ғасырлық рухани азық болумен бірге дала тіршілігінің талап-талғамына лайық өңделіп, өзгеріп отырады. Сондықтан мифтер белгілі бір дəуірдің, адам дүниетанымының өткен бір кезеңінің нəтижесі. Дүниежүзі халықтарының мифтері ғылыми зерттеулердің нысанасына алынып, тарихи салыстырмалы тұрғыдан қарастырылғалы бері мифтердің де түрлі-түрлі қоғамдық-əлеуметтік даму сатылары, тарихи деңгейлері, түрлері мен тақырыптық аясы болатыны анықталды. Атап айтатын болсам, аспан мен жердің жаратылысы туралы айтылатын мифтерді космогониялық мифтер деп атаса, адамдар оның жаратылуы туралы мифтер антропогондық мифтер деп аталынады. Мұндай жұртшылық мойындаған бірқатар нəтижелерге табан тірей отырып, қазақ мифтерінің де қайсыбір ерекшеліктерін анықтау ұлтымыздың рухани мұрасын түгелдеуге септігін тигізері сөзсіз. Салыстырмалы зерттеулердің нəтижелеріне қарағанда, ең қарапайым, əрі ең көне мифтердің қатарына аспан денелері - Күн, Ай, жұлдыздар мен планеталар туралы айтылатын мифтер жататын көрінеді, яғни космогониялық мифтер. Космогониялық мифтер деп аталатын мұндай əңгімелердің түп-тамыры бізді қоршаған дүние қашан, қалай жаратылды, жаратқан кім?.. деген күрделі сауалдарға жауап іздеумен байланысты. Осы мифтердің əлем жұртшылығына кең таралғандығы жəне миф атаулының ішінде алатын орнының мəн-мазмұны олар бір кезде адам болды деген түсінікті айшықтап көрсетеді. Күн сəулесінің өткірлігін оның мінезінің тік, өжеттігіне, Ай сəулесінің əлсіздігін оның жұмсақ мінезіне байланысты түсіндіру де олардың адам кейпінде ұғынылғанын дəлелдейді. Миф бойынша Ай мен Күн асқан сұлу қыздар екен, бір-бірінің сұлулығын қызғанып, Күн айдың бетін тырнап алыпты, содан Айдың бетінде дақ қалып, бұдан кейін бірге жүрмейтін болыпты... Тағы бір мифте: жігіт бейнесіндегі Айға жердегі жетім қыз ғашық болып қалыпты. Өгей шешесі қызды түнде су əкелуге жұмсайды. Қыз суға барса, ғажайып бір сұлу жігітті көреді, сөйтсе ол су бетінде шағылысқан Айдың бейнесі екен. Қыз Айға жалынып, өзін алып кетуді өтінеді. Сөйтіп Айға барып қосылған, қолына шелек ұстап тұрған қыздың бейнесін Айдың бетінен көруге болады. Бұл мифтердің бəрінде де аспан денелерін адам ретінде түсіну айқын көрінеді. Қазақ мифтерінің арасында аспан мен жердің, күн мен айдың, жұлдыздар мен планеталардың қалай пайда болғандығы, оларды кімдер жаратқаны туралы мифтер аз сақталған. Дегенмен, жұмыртқадай жерді көтеріп тұрған көк өгіздің мүйізі, бір мүйізінен екінші мүйізіне ауыстырғанда жер сілкінеді, дүниежүзіне мəлім миф бойынша əлемді топан су басқаннан кейін Нұх (Ной) кемесі тоқтаған жерде тіршілік басталған; аспан иесі (əрі Жаратушы) - Тəңір, кейбір түркі халықтарының мифтерінде жердің иесі əйел Құдай Ұмай, бəлкім байырғы ұғым бойынша Тəңір мен Ұмай ерлі-зайыпты; аспанды еркек, жерді əйел бейнесінде ұғыну дүние жүзінің көптеген халықтарына тараған. Жер бетіндегі тау-тас, өзен-көлдер бір кездегі алып адамдардың (Еділ, Жайық, Толағай, т.б) іс-əрекеттерінің нəтижесінде (секіргенде, жылағанда, айқайлап күңіренгенде, ұйықтағанда т.б.) пайда болған дейтін түсініктердің арғы негізі олар қалай жаратылды, кімдер жаратты дейтін сауалдармен байланысты екені анық. Демек, əр халықтың аспан денелері, қоршаған орта туралы айтатын мифтерінен олардың өзіне етене таныс, əрі нақтылы білетін өмір салты мен тұрмыс-тіршілігінің бейнесін көреміз. Бұл тұрғыдан келгенде, қазақ арасында сақталған мифтерде көшпелі өмір салтына негізделген көріністердің жалпы дүниеге, оның ішінде аспан денелерінің қасиеттері мен қимыл-қозғалысына да телінетіні табиғи жағдай. Көшіп-қонған ел (үнемі қозғалыс үстіндегі аспан денелері), төрт түлік мал, оны ит-құстан, ұры-қарыдан қорғау (Жетіқарақшы, Ақбозат, Көкбозат, Арқан жұлдыздары), мысалы Жетіқарақшы мифтік əңгімеде: ... Жетіқарақшы бара жатқанның балтасын, келе жатқанның кетпенін ұрлаған баукеспе ұры болыпты. Халық болып соңына түскен соң, қылмысы басынан асқан жеті жеткізбей аспанға қашып шыққан. Бастаған алдыңғы төртеуі, ана артындағы үшеуі ерер-ермес болып жүрген олардың құйыршығы. Ана бүйірдегі екі жарық жұлдыз - екі батыр. Сонау көрінген қатар екі жұлдыз, Ақбозат пен Көкбозат - батырлардың аттары. Олар Темірқазыққа арқандаулы. Шұбатылған арқаны да, əне көрініп тұр. Аттар Темірқазықты айнала аттайды. Оларды аңдыған жеті ұры да түнімен төңіректеп айналып жүреді. Ұрылар қайтсе де осы аттарды түсіріп алмақшы. Сақ күзетуші алдыңғысынан көз жазбайды. Сөйтіп жүргенде таң атады. Таң атысымен Жетіқарақшы көзден тайып, тасаланады. Жылдың əр мезгілінде əр түрлі өзгешеліктерімен көрінетін аңдар мен жан-жануарлар (Үш Арқар, Қамбар, Үркер, т.