Шағынжәне орта кәсіпкерлік ұйымдарында есеп пен есептілікті жетілдіру
ТҰРАН-АСТАНА Университеті
Ержан Мина
Шағынжәне орта кәсіпкерлікұйымдарындаесеп пен есептіліктіжетілдіру
7М10403- Есеп және аудит
Ғылыми жетекші: э.ғ.к., доцент Шаукерова З.М.
Нұр-Сұлтан, 2021
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
2
аНЫҚТАМАЛАР
3
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1
Шағын кәсіпорындарда бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың теориялық аспектілері ... ... ..
1.1
Шағын кәсіпорынның түсінігі, маңыздылығы және оны дамытудағы әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
10
1.2
Шағын кәсіпорындардағы бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
23
1.3
Шағын және орта ұйымдарында бухгалтерлік есепті және есептілікті нормативтік реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
33
2
ШАҒЫН КӘСІПОРЫНДАРДА САПАЛЫ ЕСЕП АҚПАРАТТАРЫН ҚҰРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1
Шағын кәсіпорындағы есеп саясатының маңыздылығы мен қаржылық есептіліктің тиімділігін арттырудағы рөлі ... ... ... ... ... ...
37
2.2
Шағын кәсіпорында есеп саясатын құрудың кезеңдері мен қағидалары
2.3
Шағын кәсіпорындағы қаржылық жағдайына талдау жасау
3
Шағын кәсіпорындағы бухгалтерлік есепті ұйымдастыруды жетілдіру
3.1
Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпорынға Халықаралық
қаржылық есеп стандарттарын енгізудің мәселелері ... ... ... ... ... ... . .
3.2
Шағын кәсіпорындағы басқару есебінің ерекшелігі және оның элементтерін енгізу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3
Қызметтің әртүрлі саласындағы шағын кәсіпорындар үшін есеп саясатын құру бойынша ұсыныстар
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАнылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
НорМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Осы Магистрлік Диссертацияда Сілтемелер Келесі Нормативтік Құжаттардан Алынды:
БухгалтерлIк Есеп Пен Қаржылық ЕсептIлIк Туралы Қазақстан Республикасының 2007 Жылғы 28 Ақпандағы N 234 Заңы.
1. Салық Және Бюджетке Төленетін Басқа Да Міндетті Төлемдер Туралы (Салық Кодексі)Қазақстан Республикасының Кодексі 2017 жылғы 25 желтоқсандағы № 120-VІ ҚРЗ.
2. Мемлекеттік мекемелердің бухгалтерлік есепке алу шоттарының жоспарын бекіту туралыҚазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2010 жылғы 15 маусымдағы N 281 Бұйрығы.
3. "Бастапқы Есеп Құжаттарының Нысандарын Бекіту Туралы" Қазақстан Республикасы Қаржы Министрінің 2012 Жылғы 20 Желтоқсандағы № 562 Бұйрығына Өзгеріс Пен Толықтыру Енгізу ТуралыҚазақстан Республикасы Қаржы Министрінің 2015 Жылғы 21 Мамырдағы № 316 Бұйрығы.
4. Қазақстан Республикасының Азаматтық КодексIҚазақстан Республикасының Кодексі 1994 жылғы 27 желтоқсандағы № 268-ХIII.
АНЫҚТАМАЛАР
Осы Магистрлік Диссертацияда Келесі Терминдер Тиісті Анықтамалармен Қолданылады:
Бухгалтерлікқұжат
шаруашылықоперацияларынжүзегеасыруғ аарналғанжазбашаөнімнемесе осы операцияныісжүзіндеатқарудырастау.
Ағымдағы таза активтер
активтердіөткізугебайланыстыжұмсалғ аншығындардышегергендеағымдағыактив тердіңқұнынемесе ТМБ қорлардыңөткізудің таза құны, сату бағасынатең, оданжинақталымдауғажәнесатудыұйымда стыруғабайланыстыжұмсалғаншығыншеге ріледі .
Бухгалтерлік баланс
субъектініңбелгілібіркүнге, әдеттеесептікезеңнің бас кезі мен аяқкезіндегіқаржылықжәнешаруашылықа хуалынсыпаттайтынкөрсеткіштердіңжиы нтығынбілдіретінбухгалтерлікесептем еніңнегізгіқұжаты.
Есеп саясаты
бухгалтерлікесептіұйымдастыру, жүргізужәнеқаржыесеп-қисабынашутәсі лдерінің, әдістерініңжиынтығы, ережелердіңжиынтығы.
Есепкеалынғаншығындар
Есепкежатқызылған, тиістісчеттарғатіркеліпжазылмағаншы ғындар.
Есепкеалынғантабыстар
Қызметкөрсетуденнемесеқойылғанөнімд ерментауарларданалынуғатиістітабыст ар, алайдатиістісчеттарғатіркеліпжазылм ағантабыстар.
Таза табыс
жалпытабыс пен төленгенсалықтардықосқандаөндіріске жұмсалғаншығындардыңарасындағыайырм а, яғни субъект есептікезеңдеалғанқалдықтықнәтиже.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
ШК -- Шағын кәсіпорын
БЕЕ -- бухгалтерлік есеп бойынша ереже
ХҚЕС -- Халықаралық қаржылық есептілік стандарты
ҒЗТҚЖ -- ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-құрастырымдық жұмыстар
ДСҰ -- Дүниежүзілік сауда ұйымы
ЕЕТМ - еңбекақының ең төмен мөлшері
ЕТЕК -- ең төмен есептік көрсеткіш
ЖК - Жеке кәсіпкер
ЖШС - жауапкершілігі шектеулі серіктестік
ЖЖТ - жылдық жиынтық табыс
ЖІӨ -- Жалпы ішкі өнім
ЗТ - заңды тұлға
КҚСМ -- кейінге қалдырылған салықтық міндеттемелер
КТС -- корпоративті табыс салығы
ҚЕҰС - қаржылық есептің ұлттық стандарттары
ҚЕХС - Қаржылық есептің халықаралық стандарттары
ҚМ - Қаржы министрлігі
ҚР -- Қазақстан Республикасы
ШОК - Шағын және орта кәсіпорын
СЕӨЖ -- Салықтық есепті өңдеу жүйесі
СК -- Салық кодексі
ТМД -- Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ӘКК - әлеуметтік кәсіпкерлік корпорациялар
ЖТС - Жеке табыс салығы
ҚРҚМ - Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі және мәселелердің зерттелу дәрежесі. Қазіргі таңдағы еліміздегі өзекті мәселелердің бірі - шағын кәсіпкерлікті дамыту. Өйткені, ол әлеуметтік-экономикалық мәселелерді дамыту бағдарламасын шешу барысындағы қуатты тұтқалардың бірі болып табылады. Шағын кәсіпкерлік немесе бизнес - бүгінгі дүниежүзілік елдердің экономикалық даму жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін салалардың бірі болып саналады. Нақты сектор және сауда кәсіпорындары Қазақстан экономикасының дамуына, өсуіне, ұлттық табыс, жалпы ішкі өнім, жалпы ұлттық өнім, жұмыспен қамтылу дәрежесі және тағы да басқа көрсеткіштердің артуына тікелей әсер етеді. Кейінгі жылдары елімізде шағын кәсіпкерлікті дамытуға көбірек көңіл бөліне бастады. Шағын кәсіпкерлік әлеуметтік проблемаларды шешудегі негізгі тұтқалардың бірі болып отыр. Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлік жеке ұйымның өмір сүруіне ғана емес, жеке тұлғаның ішкі әлеуетін ашуға да ықпал етеді. Сонымен қатар, шағын бизнес бүгінде азаматтарды жаңа жұмыс орындарымен қамтамасыз етуге қабілетті, осылайша жұмыссыздық пен әлеуметтік экономикалық шиеленісті азайтуға көмектеседі.Шағын кәсіпкерлік дамуының бірден бір көзі ол кәсіпорынның бухгалтерлік есебін дұрыс және нақтылы ұйымдастыру болып табылады.Шағын кәсіпорындардың және де сауда фирмаларының бухгалтерлік есебін дұрыс жүргізіп Халықаралық қаржылық есеп стандартына сәйкес ұйымдастыру арқылы экономикамызда түйіні шешілмеген көптеген мәселелерді шешуге, экономиканы тұрақтандыруға және экономикалық дағдарыстан шығуға мүмкіндік туындап, ұлттық экономиканың өсуіне өз ықпалдарын тигізеді. Шағын кәсіпорындардың дамуы мемлекеттің, экономика агенттерінің шаруашылық өмірі үшін пайдалы, әрі тиімді болып келеді.
Бүгінгі та ңда ша ғын кәсіпорында рда е се пті тиімді ұйымда стырудың жолда ры көрініс та ба ба ста ды. А йта ке те тін болса қ Қа за қста н Ре спублика сында өз қызме тін та быс та бу ма қса тында жүзе ге а сыра тын ша ғын кәсіпорында р бухга лте рлік е се бін ұйымда стыру үшін Қа за қста н Ре спублика сының Қа ржы министрлігіме н Қа ржылық е се птіліктің ұлттық ста нда рты қа былда нды[1]. Бұл ста нда рт бола ша қта ша ғын кәсіпорында рдың Ха лықа ра лық қа ржылық е се птілік ста нда ртына е ш ке де ргісіз өтуіне ыңға йлап жа са лға н.
Қа зіргі та ңда ша ғын кәсіпорында рда ғы е се пті дұрыс әрі на қтылы ұйымда стыру үшін е се п са яса ты құрылуы қа же т. Көпте ге н кәсіпорында рда е се п са яса ты е ре же ле рге са й құрылма ға н не ме се мүлде м жоқтың қа сы. Соныме н қа та р ша ғын кәсіпорында р үшін өзе кті мәсе ле ле рдің бірі са лық е се бінің дұрыс жүзе ге а сырылма уы. Қа за қста н Ре спублика сының Қа ржы министрлігіме н 2012 жылы қа былда нға н Са лық Коде ксіне сәйке с ша ғын кәсіпорында р үшін са лық са яса тын мінде тті құру қа же т болға н [2]. Осыға н ба йла нысты салық саясаты кәсіпорында рда бухга лте рлік ма ма нда рдың біліктілігіне са й дұрыс ұйымда стырылма уда .
Ша ғын кәсіпорын Қа за қста н Ре спублика сы экономика сының да мушы са ла сының бiрi болып та была ды. Бүгiнгi күнi ша ғын бизне стi да мыту үшiн ме мле ке т та ра пына н түрлі жа ңа қа да мда р жа са лынуда . Ша ғын бизне стiң жоға ры де ңге йде қызме т е туiн ұйымда стыру үшiн конструктивтiк бизне с-иде я, тиiмдi ба сқа ру (ме не джме нт) және қа ржының же ткiлiктi болуы ша ртты жа ғда й.
Осыға н ба йла нысты ке йбiр кәсiпке рле рде өз бизне сiн ұйымда стыруына қа же тті қа ра жа ттың же тiспе ушiлiк мәсе ле сi туында п отыр. Әле мдiк тәжiрибе де мұнда й мәсе ле ле р әр түрлi жолда рме н ше шiле дi. Сондықта н, а қша ла й қа ра жа тта рға ие лiк е те тiн инве стициялық қорла р, ба нкте р, ме мле ке т тәуе ке лге бе л буып, жа ңа да н iс ұйымда стырушы кәсiпке рле рме н бiрiге отырып, ола рдың та уа рла рды өндiру ме н қызме т көрсе туле рiн қа ржыла ндыруы ке ре к. Бұл тұрғыда же ке инве сторла р үшiн жоға ры та быс а лу мүмкiндiгi тұрса , а л ме мле ке т үшiн жұмыссыздық мәсе ле сі ше шіле ді не ме се жоба ның әле уме ттiк мәнiн а рттырудың мүмкіндігі туында йды.
Сондықта н, ха лық ша руа шылығы са ла сында ғы ша ғын кәсіпорынның ме мле ке ттің әле уме ттік-экономика лық да муын қа мта ма сыз е туде гі а ла тын орны е ре кше .
Тақырыптың ғылыми зе рттелу дәрежесі. Шағын бизне с субъе ктіле рін да мыту және е се бін дұрыс ұйымда стырудың ғылыми не гізіне осы са ла да те ре ң зе ртте уле р жүргізге ншетелдік ғалымдардың еңбектерімен қатар, Қазақстандық ма ма н -ға лымда рдың е ңбе кте рі ке ңіне н қолда нылды. А та п а йтқа нда , А лие в М.К., АймановаЛ.Б., А йтжа нова Ж.Н., ДүйсембаевК.Ш., Е ржа новМ.С., Е ржа новА .К.., ЖақыпбековС.Ж., Ке улимжа е вК.К., Миржа кыпова С.Т.,Нариба е ва К.Н., РадостовецВ.К., Са тмурза е в А .А ., Са туба лдинС.С, Сейдахметова Ф.С. Та жиба е в С.Д., Та йга шинова К.Т., Туле шова Г.К. сияқты ға лымда рдың және көпте ге н ба сқа да ота ндық экономисте рдің е ңбе кте рі ке ңіне н па йда ла нылды.
Де ге нме н, а та лға н е ңбе кте рде ша ғын кәсіпорында рда е се пті ұйымда стырудың әдісте рі ме н тәсілде рі бүгінгі күннің та ла бына са й жа н-жа қты қа ра стырылға н де п а йту мүмкін е ме с. Жа лпы көпте ге н мәсе ле ле р көте ріліп жа тқа ныме н, на қты ша ғын бизне сте бухга лте рлік е се пті ха лықа ра лық қа ржылық е се птілік ста нда ртына са й ұйымда стыру мәсе ле ле рі әлі де болса ғылыми тұрғыда те ре ң не гізде уді та ла п е те ді.
Зе ртте удің ма қса ты ме н мінде тте рі.
Зе ртте у ма қса ты - шағын және орта кәсіпкерлік ұйымдарында есеп пен есептіліктің дұрыс жүргізілуін ұйымдастыру және оны жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау болып табылады.
А та лға н ма қса тта рға же ту үшін мына да й мінде тте рді орында у ша рт:
бухга лте рлік е се птің ма қса ты үшін Ша ғын кәсіпорын түсінігін на қтыла у;
ша ғын кәсіпорында ғы бухга лте рлік е се птің же ңілде тілге н жүйе сінің құрылымдық - логика лық схе ма сын өңде у;
ша ғын кәсіпорында ғы бухга лте рлік е се птің же ңілде тілге н жүйе сінде гі е се п са яса тын құрудың қа ғида ла ры ме н ке зе ңде рін не гізде у;
са ла лық е ре кше лікте рін е се пке а ла отырып ша ғын кәсіпорында рдың әртүрлі типте рі үшін бухга лте рлік е се птің же ңілде тілге н жүйе сінің бе йімде лу нұсқа ма ла рын өңде у.
ша ғын кәсіпорында ғы бухга лте рлік е се пті ХҚЕ С сәйке с ұйымда стыру мәсе ле ле рін қа ра стыру.
Зе ртте у пәні. Ша ғын кәсіпорында рда ғы бухга лте рлік е се п жүйе сі эле ме нтте рінің ма змұны ме н өза ра ба йла ныстылығы бойынша қатынастар болып та была ды.
Зе ртте у объектісі. Қа за қста нда ғы ша ғын бизне стің е се бін ха лықа ра лық қа ржылық е се птілік ста нда ртының та ла бына са й жүзе ге а сыру.
Диссе рта циялық зе ртте удің те ориялық және әдісте ме лік не гізі - отандық және шетелдік ғалымдардың шағын бизнестегі есеп жүйесін дамыту және жетілдіру бойынша еңбектері, бюджеттеуді реттейтін нормативтік құқықтық актілер, ҚР Президентінің Жарлықтары мен Үкіметінің қаулылары болды.
