Орта ғасыр ойшылдарының мінсіз қоғамы және әл-Фарабидің ізгілік қаласы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 40 бет
Таңдаулыға:

Қaзaқстaн Республикaсы Білім және Ғылым министрлігі
Әл-Фaрaби aтындaғы Қaзaқ Ұлттық Университеті

Ғылыми жобa тaқырыбы: Орта ғасыр ойшылдарының мінсіз қоғамы және әл-Фарабидің ізгілік қаласы
5В010300 - Философия мaмaндығы

Орындaғaн: 4 курс студенті Мейрaмбековa A.Н.
Ғылыми жетекші: философия ғылымдaрының докторы, профессор Нұрышевa Г.Ж.

Aлмaты 2018
МAЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-4
1. ОРТА ҒАСЫР ОЙШЫЛДАРЫ КОНЦЕПЦИЯСЫНДАҒЫ МІНСІЗ ҚОҒАМ ҮЛГІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5-24
1.1. Августин Аврелийдің Құдайы қаласы концепциясы ... ... ... ... ... ... 5-8
1.2. Таза ағайындардың рухани қаласы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8-16
1.3. Ибн Бадждың қалалар классификациясы және Кемелденген кент - Мадани-қала ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16-20
1.4. Ибн Рушд - антика мұрасын қайта жандандырушы және қалалар классификациясын жүйелеуші ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20-24

2. ӘЛ-ФАРАБИ УТОПИЯСЫ - ІЗГІЛІК ҚАЛА СИПАТЫ ... ... ..25-39
2.1 Әл-Фaрaби бойынша қалалар классификациясы ... ... ... ... ... ... ... 25-32
2.2 Әл-Фaрaбидің ізгілік қаласы - мінсіз қоғам үлгісі ... ... ... ... ... ... 32-35
2.3 Ізгілік қоғамның негізгі тірегі - басшы және басшы бойында болуы тиіс 12 қасиет ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35-39

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 0-41
ҚОЛДAНЫЛҒAН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42

КІРІСПЕ
Философия ғылымының зерттеу нысанындағы өзекті мәселелердің бірі - адам және қоғам мәселесі. Тарихтағы философ-ғалымдардың барлығы дерлік қоғам мен оның мүшелерін зерттеді. Адам және қоғамға қатысты сұрақтар жан-жақты қарастырылса да, әлі ашылмаған қырлары өте көп. Әлі күнге дейін адамды нақты сипаттайтын анықтама табылған жоқ. Ғұламалар адамға түрліше сипаттама беруге тырысты, Аристотель саяси адам, Әл-Фараби мәдени адам, Ж.Ж.Руссо адам - бұзылған жануар, Э.Кассирер адам - таңбалық жануар, И.Кант homo moralies, Хейзинга ойын адамы және т.б адамның түрлі ерекшеліктері мен қасиеттерін сипаттады. Алайда бір сөзбен адамды анықтау, адамға толық сипаттама беру әлі де мүмкін емес, тіпті, адамның танымы мен санасының ерекшеліктерін, тылсым сырларын ғылым әлі де анықтай алған жоқ.
Кез келген ойшыл секілді Фaрaбиді де қоғaмдық және сaяси мәселелер толғaндырғaн болaтын. Ол өзінің өмір сүріп жaтқaн ортaсы мен қaрым-қaтынaс жaсaйтын aдaмaрды тaлдaп, зерттеу жүргізген болaтын. Ғұлaмa ойшыл өзінің дүниеге деген көзқaрaсын әлеуметтaну, этикa, эстетикa мәселелерін қaмти отырып, олaрды бір жүйеге түсіру aрқылы өзінің сaяси-философиялық концепцияларын негіздеді.
Қaйырымды қaлa тұрғындaрының көзқaрaстaры турaлы трaктaт - әл-Фaрaбидің қоғaм мен мемлекет сaясaтын зерттеуге бaғыттaлғaн туындылaрының бірі. Трaктaттa aдaм, aдaмдaрдың бірігетін қоғaм, қоғaмның бірден-бір көрінісі болaтын мемлекет, мемлекетті құрaйтын қaлaлaр және олaрдың түрлері, қоғaмның түрлі деңгейлері мен ерекшеліктерін толық сипaттaп, олaрғa aнықтaмa береді.
Адам мен қоғам арақатынасына байланысты мынадай екі сұрақ туындайды: Адам қоғамды анықтайды ма? әлде Қоғам адамды анықтайды ма? Бұл екі жақты мәселе десек қателеспейміз, бірінші жағдайда адам қоғамды құрайтын негізгі тетік, сол себепті қоғамды өзгертетін де, дамытып немесе құрдымға апаратын да оны құрушы субъектілер. Яғни, қоғам мүшелері қалай әрекет етсе, соған сәйкес қоғам да өзгеріп отырады. Ал екінші жағдай жеке адамды анықтайтын қоғам. Бала өмірге келгенде, оны адам ретінде қалыптастыратын оның қоршаған ортасы, алдымен ата-анасы, отбасы, содан кейін достары, жақын туыстары, бала қарым-қатынасқа түсетін барлық адамдар оның қоғамын құрайды. Жеке баланың тұлға ретінде қалыптасуы қоғамның қажеттіліктері мен сұранысына, сол қоғамда қабылданған құндылық жүйелеріне байланысты. Сол себепті, адам мен қоғам біртұтас жүйе ретінде үнемі өзара байланыста және тығыз қарым-қытынаста болады. Енді философия тарихындағы ғұлама ойшылдар еңбегінде адам және қоғам мәселесіне көз жүгіртсек, кез келген философиялық сұрақ секілді аталмыш мәселе де ежелгі грек философиясынан өз бастауын алады, ежелгі грек қоғамында қалыптасқан негізгі алғышарттар мен принциптер бүгінгі күні қалыптасқан қоғам моделінің негізін құрап отыр. Платон мен Аристотель ойларын жалғастырушы орта ғасырлық Августин Аврелий, мұсылман ойшылдары: Таза ағайындар бірлестігі, Ибн Рушд және Ибн Бадж идеалды қоғамның өзіндік үлгісін жасап, оған тән қасиеттер мен ерекшеліктерді сөз етті.