б. жұлдыздар) қосақтап сауған қойлар (Кемпірқосақ), түнгі бақташының жөн сілтері, мезгілді анықтар бағдары (Темірқазық, Шолпан, Есекқыран, Сүмбіле, Құс жолы) ауа райының, жыл маусымының малға жайлы-жайсыздығын болжау (Айдың қалай тууы, күннің батуы, жұлдыздардың түр-түсі, т.б.). Мифтердің келесі бір саласы - антропогондық мифтер. Жоғарыда айтылғандай, адамдар, оның жаратылуы жайында. Қазақ танымында адамның жаратылысы, оның өмірі туралы мифтер өлім жəне о дүниедегі желісі бар өмір жайындағы ұғымдарға ұштасып отырған. Исламға дейінгі Тəңірлік дүниетаным бойынша əруақтарға сену,өлген адам іс жүзінде басқа бір дүниеде бізбен қатар тіршілік кешіп жатыр деген түсінік орын алған. Өлген адамның жыл толған асында ұлан-асыр той жасау оны ғажайып бір өмірге біржола шығарып салу дəстүрімен сабақтас. Мұндай ұғымға астар болған байырғы мифтік сенім екені даусыз. Айнала қоршаған дүниені адамдар кейпінде түсінумен қатар, қайтыс болған адамдар да солардың қатарына барып қосылатындығы, яғни адамның өзінің келген жеріне қайта қайтатыны - байырғы біртұтас, араға жік қоймайтын ұғымның сілемдері. Бұл орайда дүниенің соңы ақырзаман деген түсінікті адамның туу, жаратылуы, өмір сүруі, өлу жəне о дүниеде қайта жасау сияқты белгілі бір жүйеге, циклды тəртіпке түскен тізбенің соңғы жəне қорытынды бөлімі деп қарауымызға болады. Миф түптеп келгенде, о бастан-ақ сөз өнерінің айшықты бір жанры емес. Мифтің дүниетанымдық қызметі əлсірей бастағаннан кейін ғана ол сөз өнерінің өзге жанрларымен (аңыз, əпсана, ертегі, т.б.) жақындасып, фольклорлық жанр аясына түсірілді. Ал шындығына келгенде, наным-сеніммен, əдет-ғұрыппен, салт-санамен бірге туып, бірге жасасқан мифтің қоғамдағы көрінісі алдымен оның сан-салалы дүниетанымдық қызметінде. Міне, бұлардың бəрі де дала тіршілігінің мифтік ұғымдарға астасып жатқан көріністері екені даусыз. Бұл тұрғыдан келгенде, қазақ мифінің логикалық құрылымы мен жасалу жүйесі əлемдік үрдіспен сабақтас. Ал оның өзіндік ерекшеліктерін мифтік символдармен ұғымдарға өз өмірінің көріністерін көшіруінен көреміз.

21. Аң стилі мен қазіргі қазақ бейнелеу өнері арасындағы мәдени құндылықтардың сабақтастық негізіне тоқталыңыз.
Шетелдік және қазақстандық өнертанушылар бұл феноменді негізінен ежелгі еуразиялық көшпелілер өнері тарихы кең мәтінінде қарастырып келді. Алайда әр түрлі себептермен аталған артефакт мәдениеттанулық және философиялық жүйелі талдаудың нысаны бола алмады.
Еліміз егемендік алып, саяси тәуелсіздігін жариялағаннан кейін рухани жағдаят түбегейлі өзгерді. Егемендік, тәуелсіздік, ұлттық идеяны іздестіру қоғамдық өмірдің барлық салаларына серпін, жаңа леп алып келді. Ұлттық сананың қайта түлеп, жанданып-жаңаруы бірте-бірте ғылым үшін де үлкен ыждағаттылықпен аса байқампаздық арқылы зерттеп-зерделеуді талап етер жаңа өмір шындығы екені анық аңғарылды. Осы тұрғыда ұлттық өнер санасының негізінде қалыптасып, дәстүрмен қабаттасып жатқан қазақ мәдениеті философиясын терең ашып, мән-мазмұнын ерекше зейінмен зерделеу аяғынан енді тұрған аса бағалы мұра екенінде дау жоқ. Яғни халықтың ұлттық болмысын, оның рухани мәдениетін толық игеріп, оған пәрменділік пен қуат берер арналарды тануда ұлттық сананың орны ерекше.
Осыдан өнер феномендерін зерттеудін рухани мәдениет үшін өзектілігі шығады. Өйткені өнер көпқырлы, бұл адам жаны. Өнер - бұл тамаша бейнелердің бай әлемі, адам қиялының асқақтауы, ол өмір мен адам болмысының мәнін ұғынуға мүмкіндік береді, адамның шығармашылық күшінің шоғырлануы. Өнер - Қорқыттың мәңгілік сарындарында, ақын-жыраулардың терең философиялық толғауларында, қазақ оюларының таңдаулы өрнектерінде, сақ нақыштарындағы Аң стилінде ұрпаққа мұра ретінде қалдырылған игілік.