Зе ртте у жұмысының ғылыми жа ңа лығы
же ке кәсіпке р ме н же ке ме ншік ба за сында ша рушылық субе ктіле рі ре тінде же ке құрыла тын, бухга лте рлік е се птің ма қса ты үшін ша ғын кәсіпорын түсінігі на қтыла нды;
әртүрлі топта ғы қызығушылығы ба р па йда ла нушыла рды әле уе тті және бе кітілге н а қпа ра тта рме н қа на ға тта ндыру, ре сурста р шығында ры, ме рзім және са па лы е се п а қпа ра тта ры көзқа ра ста рыме н тиімдіре к а луға бола тын сәйке сінше топта р бойынша жина қта лға н, е се п са яса тының қа же тті және толық эле ме нтте р жиынтығына н тұра тын әртүрлі са ла ла рда ғы ша ғын кәсіпорында р үшін ұсыныста р не гізде лге н;
бухга лте рлік е се птің же ңілде тілге н жүйе сінде се німді және қа же тті а қпа ра тты да йында уға не гізде йтін ша ғын кәсіпорынның е се п са яса тының құрылымда рының ке зе ңде рі ме н қа ғида ла ры көрсе тілді;
бухга лте рлік е се птің же ңілде тілге н үлгісінде гі е се п ре гистрле рінің а з тізімі ме н же тілдірілге н сипа тта ма сы ша ғын кәсіпорын субе ктіле рі үшін бухга лте рлік е се пті ұйымда стыру бойынша қа ра стырылға н типтік ұсыныста рда н а йырма шылығы әртүрлі типте гі ша ғын кәсіпорында р үшін ХҚЕ С не гізгі та ла пта рын е ске ре тін бухга лте рлік е се птің үлгіле рі ұсынылды;.
ша ғын кәсіпорында ғы бухга лте рлік е се пті ХҚЕ С сәйке с ұйымда стыру мәсе ле ле рі та лқыла нып, ха лықа ра лық қа ржылық е се птілік ста нда ртта рын қолда ну бойынша ұсыныста р не гізде лді.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы. Әртүрлі типте гі ша ғын кәсіпорында р қызығушылығы ба р па йда ла нушыла рды тиімді ба сқа рушылық ше шім қа былда у үшін са па лы е се п а қпа ра тта рыме н қа мта ма сыз е те тін бухга лте рлік е се птің же ңілде тілге н жүйе сін құруға өңде лге н ұсыныста р ме н ұсынымда р мүмкіндік бе ре ді. Соныме н қа та р зе ртте у жүргізу ба рысында ғы а лынға н жұмыстың нәтиже ле рін Қа за қста н Ре спублика сында ғы ша ғын кәсіпорында р, соныме н бірге қа ржы-не сие са ла сында қызме т а тқа ра тын қа ржылық институтта рдың қызме т е туінде және экономика лық оқу орында рының, қа йта да ярла у және ма ма нда рдың біліктілігін же тілдіру институтта рының оқу үде рісін ұйымда стыру ба рысында қолда нуға бола ды.
Зерттеу нәтижелерінің жарияланымдары. Зерттеу тақырыбы бойынша 2 жұмыс жарияланған.
Диссертациялық жұмыстың көлемі менқұрылымы. Жұмыс кіріспе де н, үш бөлімне н, қорытынды ме н па йда ла нылға н әде бие тте р тізіміне н тұра ды.
1. Ша ғын кәсіпорында рында бухга лте рлік е се пті ұйымда стырудың те ориялық а спе ктіле рі
1.1Шағын кәсіпорынның түсінігі, маңыздылығы және оны дамытудағы әсер ететін факторлар
Шағын кәсіпкерлік экономикада үлкен рөл атқарады. Оның дамуы экономикалық өсуге, ғылыми-техникалық прогрестің жеделдеуіне, нарықты қажетті сападағы тауарлармен қанықтыруға, жаңа қосымша жұмыс орындарының ашылуына әсер етеді, яғни көптеген өзекті экономикалық мәселелерді шешеді. Шетелдік экономикалық және әлеуметтік дамудың тәжірибесі шағын кәсіпкерліктің тұрақтандырудың ғана емес, сонымен қатар Қазақстан экономикасының өсуінің нақты факторына айнала алатындығын растайды. Шағын бизнес бәсекелестікті тиісті деңгейде ұстап тұруға, өндірісті икемді қайта құруға, инновациялық процестерді жеделдетуге, нарықтық қатынастардың әлеуметтік бағытын қалыптастыруға және жұмыспен қамтудың өсуіне ықпал етеді. Осыған байланысты, Қазақстандағы шағын кәсіпкерліктің экономикалық мәселелерін ғылыми талдау экономикалық реформа жағдайында, ең алдымен, экономиканың құрылымдық қайта құрылуымен, ұдайы өндіріс процестерін тұрақтандыру және тұрақты экономикалық қамтамасыз ету қажеттілігімен сипатталатын ерекше маңызға ие болады. болашақта дамыту. Бүгінгі күні шағын кәсіпкерлік секторына мемлекеттік және мемлекеттік емес әсерді оңтайландыру проблемалары, мемлекет пен оның аймақтары деңгейінде және белгілі бір кәсіпорында бизнесті басқарудың ажырамас жүйесінің болмауы ерекше өзектілікке ие болып отыр. Мемлекетке бизнестің теориялық аспектілеріне де, шағын және орта бизнесті анықтауға да, шағын фирмаларды құру мен тиімді жұмыс істеудің практикалық мәселелеріне де арналған бірқатар зерттеулер қажет.
Шағын және орта бизнес бүгінде тұрақты экономикалық және саяси дамудың өзегі болып табылады. Шағын кәсіпкерліктің дамуы ірі өндіріспен салыстырғанда бірқатар артықшылықтарға ие, олар экономиканы қайта құрылымдауды күшейтуде көрінеді.
Заманауи экономика әр түрлі көлемдегі - ірі, монополиялық құрылымдарға бейімділігімен және құрылуы көптеген факторлармен анықталатын шағын салалардың күрделі үйлесімімен сипатталады. Бір жағынан, тұрақты ғылыми-техникалық прогресс өндірісті шоғырландыруға ұмтылады. Бұл ірі материалдық, қаржылық, еңбек ресурстарына және білікті кадрларға ие ірі фирмалар. Екінші жағынан, жақында шағын және орта бизнестің бұрын-соңды болмаған өсуі байқалады, әсіресе айтарлықтай капитал, көптеген жабдықтар мен көптеген жұмысшылардың ынтымақтастығы әлі талап етілмеген жерлерде. Шағын және орта өндірістің дамуы экономиканы қалпына келтіруге қолайлы жағдай жасайды: бәсекелестік орта пайда болады; қосымша жұмыс орындары құрылды; қайта құрылымдау белсенді түрде жүргізілуде; тұтыну секторы кеңеюде. Шағын кәсiпорындардың дамуы нарықтың тауарлармен және қызметтермен қанығуына, экспорттық әлеуеттiң артуына, жергiлiктi шикiзаттың жақсырақ пайдаланылуына алып келедi.
Сонымен, шағын бизнес - бұл табыс табу мақсатында ресурстарды пайдаланудың оңтайлы тәсілдерін табуға бағытталған, белсенді, іскери тәуекелді іздейтін қызмет.
Кәсіпкерлік бүгінде сәтті де, сәтсіз де қатар жүретін белгілі бір даму кезеңдерінен өтті. Тәуелсіз Қазақстанның өмір сүруінің 30 жылдық кезеңінде және Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясына сәйкес шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау республика экономикалық саясатының басым бағыты ретінде танылды, әсіресе, экономикалық даму тиісті заңнамалық база.
Шағын кәсіпкерлікті дамытудың негізгі серпінін Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы Заңның қабылдауы берді, бұл шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың одан әрі күшейтілуін қамтамасыз етті және осы салада басқа да нормативтік құқықтық актілерді қабылдауға негіз болды.
Шағын және орта бизнестің бастамаларын мемлекеттен қаржылай қолдауды арнайы қор жүзеге асырады, оның бақылау пакеті ұлттық басқарушы холдингке тиесілі, оның мақсаты қаржы ресурстарына қол жетімділікті қамтамасыз ету болып табылады. Арнайы қордың негізгі міндеттері: жобалық қаржыландыру; жеке кәсіпкерлердің қатысуымен микрокредиттік ұйымдар желісін дамыту; шағын кәсіпкерлік субъектілері екінші деңгейлі банктерден несие алған кезде оларға кепілдік беру жүйесін құру; қаржылық лизингті дамыту; шағын бизнес үшін оқыту және кеңес беру.
Қазақстандағы ШОБ-қа мемлекеттік қолдау алты негізгі бағытты қамтиды - қаржылық қолдау, қаржылық емес қолдау, ШОБ өнімдеріне сұранысты ынталандыру шаралары, әкімшілік реттеу, бюджеттік реттеу және физикалық инфрақұрылымға қол жетімділікті қамтамасыз ету.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік қолдаудың және жеке кәсіпкерлікті дамытудың негізгі мақсаттары жеке кәсіпкерлікті дамытуға қолайлы жағдайлар жасау және мемлекет мүдделері мен тұтынушылардың құқықтарын қорғау болып табылады. Жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеудің негізгі принциптері: жеке кәсіпкерліктің бостандығына кепілдік беру және оны қорғау мен қолдауды қамтамасыз ету; жеке кәсіпкерліктің барлық субъектілерінің кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға теңдігі; жеке меншіктің (жеке кәсіпкерлік субъектілерінің мүлкіне) қол сұғылмаушылық пен қорғаудың кепілдігі; Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті дамытудың басымдығы; жеке кәсіпкерлік субъектілерінің жеке кәсіпкерліктің мүдделерін қозғайтын нормативтік құқықтық актілердің жобаларын сараптауға қатысуы [3].
Шағын кәсіпкерлік - бұл Қазақстан Республикасындағы барлық кәсіпорындардың кең кешенінің маңызды бөлігі. Шағын кәсіпкерліктің қалыпты жұмыс істеуі үшін жан-жақты, объективті, жедел ақпарат қажет. Ұйымдардың, оның ішінде шағын кәсіпкерліктің экономикалық қызметі туралы ақпараттың маңызды көзі бухгалтерлік есепте қамтылған мәліметтер болып табылады. Бухгалтерлік есеп шағын кәсіпкерліктің жұмысы туралы ақпарат қалыптастырады. Бұл, ең алдымен, басқару жүйесін және оның барлық деңгейлерін ақпараттық қолдау үшін қажет. Жалпы, бухгалтерлік ақпарат шағын бизнестегі экономикалық ақпарат көлемінің 80% -дан астамын алады, яғни, бұл ақпарат шағын кәсіпкерлікті басқару жүйесін ақпараттық қолдаудың негізін құрайды. Басқару жүйесіндегі бухгалтерлік есептің маңыздылығы тек ақпараттық қолдау функциясымен шектелмейді
Қалыптасқан бухгалтерлік есеп қазіргі заманғы бизнестің негізі болып табылады, сондықтан оны бухгалтерлер үшін ғана емес, сонымен қатар барлық деңгейдегі менеджерлер, инвесторлар, кәсіпкерлер, заңгерлер және басқа да экономикалық және басқарушылық шешімдер қабылдауға қатысатын мамандар үшін меңгеру қажет.
Бухгалтерлік есеп, оның қызметін бақылау және басқару мақсатында экономикалық субъекті туралы ақпаратты үздіксіз және өзара бақылау, өлшеу, тіркеу, өңдеу және беру жүйесі ретінде экономикалық қызмет пен шешім қабылдаушылар арасындағы байланыс қызметін атқарады. Осы мақсаттар үшін есепке алу:
- экономикалық қызметті бақылайды;
- табиғи, еңбек және ақша есептегіштерінің көмегімен бақылау арқылы алынған шаралар;
- бұл деректерді құжаттау арқылы әрі қарай пайдалану үшін тіркейді;
- есептер арқылы ақпаратты басқару шешімдерін қабылдау үшін пайдаланатындарға береді.
Бухга лте рлік е се п - үздіксіз, бір - біріме н ба йла нысты және а қша ла й көріністі ша руа шылық үрдісте рдің құжа ттық көрсе тілуі. А л Қазақстан Ресупубликасы Бухга лте рлік е се п және қаржылық есептілік туралы тура лы За ңында бұл а нықта ма бірша ма өзге ше көрсе тілге н. Бухга лте рлік е се п - субъе ктінің а ктивте рі, ме ншікті ка пита лы, шығыста ры ме н та быста ры жа йлы а қпа ра тта рды тірке уле рді жина у жүйе сін құра йды. Ке лтірілге н бұл а нықта ма ла рдың е ң ма ңыздысы е се птілік не гізіне н е ң а лдыме н ша руа шылық қызме ттің және қа ржылық е се птілік эле ме нтте рін көрсе туді не гізге а ла ды, а л ол мінде тті түрде бухга лте рлік е се п әдісте рін құра йтын а рна йы әдісте рме н жүзе ге а сырыла ды. А л бухга лте рлік е се п әдісте рі әрине бухга лте рлік е се п қа ғида ла рныңың ма змұныме н өте тығыз ба йла нысты болып ке ле ді. Осыда н бухга лте рлік е се п қа ғида ла ры е се п жүргізуге қа же т пе ? Біз бұда н бұрыныра қ та олсыз да е се п жүргізге н е дік де ге н ма ңызды сұра қта р туында йды. Бұл сұра қтың жа уа бы әрине ол ке ре к. Се бе бі біріншіде н, біз жоға рыда көрсе тіп ке тке нде й, әр бір ғылым, соның ішінде бухга лте рлік е се п ғылымы да не гіз са лушы қа ғида ла рға не гізде луі тиіс. Е кіншіде н, ол е се п ре форма ла рын дұрыс жүргізудің бірде н бір се бе бі болып ке ле ді. А л бұл те рмина логияның бірке лкілігі - біріншіде н, унифика ция не лікте н жа са лу ке ре ктігінде болып ке ле ді. Біра қ Бухга лте рлік е се п қа ғида сының әлі күнге де йін бірке лкі жүйе сі жоқ.
Де ге нме н, е ге рБухга лте рлік е се п қа ғида сының ма змұнына на за р а уда ра тын болса қ, А .Н.Ка шае в пе н О.М. Островчкийле р а та п өтке нде й бұл же рде онда ға н жылда р бойы жа лпы қа былда нға н, не гізде лге н әр түрлі те рминде р ме н е се п ка те гориялыры, е се п та псырма ла ры, функцияла ры, ке зе ңде рі, та ла пта ры ме н е се птің әр түрлі ғылымда р ме н ба йла ныста ры осы бухга лте рлік е се п қа ғида сы те рминіме н а лма стыру те нде нциясы а нық ба йқа ла ды[4].
Бухга лте рлік е се п пе н қа ржылық е се птіліктің не гізгі қа ғида ла ры:
1. А қша ла й өлше м қа ғида сы. Бухга лте рлік е се пте те к а қша ла й бірлікте көрсе тілге н а қпа ра тта р ға на тірке уге а лына ды. Бұнда й е се птіліктің а ртықшылығы ол жа лпы қа былда нға н өлше мнің түрі және осы өлше м а рқылы кәсіпорынның бірке лкі е ме с фа кторла ры са н ре тінде көрсе тіле ді, сәйке сінше ола р са н түрінде бе рілге ндікте н ола рды қосуға және әр түрлі тәсілде р а рқылы е се пте уге бола ды. А қша ла й өлше м орта қта стырылға н өлше м болып ке ле ді, се бе бі ол а рқылы ұлттық және ше те л ва люта ла рында кәсіпорынның мүліктік құқықта рының көле мі а нықта ла ды, шығында ры көрсе тіле ді, сме та ла ры жа са ла ды, өндірістік та псырма ла р, е се птілікте р және ба ла нс жа са ла ды.