Ғылыми жұмыс барысында қоғам мен адам мәселесіне қатысты философия тарихына шолу жасалып, түрлі ғұламалардың еңбектері өзара және қазіргі қоғаммен байланыстырылып, компаративистикалық талдау жасалды. Мінсіз қоғам утопиялық түсінік болғанымен де, оның кейбір элементтері бүгінгі ақпараттық қоғамда сақталып отыр, сонымен қатар ұлы ғұламалардың қиялында болған идеалды қоғамды шындыққа айналдыру білім мен ғылымды игеру арқылы жүзеге асады деп сеніммен айта аламын.

1. ФИЛОСОФИЯ ТАРИХЫНДАҒЫ МІНСІЗ ҚОҒАМ ҮЛГІЛЕРІ
1.1. Августин Аврелийдің Құдайы қаласы концепциясы
Философия ғылымы адамзат тарихындағы барлық оқиғалар мен ондағы өзекті мәселелерді зерттеу объектісіне айналдырды. Түрлі тарихи оқиғалар адамдар мен қоғамның қалыптасуына және дамуына үлкен әсерін тигізді, мысалы саяси-әлеуметтік және діни мәселелер негізінде туындайтын мемлекетаралық соғыстар, солардың бірі орта ғасырда көрініс тапқан Батыс Рим империясы мен варварлардың соғысы. Жалпы адамзат кез келген өзгерісті түрліше қабылдайды, кейбіреуі дамуға жол десе, енді біреуі өзгерістер дәстүрлі жүйені жояды деген ойда болады, осы секілді варварлар Батыс Римге баса көктеп кірген кезде кейбір жазушылар аталмыш жағдайды тарихтың алға жылжуы деп түсінді, ал келесі бір топ дәстүршілдер жаулап алушылық әрекеттерді ежелгі мәдениеттен бас тартқандары үшін берілген жаза деп христиандарды кінәлаумен әлек болды. Бұл тарихи оқиға өз дәуірі үшін өзекті мәселелердің бірі болып, ендігі кезде Рим және күллі Еуропаның болашағының не болатыны белгісіз болды. Бұл тарихи оқиға философиялық мәселе ретінде саяси және әлеуметтік сипатқа ие болып, қоғам мен мемлекет қалыптасуына өз әсерін тигізді.
V ғасырдың белгілі шіркеулік жазушысы Аврелий Августин өзінің Құдайы қаласы еңбегінде варварлар мен дін мәселесін саяси және әлеуметтік тұрғыдан қарастыра отырып, варварлардың шабуылына байланысты тарих әрі қарай Құдай қалауымен жүзеге асырылады деп тұжырымдайды. 410 жылдары орын алған оқиға тек антика дүниесін дүр сілкіндіріп қоймай, философтар үшін де үлкен мәселе болды. Осы орайда Карфагендік Августин Аврелий де қызығушылық танытып, адамдарға тән 2 махаббат түрін және соның негізінде құралатын адамдар қоғамының екі түрін ажыратып көрсетеді. Әулие Августин замандастары мемлекетке төнген қауіп пен қиыншылық кезеңдер христиан дінімен бірге келді деген болатын, ал ойшыл болса осыған жауап ретінде соғыстар мен ұрлықтар Римді жаулап алу кезінен бері бар деген көзқарасты ұстанды. Еңбектегі ең негізгі мәселе дінге сену мәселесі емес, сол кездегі адамдардың бір дінді екіншісінен жоғары қойып, оның үстіне өздерінікін дұрыс деп, өз тұжырымдарын ақиқат емес, бос сөздерімен дәлелдеуге тырысуы. Христиан діні енді-енді өз бастауын алып келеді, ол бүлінушілікпен, жиіркеніштілікпен байланысты емес, керісінше бұрынғы дін өкілдері соғыс пен жаулап алуды өздеріне кәсіп етті, оған қоса, мансап, адамдарды кемсіту, келемеждеу Римдік жеңістердің нәтижелері болды. Сол кездегі халықтың мүшкіл жағдайы автордың айтуынша, Рим императорларының әрекетінің кесірі: олар адамдарды жануарлардан да төмен қойды, жануар жасауы тиіс жұмысты адам жасады, Италияны құлдарға толтырды, ал біз болсақ, мүлде басқа затқа үйретеміз: біз халықты ешқашан қамауда ұстаған жоқпыз, сенат пен аристократияны да өзара соғыстырған да біз емес, Римді бірінші болып кемсіткен, оларға шабуыл жасаған да біз емес, барлық болып жатқан жағдайлар Рим императорлары әрекетінің нәтижесі, осындай оқиғалар салдарынан мемлекет ішінде бей-берекетсіздік, қоғамда хаос орнады, ал мәселенің шешімі тек біреу, ол Құдай қаласы - христиан діні[1, 297]. Варварлардың шабуылы халық басына төнген осы жамандықтардан арылуға негізделіп, Құдайдың қалауымен жүзеге асырылып отыр, Құдайы қаласы орнаған соң, оның қабырғаларында мансап пен беделге ұмтылушылық жойылады, оның орнына бейбітшілік пен әділеттілікке негізделген Құдай туралы қасиетті өмір орнайды, яғни жаңа өмір, жаңа тарих басталады дейді автор.