Біздің заманымызға дейінгі бірінші мыңжылдықтың ортасынан бастап Қазақстан жеріндегі көшпелі тайпалар сақ атауымен белгілі. Сақ тайпалары мал шаруашылығының үш түрімен айналысты: көшпелі, жартылай көшпелі, отырықшы мал шаруашылығы. Кең мәдени ареалға таралған өнер үлгілері көшпелілер өнерінің стиль жағынан тұтастығын көрсетеді. Жоғарыда аталған тұтастық көмкерілген бейнелерден айырықша көрініс көп емес жабайы аң мен құстың бірнеше түрін ғана суреттеді. Ежелгі көшпелілердің мәдениеті адамзат өмірінде өзінің ауқымы мен таралу жылдамдығы бойынша ерекше кездесетін құбылыс. Яғни көне көшпелілердің өнері негізінен қолданбалы болды, олар әр түрлі бұйымдарда, үңгірлерде, сырмақ пен тұрмысқа қажетті барлық дерлік заттарында аң стилінің көріністерін ерекше зейінмен және шеберлікпен сала білген.
Ежелгі көшпелілердің ең сүйікті айналысатын ісі жануарлар әлемі болды, өйткені сол қоғамның адамы өзінің ойы мен идеясын шығармашылық шеберлігін айналаны қоршаған жануарлар әлемі арқылы толық мәнде білдірді. Сондықтан да көне көшпелілердің өнері Скиф-сібір аң стилі деп аталды. Бұлай аталуының себебі, ежелгі көшпелілер өнерінің екі массиві скифтер қоныстанған солтүстік Қара теңіз бен шығыста Сібірде табылған.
Аң стилі - ежелгі өнер түрі, зерттеу ауқымы өте кең. Осыған орай аң стилінің зерттелмеген қырлары, айтылмаған сырларын зерттеу болашақ ұрпақтың, яғни біздің еншімізде.
Ерекше назар алтын бұйымдардан жасалған мысық тектес жануарлардың элементтерін терең зерттеуге, құстың немесе аңның кейбір дене мүшелерін үлкейтіп бейнелеуге, мысалы, үлкен мүйіз, үлкен тұмсық, өткір тырнақ пен тістерді ерекше суреттеуге бағытталды. Осының негізінде аңдар мен құстардың бүтін денесінің орнына олардың кейбір мүшелері ғана көрсетілді. Басқаша айтқанда дене мен оның мүшелері шеңбер, эллипсис тәрізді қисық сызықтармен көрсетілді. Соның өзінде автордың айтайын деп отырған ойы мен жануарын бірден біле қоясыз.
Біздің дәуірімізге дейінгі VII-III ғасырлардағы сақ, савромат және скиф одақтастығының саяси ымыралылығы скиф-сібірлік Аң стилінің гүлденуіне себепші болды. Ежелгі сақ суретшілері сүйенген хайуанат образдарының триадасы (құс - тұяқты жануар - жыртқыш) бейбітшілік қоғам құрылысының салтанатты идеясын паш етті.
Сақ өнері осылай бірте-бірте әлем сырын аша берді, дүние сұлулығын жырлай білді. Жануарлар әлемінің ерекше әспеттік көрінісін мейлінше кең, жан-жақты бейнеленген шынайы көрінісін сақ өнеріндегі аң стилінен көруге болады. Табиғатты қоршаған ортаны көркемдік тұрғыдан танудың, игерудің ірі сабақтастығын сақ өнерінің мұралар рухынан айқынырақ аңғаратын тәріздіміз. Бұл кезең шеберлері табиғатқа қатынастың байырғы көне замандық мұратын қайта жандандырып, әмбебап сұлулық жарасымын ту қылды. Суретші жанын әсіресе жануардың саналы ішкі үйлесімі, тап-тұйнақтай, мұнтаздай мінсіз әдемілік, ақылдылық, байыптылық қатты тебірентті. Әсем жер көркі, жаратылыс бедерінде нақты, шынайы шындықтан гөрі қиялы арман, сезімнен гөрі ақыл-ой жоғары бағаланды.
Аң стилі табиғат пен адамның түбегейлі жарасымын дәріптейді. Әр құрамы, жұрнақ бөлшегі өзара сабақтаса, ұштаса келіп, тұтас бір тіршілік көрінісін бейнелейтін мөлдір айқындық, байсалды бап бірден көзге түседі. Табиғат барынша асқақ, әдемі, сақ қаһармандары жайлаған кәдімгі салтанат ордасы тәрізді. Әсерлі жер бедері суретші сенімін жоғарғы күштермен рухтаған. Сызықтар сұлбасы мұнда көре білудің өзі ақыл-ой әрекеті деп түсінетін аң стилі туындысының бүкіл құрылысын, құрамын бір ырғаққа келтіріп, өзара сабақтастырып, ұштастырып жатыр.
Шын суреткер - бір қалыптан шыққандай өз тегі, өз заманының ортақ ұлы ғана емес, ол қайталанбас дарынды дара тұлғасымен, шеберлігімен, ерекше қатынас көзқарасымен, өзі жасаған сом суретке өз қолданбасын қалдыра алатын адам. Әрбір бірегей, сақтың өнер туындысын бағалағанда біз бұл ерекшелікті ескермей кете алмаймыз.