2. Үздіксіздік қа ғида сы не ме се Бухга лте рлік қызме тке кіріспе а тты оқулықтың а вторла ры а ғылшында қ ға лымда рдың а йтуы бойынша тұра қты қызығушылық қа ғида сы. Бұл қа ғида не гізінде ша руа шылық жүргізуші субъе кт үздіксіз қызме т жүргізуші ре тінде қа ра стырыла ды. Үздіксіздік қа ғида сына сәйке с кәсіпорынға өз а ктивте рін тұра қты түрде ба ға ла п отыруға қа же т е ме с. Мыса лы, кәсіпорында ре сурста р та уа рла рды өндіру үшін қолда ныла ды, а о ола р сәйке сінше өндірістік үрдіс а яқта лға нна н ке йін та псырыс бе рушіле рге са тыла ды. Са ту ке зінде бухга лте рлік е се п ола рдың са тылу ба ға сыме н ра ста лға н та уа рла р құнын та ниды. Бұл же рде яғни өндіріс үрдісінде қолда ныла тын ма шина ла рдың құнын, ма те риа лда р ме н ба сқа да құра лда рдың құнын ола рды бола ша қта са ту ние ті жоқ болға ндықта н, ола рдың құнын же ке -же ке а нықта у қа же т е ме с. Ке рісінше е ге р кәсіпорын бола ша қта жа была тын болса , онда бұл жа ғда йда кәсіпорынның ре сурста ры ба ға ла нып, ликвида циялық құны бойынша са тыла ды. Бухга лте рлік е се п үздіксіздік қа ғида сына сүйе нге ндікте н, ол сәйке сінше кәсіпорын өз қызме тін тоқта тқа н жа ғда йда Оның құра лда ры қа нша ға са тылуы мүмкін де ге н а қпа ра тта рға ие болып ке лме йди.
3. Е кі жа қтылық қа ғида сы. Бұл қа ғида ға сәйке с бухга лте рлік ба ла нста е кі спе ктр ке зде се ді: біре у кәсіпорынның - а ктивте рі ре тінде , а л е кіншісі - па ссивте рі ре тінде ұсынылға н. А ктивте р - бола ша қта экономика лық та быс а лып ке ле тін кәсіпоырме н ба қыла на тын ре сус. Па ссив - мінде тте ме ле р ме н ме ншікті ка пита л. А ктивте р ме н па ссивте р бухга лте рлік е се птілік е ре же ле ріне сәйке с те ң болуы қа же т, бұл те ңдік е шқа ша н бұзылма уы тиіс, се бе бі бухга лте рлік ба ла нс ша руа шылық опе ра цияла р е кі жа қтылық жа зу а рқылы көрсе тілге н синте тика лық шотта р не гізінде жа са ла ды. А л е кі жа қтылық жа зу бухга лте рлік е се п әдісінің е ң ма ңызды эле ме нті болып та была ды. Бұл әдістің е ре кше лігі әр ша руа шылық опе ра ция бухга лте рлік е се п шотта рында корсе тілуі үшін е кі ре т жа зыла ды, яғни бір ре т бір шоттың де бе тінде , а л е кінші ре т ба сқа шоттың кре дитінде бір сома ға жа зыла ды. Е кі жа қтылық жа зу бухга лте рлік е се пте ша руа шылық опе ра цияла рының бір-біріме н ба йла нысын қа мта ма сыз е те ді. Соныме н қа та р оның қолда нылуы жоға рғы де ңге йде гі ба қыла ушылық ма ғына ға ие болып ке ле ді, өйтке ні ол шотта рда ғы қорытынды жа зула рдың ба ла нста луын та ла п е те ді. Бұл ола рдың түрле ріне ба йла ныссыз ба рлық шотта рдың де бе ті ме н кре диті бойынша а йна лымда рдың сома сы е се пте лге н жа ғда йда әр е се птік ке зе ң а яқта лға н ке зде жүзе ге а сырыла ды. Ола р сәйке сінше бір-біріме н те ң болуы тиіс, а л ке рісінше болға н жа ғда йда ол е се птілік жүргізуде қа те лікте рдің ба р болуын білдіре ді. Әо опе ра ция е се п ре гистрле ріне кі жа қты әсе р е те тіндікте н, бухга лте рлік е се п ша руа шылық опе ра цияла рдың е кі а спе ктісінде тірке у бойынша ұйымда стырылға н. Е кі жа қтылық жа зу е к жа қтылық қа ғида сының тәжірибе лік нұсқа сы болып ке ле ді.
4. Тірке у қа ғида сы. Бұл қа ғида Я.В.Соколовпе н құра стырылға н бола тын. Бұл бухга лте рлік е се п қа ғида сының көме гіме н кәсіпорынның а ктивте рі ме н ола рдың па йда болу көзде ріне әсе р е те тін ба рлық қызме тте р, опе ра цияла р, үрдісте р тірке ліп отырыла ды. Я.В.Соколовтың а йтуы бойынша : Бірде бір оқиға ша руа шылық опе ра цияла ры ке зінде , е ге р ол ба ста пқы құжа тта рда тірке лме се ола р шына й бола а лма йды[5].
Де ге нме н ша руа шылық опе ра цияла р ке зінде оқиға ла рдың ба рлығы бухга лте рлік е се пте тірке ле бе рме йтіндігін а йтып ке тке н жөн. Тірке у ке зінде мінде тті түрде оның е кі за ңы орында луы қа же т:
біріншіде н, те к ша руа шылық үрдісте рге те к бе лгілі бір көле мде ға на ба сқа рушылық әсе р е те а ла тын ша руа шылық ке зе ңнің оқиға ла ры ға на тірке ле ді;
е кіншіде н, ша руа шылық ке зе ңнің оқиға ла рын тірке уге ке те тін шығында р е шқа нда й жа ғда йда а қпа ра тта рды қа йта а лу не гізінде а лынға н ба сқа рушылық ше шімде рдің нәтиже сінде гі экономика лық тиімділікте рде н а сып ке тпе уі тиіс.
Осы а та лға н е кі за ңға қа ра ма - қа йшы ке ле тін а қпа ра тта р а ртық а қпа ра тта рды құра йды, яғни бұл а қпа ра тта рды қолда ну е се п жүйе сінің экономика лық а қта лма ға ндығын білдіре ді. Соныме н қа та р А .Н.Ка ша е в пе н О.М.Островский ға лымда рының осы мәсе ле ге қа тысты ойла рын а йта ке тке н жөн: тірке у - те к ба ста пқы құжа тта рда ға на е ме с, соныме н қа та р әр түрлі ве доствола рда , е се п ре гистрле рінде , журна лда рда және бухга лте рлік е се птің ба рлық ке зе ңде рінде гі та ғы да ба сқа құжа тта рында тірке ле ді[6].
1. Құн қа ғида сы. Кәсіпорынның экономика лық ре сурста ры а ктивте р де п а та ла тына әрине бәрімізге мәлім. Ола рға а қша қа ра жа тта ры, ма шина ла р ме н ба сқа да мүлікте р, соныме н қа та р мүліктік құқықта р жа та ды. Бұл қа ғида ның е ре кше лігі үздіксіздік қа ғида сыме н өте тығыз ба йла нысты, яғни а ктив әде тте е се п ре гистрле ріне оны са тып а лға н ба ға сы, яғни құны бойынша тірке уге а ла ды. Бұл құн - а ктивти а ры қа ра й е се пке а лудың не гізгі құны болып та была ды. Ол бухга лте рлік е се пте ба ста пқы құн де п а та ла ды. Құн қа ғида сы е се п ре гистрле рінде және е се птілікте рде а ктивте р өзінің ба ста пқы құнын, ол а ктив сол кәсіпорынға тие сілі болға нға де йін сол құнын са қта п қа ла ды де ге н ма ғына ны білдірме йді. Мыса лы, не гізгі құра лда рдың құны уа қыт өте ке ле тозу нәтиже сінде өзінің ба ста пқы құнын жоға лта ды және инфляция ке зінде не гізгі құра лда р инде кса ция ме ха низмі қызме тіне ба йла нысты өзінің құнын жоға рла та ды. Де ге німе н кәсіпорынның не гізгі құра лда рын қа йта ба ға ла у ке зінде коэффицие нтте рдің ке міге ніне қа ра ма ста н, шотта рда және кәсіпорынның е се птілігінде тірке лге н құны, соныме н қа та р ба сқа да а ктивте р ола рдың на рықтық ба ға сын, яғни а ктивте рді са ту ба ға сын көрсе тпе йді. Ба сқа ша а йтқа нда бухга лте рлік е се пте не гізге не гізгі құра лда рдың ба ста пқы құны а лына ды, се бе бі на рықтық құнды ба ға ла у өте қыйын болып ке ле ді.
2. Е се птілік ке зе ң қа ғида сы. Бұл қа ғида ның е ре кше лігі бухга лте рліе се п қызме т істе уді бе лгілі бір уа қыт а ра лығында өлше йді және ол е се птілік ке зе ңі де п а та ла ды. Үздіксіздік қа ғида сына сәйке с қызме т істе уші ша руа шылық жүргізуші субъе ктінің қызме ті уа қытпе н ше кте лме ге н. Де ге німе н кәсіпорын ба сшыла рына және де ба сқа да қызығушылық білдіруші тұлға ла рға бе лгілі бір ке зе ң ішінде кәсіпорынның қызме ті тура лы, қызме тінің тиімділігі тура лы тиісті а қпа ра тта р а лып отыруы қа же т. Әрбір кәсіпорын үшін е се птілік жыл 1 а қпа нна н 31 же лтоқса нды қосқа нда ғы уа қыт а ра лығы болып та была ды. А л қа йта құрылға н кәсіпорында р үшін бірінші е се птілік жылы оның ме мле ке ттік тірке уде н өтке н күнне н ба ста п сәйке с жылдың 31 а ра лығы болып та была ды, а л 1 қа за нна н ке йін құрылға н кәсіпорында р үшін, яғни 1 қа за нна н ке ле сі жылдың 31 же лтоқса ны а ра лығы е се птілік жыл болып ке ле ді. А йлық және ква рта лдық е се птілікте р а ра лық е се птілікте р болып та была ды және ол өспе лі қорытындыла рме н е се птіліктің ба сына н құрыла ды. Соныме н қа та р Ба тыс е лде рде көпте ге н кәсіпорында р ка ле нда рлық жыдың орнына та биғи ша руа шылық жылды па йда ла на ды.
3. Са қтық қа ғида сы. Бұл қа ғида тұра қсыздық экономика жа ғда йында әр түрлі ба ға ла у жұмыста рын жүргізге н ке зде а ктивте р ме н та быста а р шына йы ба ға ла рына н а сырылып ке тпе уі не ме се мінде тте ме ле р ме н шығында рдың дұрыс е се м ба ға ла нба уы үшін са қтық ша ра ла рын қолда нуды білдіре ді. Бухга лте р а ктивте рді ба ға ла ға н ке зде бе лгілі бір түсініспе ушілікте р болып қа лға н жа ғда йда , ол та быста рды әде тте жоға рыла тын көрсе ткіште рде н гөрі, ке рісінше оны төме нде те тін көрсе ткіште рді та ңда йды. Ба сқа ша а йтқа нда ола р е ң төме нгі ба ға ны не ме се са нда рды та ңда йды. Е ге р бір а ктивтің на рықтық ба ға сы өзіндік құнынын жоға ры болса , онда а ктив е се птілікте өзіндік құны бойынша көрсе тіле ді, а л е ге р а ктивтің на рықтық ба ға сы өзіндік құнына н төме н болса , онда е се птілікте ол на рықтық құны бойынша көрсе тіле ді. Осында й ша ра ла р а рқылы бухга лте рле р ба ға ла у ке зінде са қтық ша ра ла рын қолда на ды. Бұл қа ғида ның е кі жа ғы ба р:
1. Та быс те к оға н тұра қты се німділік болға н жа ғда йда ға на та ныла ды.
2. Шығында р оға н те к се німді мүмкіндік па йда болға н жа ғда й да ға на та ныла ды.
1. Са ту қа ғида сы. Бұл қа ғида өнімде рді са ту ке зінде та быста рды а нықта у тәсілде ріне н тұра ды, яғни ка сса лық әдіс пе н е се пте у әдісте ріне н тұра ды. Ка сса лық әдіс бойынша та быс а қша қа ра жа тта ры на қты түсіп ке лге нне н ба ста п та ныла ды, а л е се пте у әдісінде са туда н түске н та быс ола рдың на қты а лынға ны ке зде е ме с, ола рдың па йда болу ке зінде та ныла ды. Ка сса лық әдіс ке зінде та быста р ме н шығында р а ра сында ғы сәйке стікті а нықта у өте оңа й, сондықта н Ба тыс е лде рінің көпте ге н кәсіпорында рында са туда н түске н та бысты е се пте у үшін осы әдіс ке ңіне н қолда ныла ды.
Осыға н ка ра ма ста н да , бұл е лде рде е се пте у әдісін де қолда ныла тын кәсіпорында р же ткілікті болып ке ле ді. Е се пте у әдісі бухга лте рлік е се пте та быста р ме н шығында рдың е се птік ке зе ң ішінде қорытында сома ла рын а нықта п, та за та быстың мөлше рін, яғни ола рдың а йырма шылығын а нықта уға мүмкіндік бе ре ді. Әрине бұл әдіс ка сса лық әдіске қа ра ға нда әлде қа йда күрде лі болып ке ле ді. Біра қ оның бір е ре кше лігі, е ге р ка сса лық әдіс те к кәсіпорын қа ра жа тта рының қозға лысы тура лы а қпа ра т бе ре тін болса , а л е се пте у әдісі соныме н қа та р ка пита лдың қозға лысы тура лы да а қпа ра тта рды а луға да мүмкіндік бе ре ді.
2. Сәйке стілік қа ғида сы. Бұл қа ғида бойынша кәсіпорынның та быста ры ме н шығында ры қа й е се птілік ке зе ңінде па йда болды, яғни ола р қа й е се птілік ке зе ңінде көрсе тілуі ке ре к де ге н ма ңызды сұра қ не гізге а лына ды.
Кәсіпорынның ша руа шылық опе ра цияла рына н түсе тін та быста рды қа нда й е се птілік ке зе ңге жа тқыза тындығын была й а нықта уға бола ды:
а ) Өнімді на қты же ткізге нне н не ме се қызме т көрсе туде н түске н та быста р. Мыса лы, же лтоқса н а йында са тып а лушыға тоңа зытқыш са тылға н және же ткізілге н, ол үшін са тып а лушы қолма - қол е се п а йырысқа н. Бұл жа ғда йда та бысты сол а йда , яғни же лтоқса н а йында е се пке а лу қа же т, соныме н бұл жа ғда йда та быстың а ртуы уа қыт бойынша а қша қа ра жа тта рының түсуіме н сәйке с ке ле ді.
б) Өнімде р на қты же ткізілді не ме се қызме тте р көрсе тілді, біра қ а қша қа ра жа тта ры әлі түспе ге нне н па йда бола тын е се пті ке зе ңнің та быста ры; Мыса лы, ме рдіге рлік ұйым ма мыр а йында жа са лға н ке лісімге сәйке с шілде а йында бір кәсіпорынның ғима ра тына сырла у жұмыста рын жүргізге н, а л а қша қа ра жа тта рын ме рдіге рлік ұйым те к а қша қа ра жа тта рын те к қыркүйе к а йында ға на а ла ды де п болжа йық. Бұл жа ғда йда ме рдіге рлік ұйым сырла у жұмыста рына н а лына тын та бысты шілде а йында е се пке а луы қа же т. Бұл ке лтірілге н мыса лда та быстың өсуі уа қыт бойынша а қша қа ра жа тта рының түсіп ке луіме н сәйке с ке лме йді.