Құдайдың қаласы туралы еңбегінде Августин орын алған саяси оқиғаларға қатысты қоғамның қалыптасуының өзіндік концепциясын айтады, ондағы кейіпкерлер болып жер, уақыт пен тағдыр өзара шағылысып, бір емес екі қоғам, яғни екі қала пайда болады. Аспан және Жер деген екі қала адамзатпен бірге пайда болып қалыптасқан, тарихы да бір-бірімен байланысты, сондықтан адамдарды таза адамдар және жоғарғы тап адамдары деп бөлуге келмейтіндей бұл екі қаланың тарихы да бөліне алмайды. Олардың бір-бірінен ерекшелігі, жер қаласы өзіне деген махабатын құдайға деген махабаттан жоғары қояды, ал аспан қаласы құдайға деген махаббатын барлығынан, тіпті, өзінен де жоғары деп санайды, бұл бөлінуі адамдардың тән мен жан қажеттіліктерін өтеуіне байланысты дер едім. Автордың еңбегінде тағы бір қала көрсетіледі, ол - образды түрде сипатталатын шайтан қаласы, ешқашан өмір сүріп көрген де емес, Құдай шайтанға өз қаласын салу үшін емес, адамдардарды қандай мықты жауды жеңгені туралы білсін деп береді, ал бұл адамдардың өзіне деген сенімділігін арта түсіреді және ешқашан қорықпай өз мақсаттарына жетуіне үйретеді. Осындай оқиғалар мен үлкен жеңістен кейін ең соңғы күн, сот күні келеді, - дейді автор, - бұл күні құдайға сенген және табынған барлық адамдар тіріледі және құдайға табынбай өмір сүрген адамдар шайтанмен жолынан адасқан періштелермен бірге тозаққа түсіп өмір бойы күнәлары үшін ешқашан тыным таппай жауап береді[1, 330]. Августиннің айтуынша, күнәхарлар соттан кейін өмір бойы тозақта қиналумен өтеді, ал барлық дұрысталған адамдар ең мықты марапаттауға ие болып Құдайдың қаласында өмір сүретін болады. Автордың өз еңбегінде қойған негізгі мәселесі барлық адамның жіберген қателіктері мен кінәлары болады, кінәсіз адам болмайды, өзінің жолына түскенше адам адасып жүреді, осы орайда адамға бағыт-бағдар беретін - білім деп ойлаймын, нақтырақ айтар болсақ, философия - адамды бағыттаушы, дұрыс жолға салушы, адамның көзін ашып, дүниетанымын кеңейтуші. Ал автор бұл мәселенің шешімін діннен және Құдайға кіршіксіз сенімнен табады, яғни оның ойынша, қалаға түскендер адам болмайды, мәңгілік құдайдың қасында жүретін идея түріндегі періштелер болады, бірақ олар ешқашан өздерінің аттарын не басынан кешкенін ешқашан ұмытпайды. Олардың өмір сүретін дүниесі басқаша болады, сот күнінен кейін жер отпен тазаланып оның орнына салынған құдайдың қаласында тек періштелер ғана өмір сүріп, бұл қалада күнәхарларға орын болмайды. Алғашында философиямен айналысып, кейіннен дін мен шіркеуге берілген Августин Аврелий ойларынан дінге деген соқыр сенім сарыны байқалады, сондықтан болар, бүгінгі күні Құдай қаласы туралы еңбегі өз маңызын жоғалтуда. Мүлтіксіз сенім мен табыну қазіргі кезде ешқандай жетістікке алып келмейді, ғылым мен білім өзінің шарықтау шегіне жеткен уақытта тек қана Құдайға сеніммен өмір сүру адамды надандыққа алып келеді деп ойлаймын. Августин Аврелий еңбегі өз уақытында саяси және әлеуметтік салалардағы маңызды мәселелерді шешуге бағытталып, мемлекетте тыныштық орнатуға негізделгенімен, бүгінгі әлемнің әлеуметтік-саяси және философиялық жағдайына мүлде сәйкес келмейді деп ойлаймын.
1.2. Таза ағайындардың рухани қаласы
Философия ғылымының, жалпы мәдениеттің даму тарихы ұзақ жылдар бойы біржақты, европоцентристік тұрғыдан қарастырылып келгені бізге белгілі. Осы көзқарастың салдарынан Орта ғасыр философиясы тек христиандық философия шеңберінде ғана қарастырылды, ал шын мәнінде, сонау антика заманы мен одан кейінгі даму кезеңдерінің арасына көпір орнатқан, дүниежүзілік мәдениеттің, өркениеттің дамуына зор ықпалын тигізген Шығыстағы мұсылман философиясы еді, яғни, Европа өркениеті үшін де, күллі адамзат өркениеті үшін де антика философиясын сақтап қалған араб ойшылдары деуге болады. Осыған байланысты философия тарихында әл-Киндиден бастап, фалсафа деген ұғым қалыптасты, оның негізгі мағынасы ежелгі дүниеде қарқынды дамыған антика философиясы ортағасырлық еуропаның қараңғылығынан ұмытылып қала берді, ал осы еңбектерге қайтадан дем беріп, жандандырған ортағасырлық мұсылман ғұламалары еді. Ең алдымен, Аристотель еңбектерін өздеріне үлгі еткен ойшылдар кейіннен оның еңбектеріне терең талдау жасап, мұсылман дүниесіне сәйкестендіріп интерпретациялаған орта ғасырдағы мұсылман философиясының басты мәселелері: адам және оның тағдыры, адам және Құдай, адам және қоғам секілді маңызды сұрақтарды қарастыра отырып дүниежүзілік өркениет пен мәдениетке елеулі үлес қосты.
Мұсылман философиясының ерекше өкілдері Таза ағайындар (Ихван ас-сафа) туралы мәліметтер өте аз, негізінен ол құпия ұйымдардың немесе шиит секталарының бірі деген болжамдар бар. Басты өкілдері: әл-Мукаддаси, аз-Занджани, әл-Михраджани, әл-Ауфи және Зейд бну Рифаа. Олардың негізгі еңбектері -- Таза ағайындар энциклопедиясы 51 трактаттан тұрады, еңбекті жазудағы көздеген мақсаттары - исламға енген қоқыстарды философия арқылы тазарту арқылы әлемдік ғылымдарға талдау жасап, өзіндік әдістемелік білім жүйесін жасау.
ІХ-ғасырдан бастап философия діни-саяси мәселерге өз әсерін тигізе бастады, осыған байланысты көпшілік ғалымдар дінді философиядан қорғау үшін жазылған деген тұжырымда, ал шын мәнінде, керісінше, дін өкілдері бұл еңбекте мәселелерді философиялық тұрғыдан зерделеуге ұмтылды. Олар өздерінің ешқандай ғылымға қарсы емес екендігін айта отырып, ғылымның бағыттарын бір-бірінен ажыратпай, бірлестікте және өзара байланыста қарастыруға тырысты.
Негізінен таза ағайындар Аристотель мен Платон ілімдерін пайдалана отырып, Платон мен Аристотель арасындағы қайшылықтарды шешіп, керісінше әлемді біртұтас жүйеге салған. Таза ағайындардың еңбегі сол кезде кеңінен таралып, тіпті ХІІІ ғасырдың өзінде дін иелеріне біршама беймазалық әкелген. Бұлардың еңбегі мұсылман Испаниясындағы мәдени жетілуге айтулы ықпалын тигізген. Бұлардың айтуынша, шындық араб шариғаты мен грек философиясының білімінде деген. Кейіннен осы идеяны Фома Аквиант... негізінде жүзеге асырды. Яғни, католик діні мен грек философиясын(Аристотельді) біріктіріп, дүниетанымының іргесін қалады. Сондықтан кезінде таза ағайындар жолдамасы деп айтылатын еңбекті дін баслары отқа өртетіп отырған[2, 42-43].