Өнердің дүниетанушылық үлгісінің философиялық мәні дегеніміз - ең алдымен сақ пендесінің еркінен тыс, жаратылысынан оған мүлдем тәуелсіз ақиқат дүние болмысынан адам санасында бейнеленуі. Ал жан иесі табиғатты тек жалаң, самарқау қабылдап қана қоймай, оның жасырын, жұмбақ тылсым тұңғиығына бойлап, мән-мағынасын ашады, суреткерлік әрекет дарытады. Бұл құбылыс сырын жете ұғынып, шынайы бейнелеу арқылы көрінетін рухани белсенді қатынас. Өнер мұраларының үздік үлгілері жаратылысты жан-жақты танудың жаңа бір қадамы ретінде қабылданатыны осыдан.
Ежелгі түркілік көркем мәдениетті зерттеуге арналған еңбектердің басым бөлігі сөз өнерімен шектеледі. Әрине, өнер алды - қызыл тіл (А. Байтұрсынов). Алайда еуразиялық көшпелілерде эпоспен қатар төлтума бейнелеу өнері де жоғары деңгейде болғаны туралы деректер жеткілікті. Скиф-сақтардың Аң стилі соңғы уақытқа дейін негізінен Ресей ориенталистері мен өнер тарихшылары тарапынан қарастырылып келді. Пазырық сияқты скиф-сақ қорғандарынан табылған мәдени артефактылар номадтардың орасан зор өнер қоймасы туралы бүкіл әлемді хабардар етті. Әрине, көрсетілген мәдени ареал бұл тұтас өнер феноменінің тек бір бөлігі ғана, сондықтан оны әмбебап түрде скиф-сақтардың Аң стилі деп атаған қисынды. Бұл феноменді зерттеген ресейлік ғалымдардың және өнертанушылардың қатарында А.Н. Бернштамның, С.И. Руденконың, М.И. Артамоновтың, В.И. Абаевтың, Б.И. Литвинскийдің, М.Т. Грязновтың, В.В. Григорьевтің ж.т.б. есімдерін атап өтуге тұрады.
Сақ өнері сонау замандардан бері зерттелгенімен, оның аса бай құндылықтарын еліміз егемендік алғаннан кейін ғана аңғарғандаймыз. Сонда да сақ дәуіріндегі өнердің негіздерін айқындау барысындағы басты еңбектерді алғанда, Кеңес дәуірінен ол туралы мағлұматтарды және теориялық талдауларды Ә. Марғұлан, К.А. Ақышев, Ә.К. Ақышев, Е.Д. Тұрсынов, А. Аманжолов, Ә. Хасенов сынды ғалымдардың еңбектерінен кездестіре аламыз. Аң стилі мәселесін шетелдік зерттеушілер де қарастырған: қытайлық тарихшы Су Бихай Қазақ мәдениеті тарихы атты монографиясында осы феномен туралы нақтылы деректер келтірген, Түрік Республикасының ғалымдары Баһаеддин Өгел, Емел Есин, Яшар Чорухлы, Ахмет Ташағыл ж.т.б. Аң стиліне тарихи және өнертанушылық сипаттама береді.
Диссертациялық ізденісте қазақ дәстүрлі мәдениетінің сан-алуан мәселелері көтерілген түрлі зерттеулер жұмыстың әдіснамалық негізін құрастырады. Көшпелілер әлемінің рухани болмысының қыр-сыры тек қана тарихи және өнертанулық әдебиетпен шектелмей, философиялық және мәдениеттанулық ізденістерде көрінеді. Бұл сипатта ізденуші философтар С. Ақатаев, Ж. Алтаев, Б. Байжігітов, Т. Бурбаев, Ғарифолла Есім, Т. Ғабитов, А. Қасабек, А. Қасымжанов, Д. Кішібеков, Ж. Молдабеков, Б. Нұржанов, Қ. Нұрланова, Ә. Нысанбаев, М. Орынбеков, Қ. Шүлембаев, ж.т.б., тарихшылар мен өнертанушылар К. Ақышев, Х. Арғынбаев, К. Байпақов, Т. Бәсенов, Ө. Жәнібеков, С. Қасқабасов, С. Қасиманов, Т. Қоңыратпаев, Ә. Марғұлан, М. Өмірбекова, З. Самашев, А. Сейдімбек, Ә. Тәжімұратов т.т. ғылыми еңбектерін пайдаланды.
Аң стилі өнері кеңістік пен уақытты динамикалық және қайталанбалы таңбалаудағы дәстүрлі үлгі қызметін атқарған, онда тұлпар, түйе, бұғы сияқты үй жануарлары мен қасқыр, барыс, арыстан тәрізді аңдар мен италақаз (грифон), аждаһа, тарантур, самұрық сияқты мифтік туындылар бірегей мәнерде бейнеленген.
Аң стилі бейнелеу тәсілі номадтық өнер шеңберінен шығып, отырықшы халықтардың бейнелеу формаларына терең әсерін тигізген, бұл сипатта Ұлы Жібек жолының көркем мәдени ауысуларда ерекше рөл атқарған.
Аң стилінің қазақ қолөнерінде, әсіресе, ою-өрнекте өз қолтаңбасын қалдырғаны айқындалды, бұл екі көркем мәдени феномендердің еуразиялық көшпелілердегі абстрактылы ойлау стильдерін жетілдіруде маңызды рөл атқарғаны туралы ғылыми гипотеза ұсынылды.
Қазіргі рационалистік парадигмамен шектелмеген көркем мәдениетте Аң стилі сияқты рәміздік және тылсымдық мағынаға толы феномен қайтадан жаңғыратындығы дәлелденді; бұл қазақстандық бейнелеу өнеріндегі Галереялар қозғалысында, жаңа мифтік шығармашылықпен байланысты суретшілер туындыларында, Ә. Сыдыхановтың таңбалық кескіндемелерінде көрініс табатындығы дәлелденді.