в) Бола ша қ ке зе ң та быста ры, та быс а лу үшін әлі жұмыста р жа са лға н жоқ не ме се қызме тте р көрсе тілге н жоқ, біра қ а лдын а ла а қша қа ра жа тта ры кәсіпорынның шотына а уда рылға н; Мыса лы, тұрғын үйді жа лға бе руде н түсе тін та быс. Та мыз а йында жа лға а лушы 1200000теңге көле мінде е се пті жылдың қа за н, қа ра ша , же лтоқса н а йла рына а лдын а ла төле м жа са ға н. Та быс төртінші ква рта лда а й са йын 120000 теңге е се пке а лына ды.
Е нді шығында рды қа ра стыра йық. Сәйке стілік қа ғида сы бойынша шығында р, та быста р а лынға н е се пті жылда көрсе тіле ді, се бе бі бұл шығында р осы та быста рды а луға не гізде лге н. Р.Н. А нтонидің а йтуы бойынша : Сәйке стік қа ғида сы бойынша та быста рды а лудың өзіндік құны е се пті жылда осы ке зе ңнің шығында рын құра йды[7].
Е се пті ке зе ң шығында рына мына ла р жа та ды:
1. Осы ке зе ң ішінде клие нтке же ткізілге н өнімнің өзіндік құны;
2. Осы ке зе ң ішінде ша руа шылық қызме тті жа қса ртуға ба йла нысты ба сқа да шығында р.
3. Осы ке зе ң ішінде па йда болға н мінде тте ме ле р ме н қа рызда р.
Кәсіпорынның ша руа шылық опе ра цияла рының нәтиже сінде па йда бола тын шығында рын қа нда й е се птілік ке зе ңін жа тқызыла тындығын была й а нықта уға бола ды:
а ) а қша ла й төле мде рді өндіруге ке тке н е се пті ке зе ң шығында ры;
б) е се пті ке зе ң шығында ры, бұл ке зде әлі а қша ла й қа ра жа тта р өндірілге н жоқ, біра қ бұл шығында р осы ке зе ң шығында рына жа тқызылуы тиіс. Мыса лы, е ге р кәсіпорын не гізгі құра лда рына бола ша қта жөнде у жұмыста рын жа са уды жоспа рла са , оға н ба йла нысты шығында рды ке зе ңнің ба сқа да шығында рына ре зе рвте рді әр а й са йын а уда рып отыру а рқылы бірке лкі қосылып отырылуы тиіс.
в) бола ша қ ке зе ң шығында ры. Кәсіпорынға 2008 жылдың қа ра ша сында 2009 жылдың 12 а йы үшін төле м жа са лды де п ұйға ра йық. Бұл жа ғда йда бұл төле мге ба йла нысты шығында р е се пті ке зе ң шығында рына жа тқзылма уы тиіс, се бе бі бұл бола ша қ ке зе ң шығында ры болып та была ды.
10. Ма ңыздылық қа ғида сы. Бұл қа ғида бойынша а қпа ра тта р ма ңызды және ма ңызды е ме с болып е кіге бөліне ді.А қпа ра т ма ңызды болып са на ла ды е ге р - оның жоқтығы бухга лте рлік е се птілікті қолда нушыла рдың экономика лық ше шімде ріне е ле улі әсе р е те тін болса . Бұл қа ғида ның орында луы е се пті ке зе ңде гі та быста р ме н шығында рды а нықта у үрдісі ке зінде е ле улі ма ңызды болып ке ле ді. Бұл мыса лы те ле фондық шотта р е се біне қа тысты болып ке ле ді. Шынында да осында й шығында рды на қты те ле фондық сөйле суле р болға н ке зе ңге жа тқызуға бола р е ді, де ге німе н тәжірибе көрсе тке нінде й се пе тілікте мұнда й дәлдікте рдің қа же ті жоқ болып ке ле ді, а л қа ра жа тты шығында рға сызып та ста у жұмыста ры әр а й са йын төле уге а рна лға н шотта рды а лға нна н ке йін жа са ла ды. Бұл қа ғида е ң ма ңызды а қпа ра тта рдың мінде тті түрде а нық а шылуы ке ре ктігін білдіре ді.
11. Бухга лте рлік е се п пе н қа ржылық е се птіліктің е ң ма ңызды қа ғида ла рының бірі та лда у қа ғида сы. Бәрімзге мәлім бухга лте рлік е се птіліктің мәліме тте рі кәсіпорынның а қша қа ра жа тта рын ба қыла у, ола рдың құрылымы ме н па йда болу көзде рін а нықта у үшін қа ра жа тта рды орна ла стыру, не гізгі құра лда рдың тозу құнда рын а нықта у үшін, оның па йда ла нушыла рын объе ктивті, шына йы және ма ңызды а қпа ра тта рме н қа мта ма сыз е ту үшін қа же т болып та была ды. Әрине ба рлық а қпа ра тта р е се птілікте көрсе тіле бе рілме йді, ола рдың жа ртысын е се птілікте рме н бірге көрсе тілге н қосымша ла рда , а на литика лық ха тта рда , схе ма , гра фик түрінде бе руге бола ды, қосымша а қпа ра тта рды осында й жолме н бе ру жолда ры на рықтық экономика сы өте жа қсы да мыға н ме мле ке тте рде ке ңіне н қолда ныла ды.
12. Тиімділік қа ғида сы. Бұл қа ғида е ре кше лігі ба рлық са па лы сипа тта ма ла рдың не гізінде болып ке ле ді. Ба рлық кәсіпорында рдың қызме ті осы қа ғида ға не гізде луі қа же т, а л қа ғида ның не гізі кәсіпорынның нәтиже лігінде , қызме тінің нәтиже сі ме н оға н же ту үшін ке тке н е ңбе к, ма те риа лдық және қа ржылық ре сурста рдың қа тына сында жа тыр. Қоға мдық ма сшта бта өндірістік тиімділік са тысы ұлттық та быстың өндіріске ке тке н а ғымда ғы шығында рдың қа тына сы ре тінде а нықта ла ды. Сәйке сінше , кәсіпорында өндірістің тиімділігі са ла ла рда та за өнімнің оның та за өзіндік құнына қа тына сы ре тінде а нықта ла ды, осы ма қса тта р үшін тәжірибе де соныме н қа та рөндірістің та быстылығы көрсе ткіші де қолда ныла ды, а л бұл көрсе ткіш та быстың өнімді өндіруге ке тке н шығында рына қа тына сы ре тінде а нықта ла ды. Өндірістің тиімділігін та лда у үшін соныме н қа та р кәсіпорынның же ке көрсе ткіште рі де қолда ныла ды, мыса лы, е ңбе к өндірісі, қордың қа йта рымдылығы, өнімнің сыйымдылығы және та ғы да ба сқа ла ры. Кәзіргі за ма нғы та ла пта рға са й қа зіргі ке зде өндіріс тиімділігінің ма ңыздылығы а ртуда , оның мәні өндірілге н әр бір да на ға қа тысты шығында рды төме нде ту а рқылы экономика лық нәтиже ле рді жоға рла ту болып та была ды. Те к өндірістің тиімді жоға рла уы ке зінде ға на әле уме ттік-экономика лық мәсе ле ле рді, ұлттың әл-а уқа тын мәнді жоға рла ту жұмыста рын жүзе ге а сыруға бола ды.
Қа зіргі ке зде соныме н қа та р қа ржылық е се птілікті құруға да бе лгілі бір та ла пта р қойыла ды. Оға н қойыла тын не гізгі та ла пта р мына нда й болып ке ле ді:
Мінде ттілік, оны құрудың уа қыттылығы және ұсынылуы. ҚР Бухга лте рлік е се птілік және қаржылық есептілік тура лы За ңға сәйке с Қа за қста н Ре спублика сының те рриториясында қызме т жа са йтын ба рлық субъе ктіле р өз қызме ті жа йында қа ржылық е се птілік құра стыруға және е се птілікті өз ба сшыла рына , тірке лге н орны бойынша ме мле ке ттік ста тистика лық орга нда рға , ме мле ке ттік ба қыла у және қа да ға ла у орга нда рына 30 сәуірге де йін мінде тті түрде е се птілікте рін та псырып отыруға мінде тті[8]. Осы уа қыт а ра лығында кәсіпорынның ие лік е тушісі е се птілікті ұсынудың уа қытын өзі а нықта уға және ба сқа ме рзімділікті бе лгіле уге құқылы, де ге німе н е се птілік жылына бір ре т сәйке с орга нда рға та псырылып отырылуы тиіс. Е се птіліктің бе лгіле нге н уа қытта ұсынылып отырылуы а нықта лға н же тіспе ушілікте рді жөнде уге , кәсіпорынның қызме тін бола ша қта тиімдіре к жүргізу үшін тиісті ша ра ла рды де р ке зінде қа былда уға мүмкіндік бе ре ді. Те к уа қытылы өткізілге н е се птілік қа на кәсіпорынның қызме тіне ба йла нысты же де л ба сқа рушылық ше шімде р қа былда уға , кәсіпорынның жұмыста ры ке зінде жібе рілге н қа те лікте рді а лдын а луға және оның қолда нушыла рына қа же тті ша руа шылық ше шімде р қа былда уға мүмкіндік бе ре ді. А л бе лгіле нге н ме рзімне н ке йін ұсынылға н е се птілік ба сқа ру ме н ба қыла уға жа ра мсыз же де л мұра ға ттық мәліме тте рге а йна ла ды. Қа ржылық е се птіліктің е ң не гізгі та ла бы мінде ттілік, оны ұйымда стырудың және ұсынудың уа қыттылығы на рықтық экономика жа ғда йында кәсіпорында рдың ма рке тингтік, өндірістік және комме рциялық қызме тте рме н ба йла нысты әмбе ба п болып ке ле ді. Осыға н ба йла нысты қа зіргі ке зде қа ржылық е се птіліктің бірыңға й форма ла ры, оны толтырудың бірде й тәртіпте рі және ұйымда стырушылық құқықтық форма ла ры бе кітілге н. Те к ба нктік жүйе де гі бухга лте рлік е се п пе н қа ржылық е се птілік қа тына ста ры ға на ба нктік за ңдылықта р а рқылы ре тте ле ді. Әдісте рдің бірыңға йлылығы е се птілікті бірыңға й бе кітілге н е се птілік қа ғида ла ры ме н ба қыла у не гізінде мінде тте ле ді. А л оның өзі кәсіпорынның ба рлық құрылымдық бөлімше ле рінде бухга лте рлік е се п шотта рының бірыңға й на ме нкла тура сын қолда нуды, ола рдың корре спонде нциясының және шотта рдың бірде й ма змұндылығы де ге н ма ғына ны білдіре ді. Е се птілікті жүргізу және оны құра стыру әдісте рінің унифика циясы әр түрлі бөле к кәсіпорында рда ғы ша руа шылық үрдісте рді дұрыс көрсе туге және е се птілік көрсе ткіште рінің жина ғы үшін қа же т болып ке ле ді. Ба сқа ша а йтқа нда бұл та ла птың орында луы экономика ла қ не гізде лге н құра ма е се птілік ке сте ле рін және бірке лкі кәсіпорында рда ғы жұмыста рдың экономика лық көрсе ткіште рінің біре ге йлілігін қа мта ма сыз е те ді, а л бұл көрсе ткіште р өз ке зе гінде ша руа шылық қызме тті дұрыс та лда уға және ба қыла уға мүмкіндік бе ре ді. Біре ге йлілік, яғни ол да е се птілікке қойыла тын не гізгі та ла пта рдың бірі болып та была ды. Бұл та ла птың ма ңыздылығы е се птілік көрсе ткіште рі бизне с-жоспа р көрсе ткіште ріме н са лыстырылуының мінде ттілігінде . Бұл е се птілікті қолда нушыла рға ша руа шылық жүргізуші субъе ктіле рдің қызме тінде гі те нде нцияла рдың а йырма шылығын және сәйке стілігін а нықта уға мүмкіндік бе ре ді. А л бұл үшін көрсе ткіште р бірыңға й әдіспе н е се пте луі, бірде й ба ға ла нуы және бірде й ке зе ңді қа мтуы ке ре к, а л е се птіліктің өзі бірде й ка ле нда рлық күнге құра стырылуы тиіс. Осы та ла пта р бойынша жа са лма ға н е се птілік ша руа шылық жүргізуші субъе ктінің кәсіпке рлік қызме тінің тиімділігін а рттыра тын ре зе рвте рді а йқында уға , ке ле сі ке зе ңге бизне с-жоспа рды құруға , бола ша ққа қа ржылық стра те гияны ұйымда стырудың не гізі бола а лма йды.
Қа ржылық е се птілік әр қа ша нда шына йы, на қты, және объе ктивті болуы тиіс.
Е се птілік ке зе ңінде ша руа шылық фа ктіле р, құжа тта р не гізінде жа са лға н е се птілік қа на шына йы болып та была ды. Е се птіліктің шына йылық та ла бы - оның көрсе ткіште рінің құжа тта рға , бухга лте рлік шотта рға , жа зула рға , бухга лте рлік е се пте уле рге және инве нта риза цияға не гізде луі.
Е се птілік бухга лте рлік шотта р мәліме тте рі бойынша жа са ла ды. Шотта р бойынша жа зула р өз ке зе гінде құжа тта р не гізінде жа са ла ды. Сәйке сінше , е се птіліктің а қпа ра ттық ба за сы кәсіпорында болға н ша руа шылық фа ктіле р көрсе тілге н құжа тта р болып та была ды.
Қа ржылық е се птіліктің шына йылылығы оның толықтылығыме н және са па сыме н а нықта ла ды. Е се птілік ке зе ң ішінде ша руа шылық фа ктіле рдің ке йбіре уле рі тиісті құжа тта рме н рәсімде лме се , онда е се птілік кәсіпорын қызме тінің шына йылық нәтиже ле рін көрсе тпе йді. Өндіріске ма те риа лдық шығыс құжа тта рын уа қытысында және толық толтырма у, жиынтық та быс сома сы ме н өнімнің өзіндік құны тура лы мәліме тте рдің бұрма ла нуына а лып ке ле ді. Сондықта н ба сқа рушыла р өз қызме тке рле ріне ша руа шылық фа ктіле рдің ба рлығын тиісті құжа тта рме н дәл уа қытылы рәсімде луін және бухга лте рле рге ұсынылуын та ла п е туі тиіс. А л бухга лте рия өз ке зе гінде құжа тта рды уа қытылы те ксе руге және өңде уге , яғни ша руа шылық фа ктіле рді сәйке с бухга лте рлік шотта рда көрсе туге мінде ті. Е се птік ке зе ң а яқта лға нна н ке йін әр шот бойынша әр ке зе ңге ба ста пқы және соңғы қа лдық а йна лымда ры е се пте ліне ді. Осы қа лдықта р не гізінде бухга лте рлік ба ла нс жа са ла ды.
А на литика лық және синте тика лық шотта р жа зула рын са лыстыру - қа ржылық е се птіліктің шына йы болуының мінде тті та ла бы болып та была ды. Ол үшін ба рлық а на литика лық шотта р бойынша е се пті ке зе ң а яғына қа лдық са льдола рды е се пте п, а йна лым ве домствола рын жа са п, ола рды сәйке с синте тика лық шотта рдың соңғы жа зула рыме н са лыстыру қа же т.
Е се птілік шына йыра қ болып ке ле ді, е ге р сәйке с бухга лте рлік е се пте уле р на қты және мүлік инве нта риза циясы дұрыс жа са лға н жа ғда йда (мыса лы, ма те риа лдық е ме с а ктивте р ме н не гізгі құра лда рдың тозуына ба йла нысты е се пте уле р, ре зе рвте рдің қа лыпта суы және а рна йы қорла рдың ба ғытта луы).
