Географиядан проблемалық оқытудың белгілері
ҚОСТАНАЙ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
Ахметова Э.Б., Баймағанбетова К.Т.
ГЕОГРАФИЯ САБАҚТАРЫНДАҒЫ
ПРОБЛЕМАЛЫҚ ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
Оқу-әдістемелік құрал
Қостанай 2016
ӘОЖ 372.891 (075.8)
ББК 74.262.6я73
А 94
Пікір берушілер:
Аяпбекова А.Е. г.ғ.к., Тұран-Астана университеті, Туризм және сервис кафедрасының доценті
Өтегенова Б.М. п.ғ.к., доцент, ҚМПИ, педагогика кафедрасының меңгерушісі
Ахметова Э.Б., Баймағанбетова Қ.Т.
А 94 География сабақтарындағы проблемалық оқыту технологиясы: оқу әдістемелік құралы Э.Б. Ахметова, Қ.Т. Баймағанбетова. - Қостанай: ҚМПИ, 2016. - 54 бет
ISBN 978-601-7839-19-2
Бұл оқу-әдістемелік құралында Қазақстанның физикалық географиясы және Қазақстанның әлеуметтік және экономикалық географиясы курстарынан зертханалық сабақтар бойынша проблемалық тапсырмалар жинағы берілген. Мұнда географияны оқыту үдерісінде студенттерде білім мен іскерлік қалыптастыруға арналған географияны оқытудың интерактивті әдістемелері жеке тақырыптар түрінде қарастырылып, курстарды оқып-үйрену әдістемелері көрсетілген.
Оқу-әдістемелік құралы жоғары оқу орындары География мамандығы студенттеріне, оқытушыларға пайдалануға ұсынылады.
ӘОЖ 372.891 (075.8)
ББК 74.262.6я73
ISBN978-601-7839-19-2
(C) Қостанай мемлекеттік
педагогикалық институты, 2016
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1. Проблемалық оқыту технологиясын география курстары бойынша зертханалық сабақтарда қолдану әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...6
2. География курстары бойынша проблемалық жағдаят құрудың әдістемелік тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
3. География курстары бойынша проблемалық жағдаятты шешу кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
4. Қазақстанның физикалық географиясы пәнінен зертханалық сабақтарда проблемалық оқыту технологиясын қолдану ... ... ... ... ... ... ..21
5. Қазақстанның географиялық орны және зерттелу тарихы ... ... ... ... ... 22
6. Қазақстанның физикалық географиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... 24
7. Қазақстанның физикалық - географиялық аудандастырылуы ... ... ... ..28
8. Қазақстанның әлеуметтік және экономикалық географиясы пәнінен зертханалық сабақтарда проблемалық оқыту технологиясын қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
9. Қазақстанның экономикалық - географиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... 34
10. Қазақстан шаруашылығы мен өнеркәсіптері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .38
11. Қазақстанның көлік кешені ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
12.Қазақстанның әкімшілік-аумақтық бөлінуі.Қазақстанды экономикалық аудандастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
КІРІСПЕ
Еліміздегі әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге байланысты білім беру жүйесіне қойылған жаңа талаптарға сай болашақ педагогтардың белсенділік пен дербестік қабілеттерінің жетілуіне әсер ететін жаңа ақпаратты технологияны қолдану, оның әлемдік білім кеңістігіне енуіне жол ашуда.Болашақ маман жоғары оқу орны аудиториясында қалыптасады, одан болашақ түлектің біліктілік деңгейі анықталады.
Сондықтан жоғары мектеп педагогикасының күрделі де маңызды бір мәселесі студентті болашақ мамандығына оңтайландыру, кәсіптік біліктілігін дамыту, кәсіби бағдар берудің жаңа жүйесін жасау, іскер және құзіретті маман дайындау. Мұндай маман дайындау үшін білім беру үдерісін белсенділендіру, оқытудың жаңа формалары мен әдіс-тәсілдерін жетілдіру қажет. Оқу үдерісін белсенділендіру - берік те тиянақты білім берудің жолдарын қарастыру, студенттердің шығармашылық ойлауына, ізденуіне мүмкіндік жасау, оларды келешек мамандығына қызықтыра алу, оқу үдерісін ғылыми негізде ұйымдастыру және т.б. Жаңа инновациялық оқыту технологиясы кәсіптік қызметтің ерекше түрі болып табылады.
Қазақстан Республикасы жоғары оқу орындарында кредиттік оқыту жүйесі инновациялық орта ретінде қалыптасып келеді. Әлбетте, ол жаңа білім мазмұны мен инновациялық білім беру технологиялары мен әдістерді, яғни инновациялық ұйымдастыру-дидактикалық шарттарын қамтитын инновациялық білім беру жүйесін дамытуды талап етеді.
Қазіргі білім беру саласындағы оқытудың инновациялық технологияларын меңгермейінше, сауатты, әрі жан-жақты маман болу мүмкін емес. Сондай инновациялық технологиялардың бірі - проблемалық оқыту технологиясы.
Бүгінге дейін Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде қазіргі интерактивті оқыту әдістерін енгізіп, оларды педагогтар оқыту үдерісінде кеңінен қолданып жүр.Солардың бірі болып табылатын проблемалық оқыту технологиясын өз жұмысымызда жан - жақты зерттеп, әдістің артықшылықтары мен кемшіліктерін анықтауға бағыттадық.Зерттеу барысында проблемалық оқыту технологиясын география сабағында жан-жақты пайдалану үшін келесідей шектеулер (қиындықтар) мен проблемалар бар екеніне көз жеткіздік:
1. проблемалық оқыту технологиясы туралы арнайы әдебиеттердің жеткіліксіздігі;
2. жағдаятты құру әдістемесінің болмауы;
3. техникалық мүмкіндіктердің болмауы;
4. мұғалімдердің проблемалық оқыту әдісімен сабақ беру тәжірибесінің болмауы;
5. мұғалімнің дайындығына көп уақыттың кетуі.
Осындай кедергілерді жою мақсатында болашақ мамандарға, қазіргі мұғалімдер мен оқытушыларға көмекші оқу-әдістемелік құрал ретінде Қазақстанның физикалық географиясы мен Қазақстанның әлеуметтік және экономикалық географиясы пәндері бойынша проблемалық оқыту технологиясының әдістемесін ұсыну көзделді.
Жұмысты жан-жақты зерттеу барысында алға қойған мақсатымыз география бойынша проблемалық оқыту технологиясының әдістемесін, проблемалық тапсырмалар мен проблемалық жағдаяттар жинағын құрастыру және оны география курстарынан зертханалық сабақтарда пайдалану жолдарын ұсыну болды.
Проблемалық оқыту технологиясы негізінен экономикалық салаларды оқыту үрдісінде кеңінен қолданылып жүрген инновациялық әдістердің бірі. Бұл технология білім жүйесінде өткен ғасырдан бері қолданылып келе жатса да, география пәні бойынша проблемалық оқыту технологиясының толықтай әдістемесі дәлірек зерттеліп қарастырылмаған.
География сабағында жаңа технологияларды дұрыс әрі тиімді пайдалану үшін оның оқыту әдістемесі міндетті түрде қажет. Сондықтан, осындай қажеттілікті ескере отырып, жұмысты география курстарынан зертханалық сабақтар бойынша проблемалық оқыту технологиясының әдістемесін дайындау мен оны сабақта тиімді пайдалану жолдарына арнадық.
1. Проблемалық оқыту технологиясын география курстары бойынша зертханалық сабақтардақолдану әдістемесі
Қазіргі заманғы білім берудің басты мақсаты - мамандарды әлемді шығармашылық тұрғыдан өзгертудің әдістемесімен қаруландыру. Осы тұрғыдан алғанда ғылыми міндеттерді дәстүрлі емес әдістермен шешудің жолы ретінде проблемалық оқыту жүйесі ұсынылуы заңды құбылыс.
География курстарында проблемалық оқыту мәні проблемалық жағдаят туғызу мен оқушылардың оқу проблемасын дербес шешулері бойынша іс-әрекеттерін басқару болып табылатын оқыту түрі.
География курстары бойынша проблемалық оқытудың мақсаты - ғылымитаным нәтижелерін, білімдер жүйесін ғана меңгеріп қоймай, сонымен бірге бұл нәтижелерге жету жолының өзін де, процессін де меңгеру, оқушының таным дербестігін қалыптастырып, оның шығармашылық қабілеттерін дамыту.
Проблемалық оқыту - ойлауоперациялары логикасы (талдау, қорытындылау және тағы басқа) мен оқушылардың ізденіс әрекетінің заңдылықтарын (проблемалық жағдаят, танымдық қызығушылығының, қажетсінуінің және тағы басқа) ескере отырып жасалған оқу мен оқытудың бұрыннан мәлім тілдерін қолдану ережелерінің жаңа жүйесі. Сондықтан да көбінесе мектеп оқушыларының ойлау кабілеттерін дамытады және сенімдерін қалыптастыруды қамтамасыз етеді.
География курстары бойынша проблемалық оқытудың жаңа әдістері мен түрлеріне төмендегілерді жатқызуға болады: іскерлік ойындар, оқушылардың баяндамалары мен ақпараттық хабарлары, кері байланысты дәрістер, дәріс - диалог, тренинг, дөңгелек үстелдер, пікірталас, ұжымдық - танымдық оқу және тағы басқалар.
География курстарында проблемалық оқытудың ерекшелігі - мұнда мұғалім білімді дайын түрде баяндап бермейді, оқушылардың алдына проблемалық міндет қояды. Шешімді және шешу құралдарын оқушы өзі іздестіруі тиіс. Бұл технологиялық әдістегі ең маңызды мәселе - жаңабілім жаттау немесе есте сақтау үшін емес, проблеманы немесе бірнеше проблемаларды шешу үшін беріледі.
Проблемалық оқыту кезінде география сабақтарында жүретін психологиялық процестер механизмі төмендегідей: белгісіз, түсініксіз жаңа проблемамен жолыққан адамға таңғалу, дағдарыс пайда болады да "оның мәні неде?" деген сұрақ туындайды. Әрі қарай ойлау процесі белгілі схемамен жүреді, яғни - болжам тастау, оны негіздеу және тексеру. Содан соң студент не өз бетімен ойша іздестіру жүргізеді, немесе оқытушының көмегіне сүйенеді. Шығармашылық ойлаудың белсенділігі - проблеманы ұжымдық түрдегі шешу схемасы: "субъект - объект - субъект" қарым-қатынастарына түседі.
География сабақтарында проблемалықоқыту технологиясынқолданудың мақсаты:
білім, білік, дағдыға ие қылу;
өз бетімен әрекеттену әдістерін меңгерту;
танымдық және шығармашылық икемділікті дамыту.
Проблемалық оқыту әдістерінің география сабақтарындағыерекшелігі:
+ алдын ала белгіленбеген,кенеттен;
+ проблемалықмазмұндау;
+ эвристикалық;
+ проблемалықдемонстрация;
+ зерттеушілік
+ лабораториялықжұмыс;
+ проблемалықжан-жақты эксперимент;
+ мәселені проблемалықшешу;
+ проблемалықтапсырма;
+ проблемалықжағдай (ойын түрінде).
Атақты поляк педагогі В.Оконь түсіндірмелік және проблемалық оқыту сипаттамасын салыстыра қараған. Мұның негізінде көптеген тұжырымдар жасалды. Проблемалық оқыту ерекшеліктеріне тоқтала кетейік.
Проблемалықоқыту тұжырымықарастырады:
білімді меңгеру ішкі себептер негізінде пайда болған басқарылмайтынүрдіс;
бала дүниені тануда адамзат жүріпөткен жолмен жүреді:
бала материалды сезім мүшелері арқылы (көріп, тыңдап)қабылдапқанақоймайды,білімге дегенқажеттілігінқанағаттандыру мақсатында меңгереді;
оқытуда табысқа жетудіңшарттары;
оқу материалын түсіндіруде проблема туғызу;
баланыңбелсенділігі;
оқытудыңбалаөмірімен, ойынымен, еңбегімен байланысы.
Проблемалық оқытудың негізгі ерекшелігі - оқушының білетіні мен білмейтінінің арасында қайшылықтар пайда болады және проблеманы міндетті шешуге дайын тәсіл болмағандықтан, проблемалы жағдаят пайда болады, осыған орай, оқушының ізденушілік әрекеті мен ынтасы күшейе түседі.
Сонымен, ойлауға үйрету дегеніміз диалектикалық қарама-қайшылықты көре білуге, сол арқылы нақты шындықты тануға үйрету деген сөз.
Проблемалық оқытудың күшті жақтары:
оқушылардың логикалық ойлау қабілетін арттырады;
оқу еңбегіне қызығушылығын арттырады;
берік білімге, оқытудың жоғары нәтижесіне жеткізеді.
оларды өздігінен саналы жұмыс істеуге үйретеді.
Географиякурстары бойынша проблемалық оқытудың артықшылығы:студенттердіңзейіннің дамуына мүмкіншілік жасайды, байқампаздықты танытады, оқушының танымдық іскерлігін белсенді дамытады, жауаптылық, сыншылдық, өзін сынау, бастамашылдық және өзіне баға беру әрекетін дамытады. Бұдан басқа проблемалық оқыту білімнің тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Географиякурстары бойынша проблемалық оқытудың кемшілігі: оның оқу үдерісінде оқушыға қиындық туғызатындығы, соның арқасында шешу жолын ізденуге көп уақыттың кетуін жатқызуға болады. Сонымен қатар бағдарламаланған оқытуға қарағанда проблемалық оқытудың технологиясын құрастыру оқытушының шеберлігі мен көп уақытын талап етеді.