Аң стилі кескін мен бояуда сезім мен ой тудыру шеңберінен шығып, қайталанбас тілдің рәміздерінің арғы жағында өмірдің мәні туралы сұрақтарға жете алады. Бұл стильде орындалған өнер туындылары коммуникация әдісі ретінде қарастырыла алады: онда адам, қоғам мен табиғат арасындағы қатынастар нығайып отырады.
Көркемдік бейнелерде тек қана шындық емес, сонымен қатар мәдени дәуірлердің дүниені сезінуі, дүниені тануы да бейнеленеді. Аң стилі табиғатын ұғынуға тырысқан зерттеушілер, өнердің табиғатты әсемдеу мен еліктеушілік инстинкті арқылы іске асқанын, адамдар арасында қатынас құралы ретінде, әлем танудың қайнар көзі ретінде тарихи кезеңдер мен халықтар туралы деректер беретін өзіндік код ретінде, мәтін мен таңба жүйесі, ойын мен ләззат алуды сыйлайтын, адамның иррационалды және бейсаналы бастамасының көрінуі ретінде және суретші тұлғасы арқылы өзіндік сана мен өзіндік жеткізу әдісі деп түсінеді. Осы түсініктемелердің барлығы өнер туралы жинақталған білімді бейнелейді және мәдениеттің әр түрлі қырларын ашады.
Ежелгі түркілер Аң стилі өнерінің әлемді бейнелеудегі екі тәсілін: шындыққа негізделген және шартты түрлерін қатар дамытты. Бізге жеткен ежелгі сақтардың көркем бейнелерінде екеуі де кездеседі. Алғашқы суретшілер шынайы өмірді тамаша бейнеленген, олар жануарлар анатомиясын жақсы біліп, қозғалыстарын анық көрсете алды. Ою-өрнек тәрізді шартты бейнелерде жалпылықтың типтік даралығына мүмкіндігінше көбірек көңіл бөлінді, табиғатқа сәйкес қарапайым ұқсастық шеңберінен шығуға талаптанды, бұл абстрактылы ойлау қабілеттілігін жетілдіруге себепші болды.
Қазіргі Қазақстанның әмбебап жаһандану үрдістеріне енуі барысында Аң стилі сияқты мәдени архетиптер ұлттық өнердің өзіндік қолтаңбасын сақтап, оны жаңа заман талаптарына үйлесімді өрістетуге мүмкіндік береді.

22. Халқымыздың өнеріндегі дүниені көркемдік тұрғыдан бейнелеудің ерекшеліктеріне тоқталыңыз (текемет, сырмақ, ұлттық ою, киіз үй, зергерлік бұйымдар т.б.).
Қазақтың ұлттық бұйымдарының түрлері: киіз, тұскиіз, текемет, сырмақ, қоржын, алаша, аяққап, тұтқыш. Ағаш бұйымдары: сандық, кебеже, адалбақан. Зергерлік бұйымдар: сырға, білезік, сақина, бойтұмар. Қазақ халқы Өнер - өмірдің өзіңдей мәңгілік демекші өнер өмірмен бірге ұштасып келеді.
Төсеніш бұйымдары. Тұскиіз - сәндік үшін төсектің тұсына ұстайтын үй жиһаздарының бірі. Оны жасау үшін нығыз басылған жұқа киіз таңдалып алынады. Тұскиізді безендіріп, әшекейлеу үшін түсті барқыттар, жібек, шұға т.б. маталардан бетіне ою - өрнектер тігіледі. Текемет - бетіне түрлі түсті ою - өрнек басылған киіз. Оның бетіне жүнді бояп, ою - өрнек жасап, киіз басқан әдіспен басады. Сырмақ - киізден сырып оюлап жасалған төсеніш. Екі түсті киізден оймалаған немесе үстіне матадан ою басқан тігістеріне жиек басып, сырып жасайды. Қоржын - өрмек құрып тоқылатын бұйым. Ұзындығы 120 см, ені 50 см болады. Ердің артына бөктеріп жүру үшін екі басты етіп жасалған қапшық. Аяққап - ыдыс - аяқ салуға арналған қапшық. Ол көбінесе киізден жасалады. Алаша - әр түрлі жүннен немесе түрлі түске боялған мақта мен жүннен тоқылған төсеніш. Алаша терме және қақпа алаша деп екіге бөлінеді. Төсеніш ретінде қолданады. Тұтқыш - ас пісіретін қазанды оттан көтеріп түсіргенде қолды күйдірмеу, қазанның күйесін қолға жұқтырмау үшін киізден жасалған екі қолғап. Оның ұзын етіп жасалған бауы болады.
Ағаштан жасалған бұйымдар. Сандық киім кешек тағы басқа заттарды салуға арналған ағаштан жасалған бұйым. Кебеже ағаштан жасалған әшекейлі сандық. Оған тамақ, ыдыс - аяқ салып сақтаған. Адалбақан - төрде тұратын киім ілетін өрнектелген бұтақты, не бұтақтарын қолдан жасаған сырық.
Зергерлік бұйымдар. Білезік - білекке салынатын сәнді зат. Сырға - әйелдердің құлағына салынатын сәнді зат, алтын, күмістен, асыл тастардан жасалған. Алқа - алтын, күміс, маржанмен әшекейленген омырауша, өңір, өңірше.