Қа ржылық е се птілік шына йы ға на е ме с, на қты, яғни се німді, соныме н қа та р объе ктивті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ержан Мина
Шағынжәне орта кәсіпкерлікұйымдарындаесеп пен есептіліктіжетілдіру
7М10403- Есеп және аудит
Ғылыми жетекші: э.ғ.к., доцент Шаукерова З.М.
Нұр-Сұлтан, 2021
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
2
аНЫҚТАМАЛАР
3
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1
Шағын кәсіпорындарда бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың теориялық аспектілері ... ... ..
1.1
Шағын кәсіпорынның түсінігі, маңыздылығы және оны дамытудағы әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
10
1.2
Шағын кәсіпорындардағы бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
23
1.3
Шағын және орта ұйымдарында бухгалтерлік есепті және есептілікті нормативтік реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
33
2
ШАҒЫН КӘСІПОРЫНДАРДА САПАЛЫ ЕСЕП АҚПАРАТТАРЫН ҚҰРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1
Шағын кәсіпорындағы есеп саясатының маңыздылығы мен қаржылық есептіліктің тиімділігін арттырудағы рөлі ... ... ... ... ... ...
37
2.2
Шағын кәсіпорында есеп саясатын құрудың кезеңдері мен қағидалары
2.3
Шағын кәсіпорындағы қаржылық жағдайына талдау жасау
3
Шағын кәсіпорындағы бухгалтерлік есепті ұйымдастыруды жетілдіру
3.1
Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпорынға Халықаралық
қаржылық есеп стандарттарын енгізудің мәселелері ... ... ... ... ... ... . .
3.2
Шағын кәсіпорындағы басқару есебінің ерекшелігі және оның элементтерін енгізу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3
Қызметтің әртүрлі саласындағы шағын кәсіпорындар үшін есеп саясатын құру бойынша ұсыныстар
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАнылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
НорМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Осы Магистрлік Диссертацияда Сілтемелер Келесі Нормативтік Құжаттардан Алынды:
БухгалтерлIк Есеп Пен Қаржылық ЕсептIлIк Туралы Қазақстан Республикасының 2007 Жылғы 28 Ақпандағы N 234 Заңы.
1. Салық Және Бюджетке Төленетін Басқа Да Міндетті Төлемдер Туралы (Салық Кодексі)Қазақстан Республикасының Кодексі 2017 жылғы 25 желтоқсандағы № 120-VІ ҚРЗ.
2. Мемлекеттік мекемелердің бухгалтерлік есепке алу шоттарының жоспарын бекіту туралыҚазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2010 жылғы 15 маусымдағы N 281 Бұйрығы.
3. "Бастапқы Есеп Құжаттарының Нысандарын Бекіту Туралы" Қазақстан Республикасы Қаржы Министрінің 2012 Жылғы 20 Желтоқсандағы № 562 Бұйрығына Өзгеріс Пен Толықтыру Енгізу ТуралыҚазақстан Республикасы Қаржы Министрінің 2015 Жылғы 21 Мамырдағы № 316 Бұйрығы.
4. Қазақстан Республикасының Азаматтық КодексIҚазақстан Республикасының Кодексі 1994 жылғы 27 желтоқсандағы № 268-ХIII.
АНЫҚТАМАЛАР
Осы Магистрлік Диссертацияда Келесі Терминдер Тиісті Анықтамалармен Қолданылады:
Бухгалтерлікқұжат
шаруашылықоперацияларынжүзегеасыруғ аарналғанжазбашаөнімнемесе осы операцияныісжүзіндеатқарудырастау.
Ағымдағы таза активтер
активтердіөткізугебайланыстыжұмсалғ аншығындардышегергендеағымдағыактив тердіңқұнынемесе ТМБ қорлардыңөткізудің таза құны, сату бағасынатең, оданжинақталымдауғажәнесатудыұйымда стыруғабайланыстыжұмсалғаншығыншеге ріледі .
Бухгалтерлік баланс
субъектініңбелгілібіркүнге, әдеттеесептікезеңнің бас кезі мен аяқкезіндегіқаржылықжәнешаруашылықа хуалынсыпаттайтынкөрсеткіштердіңжиы нтығынбілдіретінбухгалтерлікесептем еніңнегізгіқұжаты.
Есеп саясаты
бухгалтерлікесептіұйымдастыру, жүргізужәнеқаржыесеп-қисабынашутәсі лдерінің, әдістерініңжиынтығы, ережелердіңжиынтығы.
Есепкеалынғаншығындар
Есепкежатқызылған, тиістісчеттарғатіркеліпжазылмағаншы ғындар.
Есепкеалынғантабыстар
Қызметкөрсетуденнемесеқойылғанөнімд ерментауарларданалынуғатиістітабыст ар, алайдатиістісчеттарғатіркеліпжазылм ағантабыстар.
Таза табыс
жалпытабыс пен төленгенсалықтардықосқандаөндіріске жұмсалғаншығындардыңарасындағыайырм а, яғни субъект есептікезеңдеалғанқалдықтықнәтиже.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
ШК -- Шағын кәсіпорын
БЕЕ -- бухгалтерлік есеп бойынша ереже
ХҚЕС -- Халықаралық қаржылық есептілік стандарты
ҒЗТҚЖ -- ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-құрастырымдық жұмыстар
ДСҰ -- Дүниежүзілік сауда ұйымы
ЕЕТМ - еңбекақының ең төмен мөлшері
ЕТЕК -- ең төмен есептік көрсеткіш
ЖК - Жеке кәсіпкер
ЖШС - жауапкершілігі шектеулі серіктестік
ЖЖТ - жылдық жиынтық табыс
ЖІӨ -- Жалпы ішкі өнім
ЗТ - заңды тұлға
КҚСМ -- кейінге қалдырылған салықтық міндеттемелер
КТС -- корпоративті табыс салығы
ҚЕҰС - қаржылық есептің ұлттық стандарттары
ҚЕХС - Қаржылық есептің халықаралық стандарттары
ҚМ - Қаржы министрлігі
ҚР -- Қазақстан Республикасы
ШОК - Шағын және орта кәсіпорын
СЕӨЖ -- Салықтық есепті өңдеу жүйесі
СК -- Салық кодексі
ТМД -- Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ӘКК - әлеуметтік кәсіпкерлік корпорациялар
ЖТС - Жеке табыс салығы
ҚРҚМ - Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі және мәселелердің зерттелу дәрежесі. Қазіргі таңдағы еліміздегі өзекті мәселелердің бірі - шағын кәсіпкерлікті дамыту. Өйткені, ол әлеуметтік-экономикалық мәселелерді дамыту бағдарламасын шешу барысындағы қуатты тұтқалардың бірі болып табылады. Шағын кәсіпкерлік немесе бизнес - бүгінгі дүниежүзілік елдердің экономикалық даму жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін салалардың бірі болып саналады. Нақты сектор және сауда кәсіпорындары Қазақстан экономикасының дамуына, өсуіне, ұлттық табыс, жалпы ішкі өнім, жалпы ұлттық өнім, жұмыспен қамтылу дәрежесі және тағы да басқа көрсеткіштердің артуына тікелей әсер етеді. Кейінгі жылдары елімізде шағын кәсіпкерлікті дамытуға көбірек көңіл бөліне бастады. Шағын кәсіпкерлік әлеуметтік проблемаларды шешудегі негізгі тұтқалардың бірі болып отыр. Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлік жеке ұйымның өмір сүруіне ғана емес, жеке тұлғаның ішкі әлеуетін ашуға да ықпал етеді. Сонымен қатар, шағын бизнес бүгінде азаматтарды жаңа жұмыс орындарымен қамтамасыз етуге қабілетті, осылайша жұмыссыздық пен әлеуметтік экономикалық шиеленісті азайтуға көмектеседі.Шағын кәсіпкерлік дамуының бірден бір көзі ол кәсіпорынның бухгалтерлік есебін дұрыс және нақтылы ұйымдастыру болып табылады.Шағын кәсіпорындардың және де сауда фирмаларының бухгалтерлік есебін дұрыс жүргізіп Халықаралық қаржылық есеп стандартына сәйкес ұйымдастыру арқылы экономикамызда түйіні шешілмеген көптеген мәселелерді шешуге, экономиканы тұрақтандыруға және экономикалық дағдарыстан шығуға мүмкіндік туындап, ұлттық экономиканың өсуіне өз ықпалдарын тигізеді. Шағын кәсіпорындардың дамуы мемлекеттің, экономика агенттерінің шаруашылық өмірі үшін пайдалы, әрі тиімді болып келеді.
Бүгінгі та ңда ша ғын кәсіпорында рда е се пті тиімді ұйымда стырудың жолда ры көрініс та ба ба ста ды. А йта ке те тін болса қ Қа за қста н Ре спублика сында өз қызме тін та быс та бу ма қса тында жүзе ге а сыра тын ша ғын кәсіпорында р бухга лте рлік е се бін ұйымда стыру үшін Қа за қста н Ре спублика сының Қа ржы министрлігіме н Қа ржылық е се птіліктің ұлттық ста нда рты қа былда нды[1]. Бұл ста нда рт бола ша қта ша ғын кәсіпорында рдың Ха лықа ра лық қа ржылық е се птілік ста нда ртына е ш ке де ргісіз өтуіне ыңға йлап жа са лға н.
Қа зіргі та ңда ша ғын кәсіпорында рда ғы е се пті дұрыс әрі на қтылы ұйымда стыру үшін е се п са яса ты құрылуы қа же т. Көпте ге н кәсіпорында рда е се п са яса ты е ре же ле рге са й құрылма ға н не ме се мүлде м жоқтың қа сы. Соныме н қа та р ша ғын кәсіпорында р үшін өзе кті мәсе ле ле рдің бірі са лық е се бінің дұрыс жүзе ге а сырылма уы. Қа за қста н Ре спублика сының Қа ржы министрлігіме н 2012 жылы қа былда нға н Са лық Коде ксіне сәйке с ша ғын кәсіпорында р үшін са лық са яса тын мінде тті құру қа же т болға н [2]. Осыға н ба йла нысты салық саясаты кәсіпорында рда бухга лте рлік ма ма нда рдың біліктілігіне са й дұрыс ұйымда стырылма уда .
Ша ғын кәсіпорын Қа за қста н Ре спублика сы экономика сының да мушы са ла сының бiрi болып та была ды. Бүгiнгi күнi ша ғын бизне стi да мыту үшiн ме мле ке т та ра пына н түрлі жа ңа қа да мда р жа са лынуда . Ша ғын бизне стiң жоға ры де ңге йде қызме т е туiн ұйымда стыру үшiн конструктивтiк бизне с-иде я, тиiмдi ба сқа ру (ме не джме нт) және қа ржының же ткiлiктi болуы ша ртты жа ғда й.
Осыға н ба йла нысты ке йбiр кәсiпке рле рде өз бизне сiн ұйымда стыруына қа же тті қа ра жа ттың же тiспе ушiлiк мәсе ле сi туында п отыр. Әле мдiк тәжiрибе де мұнда й мәсе ле ле р әр түрлi жолда рме н ше шiле дi. Сондықта н, а қша ла й қа ра жа тта рға ие лiк е те тiн инве стициялық қорла р, ба нкте р, ме мле ке т тәуе ке лге бе л буып, жа ңа да н iс ұйымда стырушы кәсiпке рле рме н бiрiге отырып, ола рдың та уа рла рды өндiру ме н қызме т көрсе туле рiн қа ржыла ндыруы ке ре к. Бұл тұрғыда же ке инве сторла р үшiн жоға ры та быс а лу мүмкiндiгi тұрса , а л ме мле ке т үшiн жұмыссыздық мәсе ле сі ше шіле ді не ме се жоба ның әле уме ттiк мәнiн а рттырудың мүмкіндігі туында йды.
Сондықта н, ха лық ша руа шылығы са ла сында ғы ша ғын кәсіпорынның ме мле ке ттің әле уме ттік-экономика лық да муын қа мта ма сыз е туде гі а ла тын орны е ре кше .
Тақырыптың ғылыми зе рттелу дәрежесі. Шағын бизне с субъе ктіле рін да мыту және е се бін дұрыс ұйымда стырудың ғылыми не гізіне осы са ла да те ре ң зе ртте уле р жүргізге ншетелдік ғалымдардың еңбектерімен қатар, Қазақстандық ма ма н -ға лымда рдың е ңбе кте рі ке ңіне н қолда нылды. А та п а йтқа нда , А лие в М.К., АймановаЛ.Б., А йтжа нова Ж.Н., ДүйсембаевК.Ш., Е ржа новМ.С., Е ржа новА .К.., ЖақыпбековС.Ж., Ке улимжа е вК.К., Миржа кыпова С.Т.,Нариба е ва К.Н., РадостовецВ.К., Са тмурза е в А .А ., Са туба лдинС.С, Сейдахметова Ф.С. Та жиба е в С.Д., Та йга шинова К.Т., Туле шова Г.К. сияқты ға лымда рдың және көпте ге н ба сқа да ота ндық экономисте рдің е ңбе кте рі ке ңіне н па йда ла нылды.
Де ге нме н, а та лға н е ңбе кте рде ша ғын кәсіпорында рда е се пті ұйымда стырудың әдісте рі ме н тәсілде рі бүгінгі күннің та ла бына са й жа н-жа қты қа ра стырылға н де п а йту мүмкін е ме с. Жа лпы көпте ге н мәсе ле ле р көте ріліп жа тқа ныме н, на қты ша ғын бизне сте бухга лте рлік е се пті ха лықа ра лық қа ржылық е се птілік ста нда ртына са й ұйымда стыру мәсе ле ле рі әлі де болса ғылыми тұрғыда те ре ң не гізде уді та ла п е те ді.
Зе ртте удің ма қса ты ме н мінде тте рі.
Зе ртте у ма қса ты - шағын және орта кәсіпкерлік ұйымдарында есеп пен есептіліктің дұрыс жүргізілуін ұйымдастыру және оны жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау болып табылады.
А та лға н ма қса тта рға же ту үшін мына да й мінде тте рді орында у ша рт:
бухга лте рлік е се птің ма қса ты үшін Ша ғын кәсіпорын түсінігін на қтыла у;
ша ғын кәсіпорында ғы бухга лте рлік е се птің же ңілде тілге н жүйе сінің құрылымдық - логика лық схе ма сын өңде у;
ша ғын кәсіпорында ғы бухга лте рлік е се птің же ңілде тілге н жүйе сінде гі е се п са яса тын құрудың қа ғида ла ры ме н ке зе ңде рін не гізде у;
са ла лық е ре кше лікте рін е се пке а ла отырып ша ғын кәсіпорында рдың әртүрлі типте рі үшін бухга лте рлік е се птің же ңілде тілге н жүйе сінің бе йімде лу нұсқа ма ла рын өңде у.
ша ғын кәсіпорында ғы бухга лте рлік е се пті ХҚЕ С сәйке с ұйымда стыру мәсе ле ле рін қа ра стыру.
Зе ртте у пәні. Ша ғын кәсіпорында рда ғы бухга лте рлік е се п жүйе сі эле ме нтте рінің ма змұны ме н өза ра ба йла ныстылығы бойынша қатынастар болып та была ды.
Зе ртте у объектісі. Қа за қста нда ғы ша ғын бизне стің е се бін ха лықа ра лық қа ржылық е се птілік ста нда ртының та ла бына са й жүзе ге а сыру.
Диссе рта циялық зе ртте удің те ориялық және әдісте ме лік не гізі - отандық және шетелдік ғалымдардың шағын бизнестегі есеп жүйесін дамыту және жетілдіру бойынша еңбектері, бюджеттеуді реттейтін нормативтік құқықтық актілер, ҚР Президентінің Жарлықтары мен Үкіметінің қаулылары болды.