Тап осы жағдайлар проблемалық оқытуды кең қолдануға кедергі келтіреді. Бірақ, оған талпыну керек және әрбір шебер педагаг оны қолданады, өйткені проблемалық оқыту зерттеумен байланысты және осыған сәйкес дәстүрлі оқытудан ерекшеленеді. Себебі кез келген зерттеу - жаңа білім алу үрдісі, ал оқыту - белгілі білімдерді тарату үрдісі болып табылады.ал проблемалық оқыту зерттей отырып оқытуға, оқыта отырып зерттеуге үйретеді. Міне, тек осылай ғана шығармашылық тұлғаны қалыптастыруға болады.
Практиканы жалпылау және теориялық зерттеулердісараптау нәтижелері негізінде М.И.Махмутов проблемалық оқыту ұғымына мынадай анықтама береді: Проблемалық оқыту - бұл оқытудың дамытушы типі, онда оқушылардың дайын ғылым тұжырымдарын өзіндік іздеу қызметімен сәйкес келеді, ал қойылған әдістер жүйесі жорамалдау мақсаты мен проблемалық принциптерге қойылады; оқушылардың өзіндік танымын қалыптастыруда оқыту мен үйретудің өзара әрекетіне бағыттайды, оқу мен ойлау (шығармашылықты қоса есептегенде) мүмкіндіктерін игеру жолында ғылыми ұғымдар мен қызмет тәсілдерін тұрақтандыруда проблемалық жағдаяттар жүйесі айқындалады(Махмутов М.И. Проблемное обучение. М., 1975).
Проблемалық оқытудың негізгі идеясы (ойы) - негізінен оқушылардың оқу қызметінде танымдық оқу есептері мен тапсырмаларын құру. Проблемалық оқытудың негізгі қызметтері мен айрықша белгілерін М.И. Махмутов тұжырымдады. Ол оларды жалпы және арнаулы деп бөледі.
Проблемалық оқытудың жалпы қызметі:
+ оқушылармен білім жүйелері мен ақыл - ой әдістері мен практикалық қызметтерді игеруі;
+ оқушылардың өзіндік танымдық және шығармашылық ерекшеліктерін дамыту;
+ жан жақты және үйлесімді дамыған тұлғаны қалыптастыру.
Проблемалық оқытудың арнаулы қызметі:
білімді шығармашылық игеру дағдыларына тәрбиелеу (жекелеген шығармашылық әдістер немесе қисынды тәсілдерді қолдану);
білімді шығармашылық қолдану дағдыларына тәрбиелеу (жаңа жағдайларда игерілген білімді қолдану) және оқу мәселелерін шешуге үйрену;
шығармашылық тәжірибелерін жинақтау және қалыптастыру (ғылыми зерттеу әдістерін меңгеру, практикалық мәселелерді және көркемдік бейнелеу болмысын шешу);
білім, әлеуметтік, адамгершілік және танымдық қажеттіліктер әдіс тәсілдерін қалыптастыру.
География курстары бойынша проблемалық оқытудың өзіндік ерекшелігі, басты белгілерін төмендегі кесте арқылы тұжырымдауға болады.
1-кесте.
Географиядан проблемалық оқытудың белгілері
1. Білімді проблема қоя отырып түсіндіру.
2. Оқушыларды дербес іздену, зерттеу іс-әрекетіне кіргізу.
3.Зерттеу, іздендіру әдісі. Оқытудың нәтижелі өнімі.
Мұғалім сабақты проблема қоя отырып, түсіндіреді. Мұғалім мен оқушы іс-әрекеті проблеманы шешуге бағытталады. Оқышуларды іздендіруге жұмылдырады.
Мұғалім оқушылар алдына проблема қояды. Сабақ барысында өнімді тәсілдер арқылы оны шешуге жұмылдырады.
Оқушылар проблеманы шешу үшін болжам жасайды, дәлелдейді, салыс-тырады, қорытынды шығарады. Өз ізденістерімен мақсатқа жету үшін еңбектенеді.
Географиялық қарама-қайшылық ой-дамуының қозғаушы күші. Проблемалық оқыту оқытушы үшін әр түрлі деңгейдегі қиындықтар тудыруы мүмкін, қандай және қанша іс-әрекеттерді қою және проблеманы шешуді ол өзі жүзеге асыруына тәуелді. Сонымен проблемалық оқыту оқушының танымдық көкжиегін кеңейтеді, шығармашылық белсенділігін арттырады, білім игеру қарқынын тездетеді, қасиет сапасын жақсартады, жаңа тапсырмаларды орындау кезінде өз бетінше жұмыс істеуге үйретеді, оқуға деген ынта - ықыласын оятады.
Практика көрсеткеніндей проблемалық оқыту үрдісі оқушылардың зияткерлік қиындықтарының әр түрлі деңгейін, олардың танымдық белсенділігін тудырады: оқушылардың өзіндік танымы өте жоғары болуы мүмкін немесе мүлдем болмауы мүмкін.
Осымен байланысты проблемалық оқытудың түрлері мен деңгейлерін бөлу әрекеті толығымен түсінікті. М.И. Махмутов проблемалық оқыту түрлерін шығармашылықтың қазіргі түрлері бойынша айыра білу деп есептейді. Бөлінген негіздерге сәйкес ол проблемалық оқытудың үш түрін жіктейді:
1. Ғылыми шығармашылық - теориялық зерттеу, яғни, оқытудың жаңа ережелерін, заңдарын, дәлелдерін ашу және іздеу; проблемалық оқытудың осы түрі негізінде теориялық оқу мәселелерін қою мен оларды шешу жатады;
2. Практикалық шығармашылық - практикалық шешімдерді іздеу, яғни, белгілі білім және жаңа жағдаяттарды қолдану әдістері, құрастыру, өнертабыс; проблемалық оқытудың осы түрлері негізінде практикалық оқу мәселелерін қою мен оларды шешу жатады;
3. Көркем шығарма - шығармашылық бейнелеу, соның ішінде сурет, ойын, әуен және т.б. сияқтылар негізіндегі іс-әрекеттің көркем бейнесі.
Географиядан проблемалық оқытудың барлық түрлері білім алушылардың репродуктивті, продуктивті және шығармашылық қызметтерінің болуымен, мәлімет іздеу және мәселені шешумен сипатталады.
Оқыту үдерісі төмендегідей жағдайлармен қамтамасыз ететін болса эффективті болып есептеледі:
оқушылардың білім, білік және дағды көлемін кеңейту;
білімді тереңдету және орнықтыру, оқытудың жаңа деңгейі;
оқудың танымдық сұранысының жаңа деңгейі;
танымдық өзіндік жұмыс жасау қабілеті мен шығармашылық қабілетін қалыптастырудың жаңа деңгейі.
Проблемалық оқыту арқылы оқушыларды ғылыми зерттеу ізденісіне баулуда пәнаралық байланысқа негізделген шығармашылық жұмыстардың ұтымдылығын анықтауда, әсіресе, оқушылардың қабілеті, икемділігі, дарыны осындай жұмыстарда көрінеді. Шығармашылық жұмыстар оқушылардың өз беттерімен іздену, зерттеу, қорытынды жасау іс-әрекетіне түрткі жасай отырып, оларды ғылыми ізденіске жетелейді.
Проблемалық оқытудың оқушыларды географиялық ғылыми-зерттеу жұмысына баулудағы тиімділігін төмендегідей саралауға болады:
+ Оқушылар өздеріне беймәлім проблеманы шешуге жұмылады.
+ Іздену, зерттеу жұмыстарына төселеді.
+ Бұрынғы білімдерін жаңа мақсатқа пайдалана білу дағдылары дамиды.
+ Жаттандылықтан дайын білімді қайталап айтудан, өнімсіз еңбекпен сақтандырады, шығармашылық жұмыстарға белсендіреді.
+ Білімді өз ізденістерімен алуға жаттықтырады.
+ Өздерін- өздері оқыту, өзін-өзі тану үрдістері жүреді.
Оны негізге алған география сабақтарына төмендегідей талап қойылады:
* Сабақ мақсатын белгілеу, пайдаланылатын оқу жабдығы, әдіс-тәсілдер, оқу формаларын сұрыптауда проблемалық оқыту талаптары басшылыққа алынады.
* Мұғалім тақырыптың басты проблемасын тауып, қойылатын сұрақтарды реттейді.
* Берілетін білім проблемалық сұрақтарға негізделеді;
* Мұғалім проблема қоя отырып түсіндіреді.
Сабақтың әр кезеңдерінде оқушылардың дербес ізденісіне, өзіндік зерттеулеріне жағдай туғыза отырып, оларды проблемалық ситуацияны шешуге жетелейді.
2.География курстары бойынша проблемалық жағдаят құрудың әдістемелік тәсілдері
География курстары бойыншапроблемалық жағдаят проблемалық оқытудың басты элементі болып табылады. Сабақта проблемалық оқытуды ұйымдастыру проблемалық сұрақтар, тапсырмалар және жағдаяттар негізінде жүргізіледі.Проблема деп шешілуі оқушылардан білім алу үшін белгілі әрекеттерді талап егетін есептердің, тапсырмаларын, теориялық немесе тәжірибелік мәселелердің әртүрлілігін түсінуге болады.
География курстары бойыншапроблемалық жағдаят - ой қозғау көмегімен және оқушылардың танымдық сұранысы көмегімен жасалатын проблемалық оқытудың негізгі элементі, ойлау үдерісі белсендендіріледі.География курстары бойыншапроблемалық жағдаятты мұғалім белгілі бір әдіс-тәсілдер мен құралдар көмегімен арнайы құрастырады.
Географиядан проблемалық жағдаят құрудың әдістемелік тәсілдері:
+ тәжірибелік іс-әрекетте қарама-қайшылық тудыру;
+ бір сұраққа әр түрлі көзқарастарды баяндау;
+ оқушыларды қарама-қайшылыққа әкелу және оның шешу тәсілдерін табуды өздеріне ұсыну;
+ топқа мәселені жан-жақты ұстанымда қарастыруды ұсыну;
+ оқушыларға салыстыру, қамту, жағдаяттан қорытынды шығару, деректерді сәйкестендіру жұмыстарын жасауға түрткі болу;
+ қамтуға, негіздеуге, нақтылауға, ойлауға, талқылауға бағытталған нақты сұрақтар қою;
+ проблемалық теориялық және практикалық тапсырмалар ұсыну;
+ проблемалық міндеттер қою, мысалға, жеткіліксіз, артық немесе әдейі қате берілген деректер, сұрақтар қоюдағы белгісіздік, мәселені шешудегі уақыттың шектеулігі.
География сабақтарында проблемалық оқытуды ұйымдастыру барысында оқытудың дәстүрлі әдістерінен бас тартуға болмайды. Қағида бойынша әр түрлі әдістер қолданылады. Тақырыпқа және ақпараттың күрделілік деңгейіне байланысты түрліше әдістер қолданылады:репродуктивті, түсіндірмелі-иллюстративті, іздеу, эксперименттік, және т.б.
Географияда проблемалық жағдаяттың келесідей типтері ажыратылады.
Бірінші типтінегізіненжалпылама және кеңінен тараған деп есептеуге болады: оқушылар мәселенің шешу тәсілдерін білмейтін жағдайда проблемалық жағдаятты туындату, оқу немесе өмірдегі жағдаятпен жаңа деректерге түсінік беру.
Екінші типжаңа практикалық жағдайда оқушылардың бұрын меңгерген білімдерін қолдану қажеттілігі туындаған кезде пайда болады.
Үшінші тип проблемалық жағдаят мәселені шешу жолының теориялық жағынан мүмкін, ал осы таңдап алынған тәсіл практикалық жағынан жүзеге асыруда мүмкін емес болып, қарама - қайшылық болған жағдайда жеңіл қалыптасады.
Төртінші тип оқу тапсырмасын орындауда тәжірибе жүзінде нәтижеге жетіп, ал соған теориялық негіздеме жасауда оқушылардың білімдерінің жетіспеуі арасында пайда болған қарама - қайшылықтың әсерінен проблемалық жағдаяттың туындауы.
Географияданпроблемалық жағдаятты құрудың бірнеше негізгі тәсілдерін көрсетуге болады:
1. Оқушыларды құбылысқа, дерекке, олардың арасындағы сәйкессіздікке теориялық түсіндірме жасауға ынталандыру. Бұл оқушылардың ізденушілік әрекетіне әкеледі.
2. Мектепте, үйде, т.б. орындарда оқушылардың практикалық тапсырмаларды орындау барысында туындаған оқу және өмірдегі жағдаяттарды қолдану.
3. Тапсырмаларды құбылысты түсіндіруге немесе оларды іс жүзінде қолдану жолдарын іздеуге бағыттау.
4. Гипотеза, қорытынды шығару және оларды тексеру.
5. Оқушыларды проблемалық жағдаят нәтижесінде салыстыруға, деректерді, құбылыстарды сәйкестендіруге ынталандыру.
6. Пәнаралық байланысты ұйымдастыру. Көбінесе оқу пәнінің материалы проблемалық жағдаят құруды қамтамасыз етпейді, сондай жағдайда оқытылатын материалмен байланысы бар басқа пәннің деректерін қолдануға тура келеді.
7. Тапсырмаларды өңдеу, сұрақтарды қайта құру.
Бұдан басқа географиялық жағдаяттың көптеген типтері де бар, оларды төмендегідей бөлуге болады:
1. Проблемалық жағдаят. Проблемалық жағдаяттарда мәселе алдын ала анықталады және оқушылар мұндай жағдаятпен жұмыс жасамаған жағдайда ғана қолданылады. Проблемалық жағдаяттың нәтижесі басты мәселені анықтау және құрастыру болып табылады.