Таза ағайындардың ғылым тарихына қосқан үлесі барлық ғылымдардың оқытылуына арнап өзіндік оқу жүйесін жасауы, ал осы жүйенің ішінде ерекше маңызға ие қоғам туралы ойлары бар. Ол - Рухани Қала (әл Мадина ар Руханийя) туралы ілім. Бұл еңбекте Платон, Аристотельдің идеалды, мінсіз мемлекет туралы ілімдерін дамытуға талпынысты көреміз, ал кейіннен бұл мәселе әл-Фарабидің еңбектерінде тереңінен талқыланады.
Белгілі араб тарихшысы мен жазушысы Зейдан Д. Айтуынша, Таза ағайындар бірлесітігі өздерінің құпия жиындарында философиялық дискуссиялар жүргізді, ал негізгі мақсаттары тек қана мұсылмандық емес, грек, үнді, парсы елдерінің дүниетанымы мен философиялық ойларына негізделген өзіндік оқу жүйесін қалыптастыру. Ең негізгі мәселе, мұсылмандық шариғаттың ластануы және оны тазарту философия арқылы жүзеге асады деп түсінді. Таза ағайындардың пікірінше, қоғамда адамдардың бірлігі қажет, себебі жалғыз адам жеке дара бақытты өмір сүре алмайды. Жалғыздың үні шықпас, жаяудың шаңы шықпас - деп халық даналығы айтқандай, жалғыз адам не мақсатына жете алмайды, не өмір қызығын да көрмейді, діттегеніне өз басымен қол жеткізуі де қиын, сол себепті де ғұламалар еңбегінде талқыланып келген қоғам мәселелесі адамдардың рухани бірлестігіне бағытталып отыр. Бақытты өмір үшін көп нәрсе керек, ал оның бәрін өмір қысқа болғандықтан бір адам игере алмайды, біреулер құрылыспен, біреулер саудамен, енді біреулер ғылыммен айналысу арқылы адамдар ортақ мақсаттары мен қызметтері бар, өзара көмек көрсетуге негізделген кішігірім қала мен ауылдағы қоғамдық топтарға бірігу арқылы нашар өмірден және қиындықтардан құтыла алады. Ал осылай адамдардың бірігуі үшін ағайындардың, ақылшылар мен достардың көмегі қажет, себебі олардың кейбіреуі діннен хабардар, кейбіреуі заттардың ақиқатын біледі, сондықтан басқа өмірге жетудің жолын көрсетеді. Рухани Қала адамдарының тағы бір ерекшелігі - олардың әрқайсысы өздерінің денелері бөлек болғанымен, жандарының бір екенін біледі, яғни, онда рухани бірлік пен жер бетіндегі адамдардың нақты бірлігі бар. Рухани Қала көкте, ол жерде бола алмайды, себебі қалалардың тұрғындарының адамгершілігі бұзылады; суда бола алмайды, себебі құйындар мен толқындар оны басып қалмауы тиіс; ауада емес, себебі оған бұзылған қалалардың ауасы көтерілмеуі керек. Рухани Қала жақсылық, адалдық, рухани тазалық секілді адамгершілік құндылықтық қасиеттердің негізінде салынылуы тиіс[3, 62]. Таза ағайындардың қалаларды осылайша жіктеуі, кейіннен екінші ұстаз әл-Фараби еңбектерінде кеңінен талданып, қалалар өз ерекшеліктері мен ондағы адамдардың пейіліне қарай жіктеледі және әрқайсысы өзіндік атауға ие болады. Бұл жердегі Рухани қала әл-Фарабидің ізгілік қаласына негіз болған секілді.
Рухани қала ең алдымен, діни концепция, сондықтан да Құдайға деген сенім мен оның қаһарынан қорқу - қала тұрғындарының адамгершілік принциптерінің ішіндегі ең негізгісі. Қала айтылған сөздің ақиқаттылығына, ар-ұяттың тазалығына, адалдыққа, өзара сенімге және тыныштыққа негізделіп, Рухани қала кемелдік пен рухани және материалдық құндылықтар бірлестігінің үлгісі болуы тиіс, яғни, осы шарттар орындалған жағдайда ғана қала тұрғындары өздерінің негізгі мақсаты - рахат өмірге жетеді.
Рухани қала тұрғындары табиғаттың 4 түрлі күшінен жаралады: су, от, ауа және жер. Осыған байланысты Рухани қалада тұратын адамдардың құрылымы келесідегідей көрініс табады:
1) қолөнершілер -- ақыл мен сезімдік танымы жетілген адамдар, (15 жасында жетеді);
2) саясаткерлер -- жақын туыстары мен ағайындарына қол ұшын тигізіп, оларға мейірімді және адал болу(30 жастан кейін жетеді);
3) билеушілер, олардың міндеттері -- заңдар мен тиым салу арқылы, керек кезінде жұмсақтық көрсете отырып тұрғындар арасындағы келіспеушіліктің алдын алу (40 жастан асқан кезде жетуге болады);
4) 50-ден асқан щағында періште күшіне ие болу -- бұл саты жанның денеден құтылуына дайындық сатысы. Осы сатыға жеткендер дүниенің ағы мен қарасын саралап, жақсылық пен жамандықты таразылап, ақиқатты көре алады және көкке өрлеп, Жаратқанмен кездесе алады.
Таза ағайындардың рухани қаласына кез келген адам қабылданбайды, ол үшін арнайы білімді, мамандықты және ғылымды игерген болуы тиіс, сонымен қатар, жаман қасиеттерден алшақ болып, пейілі кең, ниеті түзу болуы тиіс еді. Рухани қала тұрғыны болуға ұмтылушыларға қойылатын басты талап - адам, ең бірінші өзін тануы тиіс, өзінің ерекшеліктері мен қасиеттерін, қабілеттерін, не нәрсеге икемді екенін анықтап алуы тиіс және рухани жетілген болуы керек.