Зе ртте у жұмысының ғылыми жа ңа лығы
же ке кәсіпке р ме н же ке ме ншік ба за сында ша рушылық субе ктіле рі ре тінде же ке құрыла тын, бухга лте рлік е се птің ма қса ты үшін ша ғын кәсіпорын түсінігі на қтыла нды;
әртүрлі топта ғы қызығушылығы ба р па йда ла нушыла рды әле уе тті және бе кітілге н а қпа ра тта рме н қа на ға тта ндыру, ре сурста р шығында ры, ме рзім және са па лы е се п а қпа ра тта ры көзқа ра ста рыме н тиімдіре к а луға бола тын сәйке сінше топта р бойынша жина қта лға н, е се п са яса тының қа же тті және толық эле ме нтте р жиынтығына н тұра тын әртүрлі са ла ла рда ғы ша ғын кәсіпорында р үшін ұсыныста р не гізде лге н;
бухга лте рлік е се птің же ңілде тілге н жүйе сінде се німді және қа же тті а қпа ра тты да йында уға не гізде йтін ша ғын кәсіпорынның е се п са яса тының құрылымда рының ке зе ңде рі ме н қа ғида ла ры көрсе тілді;
бухга лте рлік е се птің же ңілде тілге н үлгісінде гі е се п ре гистрле рінің а з тізімі ме н же тілдірілге н сипа тта ма сы ша ғын кәсіпорын субе ктіле рі үшін бухга лте рлік е се пті ұйымда стыру бойынша қа ра стырылға н типтік ұсыныста рда н а йырма шылығы әртүрлі типте гі ша ғын кәсіпорында р үшін ХҚЕ С не гізгі та ла пта рын е ске ре тін бухга лте рлік е се птің үлгіле рі ұсынылды;.
ша ғын кәсіпорында ғы бухга лте рлік е се пті ХҚЕ С сәйке с ұйымда стыру мәсе ле ле рі та лқыла нып, ха лықа ра лық қа ржылық е се птілік ста нда ртта рын қолда ну бойынша ұсыныста р не гізде лді.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы. Әртүрлі типте гі ша ғын кәсіпорында р қызығушылығы ба р па йда ла нушыла рды тиімді ба сқа рушылық ше шім қа былда у үшін са па лы е се п а қпа ра тта рыме н қа мта ма сыз е те тін бухга лте рлік е се птің же ңілде тілге н жүйе сін құруға өңде лге н ұсыныста р ме н ұсынымда р мүмкіндік бе ре ді. Соныме н қа та р зе ртте у жүргізу ба рысында ғы а лынға н жұмыстың нәтиже ле рін Қа за қста н Ре спублика сында ғы ша ғын кәсіпорында р, соныме н бірге қа ржы-не сие са ла сында қызме т а тқа ра тын қа ржылық институтта рдың қызме т е туінде және экономика лық оқу орында рының, қа йта да ярла у және ма ма нда рдың біліктілігін же тілдіру институтта рының оқу үде рісін ұйымда стыру ба рысында қолда нуға бола ды.
Зерттеу нәтижелерінің жарияланымдары. Зерттеу тақырыбы бойынша 2 жұмыс жарияланған.
Диссертациялық жұмыстың көлемі менқұрылымы. Жұмыс кіріспе де н, үш бөлімне н, қорытынды ме н па йда ла нылға н әде бие тте р тізіміне н тұра ды.
1. Ша ғын кәсіпорында рында бухга лте рлік е се пті ұйымда стырудың те ориялық а спе ктіле рі
1.1Шағын кәсіпорынның түсінігі, маңыздылығы және оны дамытудағы әсер ететін факторлар
Шағын кәсіпкерлік экономикада үлкен рөл атқарады. Оның дамуы экономикалық өсуге, ғылыми-техникалық прогрестің жеделдеуіне, нарықты қажетті сападағы тауарлармен қанықтыруға, жаңа қосымша жұмыс орындарының ашылуына әсер етеді, яғни көптеген өзекті экономикалық мәселелерді шешеді. Шетелдік экономикалық және әлеуметтік дамудың тәжірибесі шағын кәсіпкерліктің тұрақтандырудың ғана емес, сонымен қатар Қазақстан экономикасының өсуінің нақты факторына айнала алатындығын растайды. Шағын бизнес бәсекелестікті тиісті деңгейде ұстап тұруға, өндірісті икемді қайта құруға, инновациялық процестерді жеделдетуге, нарықтық қатынастардың әлеуметтік бағытын қалыптастыруға және жұмыспен қамтудың өсуіне ықпал етеді. Осыған байланысты, Қазақстандағы шағын кәсіпкерліктің экономикалық мәселелерін ғылыми талдау экономикалық реформа жағдайында, ең алдымен, экономиканың құрылымдық қайта құрылуымен, ұдайы өндіріс процестерін тұрақтандыру және тұрақты экономикалық қамтамасыз ету қажеттілігімен сипатталатын ерекше маңызға ие болады. болашақта дамыту. Бүгінгі күні шағын кәсіпкерлік секторына мемлекеттік және мемлекеттік емес әсерді оңтайландыру проблемалары, мемлекет пен оның аймақтары деңгейінде және белгілі бір кәсіпорында бизнесті басқарудың ажырамас жүйесінің болмауы ерекше өзектілікке ие болып отыр. Мемлекетке бизнестің теориялық аспектілеріне де, шағын және орта бизнесті анықтауға да, шағын фирмаларды құру мен тиімді жұмыс істеудің практикалық мәселелеріне де арналған бірқатар зерттеулер қажет.
Шағын және орта бизнес бүгінде тұрақты экономикалық және саяси дамудың өзегі болып табылады. Шағын кәсіпкерліктің дамуы ірі өндіріспен салыстырғанда бірқатар артықшылықтарға ие, олар экономиканы қайта құрылымдауды күшейтуде көрінеді.
Заманауи экономика әр түрлі көлемдегі - ірі, монополиялық құрылымдарға бейімділігімен және құрылуы көптеген факторлармен анықталатын шағын салалардың күрделі үйлесімімен сипатталады. Бір жағынан, тұрақты ғылыми-техникалық прогресс өндірісті шоғырландыруға ұмтылады. Бұл ірі материалдық, қаржылық, еңбек ресурстарына және білікті кадрларға ие ірі фирмалар. Екінші жағынан, жақында шағын және орта бизнестің бұрын-соңды болмаған өсуі байқалады, әсіресе айтарлықтай капитал, көптеген жабдықтар мен көптеген жұмысшылардың ынтымақтастығы әлі талап етілмеген жерлерде. Шағын және орта өндірістің дамуы экономиканы қалпына келтіруге қолайлы жағдай жасайды: бәсекелестік орта пайда болады; қосымша жұмыс орындары құрылды; қайта құрылымдау белсенді түрде жүргізілуде; тұтыну секторы кеңеюде. Шағын кәсiпорындардың дамуы нарықтың тауарлармен және қызметтермен қанығуына, экспорттық әлеуеттiң артуына, жергiлiктi шикiзаттың жақсырақ пайдаланылуына алып келедi.
Сонымен, шағын бизнес - бұл табыс табу мақсатында ресурстарды пайдаланудың оңтайлы тәсілдерін табуға бағытталған, белсенді, іскери тәуекелді іздейтін қызмет.
Кәсіпкерлік бүгінде сәтті де, сәтсіз де қатар жүретін белгілі бір даму кезеңдерінен өтті. Тәуелсіз Қазақстанның өмір сүруінің 30 жылдық кезеңінде және Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясына сәйкес шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау республика экономикалық саясатының басым бағыты ретінде танылды, әсіресе, экономикалық даму тиісті заңнамалық база.
Шағын кәсіпкерлікті дамытудың негізгі серпінін Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы Заңның қабылдауы берді, бұл шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың одан әрі күшейтілуін қамтамасыз етті және осы салада басқа да нормативтік құқықтық актілерді қабылдауға негіз болды.
Шағын және орта бизнестің бастамаларын мемлекеттен қаржылай қолдауды арнайы қор жүзеге асырады, оның бақылау пакеті ұлттық басқарушы холдингке тиесілі, оның мақсаты қаржы ресурстарына қол жетімділікті қамтамасыз ету болып табылады. Арнайы қордың негізгі міндеттері: жобалық қаржыландыру; жеке кәсіпкерлердің қатысуымен микрокредиттік ұйымдар желісін дамыту; шағын кәсіпкерлік субъектілері екінші деңгейлі банктерден несие алған кезде оларға кепілдік беру жүйесін құру; қаржылық лизингті дамыту; шағын бизнес үшін оқыту және кеңес беру.
Қазақстандағы ШОБ-қа мемлекеттік қолдау алты негізгі бағытты қамтиды - қаржылық қолдау, қаржылық емес қолдау, ШОБ өнімдеріне сұранысты ынталандыру шаралары, әкімшілік реттеу, бюджеттік реттеу және физикалық инфрақұрылымға қол жетімділікті қамтамасыз ету.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік қолдаудың және жеке кәсіпкерлікті дамытудың негізгі мақсаттары жеке кәсіпкерлікті дамытуға қолайлы жағдайлар жасау және мемлекет мүдделері мен тұтынушылардың құқықтарын қорғау болып табылады. Жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеудің негізгі принциптері: жеке кәсіпкерліктің бостандығына кепілдік беру және оны қорғау мен қолдауды қамтамасыз ету; жеке кәсіпкерліктің барлық субъектілерінің кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға теңдігі; жеке меншіктің (жеке кәсіпкерлік субъектілерінің мүлкіне) қол сұғылмаушылық пен қорғаудың кепілдігі; Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті дамытудың басымдығы; жеке кәсіпкерлік субъектілерінің жеке кәсіпкерліктің мүдделерін қозғайтын нормативтік құқықтық актілердің жобаларын сараптауға қатысуы [3].
Шағын кәсіпкерлік - бұл Қазақстан Республикасындағы барлық кәсіпорындардың кең кешенінің маңызды бөлігі. Шағын кәсіпкерліктің қалыпты жұмыс істеуі үшін жан-жақты, объективті, жедел ақпарат қажет. Ұйымдардың, оның ішінде шағын кәсіпкерліктің экономикалық қызметі туралы ақпараттың маңызды көзі бухгалтерлік есепте қамтылған мәліметтер болып табылады. Бухгалтерлік есеп шағын кәсіпкерліктің жұмысы туралы ақпарат қалыптастырады. Бұл, ең алдымен, басқару жүйесін және оның барлық деңгейлерін ақпараттық қолдау үшін қажет. Жалпы, бухгалтерлік ақпарат шағын бизнестегі экономикалық ақпарат көлемінің 80% -дан астамын алады, яғни, бұл ақпарат шағын кәсіпкерлікті басқару жүйесін ақпараттық қолдаудың негізін құрайды. Басқару жүйесіндегі бухгалтерлік есептің маңыздылығы тек ақпараттық қолдау функциясымен шектелмейді
Қалыптасқан бухгалтерлік есеп қазіргі заманғы бизнестің негізі болып табылады, сондықтан оны бухгалтерлер үшін ғана емес, сонымен қатар барлық деңгейдегі менеджерлер, инвесторлар, кәсіпкерлер, заңгерлер және басқа да экономикалық және басқарушылық шешімдер қабылдауға қатысатын мамандар үшін меңгеру қажет.
Бухгалтерлік есеп, оның қызметін бақылау және басқару мақсатында экономикалық субъекті туралы ақпаратты үздіксіз және өзара бақылау, өлшеу, тіркеу, өңдеу және беру жүйесі ретінде экономикалық қызмет пен шешім қабылдаушылар арасындағы байланыс қызметін атқарады. Осы мақсаттар үшін есепке алу:
- экономикалық қызметті бақылайды;
- табиғи, еңбек және ақша есептегіштерінің көмегімен бақылау арқылы алынған шаралар;
- бұл деректерді құжаттау арқылы әрі қарай пайдалану үшін тіркейді;
- есептер арқылы ақпаратты басқару шешімдерін қабылдау үшін пайдаланатындарға береді.
Бухга лте рлік е се п - үздіксіз, бір - біріме н ба йла нысты және а қша ла й көріністі ша руа шылық үрдісте рдің құжа ттық көрсе тілуі. А л Қазақстан Ресупубликасы Бухга лте рлік е се п және қаржылық есептілік туралы тура лы За ңында бұл а нықта ма бірша ма өзге ше көрсе тілге н. Бухга лте рлік е се п - субъе ктінің а ктивте рі, ме ншікті ка пита лы, шығыста ры ме н та быста ры жа йлы а қпа ра тта рды тірке уле рді жина у жүйе сін құра йды. Ке лтірілге н бұл а нықта ма ла рдың е ң ма ңыздысы е се птілік не гізіне н е ң а лдыме н ша руа шылық қызме ттің және қа ржылық е се птілік эле ме нтте рін көрсе туді не гізге а ла ды, а л ол мінде тті түрде бухга лте рлік е се п әдісте рін құра йтын а рна йы әдісте рме н жүзе ге а сырыла ды. А л бухга лте рлік е се п әдісте рі әрине бухга лте рлік е се п қа ғида ла рныңың ма змұныме н өте тығыз ба йла нысты болып ке ле ді. Осыда н бухга лте рлік е се п қа ғида ла ры е се п жүргізуге қа же т пе ? Біз бұда н бұрыныра қ та олсыз да е се п жүргізге н е дік де ге н ма ңызды сұра қта р туында йды. Бұл сұра қтың жа уа бы әрине ол ке ре к. Се бе бі біріншіде н, біз жоға рыда көрсе тіп ке тке нде й, әр бір ғылым, соның ішінде бухга лте рлік е се п ғылымы да не гіз са лушы қа ғида ла рға не гізде луі тиіс. Е кіншіде н, ол е се п ре форма ла рын дұрыс жүргізудің бірде н бір се бе бі болып ке ле ді. А л бұл те рмина логияның бірке лкілігі - біріншіде н, унифика ция не лікте н жа са лу ке ре ктігінде болып ке ле ді. Біра қ Бухга лте рлік е се п қа ғида сының әлі күнге де йін бірке лкі жүйе сі жоқ.
Де ге нме н, е ге рБухга лте рлік е се п қа ғида сының ма змұнына на за р а уда ра тын болса қ, А .Н.Ка шае в пе н О.М. Островчкийле р а та п өтке нде й бұл же рде онда ға н жылда р бойы жа лпы қа былда нға н, не гізде лге н әр түрлі те рминде р ме н е се п ка те гориялыры, е се п та псырма ла ры, функцияла ры, ке зе ңде рі, та ла пта ры ме н е се птің әр түрлі ғылымда р ме н ба йла ныста ры осы бухга лте рлік е се п қа ғида сы те рминіме н а лма стыру те нде нциясы а нық ба йқа ла ды[4].
Бухга лте рлік е се п пе н қа ржылық е се птіліктің не гізгі қа ғида ла ры:
1. А қша ла й өлше м қа ғида сы. Бухга лте рлік е се пте те к а қша ла й бірлікте көрсе тілге н а қпа ра тта р ға на тірке уге а лына ды. Бұнда й е се птіліктің а ртықшылығы ол жа лпы қа былда нға н өлше мнің түрі және осы өлше м а рқылы кәсіпорынның бірке лкі е ме с фа кторла ры са н ре тінде көрсе тіле ді, сәйке сінше ола р са н түрінде бе рілге ндікте н ола рды қосуға және әр түрлі тәсілде р а рқылы е се пте уге бола ды. А қша ла й өлше м орта қта стырылға н өлше м болып ке ле ді, се бе бі ол а рқылы ұлттық және ше те л ва люта ла рында кәсіпорынның мүліктік құқықта рының көле мі а нықта ла ды, шығында ры көрсе тіле ді, сме та ла ры жа са ла ды, өндірістік та псырма ла р, е се птілікте р және ба ла нс жа са ла ды.