Демек қазақ халқының қолөнер бұйымдарының түрлері өте көп. Олардың шығу тарихы алуан түрлі. Міне осындай өнеріміз Өнер - өмірдің өзіңдей мәңгілік демекші ұрпақтан - ұрпаққа жалғасып, өмірмен бірге ұштасып келеді.
23. Түркі-Қазақ дүнетанамындағы адам мен әлем, адам мен табиғат үйлесімділігі туралы ой толғамдар ерекшелектерін талдаңыз.
Қазақ халқының асыл мұраларының бірі - табиғатқа деген аса бір сүйіспеншілігі мен асқан адамгершілік қасиеті болады. Халық ұғымында табиғат деген қасиетті сөз, туған жер, өскен ел, атамекен, аяулы өлке, ауылым деген тұла бойыңа нәр беріп, жүрегіңді шымырлататын аса қымбат сөздермен тепе - тең. Халық табиғаттағы өздері қастерлеген жерлерді Әулие бұлақ, Әулие ағаш деп көздің қарашығындай сақтаған.
Қазақ халқы табиғаттың тынысын жүрегімен тани білген.
Шығыстың ұлы энциклопедияшы ғалымы Абу Райхан Беруни мың жыл бұрын айтқан: Адамның денесі - әлеммен бірдей. Адамның табиғатпен ара қатынасы - мәңгілік және әрқашан заманауи, өйткені адам өзінің пайда болуымен, тіршілігімен және болашағымен табиғи ортамен байланысты. Табиғаттың элементі ретінде ол табиғат - қоғам деген күрделі жүйенің бір бөлігі болып келеді. Адамзат өзінің көптеген мұқтаждықтарын табиғаттың есебінен қамтамасыздандырады. Табиғаттың барлық элементтері қоршаған ортаны құрайды. Қоршаған орта түсінігіне адамның қолымен жасалған нысандар (ғимараттар, автокөліктер және т. б.) кірмейді, өйткені олар бүкіл қоғамды емес, жеке адамдарды ғана қоршап тұр. Бірақ адамның қызметі арқылы өзгерген табиғат телімдері (қалалар, ауыл шаруашылығы жерлері, су қоймалары, орман алқаптары) қоғам ортасын түзгендіктен, қоршаған ортаға кіреді. Қоршаған орта (ҚО) - адам мен басқа да тірі ағзаларды қоршап тұрған табиғи орта, адам қолымен жасалған материалдық құрамдас бөліктер, құбылыстар мен үдерістер, сондай-ақ әлеуметтік-экономикалық құрауыштар.
Тарихи тұрғыдан бағдарласақ, адамның өмір тіршілігінің, қызмет-әрекетінің негізі - табиғат заттары мен табиғи процестер. Олар адамзаттан әлдеқайда бұрын пайда болған, адам санасынан тыс және тәуелсіз өмір сүреді. Қоршаған ортаны танып білу, игеру барысында адам табиғат дүниесіне қуатты және ауқымды ықпал ете алатын құдіретті өзгертуші күшке айналады. Мұны ғылымда екінші табиғат деп атайды.
Қоршаған ортаны қорғау туралы пікірлерді біз көне дәуір оқымыстылары Эмпедокл, Гиппократ, Теофраст еңбектерінен көреміз. Олар өсімдіктер мен жануарлар тіршілігінің біріншіден морфологиялық, екіншіден физиологиялық бейімделушіліктің қоршаған ортаға тәуелділігін экологиялық тұрғыдан қарастырды.
Шығыстың екінші ұстазы, әл-Фарабидің пайымдауынша табиғаттың баға жетпес байлығы біріншіден адамды оқу-білім, тәлім-тәрбие, ізгілік сияқты қасиеттерге баулу үшін алдымен қоршаған дүниені, табиғат құбылыстарын танып-білу керек; екіншіден табиғатты аялау, ізгілікке баулу ұлттық тамырдан нәр алады, үшіншіден табиғатқа деген адам көзқарасының дұрыс бағытта болуы оның ой-сезіміне әсер етіп, мінез-құлқын жетілдіру арқылы жүзеге асады.
Ұлы Абай да өзінің қара сөздерінде табиғат туралы философиялық ой-пікірлер мен табиғат заңдылықтарын терең пайымдап, табиғаттың бар байлығын адам баласының аузына тосып, таусылмас азық болып отырғандығын көрсете келе, Кім өзіне махаббат қылса, сен де оған махаббат қылмағың парыз, - деп өскелең ұрпақты табиғат ананы сүйе білуге үндегені белгілі.

24. Ұлтымыздың тарихындағы Ұлттық идеяның тарихи-әлеуметтік негіздері мен құрылымы (Ұлттық идея, Ұлттық идеология, Ұлттық рух, Ұлттық сана, Ұлттық код) концепттерімен арабайланысы.
Ұлттық идея - ұлттың сол тарихи кезеңде өзін - өзі тануынан көрініс табатын ұлттық санада басымдыққа ие көзқарастар.Зерттеушілер бұл ұғымның екі қырына баса маңыз береді. Бір жағынан, қауымдастықтың өзін - өзі ұлт деп танып, түйсінуі, екінші жағынан оның ерекше тарихи адамдар қауымдастығы ретіндегі өз көзқарастары, ұстанымдары, құндылықтары жайлы жалпақ әлемге жар салуы. Ұлттық идеяның мәні - ұлттың тағдыр анықтағыш тілегі, ниеті, оны ілгері қадам басуға жұмылдырушы фактор, күн тәртібіндегі басты мәселені шешуге бағышталған мазмұнды әрі кесек ой.