2. Жобалық жағдаят. Жобалық жағдаят үшін нәтиже ретінде жағдаятта туындаған мәселені жеңу бойынша жасалатын әрекеттер бағдарламасы болады.
3. Сипаттау жағдаяты. Біріншіден бұл жағдаятта нақты жағдаят сипатталады да шешім талап етілмейді. Бастысы, мұндай жағдаятпен жұмыс барысында не жасау керек - бұл берілген шешімнің артықшылықтары мен кемшіліктерін сипаттау болып табылады. Ол оқушылардың теориялық түсініктерін жеңілдетеді.
4. Ашық жағдаят. Мұндай жағдаятта нақты сұрақтар болмайды. Оқушылар жұмысының маңызды бөлігі анализ алдында тұрған мәселені құрастыру және олардың шешу жолдарын анықтау болып табылады.
5. Жүйелі жағдаят. Бұл жағдаятта өмірдегі шынайы жағдаят беріледі - жағдаяттың физикалық және экономикалық жүйесі сипатталады.
6. Айсберг - жағдаяттары. Оқушыларда жеткілікті ақпарат болмайды. Олар мәселені шешу үшін өздері мәліметті табу және білу керек.
7. Сериялық жағдаят. Бірнеше аяқталмаған жағдаяттардан тұрады, келесі жағдаят алдыңғысының жалғасы болып келеді.
8. Классикалық (Гарвардтық) жағдаят.
9. Тактикалық және стратегиялық жағдаяттар.
10. Микро: - мини: - жалпы жағдаяттар.
Жағдаят шынайы өмірден алынған, өз алдынан шынайы оқиғаны сипаттап қоймай, сонымен қатар бірегей ақпараттық кешенді, жағдайды түсінуге көмектесетін мысал. Географиядан жақсы жағдаят келесі талаптарға сай болу керек:
oo нақты қойылған мақсатқа сәйкес болу;
oo сәйкесінше күрделілік деңгейінің болуы;
oo экономикалық өмірдің бірнеше аспектілерін көрнекілендіру;
oo тез ескірмеу;
oo бүгінгі күні өзекті болу;
oo әр түрлі жағдайларды суреттеу;
oo талдау, ойлауды дамыту;
oo дисскусияны туындату;
oo бірнеше шешім болу.
Жағдаят әдісі оқушылардың дайындығын, өз бетінше жұмыс жасау дағдысының болуын талап етеді; оқушылардың дайындығының болмауы, олардың мотивациясының дамымауы жағдаятты терең ашпай, жеңіл-желпі пайымдауға әкеледі.
Жағдаяттар әр түрлі формада берілуі мүмкін: бір бетте бірнеше сөйлемнен көптеген бетке дейін. Алайда, үлкен көлемді жағдаяттар шағын жағдаяттармен салыстырғанда оқушыларға қиындықтар тудырады, әсіресе жағдаятпен алғаш жұмыс жасағанда кедергілер келтіреді. Жағдаят бір өндірістің (ұйымның, т.б.) бір ғана жағдайын сипаттауы мүмкін немесе ұйымның (өндірістің, табиғи құбылыстың,т.б.) көп жылғы даму тарихын сипаттауы мүмкін.
Жағдаятты ұсынудың белгілі бір шарты жоқ. Жағдаяттар баспа түрінде немесе электрондық нұсқада (презентация слайдында) берілуі мүмкін, алайда мәтінге фотосурет, диаграмма, кестелер енгізілсе, оқушылар үшін қызықтырақ болады. Баспа түріндегі ақпаратпен немесе электрондық нұсқадағы ақпаратпен жұмыс жасап, талдаған аудио немесе видео нұсқада берілген ақпаратпен салыстырғанда жеңілірек болады. Соңғы уақытта жағдаятты мультимедиа арқылы ұсыну кеңінен қолданылып жүр. Жағдаятты мультимедиа арқылы ұсыну мүмкіндіктері жоғарыда айтылған қиындықтарды болдырмауға көмектеседі және оның мәтіндік ақпаратпен бірге интерактивтік бейне көрсететін артықшылығы да бар.
Сюжеттің болуына байланысты жағдаяттар сюжетті және сюжетсіз болып екіге бөлінеді. Сюжетті жағдаяттар негізінен болып жатқан оқиға туралы баяндалатын сюжеттен тұрады. Сюжетсіз жағдаяттар аты айтып тұрғандай, сюжетті жасырады, себебі сюжеттің айқын мазмұны жағдаяттың шешімін айтарлықтай деңгейде ашып қояды. Олардың сыртқы белгісі жағдаятты болжауға, сюжетті қалпына келтіруге көмек беретін статистикалық материалдар, есептеулер, көрсеткіштер жиынтығынан тұрады.
Жағдаят болуы керек:
+ қызықты, қарапайым және түсінікті тілмен жазылу керек;
+ драматизм мен проблемалық жағдай арасында айырмашылық болу керек; мәселенің жүрегін айқын анықтау қажет;
+ тиімді жақтарымен бірге теріс жақтарын да көрсету керек;
+ оқушылардың жас ерекшеліктеріне, білім деңгейіне сәйкес келу керек, қажетті және жеткілікті ақпарат болу қажет.
3. География курстары бойынша проблемалық жағдаятты шешу кезеңдері
Географиядан проблемалық тапсырмалар мен сұрақтарды шешу жолын жеңілдету үшін білім алушыларға мәселені шешу кезеңдерін ұсынуға болады.
I этап. Мәселені ұғыну, қарама-қайшылықты ашу. Бұл кезеңде келесідей әрекеттерді орындау қажет:
:: Сұрақты мұқият оқу;
:: Сұрақтың шартын және талабын табу;
:: Шартында не берілгенін және не талап етілетінін анықтау;
:: Бұл объекті немесе құбылысты білетініңізді еске түсіру, оны қандай себеп-салдарлық байланыс түсіндіреді;
:: Бұрын меңгерген білім мен жаңа ақпаратты сәйкестендіру;
:: Осындай сәйкестендіру негізінде сұрақта жасырынған қарама-қайшылықты анықтау.
II этап. Мәселені қалыптастыру. Бұл кезеңде объект немесе құбылыстың туындау себептері туралы болжамдар айтылады, гипотезаны оймен тұжырымдайды.
III этап. Гипотеза дәлелдемесі.
:: Жаңа сұрақ қойылады;
:: Гипотеза нәтижесінде сұраққа жауап береді;
:: Мүмкіндігінше жауапты тексереді.
IV этап.Жалпы қорытынды.Бұл кезеңде сұрақтарға жауап беру керек:
:: Қандай жаңа білім алдыңыздар;
:: Бұл объект немесе құбылыс екенін түсіндіретін себеп-салдарлық байланыстар туралы жаңа не білдіңіздер.
Жоғарыда көрсетілгендерді кесте түрінде қамтуға болады.
2-кесте.
Мәселені шешу сілтемесі.
Кезең атауы
Кезең мәні
Оқу жұмыстарының тәсілі
1. Мәселені ұғыну, қарама-қайшылықты ашу.
Проблемалық сұрақтағы жасырын қарама - қайшылықты табу.
Себеп - салдарлық байланысты орнату, ондағы үйлеспеушілікті табу.
2. Гипотеза құру.
Жауап іздеудің негізгі бағытын гипотеза көмегімен белгілеу.
Гипотеза құрастыру.
3. Гипотеза дәлелдемесі.
Гипотезада айтылған болжамдарды дәлелдеу немесе жоққа шығару.
Гипотезаны негіздеу.
4. Жалпы қорытынды.
Бұрын тұжырымдалған себеп-салдарлық байланыстарды жаңа мазмұнмен толықтыру.
Себеп - салдарлық байланыстарды орнату.
Шынайы мәселе екі белгіге ие: ол оқушылар үшін жекелеймаңызды және білім алушылардан қажетті мәліметтерді жинау, оның шешу жолдарын іздеу жұмыстарын талап етеді, ең маңыздысы іс - әрекеттің табылған шешіммен сәйкесуі болып есептеледі.
Мұғалімнің қызметі қатысушылардың іс - әрекетін бағыттау, оларға көмек беру, алайда нақты көрсеткіштерді бермеу болып табылады. Мәселенің шешімін таппай қиындықтар туған жағдайда мұғалімге жаңа сұрақтар қою, қосымша тапсырмалар беру ұсынылады.
Сұрақтар қою алдында тұрған проблеманы шешуге түрткі жасайды. Проблема берілетін білімнің негізінде жатады, сондықтан оны дөп тауып, шешімін іздеудің өнімді әдіс-тәсілінен ізденгенде ғана оқушылардың зерттеушілік қабілетін дамытуға болады. Проблемалық тапсырмалардың ерекшелігі оқулықта берілген білімді толықтыру, айтылмаған ұғымдарды оқушылардың өзіне іздетіп, тапқызуында жатыр. Сондай-ақ, олар проблеманы әр түрлі іздену, зерттеу іс-әрекеттері арқылы шешеді.
Табысқа жету - проблемаларды шеше білу. Себебі ғылыми-ізденіс тақырыптары проблемадан туындайды. Яғни әр түрлі білім саласында жауабы әлі де шешімін таппаған, өзекті мәселелер баршылық. Жауабы дайын, не оқулық, не оқытушы түсінігіндегі білімді қайталап орындататын, студенттерді қызықтырмайтын тапсырмалардай емес, бұнда олар өзінше бір жаңалық ашуға ұмтылады.
Жағдаят әдісінің негізгі қызметі - талдаушы жолмен шешілмейтін қиын мәселелерді шешуге үйрету. Кейс оқушыларды белсендіреді, оқушыларды шынайы мәселемен жалғыз қалдырып, талдаушы және коммуникативтік қабілетін дамытады.
Жағдаятәдісі материалды қарапайым баяндау алдында айқын артықшылыққа ие. Алайда, жағдаяттар барлық сабақтың орнын басады деуге болмайды. Америкалық оқытушылардың пікірінше барлық уақытты нақты тапсырмаларды шешуге арнауға болмайды, себебі ұқсас мәселелерді шешуде ойлары бір типті болып қиындық тудырады, оқушылар шешімін табу кезінде материалды жан−жақты қамтудың жоғарғы деңгейіне көтерілуге мүмкіндіктері болмай қалады.
Жағдаяттардың дәстүрлі сабақтардағы қарапайым тапсырмалардан айырмашылықтары болады. Дәстүрлі сабақтардағы тапсырмалар оқушыларға жеке бір теория, әдістерді, принциптерді қолдану мен оқуға мүмкіндік беретін материал болып келеді. Жағдаят көмегімен оқыту оқушыларға әр түрлі дағдыларды игеруге көмектеседі. Қарапайым тапсырмаларда ережеге сәйкес бір шешім және сол шешімге әкелетін бір жолы болады. Жағдаяттарда бірнеше шешім және сондай шешімдерге әкелетін бірнеше балама жолдары болады.
Жағдаятәдісінің артықшылықтарына төмендегілерді жатқызуға болады:
проблемалық оқыту принциптерін қолдану - шынайы мәселелерді шешу дағдыларына ие болу, топтардың бір проблемалық жолда жұмыс жасау мүмкіндігі, сонымен қатар проблемалық оқу үрдісі негізінен терминдерді жаттап, мазмұнын айтып беруге қарағанда шынайы өмір жағдаяттарына бейімделген, терминдерді білу және түсінуді ғана талап етпейді, сондай−ақ оларды алдын ала тұжырымдап, мәселені шешудің ойша сызбасын құрып, өз пікірін жинақтап тиянақтайды;
топта жұмыс жасау дағдысына ие болу;
қарапайым жалпылау дағдыларын өңдеу;
презентациялау дағдысына ие болу;
пікірталас дағдысына ие болу, сұақ құрастыра білу, жауаптарын нақты жинақтау.
Жағдаяттарды шешуді 5 кезеңмен жүргізу ұсынылады:
Бірінші кезең - жағдаятпен, оның ерекшеліктерімен танысу.
Екінші кезең - басты проблеманы (негізгі проблемаларды) бөліп көрсету, оған тура әсер етуші факторларды айқындау.
Үшінші кезең - кіріспе сөйлем немесе миға шабуыл.
Төртінші кезең - сол немесе басқа шешімді қабылдау бірізділігін талдау.
Бесінші кезең - жағдаятты шешу - бір немесе бірнеше нұсқалар ұсыну, туындауы мүмкін мәселені көрсету, оларды болдырмау механизмдері және шешу.
Жағдаят анализі арнайы, сондай - ақ жан - жақты болуы мүмкін. Арнайы анализ нақты сұраққа немесе мәселеге негізделуі керек. Жан - жақты анализ жағдаяттың басты сұрақтарын терең қарастыруға негізделеді.
Проблемалық оқыту технологиясын сабақта қолдану теория мен практика арасын бөлуді азайтады, сонымен қатар оқушылардың төмендегідей қабілеттері ашылады:
+ жағдаятты бағалау;
+ басты ақпаратты таңдап алу және жүйелеу;
+ сұрақтарды, сөйлемдерді дұрыс құрастыра алу;
+ пікірлерін, мүмкіндіктерін анықтау;
+ жағдаяттың даму жолын болжау;
+ басқа мәліметтермен байланыстыру;
+ белгісіз жағдайда шешім қабылдау;
+ Сынай білу;
+ Сынға түсіністікпен қарау.