2. Үздіксіздік қа ғида сы не ме се Бухга лте рлік қызме тке кіріспе а тты оқулықтың а вторла ры а ғылшында қ ға лымда рдың а йтуы бойынша тұра қты қызығушылық қа ғида сы. Бұл қа ғида не гізінде ша руа шылық жүргізуші субъе кт үздіксіз қызме т жүргізуші ре тінде қа ра стырыла ды. Үздіксіздік қа ғида сына сәйке с кәсіпорынға өз а ктивте рін тұра қты түрде ба ға ла п отыруға қа же т е ме с. Мыса лы, кәсіпорында ре сурста р та уа рла рды өндіру үшін қолда ныла ды, а о ола р сәйке сінше өндірістік үрдіс а яқта лға нна н ке йін та псырыс бе рушіле рге са тыла ды. Са ту ке зінде бухга лте рлік е се п ола рдың са тылу ба ға сыме н ра ста лға н та уа рла р құнын та ниды. Бұл же рде яғни өндіріс үрдісінде қолда ныла тын ма шина ла рдың құнын, ма те риа лда р ме н ба сқа да құра лда рдың құнын ола рды бола ша қта са ту ние ті жоқ болға ндықта н, ола рдың құнын же ке -же ке а нықта у қа же т е ме с. Ке рісінше е ге р кәсіпорын бола ша қта жа была тын болса , онда бұл жа ғда йда кәсіпорынның ре сурста ры ба ға ла нып, ликвида циялық құны бойынша са тыла ды. Бухга лте рлік е се п үздіксіздік қа ғида сына сүйе нге ндікте н, ол сәйке сінше кәсіпорын өз қызме тін тоқта тқа н жа ғда йда Оның құра лда ры қа нша ға са тылуы мүмкін де ге н а қпа ра тта рға ие болып ке лме йди.
3. Е кі жа қтылық қа ғида сы. Бұл қа ғида ға сәйке с бухга лте рлік ба ла нста е кі спе ктр ке зде се ді: біре у кәсіпорынның - а ктивте рі ре тінде , а л е кіншісі - па ссивте рі ре тінде ұсынылға н. А ктивте р - бола ша қта экономика лық та быс а лып ке ле тін кәсіпоырме н ба қыла на тын ре сус. Па ссив - мінде тте ме ле р ме н ме ншікті ка пита л. А ктивте р ме н па ссивте р бухга лте рлік е се птілік е ре же ле ріне сәйке с те ң болуы қа же т, бұл те ңдік е шқа ша н бұзылма уы тиіс, се бе бі бухга лте рлік ба ла нс ша руа шылық опе ра цияла р е кі жа қтылық жа зу а рқылы көрсе тілге н синте тика лық шотта р не гізінде жа са ла ды. А л е кі жа қтылық жа зу бухга лте рлік е се п әдісінің е ң ма ңызды эле ме нті болып та была ды. Бұл әдістің е ре кше лігі әр ша руа шылық опе ра ция бухга лте рлік е се п шотта рында корсе тілуі үшін е кі ре т жа зыла ды, яғни бір ре т бір шоттың де бе тінде , а л е кінші ре т ба сқа шоттың кре дитінде бір сома ға жа зыла ды. Е кі жа қтылық жа зу бухга лте рлік е се пте ша руа шылық опе ра цияла рының бір-біріме н ба йла нысын қа мта ма сыз е те ді. Соныме н қа та р оның қолда нылуы жоға рғы де ңге йде гі ба қыла ушылық ма ғына ға ие болып ке ле ді, өйтке ні ол шотта рда ғы қорытынды жа зула рдың ба ла нста луын та ла п е те ді. Бұл ола рдың түрле ріне ба йла ныссыз ба рлық шотта рдың де бе ті ме н кре диті бойынша а йна лымда рдың сома сы е се пте лге н жа ғда йда әр е се птік ке зе ң а яқта лға н ке зде жүзе ге а сырыла ды. Ола р сәйке сінше бір-біріме н те ң болуы тиіс, а л ке рісінше болға н жа ғда йда ол е се птілік жүргізуде қа те лікте рдің ба р болуын білдіре ді. Әо опе ра ция е се п ре гистрле ріне кі жа қты әсе р е те тіндікте н, бухга лте рлік е се п ша руа шылық опе ра цияла рдың е кі а спе ктісінде тірке у бойынша ұйымда стырылға н. Е кі жа қтылық жа зу е к жа қтылық қа ғида сының тәжірибе лік нұсқа сы болып ке ле ді.
4. Тірке у қа ғида сы. Бұл қа ғида Я.В.Соколовпе н құра стырылға н бола тын. Бұл бухга лте рлік е се п қа ғида сының көме гіме н кәсіпорынның а ктивте рі ме н ола рдың па йда болу көзде ріне әсе р е те тін ба рлық қызме тте р, опе ра цияла р, үрдісте р тірке ліп отырыла ды. Я.В.Соколовтың а йтуы бойынша : Бірде бір оқиға ша руа шылық опе ра цияла ры ке зінде , е ге р ол ба ста пқы құжа тта рда тірке лме се ола р шына й бола а лма йды[5].
Де ге нме н ша руа шылық опе ра цияла р ке зінде оқиға ла рдың ба рлығы бухга лте рлік е се пте тірке ле бе рме йтіндігін а йтып ке тке н жөн. Тірке у ке зінде мінде тті түрде оның е кі за ңы орында луы қа же т:
біріншіде н, те к ша руа шылық үрдісте рге те к бе лгілі бір көле мде ға на ба сқа рушылық әсе р е те а ла тын ша руа шылық ке зе ңнің оқиға ла ры ға на тірке ле ді;
е кіншіде н, ша руа шылық ке зе ңнің оқиға ла рын тірке уге ке те тін шығында р е шқа нда й жа ғда йда а қпа ра тта рды қа йта а лу не гізінде а лынға н ба сқа рушылық ше шімде рдің нәтиже сінде гі экономика лық тиімділікте рде н а сып ке тпе уі тиіс.
Осы а та лға н е кі за ңға қа ра ма - қа йшы ке ле тін а қпа ра тта р а ртық а қпа ра тта рды құра йды, яғни бұл а қпа ра тта рды қолда ну е се п жүйе сінің экономика лық а қта лма ға ндығын білдіре ді. Соныме н қа та р А .Н.Ка ша е в пе н О.М.Островский ға лымда рының осы мәсе ле ге қа тысты ойла рын а йта ке тке н жөн: тірке у - те к ба ста пқы құжа тта рда ға на е ме с, соныме н қа та р әр түрлі ве доствола рда , е се п ре гистрле рінде , журна лда рда және бухга лте рлік е се птің ба рлық ке зе ңде рінде гі та ғы да ба сқа құжа тта рында тірке ле ді[6].
1. Құн қа ғида сы. Кәсіпорынның экономика лық ре сурста ры а ктивте р де п а та ла тына әрине бәрімізге мәлім. Ола рға а қша қа ра жа тта ры, ма шина ла р ме н ба сқа да мүлікте р, соныме н қа та р мүліктік құқықта р жа та ды. Бұл қа ғида ның е ре кше лігі үздіксіздік қа ғида сыме н өте тығыз ба йла нысты, яғни а ктив әде тте е се п ре гистрле ріне оны са тып а лға н ба ға сы, яғни құны бойынша тірке уге а ла ды. Бұл құн - а ктивти а ры қа ра й е се пке а лудың не гізгі құны болып та была ды. Ол бухга лте рлік е се пте ба ста пқы құн де п а та ла ды. Құн қа ғида сы е се п ре гистрле рінде және е се птілікте рде а ктивте р өзінің ба ста пқы құнын, ол а ктив сол кәсіпорынға тие сілі болға нға де йін сол құнын са қта п қа ла ды де ге н ма ғына ны білдірме йді. Мыса лы, не гізгі құра лда рдың құны уа қыт өте ке ле тозу нәтиже сінде өзінің ба ста пқы құнын жоға лта ды және инфляция ке зінде не гізгі құра лда р инде кса ция ме ха низмі қызме тіне ба йла нысты өзінің құнын жоға рла та ды. Де ге німе н кәсіпорынның не гізгі құра лда рын қа йта ба ға ла у ке зінде коэффицие нтте рдің ке міге ніне қа ра ма ста н, шотта рда және кәсіпорынның е се птілігінде тірке лге н құны, соныме н қа та р ба сқа да а ктивте р ола рдың на рықтық ба ға сын, яғни а ктивте рді са ту ба ға сын көрсе тпе йді. Ба сқа ша а йтқа нда бухга лте рлік е се пте не гізге не гізгі құра лда рдың ба ста пқы құны а лына ды, се бе бі на рықтық құнды ба ға ла у өте қыйын болып ке ле ді.
2. Е се птілік ке зе ң қа ғида сы. Бұл қа ғида ның е ре кше лігі бухга лте рліе се п қызме т істе уді бе лгілі бір уа қыт а ра лығында өлше йді және ол е се птілік ке зе ңі де п а та ла ды. Үздіксіздік қа ғида сына сәйке с қызме т істе уші ша руа шылық жүргізуші субъе ктінің қызме ті уа қытпе н ше кте лме ге н. Де ге німе н кәсіпорын ба сшыла рына және де ба сқа да қызығушылық білдіруші тұлға ла рға бе лгілі бір ке зе ң ішінде кәсіпорынның қызме ті тура лы, қызме тінің тиімділігі тура лы тиісті а қпа ра тта р а лып отыруы қа же т. Әрбір кәсіпорын үшін е се птілік жыл 1 а қпа нна н 31 же лтоқса нды қосқа нда ғы уа қыт а ра лығы болып та была ды. А л қа йта құрылға н кәсіпорында р үшін бірінші е се птілік жылы оның ме мле ке ттік тірке уде н өтке н күнне н ба ста п сәйке с жылдың 31 а ра лығы болып та была ды, а л 1 қа за нна н ке йін құрылға н кәсіпорында р үшін, яғни 1 қа за нна н ке ле сі жылдың 31 же лтоқса ны а ра лығы е се птілік жыл болып ке ле ді. А йлық және ква рта лдық е се птілікте р а ра лық е се птілікте р болып та была ды және ол өспе лі қорытындыла рме н е се птіліктің ба сына н құрыла ды. Соныме н қа та р Ба тыс е лде рде көпте ге н кәсіпорында р ка ле нда рлық жыдың орнына та биғи ша руа шылық жылды па йда ла на ды.
3. Са қтық қа ғида сы. Бұл қа ғида тұра қсыздық экономика жа ғда йында әр түрлі ба ға ла у жұмыста рын жүргізге н ке зде а ктивте р ме н та быста а р шына йы ба ға ла рына н а сырылып ке тпе уі не ме се мінде тте ме ле р ме н шығында рдың дұрыс е се м ба ға ла нба уы үшін са қтық ша ра ла рын қолда нуды білдіре ді. Бухга лте р а ктивте рді ба ға ла ға н ке зде бе лгілі бір түсініспе ушілікте р болып қа лға н жа ғда йда , ол та быста рды әде тте жоға рыла тын көрсе ткіште рде н гөрі, ке рісінше оны төме нде те тін көрсе ткіште рді та ңда йды. Ба сқа ша а йтқа нда ола р е ң төме нгі ба ға ны не ме се са нда рды та ңда йды. Е ге р бір а ктивтің на рықтық ба ға сы өзіндік құнынын жоға ры болса , онда а ктив е се птілікте өзіндік құны бойынша көрсе тіле ді, а л е ге р а ктивтің на рықтық ба ға сы өзіндік құнына н төме н болса , онда е се птілікте ол на рықтық құны бойынша көрсе тіле ді. Осында й ша ра ла р а рқылы бухга лте рле р ба ға ла у ке зінде са қтық ша ра ла рын қолда на ды. Бұл қа ғида ның е кі жа ғы ба р:
1. Та быс те к оға н тұра қты се німділік болға н жа ғда йда ға на та ныла ды.
2. Шығында р оға н те к се німді мүмкіндік па йда болға н жа ғда й да ға на та ныла ды.
1. Са ту қа ғида сы. Бұл қа ғида өнімде рді са ту ке зінде та быста рды а нықта у тәсілде ріне н тұра ды, яғни ка сса лық әдіс пе н е се пте у әдісте ріне н тұра ды. Ка сса лық әдіс бойынша та быс а қша қа ра жа тта ры на қты түсіп ке лге нне н ба ста п та ныла ды, а л е се пте у әдісінде са туда н түске н та быс ола рдың на қты а лынға ны ке зде е ме с, ола рдың па йда болу ке зінде та ныла ды. Ка сса лық әдіс ке зінде та быста р ме н шығында р а ра сында ғы сәйке стікті а нықта у өте оңа й, сондықта н Ба тыс е лде рінің көпте ге н кәсіпорында рында са туда н түске н та бысты е се пте у үшін осы әдіс ке ңіне н қолда ныла ды.
Осыға н ка ра ма ста н да , бұл е лде рде е се пте у әдісін де қолда ныла тын кәсіпорында р же ткілікті болып ке ле ді. Е се пте у әдісі бухга лте рлік е се пте та быста р ме н шығында рдың е се птік ке зе ң ішінде қорытында сома ла рын а нықта п, та за та быстың мөлше рін, яғни ола рдың а йырма шылығын а нықта уға мүмкіндік бе ре ді. Әрине бұл әдіс ка сса лық әдіске қа ра ға нда әлде қа йда күрде лі болып ке ле ді. Біра қ оның бір е ре кше лігі, е ге р ка сса лық әдіс те к кәсіпорын қа ра жа тта рының қозға лысы тура лы а қпа ра т бе ре тін болса , а л е се пте у әдісі соныме н қа та р ка пита лдың қозға лысы тура лы да а қпа ра тта рды а луға да мүмкіндік бе ре ді.
2. Сәйке стілік қа ғида сы. Бұл қа ғида бойынша кәсіпорынның та быста ры ме н шығында ры қа й е се птілік ке зе ңінде па йда болды, яғни ола р қа й е се птілік ке зе ңінде көрсе тілуі ке ре к де ге н ма ңызды сұра қ не гізге а лына ды.
Кәсіпорынның ша руа шылық опе ра цияла рына н түсе тін та быста рды қа нда й е се птілік ке зе ңге жа тқыза тындығын была й а нықта уға бола ды:
а ) Өнімді на қты же ткізге нне н не ме се қызме т көрсе туде н түске н та быста р. Мыса лы, же лтоқса н а йында са тып а лушыға тоңа зытқыш са тылға н және же ткізілге н, ол үшін са тып а лушы қолма - қол е се п а йырысқа н. Бұл жа ғда йда та бысты сол а йда , яғни же лтоқса н а йында е се пке а лу қа же т, соныме н бұл жа ғда йда та быстың а ртуы уа қыт бойынша а қша қа ра жа тта рының түсуіме н сәйке с ке ле ді.
б) Өнімде р на қты же ткізілді не ме се қызме тте р көрсе тілді, біра қ а қша қа ра жа тта ры әлі түспе ге нне н па йда бола тын е се пті ке зе ңнің та быста ры; Мыса лы, ме рдіге рлік ұйым ма мыр а йында жа са лға н ке лісімге сәйке с шілде а йында бір кәсіпорынның ғима ра тына сырла у жұмыста рын жүргізге н, а л а қша қа ра жа тта рын ме рдіге рлік ұйым те к а қша қа ра жа тта рын те к қыркүйе к а йында ға на а ла ды де п болжа йық. Бұл жа ғда йда ме рдіге рлік ұйым сырла у жұмыста рына н а лына тын та бысты шілде а йында е се пке а луы қа же т. Бұл ке лтірілге н мыса лда та быстың өсуі уа қыт бойынша а қша қа ра жа тта рының түсіп ке луіме н сәйке с ке лме йді.