Ұлттық идея сөз тір - кесі тарихи ахуалға қарай этностың немесе мемлекеттің мұраты дегенге сая - ды. Бір қарағанда, мақсат, мұрат сөздері мағыналас тәрізді. Екеуінің айырмашылығын түсіну үшін бірінші, тұңғыш сөздерін салыстырсақ жетіп жатыр, парқы мен нарқы жағынан тұңғыш, біріншіден қымбаттырақ, ыстығырақ, биігірек. Мұрат сөзі де мағынасы жағы - - - нан мақсаттан маңыздырақ, жүрекке жақынырақ. Қайткенде де, мұратсыз ұлт та, мемлекет те жер бетінде болған емес. Қазақ даласында ұлттық идея байыр - ғы түрік дәуірінде мемлекеттік, тіпті импе - риялық биікке көтерілді. VIII ғасырда: Бүкіл түркі халқы үшін қызыл қанымды жүгірттім, түнде ұйықтамадым, күндіз отырмадым, төрт бұрыштағы халықтың бәрін бейбіт еттім: бастыны еңкейттім, тізеліні бүктірдім!, деген бабаларымыз Мәңгілік Ел құрғанына сенімді еді. Қазақ хандығының шаңырақ көтеруі - мен ұлттық идея мемлекет пен оны құраушы этносты, тарих сабақтастығын үзбестен, дараландыратын факторға айналды. Кейінде ол идея талантты ұл-қыздарын әлемдік ақыл-ойдың асқар шыңына алып шығуға септесті. Ендеше, ұлттық идеямыздың бес ғасырдан астам тарихы бар екен. Оның өзi бiрнеше дәуiрден тұрады. Қазақ хандығы тұсында ұлттық идеяның өзегiн мемлекеттiліктi нығайту, этникалық аумақты қалыптастыру, бiрде тiлiн, бiрде тiсiн көрсеткен Ресей, Қытай, Жоңғар, Орта Азиялық мемлекеттермен оңтайлы қарым-қатынас орнату, бәсекеге төтеп беру құрады. Жақсы менен жайсаңның басын өлiмге байлаған ХVІІІ ғасыр Абылай хан дүние салуымен қазақтың маңдайындағы бағын ұшырды. Ресейдiң бодандығына кiрген қазақ қоғамы әлеуметтiк-саяси және аумақтық тұтастығынан айырылды. Төл мемлекеттiң болмауымен қоса бiртұтас ақпараттық кеңiстiктiң жоқтығы да жалпыұлттық идеяның өрiсiн тарылтты, жолын кестi. Бөлiп ал да билей бер саясатынан туындаған әрбiр саяси күш, әлеуметтiк қауым өз биiгiне, көздегенiне лайық ұлттық идеяны дүниеге әкелдi. ХVІІІ ғасырда Абылай мен Ботақанның, ХІХ ғасырда Махамбет пен Баймағамбет сұлтанның, Кенесары мен Қоңырқұлжаның, ХХ ғасыр басында Сәкен мен Мағжанның, Әлiби мен Әлиханның ұстанған ұлттық мұраты барша қазаққа ортақ едi деп, сiрә, ешкiм айта алмас. Иә, бұлар әрiсi - туған халқына, берiсi - соңынан ерген пікірлес қауымға қызмет еткiсi келдi. Бiрақ, уақыт өзi көрсеткендей, бiреулерi ат төбелiндей азшылықтың мұратын жалаулатса, екiншiлерi - барша қазақтың болмаса да қалың көпшiлiктiң мұратын дөп басып таба алғаны ақиқат. Сырым, Махамбет, Кенесарылар ұлттық идеяны қарулы күрестен тапса, Шоқан, Абай, Ыбырайлар ағартушылықтан, Әлихан, Ахмет, Мiржақыптар Алаш автономиясынан, Шоқай тұтас Түркiстанды құрудан, Әлiби, Сәкендер таптық күрес ілімін олжалады.
Ұлттық код, біздің пайымдауымызша, әлдебір халықтың генезисін, тілі мен ділін, діні мен тарихи жадын, демек, тұтас болмысын қамтитын биосоцио - генетикалық ұғым. Ұлттық кодтың негізгі атрибутта - рының қыр-сырын аша отырып, оның мынадай сипаттарын атап өтуіме болады: біріншіден, тылсымдықты, құпиялылықты қамтитын сакральды феномен, екіншіден, ол - енжар, өлі немесе бейтарап емес, өзінен-өзі оралым - дылық пен белсенділікті қажет ететін эрос. Үшіншіден, әрбір халықтың, ұлттың, этностың өзіндік ерекшелікте - рінен туындайтын, тек өзіне ғана тән қай - таланбайтын даралық, монадо. Төр - тіншіден, ұлттық рухтың субстансасы, ұлттық идеяның субстраты, ұлттық сана - ның базисі, ұлттың рухани болмысының ядросы. Мәселен, уақыт пен кеңістік аясын - дағы халықтың бірегейленуінің негізі - ұлттық код. Егер де өзінің болмысынан алшақтап бара жатқан халық қайтадан бірегейленуге бет түзеген жағдайда, Енді қай жаққа бет алу керек? деген сауалға, Ұлттық кодқа қарай деп нақты жауап бере аламыз, басқаша болуы мүмкін емес. Міне, тәуелсіздік алғаннан кейінгі елімізде жүргізіліп жатқан қайта қазақтанудың (реэтнизация деп атауға болатын үдеріс) бет түзер нысаны - ұлттық код. Бұл жердегі ұлттық кодтың субстанционалдылығы, оның өзіне-өзі себеп екендігі, өзін-өзі танитындығы, ешнәрсеге тәуелсіз өзімен өзі болып табы - латындығы, үнемі өзіне-өзі оралып отыратындығы, өзін-өзі үздіксіз қайта - лайтындығы т.б. арқылы ашылады. Әрбір ұлттың өзіне ғана тән ерек - ше - ліктері мен сапалары бар. Біз өз хал - қымыздың тұтас болмысын, тек өзіміз өмір сүріп отырған заманымыз тұрғы - сынан ғана бағалай аламыз, басқаша болмайды да. Біз ұлттық болмысымызды қаншама рет ой елегінен өткізсек те, мұзтаудың теңіз бетіндегідей бөлігін ғана аңғарамыз. Ал теңіз астындағы үштен екі бөлігі - бұл трансценденция, аса күрделі феномен. Міне, бұл ұлт кодының сакраль - дылығы. Бұл - имманентті тұр - ғы - дан алғанда, яғни өзіміздің болмысы - мызды өзіміз таныған жағдайдағы көрініс, ал өзге ұлт өкілдерінің ғалым - дары қазақ халқының дүниетанымын зерттеген жағдайда, осы кодқа кезігеді. Кодтың шифрын жартылай болса да ашу оған оңайға түспейді. Демек, ұлттық кодты ашу тәсілдерінің бірі - тарихи жадыны жаңғырту. Бейнелі, рәміздік түрде айтқанда, халқымыздың тарихының әрбір кезеңінде өмір сүру, сол кеңістік пен уақыт аясында болып қайту, сонда ғана сол заманның шы - найы келбеті ашылады. Бұл дегеніміз Робинзон Крузо секілді, өзін-өзі ал - даусыратып рыцарлық қоғамға еніп кету фанатизмі емес, сол дәуірді рационалды-эмоционалды қабылдау, тарих тұңғиы - ғының сырын көңіл көзімен көре білу, өткенмен нұрлану ләззатына түсу, архетип - тік алаңның есігін ашып, оған ену. Өткен тарихты білмей, қазіргі заман тарихын түсіну мүмкін емес екендігі белгілі жайт, басқаша айтқанда, қазіргі заман тарихын терең түсінудің алғы - шарты осы заманға дейінгі халқымыздың өткен өмір жолын ой елегінен қайтара өткізу. Халықтың генетикалық болмысы тек сол ұлттың өзіне ғана тән басқа халық - тардан ерекшелейтін, табиғи түрде та - ғайындалған биоэволюцияның көрінісі, жаратылыстың бұлтартпас заңдылығы. Мәселен, адасқан бәзбіреулер секілді, қанша жерден орыс тілін меңгеріп, орыстарға еліктеп, қазақилықтан қашсақ та, қаныңды тастап кете алмайсың. Қазақ болып туған соң, қазақ болмай өмір сүре алмайсың! Бұл - ұлттық кодтың табиғи генетикалық көрінісі. Ұлттық кодтың барынша айқын көрінісі, ноуменальді феномені: тек, тіл, діл, дін. М.Хайдеггер: Тіл - болмыстың үйі де - ген тұжырымға келеді. Анологиялық түрде, Қазақ тілі - қазақ болмысының үйі. Ендеше, Қазақ болмысы қазақ тілін пана тұтады. Р. Гамзатовтың: Егер тілім ертең болса құрымақ, Мен дайынмын өлуге де бүгін-ақ деген өлең шумақ - тарының мағынасы да - осы. Нақтырақ айтқанда, үйі жоқ болмыс - панасыз - дықтан жоғала бастайды, болмысы жоғалу - сол ұлттың өзінің жоғалуы. Ұлттық код - тек қазақ халқы ғана емес, әрбір халықтардың өзіндік төлтума тылсымы. Қазіргі жаһандану заманында өркениетті мемлекеттер өзге халықтың ұлттық кодын зерттеумен шұғыл - данып келеді. Демек, біз де өзге мем - лекеттердің ішкі сырын зерделеу үшін алдымен, белгілі бір деңгейде олардың да ұлттық кодына қол жеткізуіміз керек. Ол үшін алдымен, сол халықтың тілін меңгеруге тура келеді. Әрине, елімізде барлық халықтың тілі оқытылмайды. Дегенмен, түрік, қытай, парсы, ағылшын, араб т.б. бірнеше тілді оқытатын оқу орындары көп емес: әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Шет тілдер және іскерлік карьера университеті, Абылай хан атындағы халықаралық қаты - нас - тар және әлем тілдері универ - ситеті т.б. Ендеше, Қазақстанда тағы да өзге тіл - дерді оқытатын оқу орындарын ашу мақсаты тұрмақ.

Ұлттық рух - халықтың өзін-өзі тануымен айқындалатын, өскелең арман-мұраттарымен сипатталатын, елдік тұтастық идеясымен негізделетін өміршеңдік күш-куаты. Ұлттық рух жалпы ғаламдық рух пен жеке адамдық рухтың дәнекері болғандықтан, кез келген ұлттың, мәдениеттің өкілі өзінің әлемдегі орнын өзіндік ұлттық төлсанасы арқылы бағамдауы заңды құбылыс. Сондықтан жеке адамның таным терезесі ұлттық таным тұрғысынан, әлемдегі жалпы адамзаттық құндылықтарды игеріп, рухани игіліктерге өз үлесін қосады. Қай халықтың болсын бойында өз табиғатына тән өзге де қайталанбас қасиеттері, мінезі, ділі болуы ұлттық рухпен тікелей байланысты. Көзбен көріп, қолмен ұстайтын зат болмағандықтан, Ұлттық рухтың көрініс беруі ұлт өкілдерінің көркем шығармашылығынан, халық даналығынан, ғасырлар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.