Проблемалық оқытудың жағдаятәдісімен жасалатын жұмыстың басты ерекшеліктерінің бірі пәнаралық байланыстың кең сипатына ие болуы болып табылады. Берілген жағдаяттың оқу тапсырмаларынан айырмашылығы бір ғана дұрыс шешім қабылдау үшін қолдануға қажетті нақты көрсетілген деректер жинағы болмайды. Сонымен қатар, жағдаятқұрылымында жауап беруге қажетті бірқатар сұрақтар да берілмейді. Бұның орнына оқушыға берілген жағдаятты ойша түйіндеп, мәселені және сұрақтарды өзі туындатуға тура келеді. Осылай, өзіндік даму мен көшбасшылықты, туындаған әр түрлі көптеген сұрақтар арасынан бір бағытқа келу біліктілігін қамтамасыз етеді. Нақты жағдаятты қолдану әдісі белсенді ойлауды қалыптастырады, топпен жұмыс және аналитикалық ойлау дағдысын кеңейтуге мүмкіндік береді. Туындаған сұрақтарды дұрыс шешу үшін жан жақты қарастырып, басқа пәндерден алған білімдерін де пайдаланады. Сондықтан да пәнаралық байланысы кең болып табылады.
Пікірталас проблемалық оқыту әдісінде маңызды орын алады. Оны оқушылар айтарлықтай деңгейде есейіп, өз бетінше ой түйіндеп, пікірін тиянақтай алатын, өз көзқарасын жүйелеп, дәлелдей алатын жағдайда қолданған дұрыс.
Пікірталас үрдісінде шағын топтардың әрқайсысы жағдаятты шешудің өз нұсқасын ұсынады, басқа топтың оқушылары қойған сұрақтарға жауап береді және өз ойларын нақтылайды, баяндауларын аяқтағаннан кейін бағасын береді немесе басқа топтар ұсынған шешім нұсқаларына пікірлерін білдіреді.
Жағдаятталдау тәртібі келесідей болу қажет:
1. Басты мәселені табу;
2. Осы мәселеге әсер етуші барлық факторларды анықтау;
3. Негізгі және қосымша факторларды бөлу;
4. Балама шешу жолдарын қарастыру;
5. Дәлірек келетін шешімді таңдау.
Жағдаяттыталқылау кезінде ең алдымен бірнеше сұрақтар мен басты мәселені анықтау қажет. Бастысы, келесілерді түсіну керек: берілген деректердің қайсысы шешім қабылдау үшін маңызды, ал қандай деректерді алып тастау керек. Мәселелер мен міндеттерді ажыратып алып, бөліп қарауға әдіс таңдау қажет. Егер талдау басты сұрақтарды дәлірек зерттеуді қажет етсе, онда жағдаят жан - жақты қарастырылады. Кейде тек белгілі бір мәселеге ғана көңіл бөлуді қажет етеді.
Топта пікірталас кезінде келесі тәртіптерге назар аудару қажет:
1. Топ талқылауға берілген уақытты білу керек;
2. Оқушылар бірін - бірі келіспесе де тыңдау керек;
3. Пікірталаста 1-2 оқушы ғана қатыспау керек;
4. Әрбір оқушы пікірталасқа қатысу керек, сұрақтар талқылауды бағыттауға көмектеседі.
Жағдаятты талқылау және талдау кезіндегі пікірталасты ұйымдастыруда миға шабуыл деп аталатын идеялар генерациясы әдісін қолдану ерекше орын алады. Миға шабуыл әдісін өткен ғасырдың 30-шы жылдарында А.Осборн мәселені шешудегі топтық әдіс ретінде ұсынған болатын. ХХ ғасырдың аяғында бұл әдіс білім беру жүйесінде тәжірибеде айрықша қолданылып, өзіндік әдіс ретінде ғана емес, сонымен қатар оқыту үрдісін одан әрі жетілдіру мақсатында да кеңінен пайдаланылуы белгілі болды. Миға шабуыл әдісі оқыту үрдісінде оқушылардың шығармашылық белсенділігін дамытудың маңызды құралы болып табылады.
Миға шабуыл үш фазадан тұрады:
Бірінші фаза психологиялық жағынан емін - еркін болу, қысылмай әрекет ету, тұйықтықтан бас тартумен сипатталады; оқушының өз пікірі авторлықты жоғалтып, жалпының пікірі болып саналғанда өзара сенімділік және қолайлы психологиялық жағдай қалыптасады. Бұл фазаның негізгі міндеті − көңілі жайланып сабырлы болу және қысылмай емін−еркін болу.
Екінші фаза - бұл шабуылдың өзі; бұл фазаның міндеті - идеялар тасқынын туындату; миға шабуыл бұл фазада келесідей принциптер бойынша жүзеге асады:
* идея бар, - айтамын, идея жоқ, - үндемей қалмаймын;
* ең адуынды ассоциация мадақталады, ынталандырады, идея неғұрлым қисынсыз болса, соғұрлым жақсы;
* ұсынылған идеялар саны неғұрлым көп болу керек;
* айтылған идеяларды өзара алмасуға және ыңғайы келсе үйлестіруге, сонымен қатар өзгертуге және жақсы ой туындатуға рұқсат етіледі;
* сын айтылмайды, кез келген ойды теріс болса да еш қорықпай айта беруге болады, сын сөзді, сөйлеуді жоғалтады;
* оқушылардың статусының, білім деңгейінің ешқандай маңызы жоқ; бұл нағыз демократия;
* баяндау уақыты - 1-2 минуттан аспау керек.
Үшінші фаза төмендегідей тәртіппен мәселені шешу жолдарын іздеу мақсатында идеялардың шығармашылық анализімен сипатталады:
барлық пікірді ешқайсысын алып тастамай талдау;
жүйеде идея орын табу және идея астарынан жүйені табу;
бар ойды қажетсіз үлкейтпеу керек;
алынған нәтиженің үйлесімділігін бұзбау керек;
жаңаша көру, жаңаша елестету керек.
Жалпы, проблемалық оқытудың жағдаятәдісі келесідей жағдайларға мүмкіндік беретініне педагогтар сенімді:
Белгісіз жағдайда дұрыс шешім қабылдауға;
Шешім қабылдау алгоритмін дайындауға;
Жағдаятты зерттеу дағдыларын игеруге;
Әрекет ету жоспарын құруға;
Алған теориялық білімдерін практикада қолдануға;
Басқа оқушылардың көзқарасын есепке алуға.
Бастысы, бұл әдіс жағдаятты талдау біліктілігін дамытуға, ұысынылған балама тәсілдерді бағалауға мүмкіндік береді, практикалық тапсырмаларды шешу дағдысын күшейтеді.
4. Қазақстанның физикалық географиясы пәні бойынша зертханалық сабақтарға арналған проблемалық тапсырмалар
Қазақстанның физикалық географиясы - қоршаған ортадағы табиғаттың құрамдас бөліктерін зерттейтін, оны іс жүзінде пайдалану жолдарын көрсететін ғылым.Қазақстанның физикалық географиясы - бірнеше курстарды яғни, жалпы жертану, картография, геология, биогеографияны біріктіретін пән. Бұл курстардың жүйесі болашақ мұғалімнің дүниетанымын қалыптастырады, сондай-ақ біртұтас материалдық жүйе ретінде табиғатқа, яғни, қоғамның дамуымен өзара әрекеттес және үздіксіз даму үстіндегі өзара байланысты және өзара әрекеттесетін процестер мен құбылыстар кешеніне деген көзқарасын бекітеді.
Бұл курсты оқу барысында студенттерде табиғи-территориялық кешен туралы, белгілі бір аймақтың географиялық қабығының даму заңдылығы туралы білім қалыптасады; аймақтың климатына әсер етуші факторларды анықтап және олардың өзара байланысын ашуға, аймақтың географиялық орнына сәйкес климаттық жағдайының ерекшеліктерін анықтауға үйренеді.
Студенттер курс нәтижесінде білуі қажет:
:: Қазақстанның физикалық географиялық орналасуын және оның табиғат жағдайына, шаруашылығына қалай әсер ететінін;
:: Аймақтың жер бедерінің әркелкі болу себебін, геологиялық-тектоникалық құрылымын физикалық картамен сәйкестендіріп, байланыс орната білу;
:: Қазақстанның климаттық ерекшеліктерін, оның өзгеру себептерін дәлелдей білу;
:: Еліміздің ішкі суларының таралу заңдылығын, олардың өзіндік су режимінің ерекшеліктерін түсіндіре білу;
:: Жазықтарда және тауларда топырақ жамылғысының, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің таралу заңдылықтарын, өзгерісін басқа табиғи компоненттермен байланыстыра отырып талдау жасай білу;
:: Қазақстан табиғатының шаруашылықта қолданылуына баға беру;
:: Физикалық-географиялық аудандастыру бойынша тоғыз аймақтың номенклатурасын білу, олардың өзіне тән ландшафтысын, табиғи ерекшеліктерін, сипаттай білу.
Курстың мазмұнын нәтижелі меңгеру үшін студенттердің өзіндік жұмысы орындалатын зертханалық сабақтарда түсіндіру, дәлелдеу, талдау, сәйкестендіру, байланыс орнату үшін интерактивті әдістерді жиі әрі көбірек пайдаланған дұрыс. Сондай әдістердің бірі - проблемалық оқыту технологиясы.
Проблемалық оқыту студенттерді дербес ізденіске, зерттеу жұмыстарына баулуда, бейтаныс, белгілі емес проблемаларды өз беттерінше шешуде өте ұтымды болып келеді.
Проблеманы шешу проблемалық сұрақ-тапсырмаларға байланысты жүретін үрдіс. Проблемалық сұрақ-тапсырмалардың өзі студенттерді ғылыми-ізденіс, зерттеушілік іс-әрекеттерге баулиды. Себебі ол оқушылардың белсенді дербес еңбегі, шығармашылық ізденісіне негізделеді.
Проблемалық оқытудың студенттерді іздендіру, зерттеу еңбегіне баулудағы шешуі қиынға түспейтін дербес іс-әрекеттерге жетелейтін проблемалық сұрақтарға жауап іздетуді бастапқы курстардан бастаған жөн. Физикалық географияның әр тақырыбында оқушыларды ғылыми ізденіске жетелейтін проблемалар баршылық. Проблеманы шешу үшін ең алдымен өзіндік салыстырулар, өзіндік дәлелдеу жасауға баулу керек.
Проблема шешуге бағытталған тапсырмаларды Қазақстанның физикалық географиясы пәнінен жүйелі түрде жүргізу арқылы студенттердің ғылыми ізденіс қабілетін дамытуға түрткі жасау - ұтымдытәсіл болып табылады. Бұл курстарда жұмыстарды күрделендіре түскен дұрыс. Студенттер үшін проблема, жауабын табуға іздендіретін сауал берілсе, проблеманы шешу үшін оқытушы оның әдіс-тәсілдерін, жолдарын көрсетіп, жетелеп отыруы керек. Ең алдымен теориялық білімді қайталатып, оқулыққа үңілдіріп, сонан кейін ғана тапсырманы орындауға жұмылдыру нәтиже бермек.
Бұл тарауда Қазақстанның физикалық географиясы пәнінен жүргізілетінзертханалық жұмыстарда жоспарланған әрбір тақырып бойынша қолдануға болатын проблемалық тапсырмалар, проблемалық жағдаяттар жиынтығы ұсынылған.
5. Қазақстанның географиялық орны және зерттелу тарихы
Тақырып. Қазақстанның географиялық орны. Сағаттық белдеулер.
Жұмыстың мақсаты: Қазақстанның географиялық орнын, аумағы мен шекарасын анықтай білу, атласпен, картамен жұмыс жасау қабілетін арттыру. Сонымен қатар, еліміздің батыстан шығысқа қарай созылып жатқанына байланысты екенін ескере отырып, уақытты,сағаттық белдеулерді есептеу жүйесін үйрену.Қазақстанның жер көлемі мен физикалық географиялық орны мемлекеттің табиғат жағдайына, шаруашылығына, экономикалық және саяси дамуына әсерін анықтау.
Қажетті құралдар:Қазақстанның физикалық картасы, атлас, Евразия материгінің саяси картасы.
№1 тапсырма.Қазақстан солтүстік жарты шарда ұлан-байтақ Еуразия материгінің ішкі бөлігінде, қоңыржай континенттік белдеуде жатыр. Жалпы территориясының ауданы жағынан ТМД елдері ішінде Ресейден кейінгі екінші орында, ал дүние жүзінде тоғызыншы орында. Қазақстанның жер көлемінің ауқымдылығы және физикалық географиялық орны мемлекеттің табиғат жағдайына, шаруашылығына, экономикалық және саяси дамуына қандай әсерін тигізеді?
№2 тапсырма.Қазақстан жері Атлант мұхитынан және оның теңіздерінен 2000-3000 км, Тынық мұхитынан 4000-5000 км, Солтүстік Мұзды мұхитынан 1800-2000 км қашықтықта жатыр. Қазақстанның мұхитқа тікелей шыға алмауы мемлекеттің экономикасының қарқынды дамуына кедергі жасай ма? Егер де мұхитқа тікелей шығар жол болса, қазір еліміз қандай жағдайда болар еді?
№3 тапсырма.Қостанай облысы Қазақстан Республикасының солтүстік және солтүстік - батыс бөлігінде мередиан бойымен солтүстіктен оңтүстікке қарай созылып орналасқан. Қостанай облысының географиялық орныныңаймақтың шаруашылығына ықпалы қандай?
№4 тапсырма.Астана қаласынан сағат 06:00-де Нью-Йоркке бағыт алған ұшақ Астанауақытымен 14:00-де ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ахметова Э.Б., Баймағанбетова К.Т.
ГЕОГРАФИЯ САБАҚТАРЫНДАҒЫ
ПРОБЛЕМАЛЫҚ ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
Оқу-әдістемелік құрал
Қостанай 2016
ӘОЖ 372.891 (075.8)
ББК 74.262.6я73
А 94
Пікір берушілер:
Аяпбекова А.Е. г.ғ.к., Тұран-Астана университеті, Туризм және сервис кафедрасының доценті
Өтегенова Б.М. п.ғ.к., доцент, ҚМПИ, педагогика кафедрасының меңгерушісі
Ахметова Э.Б., Баймағанбетова Қ.Т.
А 94 География сабақтарындағы проблемалық оқыту технологиясы: оқу әдістемелік құралы Э.Б. Ахметова, Қ.Т. Баймағанбетова. - Қостанай: ҚМПИ, 2016. - 54 бет
ISBN 978-601-7839-19-2
Бұл оқу-әдістемелік құралында Қазақстанның физикалық географиясы және Қазақстанның әлеуметтік және экономикалық географиясы курстарынан зертханалық сабақтар бойынша проблемалық тапсырмалар жинағы берілген. Мұнда географияны оқыту үдерісінде студенттерде білім мен іскерлік қалыптастыруға арналған географияны оқытудың интерактивті әдістемелері жеке тақырыптар түрінде қарастырылып, курстарды оқып-үйрену әдістемелері көрсетілген.
Оқу-әдістемелік құралы жоғары оқу орындары География мамандығы студенттеріне, оқытушыларға пайдалануға ұсынылады.
ӘОЖ 372.891 (075.8)
ББК 74.262.6я73
ISBN978-601-7839-19-2
(C) Қостанай мемлекеттік
педагогикалық институты, 2016
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1. Проблемалық оқыту технологиясын география курстары бойынша зертханалық сабақтарда қолдану әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...6
2. География курстары бойынша проблемалық жағдаят құрудың әдістемелік тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
3. География курстары бойынша проблемалық жағдаятты шешу кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
4. Қазақстанның физикалық географиясы пәнінен зертханалық сабақтарда проблемалық оқыту технологиясын қолдану ... ... ... ... ... ... ..21
5. Қазақстанның географиялық орны және зерттелу тарихы ... ... ... ... ... 22
6. Қазақстанның физикалық географиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... 24
7. Қазақстанның физикалық - географиялық аудандастырылуы ... ... ... ..28
8. Қазақстанның әлеуметтік және экономикалық географиясы пәнінен зертханалық сабақтарда проблемалық оқыту технологиясын қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
9. Қазақстанның экономикалық - географиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... 34
10. Қазақстан шаруашылығы мен өнеркәсіптері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .38
11. Қазақстанның көлік кешені ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
12.Қазақстанның әкімшілік-аумақтық бөлінуі.Қазақстанды экономикалық аудандастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
КІРІСПЕ
Еліміздегі әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге байланысты білім беру жүйесіне қойылған жаңа талаптарға сай болашақ педагогтардың белсенділік пен дербестік қабілеттерінің жетілуіне әсер ететін жаңа ақпаратты технологияны қолдану, оның әлемдік білім кеңістігіне енуіне жол ашуда.Болашақ маман жоғары оқу орны аудиториясында қалыптасады, одан болашақ түлектің біліктілік деңгейі анықталады.
Сондықтан жоғары мектеп педагогикасының күрделі де маңызды бір мәселесі студентті болашақ мамандығына оңтайландыру, кәсіптік біліктілігін дамыту, кәсіби бағдар берудің жаңа жүйесін жасау, іскер және құзіретті маман дайындау. Мұндай маман дайындау үшін білім беру үдерісін белсенділендіру, оқытудың жаңа формалары мен әдіс-тәсілдерін жетілдіру қажет. Оқу үдерісін белсенділендіру - берік те тиянақты білім берудің жолдарын қарастыру, студенттердің шығармашылық ойлауына, ізденуіне мүмкіндік жасау, оларды келешек мамандығына қызықтыра алу, оқу үдерісін ғылыми негізде ұйымдастыру және т.б. Жаңа инновациялық оқыту технологиясы кәсіптік қызметтің ерекше түрі болып табылады.
Қазақстан Республикасы жоғары оқу орындарында кредиттік оқыту жүйесі инновациялық орта ретінде қалыптасып келеді. Әлбетте, ол жаңа білім мазмұны мен инновациялық білім беру технологиялары мен әдістерді, яғни инновациялық ұйымдастыру-дидактикалық шарттарын қамтитын инновациялық білім беру жүйесін дамытуды талап етеді.
Қазіргі білім беру саласындағы оқытудың инновациялық технологияларын меңгермейінше, сауатты, әрі жан-жақты маман болу мүмкін емес. Сондай инновациялық технологиялардың бірі - проблемалық оқыту технологиясы.
Бүгінге дейін Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде қазіргі интерактивті оқыту әдістерін енгізіп, оларды педагогтар оқыту үдерісінде кеңінен қолданып жүр.Солардың бірі болып табылатын проблемалық оқыту технологиясын өз жұмысымызда жан - жақты зерттеп, әдістің артықшылықтары мен кемшіліктерін анықтауға бағыттадық.Зерттеу барысында проблемалық оқыту технологиясын география сабағында жан-жақты пайдалану үшін келесідей шектеулер (қиындықтар) мен проблемалар бар екеніне көз жеткіздік:
1. проблемалық оқыту технологиясы туралы арнайы әдебиеттердің жеткіліксіздігі;
2. жағдаятты құру әдістемесінің болмауы;
3. техникалық мүмкіндіктердің болмауы;
4. мұғалімдердің проблемалық оқыту әдісімен сабақ беру тәжірибесінің болмауы;
5. мұғалімнің дайындығына көп уақыттың кетуі.
Осындай кедергілерді жою мақсатында болашақ мамандарға, қазіргі мұғалімдер мен оқытушыларға көмекші оқу-әдістемелік құрал ретінде Қазақстанның физикалық географиясы мен Қазақстанның әлеуметтік және экономикалық географиясы пәндері бойынша проблемалық оқыту технологиясының әдістемесін ұсыну көзделді.
Жұмысты жан-жақты зерттеу барысында алға қойған мақсатымыз география бойынша проблемалық оқыту технологиясының әдістемесін, проблемалық тапсырмалар мен проблемалық жағдаяттар жинағын құрастыру және оны география курстарынан зертханалық сабақтарда пайдалану жолдарын ұсыну болды.
Проблемалық оқыту технологиясы негізінен экономикалық салаларды оқыту үрдісінде кеңінен қолданылып жүрген инновациялық әдістердің бірі. Бұл технология білім жүйесінде өткен ғасырдан бері қолданылып келе жатса да, география пәні бойынша проблемалық оқыту технологиясының толықтай әдістемесі дәлірек зерттеліп қарастырылмаған.
География сабағында жаңа технологияларды дұрыс әрі тиімді пайдалану үшін оның оқыту әдістемесі міндетті түрде қажет. Сондықтан, осындай қажеттілікті ескере отырып, жұмысты география курстарынан зертханалық сабақтар бойынша проблемалық оқыту технологиясының әдістемесін дайындау мен оны сабақта тиімді пайдалану жолдарына арнадық.
1. Проблемалық оқыту технологиясын география курстары бойынша зертханалық сабақтардақолдану әдістемесі
Қазіргі заманғы білім берудің басты мақсаты - мамандарды әлемді шығармашылық тұрғыдан өзгертудің әдістемесімен қаруландыру. Осы тұрғыдан алғанда ғылыми міндеттерді дәстүрлі емес әдістермен шешудің жолы ретінде проблемалық оқыту жүйесі ұсынылуы заңды құбылыс.
География курстарында проблемалық оқыту мәні проблемалық жағдаят туғызу мен оқушылардың оқу проблемасын дербес шешулері бойынша іс-әрекеттерін басқару болып табылатын оқыту түрі.
География курстары бойынша проблемалық оқытудың мақсаты - ғылымитаным нәтижелерін, білімдер жүйесін ғана меңгеріп қоймай, сонымен бірге бұл нәтижелерге жету жолының өзін де, процессін де меңгеру, оқушының таным дербестігін қалыптастырып, оның шығармашылық қабілеттерін дамыту.
Проблемалық оқыту - ойлауоперациялары логикасы (талдау, қорытындылау және тағы басқа) мен оқушылардың ізденіс әрекетінің заңдылықтарын (проблемалық жағдаят, танымдық қызығушылығының, қажетсінуінің және тағы басқа) ескере отырып жасалған оқу мен оқытудың бұрыннан мәлім тілдерін қолдану ережелерінің жаңа жүйесі. Сондықтан да көбінесе мектеп оқушыларының ойлау кабілеттерін дамытады және сенімдерін қалыптастыруды қамтамасыз етеді.
География курстары бойынша проблемалық оқытудың жаңа әдістері мен түрлеріне төмендегілерді жатқызуға болады: іскерлік ойындар, оқушылардың баяндамалары мен ақпараттық хабарлары, кері байланысты дәрістер, дәріс - диалог, тренинг, дөңгелек үстелдер, пікірталас, ұжымдық - танымдық оқу және тағы басқалар.
География курстарында проблемалық оқытудың ерекшелігі - мұнда мұғалім білімді дайын түрде баяндап бермейді, оқушылардың алдына проблемалық міндет қояды. Шешімді және шешу құралдарын оқушы өзі іздестіруі тиіс. Бұл технологиялық әдістегі ең маңызды мәселе - жаңабілім жаттау немесе есте сақтау үшін емес, проблеманы немесе бірнеше проблемаларды шешу үшін беріледі.
Проблемалық оқыту кезінде география сабақтарында жүретін психологиялық процестер механизмі төмендегідей: белгісіз, түсініксіз жаңа проблемамен жолыққан адамға таңғалу, дағдарыс пайда болады да "оның мәні неде?" деген сұрақ туындайды. Әрі қарай ойлау процесі белгілі схемамен жүреді, яғни - болжам тастау, оны негіздеу және тексеру. Содан соң студент не өз бетімен ойша іздестіру жүргізеді, немесе оқытушының көмегіне сүйенеді. Шығармашылық ойлаудың белсенділігі - проблеманы ұжымдық түрдегі шешу схемасы: "субъект - объект - субъект" қарым-қатынастарына түседі.
География сабақтарында проблемалықоқыту технологиясынқолданудың мақсаты:
білім, білік, дағдыға ие қылу;
өз бетімен әрекеттену әдістерін меңгерту;
танымдық және шығармашылық икемділікті дамыту.
Проблемалық оқыту әдістерінің география сабақтарындағыерекшелігі:
+ алдын ала белгіленбеген,кенеттен;
+ проблемалықмазмұндау;
+ эвристикалық;
+ проблемалықдемонстрация;
+ зерттеушілік
+ лабораториялықжұмыс;
+ проблемалықжан-жақты эксперимент;
+ мәселені проблемалықшешу;
+ проблемалықтапсырма;
+ проблемалықжағдай (ойын түрінде).
Атақты поляк педагогі В.Оконь түсіндірмелік және проблемалық оқыту сипаттамасын салыстыра қараған. Мұның негізінде көптеген тұжырымдар жасалды. Проблемалық оқыту ерекшеліктеріне тоқтала кетейік.
Проблемалықоқыту тұжырымықарастырады:
білімді меңгеру ішкі себептер негізінде пайда болған басқарылмайтынүрдіс;
бала дүниені тануда адамзат жүріпөткен жолмен жүреді:
бала материалды сезім мүшелері арқылы (көріп, тыңдап)қабылдапқанақоймайды,білімге дегенқажеттілігінқанағаттандыру мақсатында меңгереді;
оқытуда табысқа жетудіңшарттары;
оқу материалын түсіндіруде проблема туғызу;
баланыңбелсенділігі;
оқытудыңбалаөмірімен, ойынымен, еңбегімен байланысы.
Проблемалық оқытудың негізгі ерекшелігі - оқушының білетіні мен білмейтінінің арасында қайшылықтар пайда болады және проблеманы міндетті шешуге дайын тәсіл болмағандықтан, проблемалы жағдаят пайда болады, осыған орай, оқушының ізденушілік әрекеті мен ынтасы күшейе түседі.
Сонымен, ойлауға үйрету дегеніміз диалектикалық қарама-қайшылықты көре білуге, сол арқылы нақты шындықты тануға үйрету деген сөз.
Проблемалық оқытудың күшті жақтары:
оқушылардың логикалық ойлау қабілетін арттырады;
оқу еңбегіне қызығушылығын арттырады;
берік білімге, оқытудың жоғары нәтижесіне жеткізеді.
оларды өздігінен саналы жұмыс істеуге үйретеді.
Географиякурстары бойынша проблемалық оқытудың артықшылығы:студенттердіңзейіннің дамуына мүмкіншілік жасайды, байқампаздықты танытады, оқушының танымдық іскерлігін белсенді дамытады, жауаптылық, сыншылдық, өзін сынау, бастамашылдық және өзіне баға беру әрекетін дамытады. Бұдан басқа проблемалық оқыту білімнің тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Географиякурстары бойынша проблемалық оқытудың кемшілігі: оның оқу үдерісінде оқушыға қиындық туғызатындығы, соның арқасында шешу жолын ізденуге көп уақыттың кетуін жатқызуға болады. Сонымен қатар бағдарламаланған оқытуға қарағанда проблемалық оқытудың технологиясын құрастыру оқытушының шеберлігі мен көп уақытын талап етеді.
Тап осы жағдайлар проблемалық оқытуды кең қолдануға кедергі келтіреді. Бірақ, оған талпыну керек және әрбір шебер педагаг оны қолданады, өйткені проблемалық оқыту зерттеумен байланысты және осыған сәйкес дәстүрлі оқытудан ерекшеленеді. Себебі кез келген зерттеу - жаңа білім алу үрдісі, ал оқыту - белгілі білімдерді тарату үрдісі болып табылады.ал проблемалық оқыту зерттей отырып оқытуға, оқыта отырып зерттеуге үйретеді. Міне, тек осылай ғана шығармашылық тұлғаны қалыптастыруға болады.
Практиканы жалпылау және теориялық зерттеулердісараптау нәтижелері негізінде М.И.Махмутов проблемалық оқыту ұғымына мынадай анықтама береді: Проблемалық оқыту - бұл оқытудың дамытушы типі, онда оқушылардың дайын ғылым тұжырымдарын өзіндік іздеу қызметімен сәйкес келеді, ал қойылған әдістер жүйесі жорамалдау мақсаты мен проблемалық принциптерге қойылады; оқушылардың өзіндік танымын қалыптастыруда оқыту мен үйретудің өзара әрекетіне бағыттайды, оқу мен ойлау (шығармашылықты қоса есептегенде) мүмкіндіктерін игеру жолында ғылыми ұғымдар мен қызмет тәсілдерін тұрақтандыруда проблемалық жағдаяттар жүйесі айқындалады(Махмутов М.И. Проблемное обучение. М., 1975).
Проблемалық оқытудың негізгі идеясы (ойы) - негізінен оқушылардың оқу қызметінде танымдық оқу есептері мен тапсырмаларын құру. Проблемалық оқытудың негізгі қызметтері мен айрықша белгілерін М.И. Махмутов тұжырымдады. Ол оларды жалпы және арнаулы деп бөледі.
Проблемалық оқытудың жалпы қызметі:
+ оқушылармен білім жүйелері мен ақыл - ой әдістері мен практикалық қызметтерді игеруі;
+ оқушылардың өзіндік танымдық және шығармашылық ерекшеліктерін дамыту;
+ жан жақты және үйлесімді дамыған тұлғаны қалыптастыру.
Проблемалық оқытудың арнаулы қызметі:
білімді шығармашылық игеру дағдыларына тәрбиелеу (жекелеген шығармашылық әдістер немесе қисынды тәсілдерді қолдану);
білімді шығармашылық қолдану дағдыларына тәрбиелеу (жаңа жағдайларда игерілген білімді қолдану) және оқу мәселелерін шешуге үйрену;
шығармашылық тәжірибелерін жинақтау және қалыптастыру (ғылыми зерттеу әдістерін меңгеру, практикалық мәселелерді және көркемдік бейнелеу болмысын шешу);
білім, әлеуметтік, адамгершілік және танымдық қажеттіліктер әдіс тәсілдерін қалыптастыру.
География курстары бойынша проблемалық оқытудың өзіндік ерекшелігі, басты белгілерін төмендегі кесте арқылы тұжырымдауға болады.
1-кесте.
Географиядан проблемалық оқытудың белгілері
1. Білімді проблема қоя отырып түсіндіру.
2. Оқушыларды дербес іздену, зерттеу іс-әрекетіне кіргізу.
3.Зерттеу, іздендіру әдісі. Оқытудың нәтижелі өнімі.
Мұғалім сабақты проблема қоя отырып, түсіндіреді. Мұғалім мен оқушы іс-әрекеті проблеманы шешуге бағытталады. Оқышуларды іздендіруге жұмылдырады.
Мұғалім оқушылар алдына проблема қояды. Сабақ барысында өнімді тәсілдер арқылы оны шешуге жұмылдырады.
Оқушылар проблеманы шешу үшін болжам жасайды, дәлелдейді, салыс-тырады, қорытынды шығарады. Өз ізденістерімен мақсатқа жету үшін еңбектенеді.
Географиялық қарама-қайшылық ой-дамуының қозғаушы күші. Проблемалық оқыту оқытушы үшін әр түрлі деңгейдегі қиындықтар тудыруы мүмкін, қандай және қанша іс-әрекеттерді қою және проблеманы шешуді ол өзі жүзеге асыруына тәуелді. Сонымен проблемалық оқыту оқушының танымдық көкжиегін кеңейтеді, шығармашылық белсенділігін арттырады, білім игеру қарқынын тездетеді, қасиет сапасын жақсартады, жаңа тапсырмаларды орындау кезінде өз бетінше жұмыс істеуге үйретеді, оқуға деген ынта - ықыласын оятады.
Практика көрсеткеніндей проблемалық оқыту үрдісі оқушылардың зияткерлік қиындықтарының әр түрлі деңгейін, олардың танымдық белсенділігін тудырады: оқушылардың өзіндік танымы өте жоғары болуы мүмкін немесе мүлдем болмауы мүмкін.
Осымен байланысты проблемалық оқытудың түрлері мен деңгейлерін бөлу әрекеті толығымен түсінікті. М.И. Махмутов проблемалық оқыту түрлерін шығармашылықтың қазіргі түрлері бойынша айыра білу деп есептейді. Бөлінген негіздерге сәйкес ол проблемалық оқытудың үш түрін жіктейді:
1. Ғылыми шығармашылық - теориялық зерттеу, яғни, оқытудың жаңа ережелерін, заңдарын, дәлелдерін ашу және іздеу; проблемалық оқытудың осы түрі негізінде теориялық оқу мәселелерін қою мен оларды шешу жатады;
2. Практикалық шығармашылық - практикалық шешімдерді іздеу, яғни, белгілі білім және жаңа жағдаяттарды қолдану әдістері, құрастыру, өнертабыс; проблемалық оқытудың осы түрлері негізінде практикалық оқу мәселелерін қою мен оларды шешу жатады;
3. Көркем шығарма - шығармашылық бейнелеу, соның ішінде сурет, ойын, әуен және т.б. сияқтылар негізіндегі іс-әрекеттің көркем бейнесі.
Географиядан проблемалық оқытудың барлық түрлері білім алушылардың репродуктивті, продуктивті және шығармашылық қызметтерінің болуымен, мәлімет іздеу және мәселені шешумен сипатталады.
Оқыту үдерісі төмендегідей жағдайлармен қамтамасыз ететін болса эффективті болып есептеледі:
оқушылардың білім, білік және дағды көлемін кеңейту;
білімді тереңдету және орнықтыру, оқытудың жаңа деңгейі;
оқудың танымдық сұранысының жаңа деңгейі;
танымдық өзіндік жұмыс жасау қабілеті мен шығармашылық қабілетін қалыптастырудың жаңа деңгейі.
Проблемалық оқыту арқылы оқушыларды ғылыми зерттеу ізденісіне баулуда пәнаралық байланысқа негізделген шығармашылық жұмыстардың ұтымдылығын анықтауда, әсіресе, оқушылардың қабілеті, икемділігі, дарыны осындай жұмыстарда көрінеді. Шығармашылық жұмыстар оқушылардың өз беттерімен іздену, зерттеу, қорытынды жасау іс-әрекетіне түрткі жасай отырып, оларды ғылыми ізденіске жетелейді.
Проблемалық оқытудың оқушыларды географиялық ғылыми-зерттеу жұмысына баулудағы тиімділігін төмендегідей саралауға болады:
+ Оқушылар өздеріне беймәлім проблеманы шешуге жұмылады.
+ Іздену, зерттеу жұмыстарына төселеді.
+ Бұрынғы білімдерін жаңа мақсатқа пайдалана білу дағдылары дамиды.
+ Жаттандылықтан дайын білімді қайталап айтудан, өнімсіз еңбекпен сақтандырады, шығармашылық жұмыстарға белсендіреді.
+ Білімді өз ізденістерімен алуға жаттықтырады.
+ Өздерін- өздері оқыту, өзін-өзі тану үрдістері жүреді.
Оны негізге алған география сабақтарына төмендегідей талап қойылады:
* Сабақ мақсатын белгілеу, пайдаланылатын оқу жабдығы, әдіс-тәсілдер, оқу формаларын сұрыптауда проблемалық оқыту талаптары басшылыққа алынады.
* Мұғалім тақырыптың басты проблемасын тауып, қойылатын сұрақтарды реттейді.
* Берілетін білім проблемалық сұрақтарға негізделеді;
* Мұғалім проблема қоя отырып түсіндіреді.
Сабақтың әр кезеңдерінде оқушылардың дербес ізденісіне, өзіндік зерттеулеріне жағдай туғыза отырып, оларды проблемалық ситуацияны шешуге жетелейді.
2.География курстары бойынша проблемалық жағдаят құрудың әдістемелік тәсілдері
География курстары бойыншапроблемалық жағдаят проблемалық оқытудың басты элементі болып табылады. Сабақта проблемалық оқытуды ұйымдастыру проблемалық сұрақтар, тапсырмалар және жағдаяттар негізінде жүргізіледі.Проблема деп шешілуі оқушылардан білім алу үшін белгілі әрекеттерді талап егетін есептердің, тапсырмаларын, теориялық немесе тәжірибелік мәселелердің әртүрлілігін түсінуге болады.
География курстары бойыншапроблемалық жағдаят - ой қозғау көмегімен және оқушылардың танымдық сұранысы көмегімен жасалатын проблемалық оқытудың негізгі элементі, ойлау үдерісі белсендендіріледі.География курстары бойыншапроблемалық жағдаятты мұғалім белгілі бір әдіс-тәсілдер мен құралдар көмегімен арнайы құрастырады.
Географиядан проблемалық жағдаят құрудың әдістемелік тәсілдері:
+ тәжірибелік іс-әрекетте қарама-қайшылық тудыру;
+ бір сұраққа әр түрлі көзқарастарды баяндау;
+ оқушыларды қарама-қайшылыққа әкелу және оның шешу тәсілдерін табуды өздеріне ұсыну;
+ топқа мәселені жан-жақты ұстанымда қарастыруды ұсыну;
+ оқушыларға салыстыру, қамту, жағдаяттан қорытынды шығару, деректерді сәйкестендіру жұмыстарын жасауға түрткі болу;
+ қамтуға, негіздеуге, нақтылауға, ойлауға, талқылауға бағытталған нақты сұрақтар қою;
+ проблемалық теориялық және практикалық тапсырмалар ұсыну;
+ проблемалық міндеттер қою, мысалға, жеткіліксіз, артық немесе әдейі қате берілген деректер, сұрақтар қоюдағы белгісіздік, мәселені шешудегі уақыттың шектеулігі.
География сабақтарында проблемалық оқытуды ұйымдастыру барысында оқытудың дәстүрлі әдістерінен бас тартуға болмайды. Қағида бойынша әр түрлі әдістер қолданылады. Тақырыпқа және ақпараттың күрделілік деңгейіне байланысты түрліше әдістер қолданылады:репродуктивті, түсіндірмелі-иллюстративті, іздеу, эксперименттік, және т.б.
Географияда проблемалық жағдаяттың келесідей типтері ажыратылады.
Бірінші типтінегізіненжалпылама және кеңінен тараған деп есептеуге болады: оқушылар мәселенің шешу тәсілдерін білмейтін жағдайда проблемалық жағдаятты туындату, оқу немесе өмірдегі жағдаятпен жаңа деректерге түсінік беру.
Екінші типжаңа практикалық жағдайда оқушылардың бұрын меңгерген білімдерін қолдану қажеттілігі туындаған кезде пайда болады.
Үшінші тип проблемалық жағдаят мәселені шешу жолының теориялық жағынан мүмкін, ал осы таңдап алынған тәсіл практикалық жағынан жүзеге асыруда мүмкін емес болып, қарама - қайшылық болған жағдайда жеңіл қалыптасады.
Төртінші тип оқу тапсырмасын орындауда тәжірибе жүзінде нәтижеге жетіп, ал соған теориялық негіздеме жасауда оқушылардың білімдерінің жетіспеуі арасында пайда болған қарама - қайшылықтың әсерінен проблемалық жағдаяттың туындауы.
Географияданпроблемалық жағдаятты құрудың бірнеше негізгі тәсілдерін көрсетуге болады:
1. Оқушыларды құбылысқа, дерекке, олардың арасындағы сәйкессіздікке теориялық түсіндірме жасауға ынталандыру. Бұл оқушылардың ізденушілік әрекетіне әкеледі.
2. Мектепте, үйде, т.б. орындарда оқушылардың практикалық тапсырмаларды орындау барысында туындаған оқу және өмірдегі жағдаяттарды қолдану.
3. Тапсырмаларды құбылысты түсіндіруге немесе оларды іс жүзінде қолдану жолдарын іздеуге бағыттау.
4. Гипотеза, қорытынды шығару және оларды тексеру.
5. Оқушыларды проблемалық жағдаят нәтижесінде салыстыруға, деректерді, құбылыстарды сәйкестендіруге ынталандыру.
6. Пәнаралық байланысты ұйымдастыру. Көбінесе оқу пәнінің материалы проблемалық жағдаят құруды қамтамасыз етпейді, сондай жағдайда оқытылатын материалмен байланысы бар басқа пәннің деректерін қолдануға тура келеді.
7. Тапсырмаларды өңдеу, сұрақтарды қайта құру.
Бұдан басқа географиялық жағдаяттың көптеген типтері де бар, оларды төмендегідей бөлуге болады:
1. Проблемалық жағдаят. Проблемалық жағдаяттарда мәселе алдын ала анықталады және оқушылар мұндай жағдаятпен жұмыс жасамаған жағдайда ғана қолданылады. Проблемалық жағдаяттың нәтижесі басты мәселені анықтау және құрастыру болып табылады.
2. Жобалық жағдаят. Жобалық жағдаят үшін нәтиже ретінде жағдаятта туындаған мәселені жеңу бойынша жасалатын әрекеттер бағдарламасы болады.
3. Сипаттау жағдаяты. Біріншіден бұл жағдаятта нақты жағдаят сипатталады да шешім талап етілмейді. Бастысы, мұндай жағдаятпен жұмыс барысында не жасау керек - бұл берілген шешімнің артықшылықтары мен кемшіліктерін сипаттау болып табылады. Ол оқушылардың теориялық түсініктерін жеңілдетеді.
4. Ашық жағдаят. Мұндай жағдаятта нақты сұрақтар болмайды. Оқушылар жұмысының маңызды бөлігі анализ алдында тұрған мәселені құрастыру және олардың шешу жолдарын анықтау болып табылады.
5. Жүйелі жағдаят. Бұл жағдаятта өмірдегі шынайы жағдаят беріледі - жағдаяттың физикалық және экономикалық жүйесі сипатталады.
6. Айсберг - жағдаяттары. Оқушыларда жеткілікті ақпарат болмайды. Олар мәселені шешу үшін өздері мәліметті табу және білу керек.
7. Сериялық жағдаят. Бірнеше аяқталмаған жағдаяттардан тұрады, келесі жағдаят алдыңғысының жалғасы болып келеді.
8. Классикалық (Гарвардтық) жағдаят.
9. Тактикалық және стратегиялық жағдаяттар.
10. Микро: - мини: - жалпы жағдаяттар.
Жағдаят шынайы өмірден алынған, өз алдынан шынайы оқиғаны сипаттап қоймай, сонымен қатар бірегей ақпараттық кешенді, жағдайды түсінуге көмектесетін мысал. Географиядан жақсы жағдаят келесі талаптарға сай болу керек:
oo нақты қойылған мақсатқа сәйкес болу;
oo сәйкесінше күрделілік деңгейінің болуы;
oo экономикалық өмірдің бірнеше аспектілерін көрнекілендіру;
oo тез ескірмеу;
oo бүгінгі күні өзекті болу;
oo әр түрлі жағдайларды суреттеу;
oo талдау, ойлауды дамыту;
oo дисскусияны туындату;
oo бірнеше шешім болу.
Жағдаят әдісі оқушылардың дайындығын, өз бетінше жұмыс жасау дағдысының болуын талап етеді; оқушылардың дайындығының болмауы, олардың мотивациясының дамымауы жағдаятты терең ашпай, жеңіл-желпі пайымдауға әкеледі.
Жағдаяттар әр түрлі формада берілуі мүмкін: бір бетте бірнеше сөйлемнен көптеген бетке дейін. Алайда, үлкен көлемді жағдаяттар шағын жағдаяттармен салыстырғанда оқушыларға қиындықтар тудырады, әсіресе жағдаятпен алғаш жұмыс жасағанда кедергілер келтіреді. Жағдаят бір өндірістің (ұйымның, т.б.) бір ғана жағдайын сипаттауы мүмкін немесе ұйымның (өндірістің, табиғи құбылыстың,т.б.) көп жылғы даму тарихын сипаттауы мүмкін.
Жағдаятты ұсынудың белгілі бір шарты жоқ. Жағдаяттар баспа түрінде немесе электрондық нұсқада (презентация слайдында) берілуі мүмкін, алайда мәтінге фотосурет, диаграмма, кестелер енгізілсе, оқушылар үшін қызықтырақ болады. Баспа түріндегі ақпаратпен немесе электрондық нұсқадағы ақпаратпен жұмыс жасап, талдаған аудио немесе видео нұсқада берілген ақпаратпен салыстырғанда жеңілірек болады. Соңғы уақытта жағдаятты мультимедиа арқылы ұсыну кеңінен қолданылып жүр. Жағдаятты мультимедиа арқылы ұсыну мүмкіндіктері жоғарыда айтылған қиындықтарды болдырмауға көмектеседі және оның мәтіндік ақпаратпен бірге интерактивтік бейне көрсететін артықшылығы да бар.
Сюжеттің болуына байланысты жағдаяттар сюжетті және сюжетсіз болып екіге бөлінеді. Сюжетті жағдаяттар негізінен болып жатқан оқиға туралы баяндалатын сюжеттен тұрады. Сюжетсіз жағдаяттар аты айтып тұрғандай, сюжетті жасырады, себебі сюжеттің айқын мазмұны жағдаяттың шешімін айтарлықтай деңгейде ашып қояды. Олардың сыртқы белгісі жағдаятты болжауға, сюжетті қалпына келтіруге көмек беретін статистикалық материалдар, есептеулер, көрсеткіштер жиынтығынан тұрады.
Жағдаят болуы керек:
+ қызықты, қарапайым және түсінікті тілмен жазылу керек;
+ драматизм мен проблемалық жағдай арасында айырмашылық болу керек; мәселенің жүрегін айқын анықтау қажет;
+ тиімді жақтарымен бірге теріс жақтарын да көрсету керек;
+ оқушылардың жас ерекшеліктеріне, білім деңгейіне сәйкес келу керек, қажетті және жеткілікті ақпарат болу қажет.
3. География курстары бойынша проблемалық жағдаятты шешу кезеңдері
Географиядан проблемалық тапсырмалар мен сұрақтарды шешу жолын жеңілдету үшін білім алушыларға мәселені шешу кезеңдерін ұсынуға болады.
I этап. Мәселені ұғыну, қарама-қайшылықты ашу. Бұл кезеңде келесідей әрекеттерді орындау қажет:
:: Сұрақты мұқият оқу;
:: Сұрақтың шартын және талабын табу;
:: Шартында не берілгенін және не талап етілетінін анықтау;
:: Бұл объекті немесе құбылысты білетініңізді еске түсіру, оны қандай себеп-салдарлық байланыс түсіндіреді;
:: Бұрын меңгерген білім мен жаңа ақпаратты сәйкестендіру;
:: Осындай сәйкестендіру негізінде сұрақта жасырынған қарама-қайшылықты анықтау.
II этап. Мәселені қалыптастыру. Бұл кезеңде объект немесе құбылыстың туындау себептері туралы болжамдар айтылады, гипотезаны оймен тұжырымдайды.
III этап. Гипотеза дәлелдемесі.
:: Жаңа сұрақ қойылады;
:: Гипотеза нәтижесінде сұраққа жауап береді;
:: Мүмкіндігінше жауапты тексереді.
IV этап.Жалпы қорытынды.Бұл кезеңде сұрақтарға жауап беру керек:
:: Қандай жаңа білім алдыңыздар;
:: Бұл объект немесе құбылыс екенін түсіндіретін себеп-салдарлық байланыстар туралы жаңа не білдіңіздер.
Жоғарыда көрсетілгендерді кесте түрінде қамтуға болады.
2-кесте.
Мәселені шешу сілтемесі.
Кезең атауы
Кезең мәні
Оқу жұмыстарының тәсілі
1. Мәселені ұғыну, қарама-қайшылықты ашу.
Проблемалық сұрақтағы жасырын қарама - қайшылықты табу.
Себеп - салдарлық байланысты орнату, ондағы үйлеспеушілікті табу.
2. Гипотеза құру.
Жауап іздеудің негізгі бағытын гипотеза көмегімен белгілеу.
Гипотеза құрастыру.
3. Гипотеза дәлелдемесі.
Гипотезада айтылған болжамдарды дәлелдеу немесе жоққа шығару.
Гипотезаны негіздеу.
4. Жалпы қорытынды.
Бұрын тұжырымдалған себеп-салдарлық байланыстарды жаңа мазмұнмен толықтыру.
Себеп - салдарлық байланыстарды орнату.
Шынайы мәселе екі белгіге ие: ол оқушылар үшін жекелеймаңызды және білім алушылардан қажетті мәліметтерді жинау, оның шешу жолдарын іздеу жұмыстарын талап етеді, ең маңыздысы іс - әрекеттің табылған шешіммен сәйкесуі болып есептеледі.
Мұғалімнің қызметі қатысушылардың іс - әрекетін бағыттау, оларға көмек беру, алайда нақты көрсеткіштерді бермеу болып табылады. Мәселенің шешімін таппай қиындықтар туған жағдайда мұғалімге жаңа сұрақтар қою, қосымша тапсырмалар беру ұсынылады.
Сұрақтар қою алдында тұрған проблеманы шешуге түрткі жасайды. Проблема берілетін білімнің негізінде жатады, сондықтан оны дөп тауып, шешімін іздеудің өнімді әдіс-тәсілінен ізденгенде ғана оқушылардың зерттеушілік қабілетін дамытуға болады. Проблемалық тапсырмалардың ерекшелігі оқулықта берілген білімді толықтыру, айтылмаған ұғымдарды оқушылардың өзіне іздетіп, тапқызуында жатыр. Сондай-ақ, олар проблеманы әр түрлі іздену, зерттеу іс-әрекеттері арқылы шешеді.
Табысқа жету - проблемаларды шеше білу. Себебі ғылыми-ізденіс тақырыптары проблемадан туындайды. Яғни әр түрлі білім саласында жауабы әлі де шешімін таппаған, өзекті мәселелер баршылық. Жауабы дайын, не оқулық, не оқытушы түсінігіндегі білімді қайталап орындататын, студенттерді қызықтырмайтын тапсырмалардай емес, бұнда олар өзінше бір жаңалық ашуға ұмтылады.
Жағдаят әдісінің негізгі қызметі - талдаушы жолмен шешілмейтін қиын мәселелерді шешуге үйрету. Кейс оқушыларды белсендіреді, оқушыларды шынайы мәселемен жалғыз қалдырып, талдаушы және коммуникативтік қабілетін дамытады.
Жағдаятәдісі материалды қарапайым баяндау алдында айқын артықшылыққа ие. Алайда, жағдаяттар барлық сабақтың орнын басады деуге болмайды. Америкалық оқытушылардың пікірінше барлық уақытты нақты тапсырмаларды шешуге арнауға болмайды, себебі ұқсас мәселелерді шешуде ойлары бір типті болып қиындық тудырады, оқушылар шешімін табу кезінде материалды жан−жақты қамтудың жоғарғы деңгейіне көтерілуге мүмкіндіктері болмай қалады.
Жағдаяттардың дәстүрлі сабақтардағы қарапайым тапсырмалардан айырмашылықтары болады. Дәстүрлі сабақтардағы тапсырмалар оқушыларға жеке бір теория, әдістерді, принциптерді қолдану мен оқуға мүмкіндік беретін материал болып келеді. Жағдаят көмегімен оқыту оқушыларға әр түрлі дағдыларды игеруге көмектеседі. Қарапайым тапсырмаларда ережеге сәйкес бір шешім және сол шешімге әкелетін бір жолы болады. Жағдаяттарда бірнеше шешім және сондай шешімдерге әкелетін бірнеше балама жолдары болады.
Жағдаятәдісінің артықшылықтарына төмендегілерді жатқызуға болады:
проблемалық оқыту принциптерін қолдану - шынайы мәселелерді шешу дағдыларына ие болу, топтардың бір проблемалық жолда жұмыс жасау мүмкіндігі, сонымен қатар проблемалық оқу үрдісі негізінен терминдерді жаттап, мазмұнын айтып беруге қарағанда шынайы өмір жағдаяттарына бейімделген, терминдерді білу және түсінуді ғана талап етпейді, сондай−ақ оларды алдын ала тұжырымдап, мәселені шешудің ойша сызбасын құрып, өз пікірін жинақтап тиянақтайды;
топта жұмыс жасау дағдысына ие болу;
қарапайым жалпылау дағдыларын өңдеу;
презентациялау дағдысына ие болу;
пікірталас дағдысына ие болу, сұақ құрастыра білу, жауаптарын нақты жинақтау.
Жағдаяттарды шешуді 5 кезеңмен жүргізу ұсынылады:
Бірінші кезең - жағдаятпен, оның ерекшеліктерімен танысу.
Екінші кезең - басты проблеманы (негізгі проблемаларды) бөліп көрсету, оған тура әсер етуші факторларды айқындау.
Үшінші кезең - кіріспе сөйлем немесе миға шабуыл.
Төртінші кезең - сол немесе басқа шешімді қабылдау бірізділігін талдау.
Бесінші кезең - жағдаятты шешу - бір немесе бірнеше нұсқалар ұсыну, туындауы мүмкін мәселені көрсету, оларды болдырмау механизмдері және шешу.
Жағдаят анализі арнайы, сондай - ақ жан - жақты болуы мүмкін. Арнайы анализ нақты сұраққа немесе мәселеге негізделуі керек. Жан - жақты анализ жағдаяттың басты сұрақтарын терең қарастыруға негізделеді.
Проблемалық оқыту технологиясын сабақта қолдану теория мен практика арасын бөлуді азайтады, сонымен қатар оқушылардың төмендегідей қабілеттері ашылады:
+ жағдаятты бағалау;
+ басты ақпаратты таңдап алу және жүйелеу;
+ сұрақтарды, сөйлемдерді дұрыс құрастыра алу;
+ пікірлерін, мүмкіндіктерін анықтау;
+ жағдаяттың даму жолын болжау;
+ басқа мәліметтермен байланыстыру;
+ белгісіз жағдайда шешім қабылдау;
+ Сынай білу;
+ Сынға түсіністікпен қарау.
Проблемалық оқытудың жағдаятәдісімен жасалатын жұмыстың басты ерекшеліктерінің бірі пәнаралық байланыстың кең сипатына ие болуы болып табылады. Берілген жағдаяттың оқу тапсырмаларынан айырмашылығы бір ғана дұрыс шешім қабылдау үшін қолдануға қажетті нақты көрсетілген деректер жинағы болмайды. Сонымен қатар, жағдаятқұрылымында жауап беруге қажетті бірқатар сұрақтар да берілмейді. Бұның орнына оқушыға берілген жағдаятты ойша түйіндеп, мәселені және сұрақтарды өзі туындатуға тура келеді. Осылай, өзіндік даму мен көшбасшылықты, туындаған әр түрлі көптеген сұрақтар арасынан бір бағытқа келу біліктілігін қамтамасыз етеді. Нақты жағдаятты қолдану әдісі белсенді ойлауды қалыптастырады, топпен жұмыс және аналитикалық ойлау дағдысын кеңейтуге мүмкіндік береді. Туындаған сұрақтарды дұрыс шешу үшін жан жақты қарастырып, басқа пәндерден алған білімдерін де пайдаланады. Сондықтан да пәнаралық байланысы кең болып табылады.
Пікірталас проблемалық оқыту әдісінде маңызды орын алады. Оны оқушылар айтарлықтай деңгейде есейіп, өз бетінше ой түйіндеп, пікірін тиянақтай алатын, өз көзқарасын жүйелеп, дәлелдей алатын жағдайда қолданған дұрыс.
Пікірталас үрдісінде шағын топтардың әрқайсысы жағдаятты шешудің өз нұсқасын ұсынады, басқа топтың оқушылары қойған сұрақтарға жауап береді және өз ойларын нақтылайды, баяндауларын аяқтағаннан кейін бағасын береді немесе басқа топтар ұсынған шешім нұсқаларына пікірлерін білдіреді.
Жағдаятталдау тәртібі келесідей болу қажет:
1. Басты мәселені табу;
2. Осы мәселеге әсер етуші барлық факторларды анықтау;
3. Негізгі және қосымша факторларды бөлу;
4. Балама шешу жолдарын қарастыру;
5. Дәлірек келетін шешімді таңдау.
Жағдаяттыталқылау кезінде ең алдымен бірнеше сұрақтар мен басты мәселені анықтау қажет. Бастысы, келесілерді түсіну керек: берілген деректердің қайсысы шешім қабылдау үшін маңызды, ал қандай деректерді алып тастау керек. Мәселелер мен міндеттерді ажыратып алып, бөліп қарауға әдіс таңдау қажет. Егер талдау басты сұрақтарды дәлірек зерттеуді қажет етсе, онда жағдаят жан - жақты қарастырылады. Кейде тек белгілі бір мәселеге ғана көңіл бөлуді қажет етеді.
Топта пікірталас кезінде келесі тәртіптерге назар аудару қажет:
1. Топ талқылауға берілген уақытты білу керек;
2. Оқушылар бірін - бірі келіспесе де тыңдау керек;
3. Пікірталаста 1-2 оқушы ғана қатыспау керек;
4. Әрбір оқушы пікірталасқа қатысу керек, сұрақтар талқылауды бағыттауға көмектеседі.
Жағдаятты талқылау және талдау кезіндегі пікірталасты ұйымдастыруда миға шабуыл деп аталатын идеялар генерациясы әдісін қолдану ерекше орын алады. Миға шабуыл әдісін өткен ғасырдың 30-шы жылдарында А.Осборн мәселені шешудегі топтық әдіс ретінде ұсынған болатын. ХХ ғасырдың аяғында бұл әдіс білім беру жүйесінде тәжірибеде айрықша қолданылып, өзіндік әдіс ретінде ғана емес, сонымен қатар оқыту үрдісін одан әрі жетілдіру мақсатында да кеңінен пайдаланылуы белгілі болды. Миға шабуыл әдісі оқыту үрдісінде оқушылардың шығармашылық белсенділігін дамытудың маңызды құралы болып табылады.
Миға шабуыл үш фазадан тұрады:
Бірінші фаза психологиялық жағынан емін - еркін болу, қысылмай әрекет ету, тұйықтықтан бас тартумен сипатталады; оқушының өз пікірі авторлықты жоғалтып, жалпының пікірі болып саналғанда өзара сенімділік және қолайлы психологиялық жағдай қалыптасады. Бұл фазаның негізгі міндеті − көңілі жайланып сабырлы болу және қысылмай емін−еркін болу.
Екінші фаза - бұл шабуылдың өзі; бұл фазаның міндеті - идеялар тасқынын туындату; миға шабуыл бұл фазада келесідей принциптер бойынша жүзеге асады:
* идея бар, - айтамын, идея жоқ, - үндемей қалмаймын;
* ең адуынды ассоциация мадақталады, ынталандырады, идея неғұрлым қисынсыз болса, соғұрлым жақсы;
* ұсынылған идеялар саны неғұрлым көп болу керек;
* айтылған идеяларды өзара алмасуға және ыңғайы келсе үйлестіруге, сонымен қатар өзгертуге және жақсы ой туындатуға рұқсат етіледі;
* сын айтылмайды, кез келген ойды теріс болса да еш қорықпай айта беруге болады, сын сөзді, сөйлеуді жоғалтады;
* оқушылардың статусының, білім деңгейінің ешқандай маңызы жоқ; бұл нағыз демократия;
* баяндау уақыты - 1-2 минуттан аспау керек.
Үшінші фаза төмендегідей тәртіппен мәселені шешу жолдарын іздеу мақсатында идеялардың шығармашылық анализімен сипатталады:
барлық пікірді ешқайсысын алып тастамай талдау;
жүйеде идея орын табу және идея астарынан жүйені табу;
бар ойды қажетсіз үлкейтпеу керек;
алынған нәтиженің үйлесімділігін бұзбау керек;
жаңаша көру, жаңаша елестету керек.
Жалпы, проблемалық оқытудың жағдаятәдісі келесідей жағдайларға мүмкіндік беретініне педагогтар сенімді:
Белгісіз жағдайда дұрыс шешім қабылдауға;
Шешім қабылдау алгоритмін дайындауға;
Жағдаятты зерттеу дағдыларын игеруге;
Әрекет ету жоспарын құруға;
Алған теориялық білімдерін практикада қолдануға;
Басқа оқушылардың көзқарасын есепке алуға.
Бастысы, бұл әдіс жағдаятты талдау біліктілігін дамытуға, ұысынылған балама тәсілдерді бағалауға мүмкіндік береді, практикалық тапсырмаларды шешу дағдысын күшейтеді.
4. Қазақстанның физикалық географиясы пәні бойынша зертханалық сабақтарға арналған проблемалық тапсырмалар
Қазақстанның физикалық географиясы - қоршаған ортадағы табиғаттың құрамдас бөліктерін зерттейтін, оны іс жүзінде пайдалану жолдарын көрсететін ғылым.Қазақстанның физикалық географиясы - бірнеше курстарды яғни, жалпы жертану, картография, геология, биогеографияны біріктіретін пән. Бұл курстардың жүйесі болашақ мұғалімнің дүниетанымын қалыптастырады, сондай-ақ біртұтас материалдық жүйе ретінде табиғатқа, яғни, қоғамның дамуымен өзара әрекеттес және үздіксіз даму үстіндегі өзара байланысты және өзара әрекеттесетін процестер мен құбылыстар кешеніне деген көзқарасын бекітеді.
Бұл курсты оқу барысында студенттерде табиғи-территориялық кешен туралы, белгілі бір аймақтың географиялық қабығының даму заңдылығы туралы білім қалыптасады; аймақтың климатына әсер етуші факторларды анықтап және олардың өзара байланысын ашуға, аймақтың географиялық орнына сәйкес климаттық жағдайының ерекшеліктерін анықтауға үйренеді.
Студенттер курс нәтижесінде білуі қажет:
:: Қазақстанның физикалық географиялық орналасуын және оның табиғат жағдайына, шаруашылығына қалай әсер ететінін;
:: Аймақтың жер бедерінің әркелкі болу себебін, геологиялық-тектоникалық құрылымын физикалық картамен сәйкестендіріп, байланыс орната білу;
:: Қазақстанның климаттық ерекшеліктерін, оның өзгеру себептерін дәлелдей білу;
:: Еліміздің ішкі суларының таралу заңдылығын, олардың өзіндік су режимінің ерекшеліктерін түсіндіре білу;
:: Жазықтарда және тауларда топырақ жамылғысының, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің таралу заңдылықтарын, өзгерісін басқа табиғи компоненттермен байланыстыра отырып талдау жасай білу;
:: Қазақстан табиғатының шаруашылықта қолданылуына баға беру;
:: Физикалық-географиялық аудандастыру бойынша тоғыз аймақтың номенклатурасын білу, олардың өзіне тән ландшафтысын, табиғи ерекшеліктерін, сипаттай білу.
Курстың мазмұнын нәтижелі меңгеру үшін студенттердің өзіндік жұмысы орындалатын зертханалық сабақтарда түсіндіру, дәлелдеу, талдау, сәйкестендіру, байланыс орнату үшін интерактивті әдістерді жиі әрі көбірек пайдаланған дұрыс. Сондай әдістердің бірі - проблемалық оқыту технологиясы.
Проблемалық оқыту студенттерді дербес ізденіске, зерттеу жұмыстарына баулуда, бейтаныс, белгілі емес проблемаларды өз беттерінше шешуде өте ұтымды болып келеді.
Проблеманы шешу проблемалық сұрақ-тапсырмаларға байланысты жүретін үрдіс. Проблемалық сұрақ-тапсырмалардың өзі студенттерді ғылыми-ізденіс, зерттеушілік іс-әрекеттерге баулиды. Себебі ол оқушылардың белсенді дербес еңбегі, шығармашылық ізденісіне негізделеді.
Проблемалық оқытудың студенттерді іздендіру, зерттеу еңбегіне баулудағы шешуі қиынға түспейтін дербес іс-әрекеттерге жетелейтін проблемалық сұрақтарға жауап іздетуді бастапқы курстардан бастаған жөн. Физикалық географияның әр тақырыбында оқушыларды ғылыми ізденіске жетелейтін проблемалар баршылық. Проблеманы шешу үшін ең алдымен өзіндік салыстырулар, өзіндік дәлелдеу жасауға баулу керек.
Проблема шешуге бағытталған тапсырмаларды Қазақстанның физикалық географиясы пәнінен жүйелі түрде жүргізу арқылы студенттердің ғылыми ізденіс қабілетін дамытуға түрткі жасау - ұтымдытәсіл болып табылады. Бұл курстарда жұмыстарды күрделендіре түскен дұрыс. Студенттер үшін проблема, жауабын табуға іздендіретін сауал берілсе, проблеманы шешу үшін оқытушы оның әдіс-тәсілдерін, жолдарын көрсетіп, жетелеп отыруы керек. Ең алдымен теориялық білімді қайталатып, оқулыққа үңілдіріп, сонан кейін ғана тапсырманы орындауға жұмылдыру нәтиже бермек.
Бұл тарауда Қазақстанның физикалық географиясы пәнінен жүргізілетінзертханалық жұмыстарда жоспарланған әрбір тақырып бойынша қолдануға болатын проблемалық тапсырмалар, проблемалық жағдаяттар жиынтығы ұсынылған.
5. Қазақстанның географиялық орны және зерттелу тарихы
Тақырып. Қазақстанның географиялық орны. Сағаттық белдеулер.
Жұмыстың мақсаты: Қазақстанның географиялық орнын, аумағы мен шекарасын анықтай білу, атласпен, картамен жұмыс жасау қабілетін арттыру. Сонымен қатар, еліміздің батыстан шығысқа қарай созылып жатқанына байланысты екенін ескере отырып, уақытты,сағаттық белдеулерді есептеу жүйесін үйрену.Қазақстанның жер көлемі мен физикалық географиялық орны мемлекеттің табиғат жағдайына, шаруашылығына, экономикалық және саяси дамуына әсерін анықтау.
Қажетті құралдар:Қазақстанның физикалық картасы, атлас, Евразия материгінің саяси картасы.
№1 тапсырма.Қазақстан солтүстік жарты шарда ұлан-байтақ Еуразия материгінің ішкі бөлігінде, қоңыржай континенттік белдеуде жатыр. Жалпы территориясының ауданы жағынан ТМД елдері ішінде Ресейден кейінгі екінші орында, ал дүние жүзінде тоғызыншы орында. Қазақстанның жер көлемінің ауқымдылығы және физикалық географиялық орны мемлекеттің табиғат жағдайына, шаруашылығына, экономикалық және саяси дамуына қандай әсерін тигізеді?
№2 тапсырма.Қазақстан жері Атлант мұхитынан және оның теңіздерінен 2000-3000 км, Тынық мұхитынан 4000-5000 км, Солтүстік Мұзды мұхитынан 1800-2000 км қашықтықта жатыр. Қазақстанның мұхитқа тікелей шыға алмауы мемлекеттің экономикасының қарқынды дамуына кедергі жасай ма? Егер де мұхитқа тікелей шығар жол болса, қазір еліміз қандай жағдайда болар еді?
№3 тапсырма.Қостанай облысы Қазақстан Республикасының солтүстік және солтүстік - батыс бөлігінде мередиан бойымен солтүстіктен оңтүстікке қарай созылып орналасқан. Қостанай облысының географиялық орныныңаймақтың шаруашылығына ықпалы қандай?
№4 тапсырма.Астана қаласынан сағат 06:00-де Нью-Йоркке бағыт алған ұшақ Астанауақытымен 14:00-де ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz