ХІХ ғасырдағы тарихи жағдай және қазақ әдебиеті

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Silkway Халықаралық университеті

Филология факультеті Тілдік пәндер кафедрасы

Тақырып: ХІХ ғасырдағы тарихи жағдай және қазақ әдебиеті.

Орындаған:Курбанов А.С
Қабылдаған:Раймбекова Х.А

ХІХ ғасырда Қазақстан жерін отарлау жұмыстары төмендегідей бағытта жүргізілді: барлық аймақтарда әскери қамалдар мен бекіністердің салынуы, ресми қазақ хандықтарының жойылуы, аға сұлтандық (округтық), болыстық, старшындық, ауылдық отарлық басқару жүйесінің енгізілуі т.б. Ресей империясының қазақ елін отарлау саясатына бағытталған ресми құжаттары жасалды: "Сібір қазақтарының Уставы" (1822), "Орынбор қазақтарының Уставы" (1824).
ХҮІІІ ғ. аяғында Сырым Датұлы бастаған халық қозғалысы 1787-1797 болды, олХҮІІІ - ХІХ ғ.ғ. әдеби, фольклорлық шығармашылық мұраларда көрініс тапты.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында отарлық езгіге қарсы Қазақстанда болған қарулы көтерілістер: Қаратай сұлтан 1797-1814, Арынғазы сұлтан 1816-1821, Исатай-Махамбет 1936-1838 бастаған көтерілістер, олар әдебиет шығармаларда бейнеленді. Бұған дәлдел сол кезеңде шыққан тарихи жырлар.
Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалыс 1824-1847 осы жылдар арасында жүргізілді,бұл қозғалыста әдебиеттекөрініс тапты. Кенесары, Наурызбай және олар бастаған қозғалысқа қатысқан батырлар туралы тарихи жырлар дүниеге келді. Нысанбай жыраудың "Кенесары-Наурызбай", Доскей Әлімбаевтің "Кенесары", Жүсіпбекқожа Шайхисламұлының "Қисса Наурызбай төре" дастандары, Досқожа ақынның "Кенесары қоныстан ауғанда айтқаны" өлеңі, "Кенесарының өлеңі", "Кенесары жырының бірнеше ауызы" атты халық өлеңдері, т.б.
Қазақстан жеріндегі Ресей патшалығының отаршылдығы ХІХ ғ. екінші жартысында күшейе түсті. Ресейдің отарлық саясатына және Хиуа, Қоқан хандықтарының басқыншылық соғыстарына қарсы көтерілістер туындады: Есет батыр 1853-1859, Жанқожа батыр Нұрмұхамедұлы бастаған Сырдария бойындағы, 1867, 1868, 1870 жылдары Орал, Торғай, Маңғыстау облыстары халқының көтерілістері туралы тарихи жырлар дүниеге келді.
Күні бүгінгі шейін зар заман ақындары төңірегінде айтылып жатқан жайлар аз емес.1932жылы С.Сейфуллин қазақ әдебиетінің төңкеріске дейінгі тарихын екі дәуірге бөлді. 1. Билер дәуірі, 2. Орыс патшасына бағынған дәуір . Сәбит Мұқанов Шортанбай дәуірін зар заман әдебиеті деп, ғылыми негізде баға берді. Былайғы уақытта бұл дәуір қазақ әдебиетінің тарихын дәуірлеу мәселесіне қатысты пікір айтқан Е. Ысмайылов, Қ. Жұмалиев, Ә. Қоңыратбаев, Ы. Дүйсенбаев сияқты ғалымдарымыздың да арнайы тоқтап, айрықша мән беріп өткен дәуірі болды.
Соңғы жылдары ғалым Мекемтас Мырзахметов зар заман әдебиетін орыс отаршылығына қарсы туған сипатына қарап: Отаршылдық дәуірдегі әдебиет деп атауды ұсынды.
Мұхтар Әуезов 1927 жылға Әдебиет тарихы оқулығына енген Зар заман ақындары атты зерттеуінде зар заман ақыны кім, дәуірі қандай еді, көтерген мәселелері қандай дегенді нақты да дәлелді қозғаған-ды. Ол зар заман ақындары деген терминге бірнеше теориялық тұжырымды негіз етеді. М.Әуезов жүйелеуіндегі зар заман әдеби ағымы мынандай мәселелерді ажыратудан барып айғақталады:
Зар заман ақындары деп кімді айтамыз?
Бұл дәуірдің алғашқы ақындары кімдер?
Барлығының басын қосатын күй қайсы?
Көпшілігі қандай жайды тақырып еткен, нені толғаған?
Бұл еңбекте М.Әуезов заман сарына терең үңіледі. Барша ерекшелік, өзгешелігін қамти айтады. Біздің, зар заман ақындары дегенде, жалпы қазақтың атам заманнан бергі өмір тарихындағы зарды емес, дәл осы М.Әуезов атап беріп отырған, орыспен арадағы саяси ахуалға байланысты туған мұң мен зарды нысанада ұстауымыз қажет. Отаршылдық саясаттың зардаптары мен мақсаттары саяси жүйе ретінде, тарихтың белгілі бір беті ретінде көрінген тұсты бар сипат-өзгешелігімен тұтас қабылдап, оның әдебиетке түскен көлеңкесін көрсету.
Зар заман ағымына: М. Әуезов ХІХ ғасырда жасаған ақындардың бәрін кіргізеді:
Бұқар жыраудан соң ХІХ ғасырдағы зар заман ақындарының басы-Махамбет. Одан кейінгілері Шортанбай, Мұрат, Алтынсарыұлы, бұлардан соңғы бір буын Абаймен тұстас ақындар. Нарманбет, Шернияз, Досқожа, Күдері-қожа, Ығылмандардың заманы Абылай заманы емес, енді іс қана қалған, алыстан толғап, ойға тартамын деп отыруға болмай қалған заман екенін ұғындырады.М. Әуезов жүз жылдық әдебиетті үш кезеңге бөліп, әр уақыттың өзіндік ерекшелігін, ортақ сарын аясындағы өзгерістерін атап-атап көрсетіп отыр.
1. Әлеуметшілдік, ойшылдық сарыны-Бұхар заманы.
2. Ісшілдік- Махамбет.
3. Дін мен мәдениет-Ыбырай.
Ресейдегі капиталистік қарым - қатынастардың дамуы Қазақстандағы табиғи байлық шикізаттарының көздерін игеруге ықпалын тигізді. Сауда-саттық кеңінен дами түсті. Ақмола, Атбасар, Қарқаралы, Қарқара, Талды-Қоянды, т.б. жәрмеңкелер ашылып, олар қазақ өнерінің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.