Рухани қаланың басқа қалалардан айырмашылығы мен жетілген екендігін көрсету үшін Таза ағайындар адалдық қаласы және зұлымдық қаласы деген түсініктер енгізіп, олардың әрқайсысының ерекшеліктері мен артықшылықтарын атап көрсетті. Екеуін салыстыра отырып, таза ағайындар адалдық қаласының артықшылықтарын ерекшеледі және барлық қала тұрғындары жұмылып әрекет етсе, адалдық қаласы гүлденіп дамиды да, ал зұлымдық қаласы өзінің күшін жойып, өмір сүруін тоқтатады деген сенімде болды.
Таза ағайындар тұжырымдауынша, Рухани Қала космостың ажырамас бөлігі, дүниенің бастамасы, жоғарыдан төмен қарай өсетін рухани ағаш және адамдар бірлігіне бастаушы күш. Рухани қалада басқарудың екі түрі бар: денені басқару және рухани басқару. Біріншісі -- тирандар мен билеушілер, олар адамдарды құлдарға айналдырады, яғни Платон мен Аристотель концепцияларындағы бір ғана адамның шексіз билігі - тираниялық билік халықты күшпен және жазалаумен бағындыру үлгісі мұсылман ойшылдары ойларында жалғасын табады. Екіншісі адамдарды құдайы заңдар арқылы басқарады, о дүиедегі өмірде бақытты етеді. Негізгі принципі - адамдардың сенімі мен санасын бағындыру арқылы басқару, яғни психологиялық манипуляция жасау. Әр адам жеке басының мүддесі үшін, келесі өмірдегі жағдайын ойлай отырып, Құдайға сенеді және құлшылық етеді, Құдай заңдарымен жүріп-тұрады. Билікті осындай екі түрге жіктеу әл-Фараби философиясында да көрініс табады. Күшпен билеу бар және санамен билеу бар дейді ғұлама. Қандай жағдай болмасын екеуін қатар ұстап отыру қажет, сол кезде нағыз әділ басшы болады. Аталған билік түрлерінің біреуін ғана қолдану бейбіт және біртұтас мемлекетке алып келмейтінін, оның үстіне мемлекет ұзақ өмір сүрмейтіндігін тарихи оқиғалар көрсетіп отыр. Сол себепті, менің ойымша, нағыз басшы бейбіт және идеалды қоғамды құрып оны басқарғысы келсе, билік жүргізудің барлық түрінен хабардар болуы тиіс, қоғам мүшелері мен бағынышты адамдар барлығы бірдей емес, әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері, артықшылықтары мен кемшіліктері бар, сол себепті, олардың әрбіреуіне қажетті ыңғайды таба білген дұрыс, оған қоса, әр ситуацияда әртүрлі шаралар қолдануға тура келеді, осының барлығын ескере отыра, нағыз басшы керек кезінде күш көрсетіп, өзінің басшы екенін нықтап, ал керек кезінде айла-әрекеттер арқылы билік жүргізу керек, ең бастысы, екеуінің ара-жігін ашып, ненің қай жерде қолданылатынын анықтағаны дұрыс деп ойлаймын.
Рухани қаланың утопиялық сипатын білдіретін тағы бір ерекшелігі - қалада әділдік пен тепе-теңдікке негізделген заңдар мен ережелер бола тұра, билеушілердің аса маңызды болмауы, себебі қала тұрғындарының бойына адалдық пен адамгершілік құндылықтар соншалықты сіңірілген, олар қадағалауды да қажет етпейді. Қаланың ең негізгі басшысы, сонымен қатар заң шығарушысы - Құдай. Рухани қала тұрғындарына шарт ретінде қойылатын барлық қасиеттер осы билеушінің бойында бар деп көрсетіледі, яғни ол - әділ және әділдікті сүйеді, заңға бағынбаушылық пен әділетсіздікке және оны жасаушыларға жаны қас дей отыра идеалды басшы образын жасап отыр.
Таза ағайындардың пайымдауынша, Рухани Қаланың басшысы рухани басшы және ерекше қасиеттерге ие болуы тиіс: дене мүшелері жақсы жетілген, денсаулығы мықты, айтылған нәрсені тез қабылдауға қабілетті алғыр да зерек, есте сақтау қабілеті күшті, ақылды, өз ойын еркін білдіретін және жеткізе алатын, үнемі ғылым мен білім жолында жүретін, ізденісті сүйетін және оған күшін аямайтын, өз қарамағындағыларға адал және мейірімді, ізгілік пен әділдікті негіз ететін, байлыққа қызықпайтын, әділдікті сүюші және әділетсіздікті жек көруші, қойған мақсатына жетуде талмайтын. Осы қасиеттер екінші ұстаз әл-Фарабидің Қайырымды қаласының басшысының бойында болуы тиіс 12 қасиетімен бірдей. Таза ағайындардың дін мен философияны қатар алып жүргендігін ескере отырып, олардың концепциясында діни сарын күштірек екенін аңғарған жөн. Жоғарыда көрсетілген басшыға қойылатын талаптар өте қатаң, оның үстіне аталған қасиеттердің барлығын бір адамның бойынан бірден табыла қоймайтындығы да бар, сондықтан, басшы болатын адам ең аз дегенде білім азығымен, дүниетанымының кеңдігімен, рухани құндылықтарды игергендігімен және денінің саулығымен ерекшеленуі тиіс.
Рухани Қаланың басшысы қала тұрғындары ие болуы тиіс 4 қасиетті атап көрсетеді: 1) ең алдымен олардың барлығы жақсы мен жаманды, ақ пен қараны, адал мен арамды ажырата білетіндей білімді болуы керек; 2) олар заңды тағайындаушы бірінші басшыны үлгі етіп, барлық іс-әрекетттерінде, сөйлеген сөздерінде ұқсауға тырысуы керек; 3) олардың барлығы дерлік заңды тағайындаушының өсиет-жазбаларын иемденіп, оны үнемі зерттеп, түгел қамтуы керек, заңды білмеген адам мемлекеттегі саяси және әлеуметтік істерге ат салыса алмайды; 4) ең бастысы, бірінші басшыдан бөлек қаладағы әрбір топтың өзінің жеке басшысы болады. Осы көрсетілген орта ғасырларда қалыптасқан басқару жүйесі бүгінде өзінің негізгі сұлбасын сақтап отыр.
Таза ағайындар өздерін Рухани Қаланың үлгісі деп есептеді, сонымен қатар, өздерінің ізін қуушылардың көбеюі рухани әлемді құруға алып келеді деп сенді, сол себепті өздерінің ілімін барынша кеңінен тануға және игеруге мүмкіндік жасады, сонымен қатар өздерінің қоғамдастығына мүше болуға ниет білдірген үміткерлерді мұқият тексеруден өткізу барысында қатаң талаптар қойылып, соның ішінде асып-тасқан білімнен гөрі адамгершілік қасиетіне басты назар аударуды талап етті. Таза ағайындар негізі жастарға көбірек көңіл бөлді, олар тек елдің болашағы ғана емес, келесі ұрпақты қалыптастырушы, оған қоса, жастардың саналары ашық, жаңа білімді игеруге бейім, өзгерістер мен жаңалықтарды да тез сіңіреді, ал қарттардың қалыптасқан ескі түсініктерін өзгерту қиын деген көзқарасты ұстанды. Рухани қаланың адамдары ұйымшыл болуы керек еді: бай кедеймен байлығын бөліседі, ал білімді адам наданға білімін үйретеді. Көріп отырғанымыздай, қоғам мен мемлекетті қалыптастыруда Рухани қала басшылары ең негізгі қағида етіп адамгершілік құндылықтарды алды және бұл өте орынды, тіпті үлкен мәселе деуге болады, қаншалықты білім мен ақыл дарытылғанымен де, тәрбие арқылы сіңірілген адамгершілік құндылықтық қасиеттер әрқашан басты орында. Екінші ұстаз әл-Фарабидің тәрбиесіз берілген білім - адамзаттың хас жауы деген сөзі адамзат үшін мәңгілік ұстаным, ұран болуы тиіс екені барлығымызға белгілі. Осы сөздердің өзектілігі мен құндылықтардың маңызы сол кездегі орта ғасырлық ойшылдардың рухани қаласын құрауда негізгі шарттардың бірі болды. Рухани ілімнің авторлары ойынша, адамдар ең әуелі өздері туралы, өз жандары туралы ілімді иегруі тиіс, яғни, Сократтың өзіңді таны идеясы тағы да сөз етіледі.
Қорытындылай келе, мұсылмандық әлеуметтік және әлеуметтік-утопиялық идеяларының қалыптасуында антикалық философиялық мұра өте үлкен ықпалын тигізді. Мұсылман ойшылдарының рухани қаласы антикалық полиспен ұқсас болып келеді. Антикалық ойлау дәстүрімен бірге, Таза ағайындарға рухани қала концепциясын құрауға негізгі себеп болған мұсылмандық салт-дәстүрлер мен орта ғасыр мұсылман қоғамында қабылданған құндылықтар жүйесі. Олар арман еткен кемелденген өмірді білім мен ғылымды игеру арқылы, адамгершілік қасиеттерді бойына сіңіру арқылы жетуге болатын еді. Қарап отырсақ, орта ғасырлық ойшылдар үлкен мәселе етіп көтерген арамдық пен зұлымдық, әділетсіздік пен қиянат жасау, көрсе қызарлық пен көре алмаушылық секілді азған адамгершілік қасиеттер бүгінгі қоғамның нақ көрінісі. Сонда бүгінгі біздің ғылым мен білім керемет қарыштап дамуда, техника мен технология адам миы жасай алмайтын заттарға икемі бар деп ауыз толтырып айтатын замандағы адамгершілік құндылық қасиеттер құлдырап барады деген адамзаттың жан айқайы орта ғасырдан, тіпті, ежелгі антикадағы Платон мен Аристотель еңбектерінен көрініс тауып, сол кезден бері келе жатқан мәселе болып отыр. Осы орайда менің түсінгенім, әлем жаратылғанда оның ағы мен қарасы бірдей тең етіп жаратылған, ал әрі қарай оның қайсысы басым күшке ие болады, сол әлемде, яғни қоғамда көрініс табады.
1.3. Ибн Бадждың қалалар классификациясы және Кемелденген кент - Мадани-қала
Ибн Бадж орта ғасырлық араб фалсафасының әлеуметтік-саяси бағытының өкілі. Өз еңбектерінде тұтас әлем және оның пайда болуы, мәңгілік Құдай, адам жаны мен тәні мәселелерін қарастырды. Оның айтуынша, әлем мәңгілік өмір сүреді және оның кемелденуі Құдайдың қатысуынсыз, өздігінен жүзеге асады, яғни әлем Құдай меншігіндегі зат емес, өлі табиғат емес, керісінше үнемі бар болатын шындық. Осы әлеммен сабақтастықта өмір сүретін адам - Ибн Бадж философиясының орталық мәселесі.
Ибн Бадж өзінің Жан туралы кітабында былай деген: Қандай ғылым болсын әуел баста психологиядан басталуы керек. Біз жан туралы білмей, ғылымдардың басталуы жөнінде ешнәрсе айта алмаймыз. Жанның не екенін біліп алмай, адами даналық туралы тартымды сөз айта алмаймыз[5, 146].
Ибн Бадж кемелденген Кентке төрт қала туралы концепциясын қарсы қоя отырып, қалаларға осылайша классификация жасау сол қаланың тұрғындарына байланысты жүзеге асқан деп тұжырымдады. Қоғамды құрайтын адамдардың өмір сүру тәсілдеріне қатысты қалаларды классификациялау екінші ұстаз әл-Фараби шығармаларында да кездеседі. Ибн Бадж қалаларды төртке бөледі: тән қаласы, безендірілген қала, қиял қаласы және ес қаласы.
Тән қаласының негізгі сипаты қала тұрғындарының табиғаты мен тұрмысына, олардың тән қажеттіліктеріне қарай анықталады, яғни тамақ, киім, баспана секілді. Бұл қала тұрғындарына аңшылық, сауық-сайран құру, той-думандар мен басқа да ләззат алып, рахаттанатын істер жатады, яғни нәпсісін қанағаттандыруды ғана ойлайтын адамдардың қаласы. Тән қаласы деп автордың бөлуі кейбір адамдардың өмір сүрудегі ең негізгі мақсаты тамағы тоқ, көйлегі көк, көңілі тыныш, ойын-сауықпен, күнделікті жүріп-тұрумен ерекшеленетін қалыпты өмір сүруін сипаттайды, тіпті ондайларды өмір сүреді деп те айта алмайсын, тек бір бар болып, ұйқысын қандырып, тамағын ішіп, ойнап, күліп жүретін адамдардың қаласы, өмірде не бір мақсаты жоқ, не арманы жоқ, мағынасыз өмір кешетін адамдар.
Безендірілген қала алғашқы қалаға қарағанда рухани жағынан біршама жетілген, рухани істермен айналысады, алайда негізгі мақсаты әшекейлік пен сәнділікке жету, қаланы безендіру, яғни бұл қала тұрғындары әсемдік пен әдеміліктің не екенін біледі және жан тазалығы мен әсемдігін қадағалайды, бірақ бұл мемлекетте Ибн Бадждың айтуынша, мемлекет деген ұғым жоқ, себебі оларда не заң жоқ, не ережелер жоқ. Безендірілген қалаға сыртқы келбеті бүтін, әсем, жылтырап тұратын деп сипаттама берер едім, ал түп негізінде қоғамға тән тұтастық пен саяси бірлік жоқ.
Қиял қаласының тұрғындары рухани мақсатты бірінші орынға қояды және оған жету үшін түрлі жоспарлар құрып, қиялға беріледі. Олардың әрбір жасаған ісі өзгелер көрсін, білсін, қызғансын деген мақсатпен жасалады, яғни ішкен тамақ, киген киім, иықтарына асқан қару-жарақ, тіпті ғылым мен білімдегі, өнердегі жетістіктері де, барлығы дерлік өзге жұрттың назары аусын деп жасалады. Автор осы әрекеттер рухани жетілуге алып келеді дейді, ал жеке өзім бұл орайда автормен келіспес едім, себебі басқа біреу білсін, көрсін деген мақсатпен жасалған істің нәтижесі де тек басқаларға арналады, адам кез келген істі бастамас бұрын, оны мақсат етпес бұрын, тек өзі үшін, өзінің игілігі мен болашағы үшін деп жасауы тиіс, себебі қандай да бір іс болмасын ол адамның өзіне қатысты, ол істің салдары да тек сол адамға тиесілі болады.
Ес қаласында рухани жетілу алғашқы үшеуіне қарағанда, ерекше формада көрініс табады, себебі бұл қаланың тұрғындары өткенінен арыла алмай немесе болашаққа деген қиялмен емес, өткенін ескеріп, болашағына арман емес мақсат қойып, істеген ісінің салдарын ескеріп болашағы үшін бүгін қызмет етеді. Сонымен қатар, нағыз рухани жетілу, адам жанының жетілуі осы қалада: ақын-жазушылар өлең шығарады, жыр толғайды, біліммен, ғылыммен сусындай отырып ұрпақтан ұрпаққа сол білімді беріп, ұрпақтар арасындағы байланыс үзілмейді. Яғни, осы аталған қаланы автор өзінің қиялындағы қала ретінде сипаттайды, ел болашағы осындай көріністе болса екен деген утопиялық қиял ретінде көрініс табады.
Осы айтылған қалалар таза күйінде жоқ екені бізге белгілі, мұның барлығы автордың оқырмандар түсінсін деген мақсатындағы қиялы, себебі кез келген қалада осы аталған қасиеттер кездесуі мүмкін, ал осы қалаларды жүйелей отыра, бұл қалалар кемелдікке жетуіне әлі көп өзгерістер қажет дейді автор, ал сонда кемелденген қала қандай болуы тиіс деген сұраққа ойшыл жауап ретінде өзіндік концепциясын ұсынады. Кемелденген қала болуының ең бірінші шарты - әділеттілік, ол болмаса, кемелдікке жету мүмкін емес. Ибн Бадж кемелденген қоғамды Кәмелетті кентпен байланыстырады да, оған дейінгі ойшылдар секілді мемлекетті оқыған, білімді адам басқаруы керек деп, оны - хакім деп атаған.
Ибн Бадж бақытқа жетуді, әрине, Кәмелетті кентпен байланыста қарастырған, ол Кәмелетті кенттің не екенін толық ашып бермесе де, оның тарихи-табиғи қажеттілігін түсінген. Адамзат баласы тарихында қаланың орны ерекше. Қала болмаса, ешқандай кәмелеттік жоқ. Адам болмысы оның адамзаттылығында, саяси-әлеуметтік өмірдегі орнына қатысты екенін Ибн Бадж анық білген. Оның табиғаты Мадани дейді. Мадани дегеннен Мадина-қала деген ұғым қалыптастан. Біздің мәдениет деп жүргеніміз осы Мадина қала дегеннен шыққан. Осы тұрғыдан ол білім тек аян арқылы келеді деп тақуалық сынайды[5, 152].
Кәмелетті кент - Мадинаға үш ерекше қасиет тиесілі. Адамдардың ұйымдасқан қоғамында, ең бірінші - махаббат орын алады, адамдардың өзара достық, сыйластық және сенімге негізделген қарым-қатынасында ешқандай жаугершілік немесе дұшпандық көрініс таппайды, ал өзара сыйластық пен сенім бар жерде әділеттілік те бар деп көрсетеді ғұлама, яғни нағыз рухани құндылықтар: махаббат, достық, сенім, сыйластық, адалдық және әділеттілік орын алатын идеалды қоғам. Екіншіден, қала тұрғындарының іс-әрекеті ойланып жасалады, сол себепті қандай да бір қылмыстық іс-әрекеттер, тіпті адамның денсаулығына зияны келетіндей ештеңе жасалмайды, мысалы ішімдік ішу, тамақты шектен тыс тойып жеу деген секілді тән қажеттіліктерін орындамайды, керісінше өзінің денсаулығы мен физикалық күшін нығайту үшін түрлі жаттығулар жасап, денесін шынықтырады, сол себепті де, егер кімде-кім қандай да бір жарақат алса, ол жарақатты дәрігердің көмегінсіз өзі-ақ емдей алады, тіпті, кәмілетті қалада дәрігер деген мамандық та жоқ, дәрігерлердің өздері де жоқ. Осы ерекшелігінің өзі утопияның нақты дәлелі, тіпті, жарақатты физикалық түрде алмаған жағдайда да, адамдар түрлі ауру-сырқатқа душар болғанда, оны емдейтін арнайы маман болуы тиіс. Үшіншіден, кәмелетті қала тұрғындарының көзқарастары ақиқат пен шындыққа негізделген, олардың ешқайсысы өтірік айтпайды, тіпті өтірік туралы ойламайды да, сондықтан олардың көңілдері ақ, пейілдері таза және бір-біріне адал.
Жоғарыда айтылған қала ерекшеліктеріне қарап, қала тұрғындары рухани және интеллектуалды азықпен ғана өмір сүреді деген ой қалыптаспауы керек, олар басқа қала тұрғындары секілді белгілі бір мөлшерде тән қажеттіліктерін де қамтамасыз етіп отырады: тамақ жасау, үй салу, киім тігу секілді қажеттіліктер, тіпті, демалыс пен ойын-сауықты да ұмытпайды, ғылым мен білімді игеру, өнер мен сурет салу сияқты әрекеттер де оларға жат емес, олар өлең айтып, ескерткіш мүсіндер де тұрғызады, яғни азған қалаларда негізгі мақсат болатын тән қажеттіліктері кәмелетті қала тұрғындары үшін бос уақыттарында демалу үшін немесе нағыз физикалық мұқтаждтарын өтеу әрекеттері болып келеді. Осыдан шығатын қорытынды Ибн Бадждың кәмелетті қала - Мадинасы барлық адами құндылықтарды бойына сіңірген, өмірде алдына қойған мақсаты бар, арман мен қиялдың ара-жігін аша білетін, физикалық және рухани қажеттіліктерін орын-орнымен өтей білетін, өзара сыйластық пен достықта, әділеттілік пен махабатта өмір сүретін қала тұрғындарынан құралған қоғам. Ойшылдың осыған дейінгі философтардан негізгі ерекшелігі - қоғамды құрайтын оның мүшелеріне ерекше назар аударуы, ал осыған дейінгі данышпандардың барлығы дерлік, қала басшысы және ол ие болуы тиіс қасиеттерге аса көңіл бөлген еді. Ибн Бадждың негізгі ерекшеліге де, артықшылығы да қала тұрғындарына қоятын талаптары мен олар ие болуы тиіс қасиеттерді сипаттауында.
1.4. Ибн Рушд - антика мұрасын қайта жандандырушы және қалалар классификациясын жүйелеуші
Орта ғасыр мұсылман философиясының көрнекті әрі соңғы өкілі Ибн Рушд өз ғұмырын философия, жаратылыстану ғылымдары, медицина, заң саласы мен діни маңызды мәселелерді зерттеуге арнады. Ибн Рушд басқа да ғұламалар секілді адам мәселесі, жан мен тән, адам мен қоғам, адам мен Құдай деген сұрақтарға талдау жасауға тырысты. Ойшыл өмір сүрген кезеңде барлық салада: ғылымда, философияда, қоғамда, білім беру саласында дерлік дін дәне Құдайға құлшылық ету үстемлік алған еді, соған қарамастан Ибн Рушд қоғам, мемлекет, оның азаматтары, басшы мен билік, білім мен ғылым, адамның танымы мен санасы секілді өзекті мәселелерге көзқарасын батыл білдірді. Ғұламаның қоғам туралы ойлары Платонның Мемлекетіне жазған комментарийлерінде көрініс табады және онда ғалым адамды табиғатынан саяси тұлға деп анықтайды. Оның пікірінше, мемлекет әлеуметтік қарым-қатынас жиынтығын құрайды және мемлекеттің тұтас қоғам ретінде бірегей тепе-теңдік пен гармонияда өмір сүруі адамдардың өзара бейбіт қарым-қатынасына негізделеді, яғни жекелеген адамдар өзара бірігіп шағын топ құраса, топ ішіндегі адамдар келісімде өмір сүрсе, оған қоса адам мен қоғам тұтас бірігіп, бір-бірімен ұдайы білім мен ғылымды алмасып, басқа да қажеттіліктерін өтесе, мемлекеттің гармониясы осында. Автор рухани және материалдық бірлікте өмір сүретін қоғам моделін жасап, тұтас қоғамды құрастыру бірлескен топ жұмысы екенін де түсініп отыр.
Ибн Рушд адамдардың еңбек бөлінісіне қарай бөлінуін және бірінің екіншісіне бағынуын қоғамның феодалды-иерархиялық құрылымына жатқыза отырып, саяси аспектіден адамдардың бір-біріне бағынуын да қарастырды. Қоғам мүшелерінің барлығы бірдей билеуші бола алмайды, олардың бір тобы билеушіге бағынуы керек, ал ол үшін басшы өзіне тәуелділерді бағындыра білуі қажет, осы орайда бағындыру көндіру арқылы немесе күштеу арқылы жүргізіледі. Биліктің аталған екі түрі біз қарастырған Платон мен Аристотель еңбектерінде де, Таза ағайындар концепциясында да, екінші ұстаз әл-Фарабидің теориясында да орын алады. Мемлекетті басқаруда ойшыл ұсынған екі тәсіл: көндіру және күштеу, екеуінің әрқайсысын керек жерде қолдану арқылы жетілген қоғамды құрауға болады дейді. Көндіру тәсілін ғұлама поэтикалық және риторикалық деп бөле отырып, бұл тәсілдерді барлық адамдарға қатысты қолдануға болады, яғни сөзбен көндіру, адамның санасын әдемі сөздермен жаулау, ал күш қолдану арқылы басқару тек қана мемлекеттік істерде емес, сонымен қатар мемлекет ішіндегі жаулармен де күресуде қолдану керек деп көрсетеді, демек жазалау әрекеттерін тек сыртқы жауларға қатысты емес, сонымен қатар мемлекет ішінде өзара азаматтық соғыстар орын алған жағдайда күш қолдануға болады.
Ибн Рушд антика мұраларының сақталуына және қайта жандануына өзіндік үлесін қосты, ежелгі грек ойшылдарының еңбектеріне талдау жасай отыра, оны тек толықтырып қана қойған жоқ, сонымен қатар, мұсылман дүниесінің ерекшеліктерімен салыстыра қарастырды, мұндағы негізгі айырмашылық дін мәселесі екені белгілі, яғни, заңдар мен ережелерді адамның рухани дүниесімен байланыстырып, сенім мен ақылының синтезін жасауға ұмтылды. Философия мен дін үнемі қатар жүретін апалы-сіңілілілер деп көрсетті ойшыл, олар бір-бірімен сабақтастықта, алайда әрқайсысының өзінің орны мен рөлі бар, соны ажырата білу керек. Осы принцип барлық мұсылман ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.