в) Бола ша қ ке зе ң та быста ры, та быс а лу үшін әлі жұмыста р жа са лға н жоқ не ме се қызме тте р көрсе тілге н жоқ, біра қ а лдын а ла а қша қа ра жа тта ры кәсіпорынның шотына а уда рылға н; Мыса лы, тұрғын үйді жа лға бе руде н түсе тін та быс. Та мыз а йында жа лға а лушы 1200000теңге көле мінде е се пті жылдың қа за н, қа ра ша , же лтоқса н а йла рына а лдын а ла төле м жа са ға н. Та быс төртінші ква рта лда а й са йын 120000 теңге е се пке а лына ды.
Е нді шығында рды қа ра стыра йық. Сәйке стілік қа ғида сы бойынша шығында р, та быста р а лынға н е се пті жылда көрсе тіле ді, се бе бі бұл шығында р осы та быста рды а луға не гізде лге н. Р.Н. А нтонидің а йтуы бойынша : Сәйке стік қа ғида сы бойынша та быста рды а лудың өзіндік құны е се пті жылда осы ке зе ңнің шығында рын құра йды[7].
Е се пті ке зе ң шығында рына мына ла р жа та ды:
1. Осы ке зе ң ішінде клие нтке же ткізілге н өнімнің өзіндік құны;
2. Осы ке зе ң ішінде ша руа шылық қызме тті жа қса ртуға ба йла нысты ба сқа да шығында р.
3. Осы ке зе ң ішінде па йда болға н мінде тте ме ле р ме н қа рызда р.
Кәсіпорынның ша руа шылық опе ра цияла рының нәтиже сінде па йда бола тын шығында рын қа нда й е се птілік ке зе ңін жа тқызыла тындығын была й а нықта уға бола ды:
а ) а қша ла й төле мде рді өндіруге ке тке н е се пті ке зе ң шығында ры;
б) е се пті ке зе ң шығында ры, бұл ке зде әлі а қша ла й қа ра жа тта р өндірілге н жоқ, біра қ бұл шығында р осы ке зе ң шығында рына жа тқызылуы тиіс. Мыса лы, е ге р кәсіпорын не гізгі құра лда рына бола ша қта жөнде у жұмыста рын жа са уды жоспа рла са , оға н ба йла нысты шығында рды ке зе ңнің ба сқа да шығында рына ре зе рвте рді әр а й са йын а уда рып отыру а рқылы бірке лкі қосылып отырылуы тиіс.
в) бола ша қ ке зе ң шығында ры. Кәсіпорынға 2008 жылдың қа ра ша сында 2009 жылдың 12 а йы үшін төле м жа са лды де п ұйға ра йық. Бұл жа ғда йда бұл төле мге ба йла нысты шығында р е се пті ке зе ң шығында рына жа тқзылма уы тиіс, се бе бі бұл бола ша қ ке зе ң шығында ры болып та была ды.
10. Ма ңыздылық қа ғида сы. Бұл қа ғида бойынша а қпа ра тта р ма ңызды және ма ңызды е ме с болып е кіге бөліне ді.А қпа ра т ма ңызды болып са на ла ды е ге р - оның жоқтығы бухга лте рлік е се птілікті қолда нушыла рдың экономика лық ше шімде ріне е ле улі әсе р е те тін болса . Бұл қа ғида ның орында луы е се пті ке зе ңде гі та быста р ме н шығында рды а нықта у үрдісі ке зінде е ле улі ма ңызды болып ке ле ді. Бұл мыса лы те ле фондық шотта р е се біне қа тысты болып ке ле ді. Шынында да осында й шығында рды на қты те ле фондық сөйле суле р болға н ке зе ңге жа тқызуға бола р е ді, де ге німе н тәжірибе көрсе тке нінде й се пе тілікте мұнда й дәлдікте рдің қа же ті жоқ болып ке ле ді, а л қа ра жа тты шығында рға сызып та ста у жұмыста ры әр а й са йын төле уге а рна лға н шотта рды а лға нна н ке йін жа са ла ды. Бұл қа ғида е ң ма ңызды а қпа ра тта рдың мінде тті түрде а нық а шылуы ке ре ктігін білдіре ді.
11. Бухга лте рлік е се п пе н қа ржылық е се птіліктің е ң ма ңызды қа ғида ла рының бірі та лда у қа ғида сы. Бәрімзге мәлім бухга лте рлік е се птіліктің мәліме тте рі кәсіпорынның а қша қа ра жа тта рын ба қыла у, ола рдың құрылымы ме н па йда болу көзде рін а нықта у үшін қа ра жа тта рды орна ла стыру, не гізгі құра лда рдың тозу құнда рын а нықта у үшін, оның па йда ла нушыла рын объе ктивті, шына йы және ма ңызды а қпа ра тта рме н қа мта ма сыз е ту үшін қа же т болып та была ды. Әрине ба рлық а қпа ра тта р е се птілікте көрсе тіле бе рілме йді, ола рдың жа ртысын е се птілікте рме н бірге көрсе тілге н қосымша ла рда , а на литика лық ха тта рда , схе ма , гра фик түрінде бе руге бола ды, қосымша а қпа ра тта рды осында й жолме н бе ру жолда ры на рықтық экономика сы өте жа қсы да мыға н ме мле ке тте рде ке ңіне н қолда ныла ды.
12. Тиімділік қа ғида сы. Бұл қа ғида е ре кше лігі ба рлық са па лы сипа тта ма ла рдың не гізінде болып ке ле ді. Ба рлық кәсіпорында рдың қызме ті осы қа ғида ға не гізде луі қа же т, а л қа ғида ның не гізі кәсіпорынның нәтиже лігінде , қызме тінің нәтиже сі ме н оға н же ту үшін ке тке н е ңбе к, ма те риа лдық және қа ржылық ре сурста рдың қа тына сында жа тыр. Қоға мдық ма сшта бта өндірістік тиімділік са тысы ұлттық та быстың өндіріске ке тке н а ғымда ғы шығында рдың қа тына сы ре тінде а нықта ла ды. Сәйке сінше , кәсіпорында өндірістің тиімділігі са ла ла рда та за өнімнің оның та за өзіндік құнына қа тына сы ре тінде а нықта ла ды, осы ма қса тта р үшін тәжірибе де соныме н қа та рөндірістің та быстылығы көрсе ткіші де қолда ныла ды, а л бұл көрсе ткіш та быстың өнімді өндіруге ке тке н шығында рына қа тына сы ре тінде а нықта ла ды. Өндірістің тиімділігін та лда у үшін соныме н қа та р кәсіпорынның же ке көрсе ткіште рі де қолда ныла ды, мыса лы, е ңбе к өндірісі, қордың қа йта рымдылығы, өнімнің сыйымдылығы және та ғы да ба сқа ла ры. Кәзіргі за ма нғы та ла пта рға са й қа зіргі ке зде өндіріс тиімділігінің ма ңыздылығы а ртуда , оның мәні өндірілге н әр бір да на ға қа тысты шығында рды төме нде ту а рқылы экономика лық нәтиже ле рді жоға рла ту болып та была ды. Те к өндірістің тиімді жоға рла уы ке зінде ға на әле уме ттік-экономика лық мәсе ле ле рді, ұлттың әл-а уқа тын мәнді жоға рла ту жұмыста рын жүзе ге а сыруға бола ды.
Қа зіргі ке зде соныме н қа та р қа ржылық е се птілікті құруға да бе лгілі бір та ла пта р қойыла ды. Оға н қойыла тын не гізгі та ла пта р мына нда й болып ке ле ді:
Мінде ттілік, оны құрудың уа қыттылығы және ұсынылуы. ҚР Бухга лте рлік е се птілік және қаржылық есептілік тура лы За ңға сәйке с Қа за қста н Ре спублика сының те рриториясында қызме т жа са йтын ба рлық субъе ктіле р өз қызме ті жа йында қа ржылық е се птілік құра стыруға және е се птілікті өз ба сшыла рына , тірке лге н орны бойынша ме мле ке ттік ста тистика лық орга нда рға , ме мле ке ттік ба қыла у және қа да ға ла у орга нда рына 30 сәуірге де йін мінде тті түрде е се птілікте рін та псырып отыруға мінде тті[8]. Осы уа қыт а ра лығында кәсіпорынның ие лік е тушісі е се птілікті ұсынудың уа қытын өзі а нықта уға және ба сқа ме рзімділікті бе лгіле уге құқылы, де ге німе н е се птілік жылына бір ре т сәйке с орга нда рға та псырылып отырылуы тиіс. Е се птіліктің бе лгіле нге н уа қытта ұсынылып отырылуы а нықта лға н же тіспе ушілікте рді жөнде уге , кәсіпорынның қызме тін бола ша қта тиімдіре к жүргізу үшін тиісті ша ра ла рды де р ке зінде қа былда уға мүмкіндік бе ре ді. Те к уа қытылы өткізілге н е се птілік қа на кәсіпорынның қызме тіне ба йла нысты же де л ба сқа рушылық ше шімде р қа былда уға , кәсіпорынның жұмыста ры ке зінде жібе рілге н қа те лікте рді а лдын а луға және оның қолда нушыла рына қа же тті ша руа шылық ше шімде р қа былда уға мүмкіндік бе ре ді. А л бе лгіле нге н ме рзімне н ке йін ұсынылға н е се птілік ба сқа ру ме н ба қыла уға жа ра мсыз же де л мұра ға ттық мәліме тте рге а йна ла ды. Қа ржылық е се птіліктің е ң не гізгі та ла бы мінде ттілік, оны ұйымда стырудың және ұсынудың уа қыттылығы на рықтық экономика жа ғда йында кәсіпорында рдың ма рке тингтік, өндірістік және комме рциялық қызме тте рме н ба йла нысты әмбе ба п болып ке ле ді. Осыға н ба йла нысты қа зіргі ке зде қа ржылық е се птіліктің бірыңға й форма ла ры, оны толтырудың бірде й тәртіпте рі және ұйымда стырушылық құқықтық форма ла ры бе кітілге н. Те к ба нктік жүйе де гі бухга лте рлік е се п пе н қа ржылық е се птілік қа тына ста ры ға на ба нктік за ңдылықта р а рқылы ре тте ле ді. Әдісте рдің бірыңға йлылығы е се птілікті бірыңға й бе кітілге н е се птілік қа ғида ла ры ме н ба қыла у не гізінде мінде тте ле ді. А л оның өзі кәсіпорынның ба рлық құрылымдық бөлімше ле рінде бухга лте рлік е се п шотта рының бірыңға й на ме нкла тура сын қолда нуды, ола рдың корре спонде нциясының және шотта рдың бірде й ма змұндылығы де ге н ма ғына ны білдіре ді. Е се птілікті жүргізу және оны құра стыру әдісте рінің унифика циясы әр түрлі бөле к кәсіпорында рда ғы ша руа шылық үрдісте рді дұрыс көрсе туге және е се птілік көрсе ткіште рінің жина ғы үшін қа же т болып ке ле ді. Ба сқа ша а йтқа нда бұл та ла птың орында луы экономика ла қ не гізде лге н құра ма е се птілік ке сте ле рін және бірке лкі кәсіпорында рда ғы жұмыста рдың экономика лық көрсе ткіште рінің біре ге йлілігін қа мта ма сыз е те ді, а л бұл көрсе ткіште р өз ке зе гінде ша руа шылық қызме тті дұрыс та лда уға және ба қыла уға мүмкіндік бе ре ді. Біре ге йлілік, яғни ол да е се птілікке қойыла тын не гізгі та ла пта рдың бірі болып та была ды. Бұл та ла птың ма ңыздылығы е се птілік көрсе ткіште рі бизне с-жоспа р көрсе ткіште ріме н са лыстырылуының мінде ттілігінде . Бұл е се птілікті қолда нушыла рға ша руа шылық жүргізуші субъе ктіле рдің қызме тінде гі те нде нцияла рдың а йырма шылығын және сәйке стілігін а нықта уға мүмкіндік бе ре ді. А л бұл үшін көрсе ткіште р бірыңға й әдіспе н е се пте луі, бірде й ба ға ла нуы және бірде й ке зе ңді қа мтуы ке ре к, а л е се птіліктің өзі бірде й ка ле нда рлық күнге құра стырылуы тиіс. Осы та ла пта р бойынша жа са лма ға н е се птілік ша руа шылық жүргізуші субъе ктінің кәсіпке рлік қызме тінің тиімділігін а рттыра тын ре зе рвте рді а йқында уға , ке ле сі ке зе ңге бизне с-жоспа рды құруға , бола ша ққа қа ржылық стра те гияны ұйымда стырудың не гізі бола а лма йды.
Қа ржылық е се птілік әр қа ша нда шына йы, на қты, және объе ктивті болуы тиіс.
Е се птілік ке зе ңінде ша руа шылық фа ктіле р, құжа тта р не гізінде жа са лға н е се птілік қа на шына йы болып та была ды. Е се птіліктің шына йылық та ла бы - оның көрсе ткіште рінің құжа тта рға , бухга лте рлік шотта рға , жа зула рға , бухга лте рлік е се пте уле рге және инве нта риза цияға не гізде луі.
Е се птілік бухга лте рлік шотта р мәліме тте рі бойынша жа са ла ды. Шотта р бойынша жа зула р өз ке зе гінде құжа тта р не гізінде жа са ла ды. Сәйке сінше , е се птіліктің а қпа ра ттық ба за сы кәсіпорында болға н ша руа шылық фа ктіле р көрсе тілге н құжа тта р болып та была ды.
Қа ржылық е се птіліктің шына йылылығы оның толықтылығыме н және са па сыме н а нықта ла ды. Е се птілік ке зе ң ішінде ша руа шылық фа ктіле рдің ке йбіре уле рі тиісті құжа тта рме н рәсімде лме се , онда е се птілік кәсіпорын қызме тінің шына йылық нәтиже ле рін көрсе тпе йді. Өндіріске ма те риа лдық шығыс құжа тта рын уа қытысында және толық толтырма у, жиынтық та быс сома сы ме н өнімнің өзіндік құны тура лы мәліме тте рдің бұрма ла нуына а лып ке ле ді. Сондықта н ба сқа рушыла р өз қызме тке рле ріне ша руа шылық фа ктіле рдің ба рлығын тиісті құжа тта рме н дәл уа қытылы рәсімде луін және бухга лте рле рге ұсынылуын та ла п е туі тиіс. А л бухга лте рия өз ке зе гінде құжа тта рды уа қытылы те ксе руге және өңде уге , яғни ша руа шылық фа ктіле рді сәйке с бухга лте рлік шотта рда көрсе туге мінде ті. Е се птік ке зе ң а яқта лға нна н ке йін әр шот бойынша әр ке зе ңге ба ста пқы және соңғы қа лдық а йна лымда ры е се пте ліне ді. Осы қа лдықта р не гізінде бухга лте рлік ба ла нс жа са ла ды.
А на литика лық және синте тика лық шотта р жа зула рын са лыстыру - қа ржылық е се птіліктің шына йы болуының мінде тті та ла бы болып та была ды. Ол үшін ба рлық а на литика лық шотта р бойынша е се пті ке зе ң а яғына қа лдық са льдола рды е се пте п, а йна лым ве домствола рын жа са п, ола рды сәйке с синте тика лық шотта рдың соңғы жа зула рыме н са лыстыру қа же т.
Е се птілік шына йыра қ болып ке ле ді, е ге р сәйке с бухга лте рлік е се пте уле р на қты және мүлік инве нта риза циясы дұрыс жа са лға н жа ғда йда (мыса лы, ма те риа лдық е ме с а ктивте р ме н не гізгі құра лда рдың тозуына ба йла нысты е се пте уле р, ре зе рвте рдің қа лыпта суы және а рна йы қорла рдың ба ғытта луы).
Қа ржылық е се птілік шына йы ға на е ме с, на қты, яғни се німді, соныме н қа та р объе ктивті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz