Жырау шығармаларының зерттелу тарихы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 50 бет
Таңдаулыға:

Қaзақстан Рeспубликасы Бiлім жәнe ғылым министрлігі
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті

Сұлтанова А.

ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕ БҰХАР ЖЫРАУ ТОЛҒАУЛАРЫН ОҚЫТУ ӘДІСТЕРІ (9 СЫНЫП)

МАГИСТРЛІК ЖҰМЫС

7М01701 - ТІЛ ЖӘНЕ ӘДЕБИЕТТЕН ПЕДАГОГТАРДЫ ДАЙЫНДАУ (ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ)

Алматы, 2022

Қaзақстан Рeспубликасы Бiлім жәнe ғылым министрлігі
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
Академик С.Қирабаев атындағы қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы

Қopғaуғa жiбepiлдi
Филология факультетінің
деканы
__________________
____ _________20 ___ж.

МАГИСТРЛІК ЖҰМЫС
ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕ БҰХАР ЖЫРАУ ТОЛҒАУЛАРЫН ОҚЫТУ ӘДІСТЕРІ (9 СЫНЫП)

7М01717 − қазақ тілі мен әдебиеті педагогтарын даярлау мaмaндығы бoйыншa

Oрындaғaн

Ә.Сұлтанова
Ғылыми жeтeкшi
ф.ғ.д., профессор

Кафедра меңгерушісі

Алматы, 2022
МАЗМҰНЫ

Кіріспе
1. БҰҚАР ЖЫРАУ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
1.1 Бұқар жырау өмір сүрген кезең
1.2 Жырау шығармаларының зерттелу тарихы
1.3 Жырау шығармаларындағы ұлттық құндылықтар

2. БҰҚАР ҚАЛҚАМАНҰЛЫ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАЛАРЫН ОҚЫТУДЫҢ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ
2.1 Бұқар жырау шығармаларының тәрбиелік мәні
2.2 Жырау толғауларындағы елдік мәселелерін оқыту

КІРІСПЕ

Диссертация жұмысының өзектілігі.Халық жадында сақталып, атадан балаға, ұрпақтан ұрпаққа жеткен жыраулар поэзиясы ұлттық мұра, ортаймас қазына, баға жетпес құндылықтар, оларды оқыту да білім мен тәрбие берудегі маңызды мәселе. Жыраулар поэзиясының мазмұнындағы ұлттық таным-тәрбие қазіргі тәуелсіздік кезеңінде таптырмас құрал болуы керек. Қазіргі білім мазмұнын жаңарту жағдайында оқытуға қойылып отырған талап - тілектер білім беруді әлемдік стандарттарға жақындату үдерісін қалыптастыруда. Осы талаптар үдесінен шығуда жыраулар поэзиясын соның үшінде Бұхар жырау толғауларын ұлттық құндылықтар мазмұнында оқытудың жаңашыл әдіс-тәсілдері мен оқыту жолдарын жүйелеу өзекті мәселе болып отыр. Қызғылықты, әсерлі хикая оқырман қауымның танымы мен өресін кеңейтіп, өткен тарих шежіресіне өзге көзқараспен қарауға үндейді.
Диссертация жұмысының негізгі мақсаты. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты - ұлттық әдістеме ғылымында, оның ішінде қазақ әдебиетін оқыту әдістемесінде жекелеген авторлардың еңбектерінде жалпылама қарастырылып келгенімен, ғылыми әдістемелік тұрғыдан әлі де болса білім мазмұнын жаңарту жағдайында арнайы зерттеуді қажет ететін жыраулар поэзиясының ғылыми негіздерін анықтау, сапалы әрі тиімді оқыту әдіс-тәсілдерінің жиынтығын құрастыру -9 сыныпта Бұхар жырау поэзиясын оқыту әдістемесін жасау.
Осы мақсатқа жету барысында төмендегі міндеттер қойылды:
Бұхар жыраулар толғауларындағы ұлттық құндылықтардың орнын анықтау;
Бұхар жырау шығармашылығын оқытудың ғылыми педагогикалық негіздерін жүйелеу;
9 сынып оқушысында жыраулар поэзиясын оқытуда қалыптасатын құзіреттіліктерін анықтау;
Білім мазмұнын жаңарту жағдайында жасалған бағдарламада берілген Бұхар жырау поэзиясын оқыту әдістерін жүйелеу
Диссертация жұмысыныңғылыми жаңалығы. Бұхар жыраулар толғауларын оқу, түсіну, тану дағдысы - педагогика, психология, әдістеме тұрғысынан дәйектелді;
- Жыраулар поэзиясын оқытуда 9 сынып оқушысында қалыптасатын құзіреттіліктер анықталып, жүйеленді;
- Қазақ әдебиеті сабағында қалыптасатын рухани құндылықтардың орны, маңызы, тәрбиелік мәні 9 сыныптарда берілген Бұхар жырау поэзиясы арқылы тұжырымдалды;
- Қазақ әдебиеті сабағында жыраулар поэзиясын оқытудың ғылыми дидактикалық ұстанымдары анықталып, мектеп бағдарламасына енгізу мәселесі 9 сыныптар бойынша талданды;
- Әдебиет сабағында Бұхар жырау шығармаларын оқытудың мазмұны анықталып, тиімді әдістемелік жүйесі жасалады, жаңа инновациялық бағыттары оқу үрдісіне енгізіледі;
-Әдебиет сабағында Бұхар жырау толғауларын оқытудың білімдік, тәрбиелік маңызы эксперимент арқылы тексеріліп, дәлелденеді.
Диссертация жұмысының теориялық және практикалық маңыздылығы. Зерттеу жұмысында зерттеу негізінде алынған нәтижелер және ғылыми тұжырымдардың, сондай-ақ қорытынды пікірлердің теориялық және практикалық мәні үлкен. Ғылыми нәтижелерді Қазақстанның жоғары оқу орындарында және тарих пен филология факультеттерінде өтетін арнаулы курстарда, семинарлар мен қазақ әдебиетін тереңдетіп оқытатын білім беру мекемелерінде пайдалануға болады.
Диссертация жұмысының әдістері. Диссертация жұмысында тарихи-функционалдық, типологиялық, салыстырмалы-тарихи әдістері пайдаланылды.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен құралған.

БҰҚАР ҚАЛҚАМАНҰЛЫ ШЫҒАРМАЛАРЫН МЕКТЕПТЕ ОҚЫТУ
1.1.Бұқар жыраудың өмірбаянымен таныстыру әдістемесі

Әдебиет тарихынан елеулі орын алып, артында өшпес ақыл, сөнбес мұра қалдырған көрнекті жырау - Бұқар Қалқаманұлы. ХVІІІ ғасырда өмір сүріп, ел тағдырын ойлап, сол кезеңдегі күрделі мәселелерге жауап іздеп, хан мен халық арасындағы алтын көпір бола білген жыраудың жыр-толғаулары үнемі әлеуметтік мазмұнға құрылып отырғаны белгілі. Бұқар жыраудың ұзақ ғұмырындағы өмірлік деректері толық сақталмаған, нақты бірізділікке түспеген. Тек сол ғұмырының көпшілік бөлігін Абылай ханның жанында ақылшысы болып өткізгені мәлім. С.Сейфуллиннің Бұқарды Абылай ханның ақылгөйі дейтін сөзі оған берілген ең жоғары баға. Кімге де болса, соның ішінде ханға ақылшы, кеңесші болу оңай емес. Ал Абылай сынды үш жүздің басын біріктіріп, ел тарихында есімі ерекше ұлқталған тұлғаға ақылшы болған жырау да кемеңгер жан. Бұл ретте М.Әуезов те Әдебиет тарихы еңбегінде: Бұқар жырау Абылайдың жанындағы уәзірі, заман күйін сынға алып, қорытынды айтып, бет нұсқайтын кемел ақылшысы. Абылай ханмен бірге қалың елге де өсиет айтады. Айтатын сөзінің барлығы да күнде қазақ елінің басына келіп тұрған саяси хал, тарихи дәуірге арналады. Ел билеген ұлықтың ішінен шыққан болғандықтан ақылының көбі елді бастап, билеп жүрген басшыларға, артынан ерген елге арналады деп баға берген.
Жыраудың өмір сүрген жылдары туралы ғалымдар арасында түрлі пікірлер бар. Қ.Жұмалиев өзінің Қазақ әдебиет тарихы атты зерттеуінің екінші томында Бұқар жырауды 1693 жылы туып, 1787 жылы 94 жасында қайтыс болған деген пікір білдірген. М.Мағауин жыраудың Тәуке хан тұсында жасап, Абылайдан кейін өлген деген тұжырым жасап, Бұқарды 1668 жылы туып, 1781 жылы 113 жасында өлген дейді. Бұл мерзім Абылай хан қайтыс болған тұсқа сәйкес келеді. Х.Сүйіншіәлиев Бұқар жыраудың өмір сүрген уақытын 1684-1782 жылдар деп көрсетеді. [Х.Сүйінішәлиев VІІІ- ХVІІІ ғасырлардағы қазақ әдебиеті,Алматы Мектеп1989ж.] Ж.Тілепов жыраудың туған жылын 1684 жыл деп береді. Қазақ халқының хандық дәуір әдебиеті аттыз ерттеуінде: Өмір сүрген уақытын жырау мұрасын зерттеген авторлар әртүрліше көрсеткен. Біз, солардың ішінде профессор Х.Сүйіншалиев еңбегіндегі жырау - 1684-1782 жылдар аралығын қабылдағанды орынды деп есептедік, - деп көрсеткен [Тілепов Ж. Қазақ халқының хандық дәуір әдебиеті: оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті, 2013. - 220].
Қ.Мұхаметханов жыраудың 92 жасында дүниеден өткенін хабарлайды [Қазақ әдебиет газеті. - №31, 32, 1982 ж.]. Автор Бұқардың заманында өмір сүрген белгілі Үмбетей жыраудың Бұқардың асында, зиратының басында отырып Үмбетей жыраудың жырлағаны деген толғауы бойынша ой қорытады. Қ.Мұхаметов бойынша, жырау 1685 жылы туып, 1777 жылы қайтыс болған деп тұжырымдалады. Сол Үмбетей айтты деген бір жырдың алғаш 7-8, кейін 11 буынды өлең қлшемімен жазлғанына күдіктенбесек, осы ойдың көңілге қонатынын, дәйектілігін айтқан жөн. Бұқар жыраудың Абылайға айтқан бір жырында:
Менің жасым тоқсан үш,
Мұнан да былай сөйлеуім
Маған да болар ауыр күші , - дейтіні және тағы бірде:

Күнінде мендей жырлайтын,
Тоқсан үште қария
Енді саған табылмас, - деп толғайтыны бар. Бұдан өзге толғауында:

Тоқсан бес деген тор екен
Дүйім жанның қоры екен, - дегені де бар.
Бұқар жыраудың тоқсан бес жастан артық өмір сүргені туралы толық деректер бар. Оның өзінің жырларынан да бұған дәлел табуға болады. Сөз аяғында жыраудың өмірінің соңында халқымен ақтық қоштасу сөзін келтіреміз: Асан қайғы болған жердің көбінде мен де болдым. Түркістан, Сығанақ, Сайран, Жанкент, Ташкент қалаларын көзіммен көріп, Балхаш, Жетісу өлкесін,Сарыарқаны араладым. Сонда мен не көріп, не білдім? Иә, көргенім де, түйгенім де аз емес. Оның ішінде менің ең алдымен көргенім талай қиыншылықты басынан өткізіп, барлық ауыртпалықты мойнымен көтеріп ұлан байтақ жерге ие болып қалған берекелі елім болды. Жер мен ел егіз. Біраз демін алып:
Ата-ананың қадірін, балалы болсаң білерсің,
Ақ тәніңнің қадірін, жаралы болсаң білерсің
Бостандықтың қадырыін, жазалы болсаң білерсің,
Дәулетіңнің қадірін, мал кеткенде білерсің.
Ажарыңның қадірін, сән кеткенде білерсін,
Тіршіліктің қадірін, жан кеткенде білерсің.
Аңдып жүрген дұшпанды дәл жеткенде білерсің - деп Бұқар жырау халқымен ақтық рет қоштасыпты (11).Қорытындылай келгенде, Бұқар жыраудың 92-95 жас аралығындай өмір сүргенін топшылауға болады.
Бұқар жыраудың әкесі - Қалқаман өз заманында батыр болған кісі. Ал жыраудың өзі әкелік еткен ұлдары - Ақдербіс, Жарылғап, Жанта болды. Осы ұлдарының ішінде Жарылғап ұрпақтарына әкесінің жыраулық қасиеті дарып, елге танымал бірнеше ақын-ғалымдар шыққан. Айта кетсек, Құреке ақын мен ғалым Б.Аяпбергенов те Жарлығаптан тараған Бұқар ұрпақтары. Жыраудың асыл тегі туралы А.Тоқсамбаева былай деп топшылайды: Арғыннан - Қодан, одан - Дайырқожа, одан - Қара, одан - Мейрамсопы, одан - Сүйіндік, одан - Алтынторы, Құлыеке, Бегім. Алтынторыдан - Мәмбетәлі, Жолымбет, Келімбет, Бегімбет, Артық. Жолымбеттен - Қойсары, Қалқаман, Рымбет, Назар. Қалқаманнан - Бұқар жырау. Бұқардың да үрім-бұтақтары аз емес, олардың көпшілігі жырау дүниеге келген атамекенін қоныс етіп отыр.
Заманында көмекейі бүлкілдеп жырмен сөйлегендіктен Көмекей әулие атанған сөзін түгел жазамын деушіге Нұхтың өмірі, Аюптың сабыры, Қарынбайдың байлығы, Аплатонның ақылы керек [304 б. М.Көпеев. Қазақ ауыз әдебиетінің үлгілері. 7-том. Павлодар, 2006] деп, Бұқар жыраудың көл-көсір еңбегін түгел хатқа түсіре алмағанына өкінішін білдіріп кеткен МәшҺүр Жүсіп Көпейұлының еңбегі зор. Ел аузындағы әңгімелерге қарағанда, Бұқар жыраудың Тәуке хан тұсында Ордадағы белді биі, батагөйі болғандығы аңғарылады. Тәуке ханнан кейінгі билік құрған қазақ хандарымен Бұқар жырау Абылайға дейін ортақ тіл табыса алмай, өмірден мұқтаждықты көп көрген. Бұқар жырау ерекше бедел мен құрметке Абылай хан билік құрып тұрған кезде ие болды. Абылай хан таққа отырған кезде Бұқар ел арасына атағы жайылған ақын, дуалы ауыз би, едәуір жасқа келген егде адам еді.
Бұқардың өмір сүрген кезеңі секілді туған жері де нақтыланбаған, яғни түрліше көзқарастар бар. Әдебиетші Қ.Мұхамедханов Үмбетей жырында айтылған деректерге сүйене отырып, жыраудың дүние есішгін ашқан мекені Жиделібайсын, Елібай деп көрсетеді. Себебін түсіндіргенде, Бұқардың әкесі Қалқаман қалмақтармен күрес кезінде ығыса келе Жиделібайсын жеріне тоқтаған дейді.
Зерттеушілердің айтуына сүйенсек, Бұқар жырау 1702 жылы Көкілташ медресесін тамамдайды. Осында оқып жүріп ол араб, парсы тілдерін меңгереді. Медреседе оқып жүргенде шығыстың жеті кереметі атанған алып ақындардың жырларын оқып, көңілге түйеді. Көкілташ медресесінде жүргенде Бұқар Түркістан қаласына сапар шегеді. Ондағы қасиетті әулиелердің рухына тағзым етіп, Қожа Ахмет Яссауидің Диуани хикметтерімен танысып, зерттейді. Осылайша алғашқы білімді мұсылманша алып, ол жолдың тереңіне бойлай білген жырау, өзінің насихат жырларында мұсылмандықтың адамгершілікке жол бастайтын имандылық тәрізді қағидаларын өз өлеңдерінде, ұтымды пайдалана білді. Бұқар шариғат заңдарын, сопылық ілімнің мақамдарын жетік білген ойшыл.
Бұқар заманында өмір сүрген билер мал-дәулетімен емес, сөзімен кісілікті болған. Олардың көбі кедей өмір сүрген. Сөзімізге дәлеле ретінде Орманбай бидің үйіне Абылай келіп қалғандағы Бұқардың сөзі:
Хан Абылай келгенде,
Тоқты сойсам жетпейді.
Енесін сойсам тоқтының,
Оның орны бітпейді, - деген екен.
Бұл сөздерден Бұқардың мал жиюды мақсат етпегендігі білінеді. Өзінің мәртебе жолын Әз Тәукенің ақ сарайында бастағанымен жасы алпыстан асқан шағында да кедейлік өмірді серік еткенін ғалымдар жазып кеткен. Осы орайда М.Мағауин: Бұқар малсыз адам екен деп жазады Мәшһүр. Өзіне ағайын бір байдан мінуге ат сұрапты. Бай бергісі келмей, бірталай уақыт алдаусыратып жүріпті де, ақыры бір күні Бұқардың қолына екі қары бөз қыстырып қүтылмақ болыпты. Сонда Бұқардың айтқаны:
Бұқарекең -- біз келдік,
Ақан, Төбет байларға,
Бесті берсең семіз бе
Жаздай Бұқар жайларға.
Бермеймін деп атама,
Асауыңды матама.
Шынжырынан берік тартсам,
Шамырқанып, шамданып,
Шалқасынан жата ма,
Алпыстағы Бұқардың
Сілесі құрып қата ма,
Құлдарың мен күңдерің
Мерекеге бата ма,
Келіп едім өзіңе,
Түнеугі айтқан сөзіңе.
Тіпті разы болмаймын
Керегенің басында
Екі қары бөзіңе.
Бермей қалсаң осы жол,
Жолықпаймын деп ойлама
Жортуылшы ердің кезіне.
Бұл Ақтабан шұбырындыдан соңғы аласапыранның тұсы, атадан ұл, анадан қыз айрылып, исі қазақ күйзелген дәуір. Осы қилы заман кезінде Бұқардың шаруашылығы шайқалып, дәулеті суалған болуы да мүмкін деп жазады. Келтірілген деректерге сүйенсек Бұқар өз заманының кісілікті адамы болған, бірақ ол көтерген мәртебе байлықпен емес, әділ билікпен келген.
Бұқар жырау өмірі туралы деректер қазақ әдебиетінде көп кездесе бермейді. Жырау туралы мәліметтерді алғаш оқулыққа енгізген М.Әуезов, Ә.Қоңыратбаев және М.Жолдыбаев ғалымдар болды. Олар өздерінің ХІХ-ХХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті атты оқулығына Бұқар жырау өмірі мен толғаулары туралы мәлімет енгізді. Аталған ғалымдар Бұқардың туып өскен жерін Баянауыл аймағы деп көрсете келе, қаржас яғни арғын ішінде алтынторы деп аталатын рудан шыққан деп пайымдайды. Деректерге сүйенсек, Бұқар діни білімі бар, оқыған кісі. Жыраудың толғауларында діни көзқарастар анық байқалады. Мысалы, Тәңірім сөзі құранды айт, ақтан сия танытқан, дәуіт пенен қаламды айт сынды өлең жолдарынан Бұқардың діни сауаты бар адам екенін аңғаруға болды.
Бұқар өмірінен кездесетін хабарлардың бірі - оның Абылай ханның, тұсында өмір сүріп, халықтың жағдайын феодалдық тұрғыда қабылдауы. Сол себепті де жыраудың бізге жеткен толғаулары әлеуметтік-қоғамдық мәселелерді көтереді. Ол хандық билікті нығайтуды мақсат ете отырып, Абылайдың жанындағы кеңесшісі болды. Е.Ысмайылов: Бұқар ақын ғана емес, Абылайдың қолшоқпар биі. Ол XVIII ғасырдағы қазақ елінің жоңғарға қарсы күресін дұрыс жырлағанымен, ішкі қоғамдық мәселеде үстем болды [42 Е.Ысмайылов. Ақындар. 1956 Алматы] деуінің себебі де осында. Осы тұрғыда Абылай мен Бұқар арасындағы қарым-қатынасты зерттеуші ғалымдар әртүрлі бағалайды. Сол зерттеулерді саралай келе, Бұқар Абылайдың жүргізген саясатына қарсы болғанын аңғардық. Бір кездері Абылай хан үйсін руынан шықан Ерден батырдың елін шауып, тонатпақ болады. Сонда Бұқар хан бұйрығына қарсы шығып Ерден өз құлың, оны тонама, Алатаудан әрі асып, шүршіт жаудан олжа тап деген екен. Бұл жағдайдан бөлек, Абылай орысқа қарсы шығып, соғыспақ болғанда да, жырау ханның бұл ойымен келіспей, Орыспен соғыспа деген әмір сөзін айтады.

1.2. Жырау шығармаларының жариялану мәселелері

Жыраудың шығармалары ХХ ғасырдың 20-30-жылдарынан бастап жинақталып, зерттелінген. Ең алғаш Таң журналында жыраудың Бірінші тілек тілеңіз, Айналасын жер тұтқан, Ей, Абылай, Абылай, Ай не болар күннен соң, Ақсаңнан биік тау болмас, Ал тілімді алмасаң, Керей қайда барасың, Ханға жауап айтпасам атты толғаулары жарық көрген. Бұқар жырау шығармаларының басылып шығуына еңбек сіңірген қайраткердің бірі де бірегейі - Сәкен Сейфуллин. Ол өзінің Қазақтың ескі әдебиет нұсқалары атты зерттеуінде Ай не болар күннен соң, Жал құйрығы қаба деп, Керей қайда барасың, Асқар таудың өлгені, Қалданменен ұрысып, Атам болған жиырма бес, Құбылып шыққан бәйшешек, Әй, Абылай, сен он бір жасыңда толғауларын бастырып шығарған. Осыдан кейін әртүрлі хрестоматиялар мен басылымдарда жыраудың толғаулары жарияланып келді.
Жырау өлеңдерін жинап, қағаз бетіне түсірген - белгілі ғұлама, фольклорист әрі ділмар ақын М.Ж.Көпеевтің айтуынша, Бұқар жырау - қарадан шығып хан болған өз заманының ең ықпалды билерінің бірі. Өз заманындағы жандар бұл кісіні көмекей әулие деседі дейді. Мәшһүр Жүсіп Көпеев жырау туындылар ел аузындан жинаған, яғни көне көз қариялардан тыңдап, қағаз бетіне түсірген. Бұқар тоғауларын өағаз бетіне түсіріп қана қоймай, ғылыми тұрғыда Бұқар шығармашылығының зерттелуіне жол ашқан бірден-бір зерттеуші болды. Толғаулардың ғылым үшін қажетті болған туу тарихы мен айтылуын да қызықты етіп жеткізе білген. Сондықтан көмекей әулиенің жырларын зерттеушілер М.Ж.Көпеевтің жазбаларын негізгі түпнұсқа ретінде қарастырады.
Бұқар жырау мұралары 1920-1930 жылдардан бастап жиналып, зерттеліп келеді. Оның мұрасы әр жылдарда әртүрлі жинақтарға еніп, жарық көрген. Мәселен, Бұқар жыраудың үлкенді-кішілі 49 толғауы Алдаспан жинағына еніп жарық көрді. Даланың дара данасы Бұқардың шаңға көмілген Пекин архивіндегі 36 толғауын Мұхтархан Оразбайұлының атамекеніне қайтаруы да үлкен мақтаныш әрі рухани байлығымызға қосылған үлес. Бұқар жырау туындыларының дұрыс бағаланып, оның әдебиет тарихындағы орнын ашып белгілеу ісі М.Әуезов зерттеулерінен басталған. Ол өзінің ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы әдебиетке арналған ертеректегі оқу кітабында: Жыраудың мақсаты, міндеті - не болса сол көңілі ашар, әлдене дерлік сөзді айту емес. Ол заман сыны, мезгіл, дәуір болжалын, тарихи уақиғаның мазмұн бағасын сөз қылады. Көбінесе әрі жырау, әрі би болады. Олжа, табыс, абыройлы ханмен қатар үлеседі. Өзі хан қасына жуан рудың - Арғынның қосқан табан шөңгел биі болуға лайық... Бұл жағынан қарағанда, Бұқар, Орта жүз ханы Абылай болса, соның орталық елі, жуан бел руы - Арғын ішінен шыққан анық үстем тап адамы болады. Бұқар сонда үлкен , қырағы саясаттың толғаушысы боп, әрбір сөзін ірі-ірі уақиғалардың ірі мәселенің тұсында ғана айтады. Сол сөздері жыраудың таптық-қоғамдық мазмұнын көрсетіп, дәуірінің тарихи сырын ашады, - дейді.
Бұқар жырларының жарияланып, басылуында Ш.Уәлиханов, Г.Потанин, И.Н.Березин секілді ғалымдардың еңбегі зор. Сонымен қатар бір-екі толғау Құранғали Халидұғлының Тауарих хамса Шархи атты кітабында жарық көргенін айта аламыз. Әдебиеттанушы ғалым Ж.Смағұлов ұлттық әдебиеттану ғылымында Бұқар жырау шығармашылығының алғаш зерттеліп, жиналуында Бұқар шығармаларына Г.Потанин де ерекше көңіл бөлген екен дей келе Төртуылдың төрт ұлы тауды жайлап деп басталатын өлеңінің орысша аударылған нұсқасы Потанин жазбаларында жарияланғанын айтады. Бірақ, осы өлең Бұқар шығармалары жарияланған 1962 жылғы XVIII - XIX ғасырлардағы қазақ ақындарының шығармалары атты жинаққа да, Үш ғасыр жырлайды (1965), Бес ғасыр жырлайды (1984) аталатын жинақтарға да енбегенін айтады. Себебі, олардың түпнұсқасы сақталмаған. Шоқан да, Г.Потанин де өз аудармаларында өлеңдердің мазмұнын беруді басты мақсат тұтып, қара сөзге жақын аударған. Сондықтан қазақша нұсқасы хатқа түспеген немесе ұмытылған. Ал, Г.Потанин өз жазбаларында кездесетін енді бір топ өлеңді арнайы тапсырма беру арқылы Имантай Сәтбайұлына жаздырып алып жариялаған (Олар жоғарыдағы жинақтарға да енген). Бұл айтылғандар Бұқар жырау мұрасын жинап-жариялаудағы, хатқа түсіру мен ғылыми тұрғыда игерудегі алғашқы қадамдар еді деген пікір білдіреді. Және де Бұқар мұрасының басқа да орыс ғалымдарының зерттеу еңбектерінде кездеспейтінін айта келе Г.Потаниннен басқа қазақ даласын зерттеген орыстың ориенталист, фольклорист ғалымдарының еңбектерінен Бұқар туралы ешбір дерек кездеспейді деп ойын түйіндейді.
Семипалатинск облысы, Қарқаралы уезінде Тоқырауын жағасындағы ағайындардың ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, жазып алуда талай күндерді бірге өткізіп, көп үлесін қосқан ағартушы, математик ғалым Әлімхан Ермековтің де Потанин туралы естеліктері көп нәрсеге ой салады. Әлімхан Ермеков Потанин үшін Тоқырауын жағасында арнайы киіз үй тігіп, халық ауыз әдебиеті үлгілерін жасаушылар мен айтушы ақын-жыршыларды жинап бергені туралы, тіпті, оған әнші Ғаббас Айтбаев пен Уәлидің Майрасы келгендігін, олардың айтқанының бәрін хатқа өзі түсіріп тұрғанын және Потаниннің блокнотқа орысша аудармасын жазып алғандығын айта келе Сначало это были свои - местные, потом приходилось посылать и в дальние волости. Рабочий день Георгия Николаевича начинался часов в 10 утра деп, ғалымның көзі ауырып, қалжырап жүрсе де қыруар еңбек жазып алғанын еске алады.
Г.Потаниннің қазақ халық ауыз әдебиеті мен мәдениетіне әсіресе, ақындар айтысы мен шежіре, жыр-дастандарға деген қызығушылығын досы Шоқан оятқан болатын. Сол кезде атағы мәшһүр болған ақын Жанақ, Орынбайлар мен Абылай ханның ақылшысы болған Бұқар жырау туралы алғаш мәліметтер берген де Шоқан еді.
Г.Потанин Моңғолия сапарынан оралған соң Семипалатинск облысы, Баянауыл округындағы Шормановтар ауылында бір апта жатып, Шормановтардан аңыз-әңгіме, ертегілер мен шежіре жазып алады. Бұл Потанин үшін қиынға түспейді, себебі Шормановтар әулеті ел ішінен халық ауыз әдебиетінің құнды мұраларын жинастырып қойғанын Шоқан Уәлихановтың естеліктерінде жазып кеткен. Г.Потаниннің Племена и поколения, населяющие Северо-Западную Монголию атты зерттеу еңбегінде Бұқар жырау Қалқаманұлының ата-тек шежіресін тарқатып береді. ...У Меийрямсофы четыре сына: Шубыртбалы, Каракисек (Булаткожа), Куандык и Сююндук (последние два от одной матери, старшей жены Меийряма). У Сююндука, третьего сына Меий рямсофы, дети Карджас, Айдабул, кулюк и Козган. У Карджаса три сына: Сатылган, Кулюкэ, и Алтынторо. У Алтынторо дети Джолумбет, Мамбеталы, и Артык. У Джолымбета Назар, Ырсыпбет, Калкаман и Коисары. У Калкамана Бухар; у Бухара Акдербис, Джарылгап, и Джанта.
Оның Баянауылға келгендегі басты мақсаты Бұқар жыраудың немересі жыршы Құрекеден (Куреке) қазақша толық аты Құрманбай атасының жыр-толғауларын жазып алу еді. Қазақша жақсы білмейтін фольклоршы ғалымға жыраудың мұрасын хатқа түсіру ауыртпашылық тудырғандықтан Құрекеге көршілес тұратын Қаныш Сәтбаевтың әкесі Имантай Сәтбаевқа өтініш қылады. Тіпті, Имантайға өтінішпен жазған хатында Привет г. Имантаю! Прошу записать от Куреке отдельные эпизоды и повествования Бухар жырау об Аблае, в частности: осуждение Аблая, восхваление его коня, эпизод отправлении сына (его) Адиля вместе с Жарылгапом в Китай... Рассказы о войне с калмыками... Для записи этих рассказов приехал товарищ Чокана Г.Потанин с супругой деген екен. Имантай Сәтбаевтың көмегімен Бұқар жыраудың Абылай ханның атын мақтағаны Ай айтамын, айтамын. Мінген атын айтамын, Абылай хан қалмаққа жора айт дегендегі сөйлегені, Абылай ханның мүлкін мақтағаны, Он екі қазылық үй түндік, Қалмақтар туралы айтқаны, Тілек, Абылай ханды жамандағаны, Бұқардың зары, Көк көгершін, көгершін, Жал құйрығы қаба деп, Бағаналы орда, басты орда деген жыр-толғаулары жазылып алынады. Бұл жыр-толғаулардың барлығын Потанин қашан, кімнен, қалай жазып алғандығы жайлы мәлімет беріп отырған.
Бір қызығы, Бұқар жырау жыр-толғауларының мәтіні И.Березин жазба қоры арқылы жарияланғанын айта кетуіміз керек. Ал, И.Березин бұл деректерді 1880 жылы Потаниннің Моңғолиядан оралып, Баянауыл округында бір апта Мұса Шорманның ауылында жатқанда алғандығын айтады. Бір айта кететін жайт, Потанинге дейін Бұқар жыраудың Ай, Абылай, сені мен көргенде деп басталатын толғауын Ыбырай Алтынсарин өзінің 1879 жылы Орынборда жарық көрген Қырғыз (Қазақ) хрестоматиясында (1 кітап, 2-3 бет) жариялаған болатын. Алайда, кітаптың кейінгі басылымдарында бұл толғау Қожаберген жыраудың есімімен жарияланып жүр. Бұқар жырау шығармаларының кейбір мәтіндерінің өзгеруінің себебін Кеңес дәуірінің ықпалы әсер етті десек, ал авторының атын ауыстырудағы мақсаты не екенін түсініп білмедік.
Сол сияқты, Г.Потаниннің алғаш жазып алған қолжазбаларындағы Бұқар жырау жыр-толғаулары кейінгі басылымдарда, кеңестік дәуірдегі әдебиет тарихында Алдаспан, Ақберен, Бес ғасыр жырлайды, Ай, заман-ай, заман-ай ақынжыраулар жинақтарында көп өзгеріске ұшыраған. Тіпті, әр басылымда әртүрлі берілген. Бұл жөнінде жыраулар мұрасын зерттеп, ХV-ХVІІІ ғасырдағы ақын-жыраулар мұрасынан кандидаттық диссертация қорғап, ғылыми айналымға енгізген ғалым, қаламгер Мұхтар Мағауин Қобыз сарыны монографиясында Бұқар жырау жырларының түпнұсқаларының кейбіреулері сақталмай, өзгеріске ұшырап жоғалып кеткені туралы дерек келтіреді. Жазушы Сол сияқты, Г.Потаниннің жазғандарынан белгілі Төртуылдың төрт ұлы туды жайлап деп басталатын өлең де ұмытылған деп күйінішін білдіреді. Дегенмен, Г.Потаниннің қолжазбасынан алынған Бұқар жырау мұрасы 1925 жылы Таң журналының №2 санында 97-98 беттерде жарияланады. Бұл Бұқар мұрасының Қазан төңкерісінен кейінгі алғашқы жариялымы болды.
Потаниннің Бұқар жырау шығармашылығын жазылып алу барысында мәліметтер мен түсініктерді академик Әлкей Марғұлан толықтырып отырғанан айта кетуіміз керек.
Бұқар жырау мұрасының ғылыми тұрғыда зерттелуін қарастыру барысында бізді қазақ әдебиетінің әдеби мұрасын теориялық негізде тексерген А. Байтұрсыновтың 1926 жылы шыққан әйгілі Әдебиет танытқышы еңбегінде атақты жыраудың аты аталмауы қайран қалдырды. Бұқардың бірде-бір өлең-толғауы мысал ретінде де алынбаған, Шортанбай, Молда Мұса, Шернияз, Әубәкірлер бар да, Бұқар жырау жоқ. Еңбектің толғау түрлері туралы айтқан бөлімінде Бұқар толғауларының еленбей қалуы да түсініксіз. Оған басты себеп Бұқар шығармаларының Таң журналынан басқа жерге жарияланбауы ма, әлде тұрпайы социологизм теориясының әсері ме, ол жағы белгісіз. Сол секілді Х. Досмұхамедов те өзінің 1928 жылғы Қазақтың халық әдебиеті атты еңбегінде Бұқар жырауды ақын-жыраулар тізімінде атағаны болмаса, ерекше көңіл аудармаған. Бұдан шығатын қорытынды: 1920 жылдары маркстік- лениндік методологияның басты принципі саналған, әдебиеттің таптығын қару еткен тұрпайы социологизм теориясының әсерінен қазақ әдебиетінің басқа да көрнекті дарындары секілді, Бұқар мұрасы да жан-жақты ғылымизерттеу нысанасына айналмаған. Ұлы Абайдың өзін халық ақыны, классик ретінде 1934 жылы қайтыс болғанына отыз жыл толуына байланысты өткізілген мәдени шаралардың арқасында әрең танығанымыз да осының айғағы.
Оқулықтардың ішінде айрықша тоқталуға болатыны - 1933 жылы Молдағали Жолдыбаев, Мұхтар Әуезов, Әлібек Қоңыратбаевтар бірігіп шығарған XIX ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің оқу құралы атты еңбек. Авторлар Өлкенің патша өкіметіне бағынып, отарлану дәуірінің әдебиеті деп атаған кезеңге Бұқар жырау, Махамбет, Нысанбайларды жатқызып, олардың өмірбаяны мен творчествосына монографиялық сипаттағы әдеби-тарихи талдау жасайды. Оқулықты XIX ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті деп атай отырса да, XVIII ғасырда өмір сүрген Бұқар жырауды тұңғыш рет әдебиетіміздің тарихына кіргізіп, өмірі мен шығармаларынан мол мәлімет береді. Бұқар толғаулары көтерген қоғамдық, әлеуметтік тақырыптарды саралай отыра, бірлікке, бейбітшілікке, адамгершілік пен әділеттілікке шақырған жырларына ерекше тоқталады. Бұқар поэзиясы мен өнерпаздық тұлғасын бағалауда әдеби-тарихи талдау бағытындағы ғылыми-зерттеушілік ой-пікір көрінді. Авторлар Бұқар толғауларының ел бірлігін сақтау мен жоңғар шапқыншылығына қарсы күресті жырлаудағы маңызын атап көрсетіп, кейінгі зерттеулерде тереңдетіле, кеңейтіле айтылған талдаулардың оқулық көлеміне тән алғашқы нұсқасын жазған. Арғынның табан шөңгел биі, Абылай ханмен дәрежесі тең адам болғанын айта келіп, Ол хан атынан билікті айта алады, халыққа сүйеніп ханға да қарсы тұра алады. Билеуші таптың тілегін, талабын бүркемей көрсетіп ұстаған ақын екенін Бұқардың жалғыз тақырыбы мен сөз мазмұны ғана емес, толғауларының түрі, теңеулер, сырт қалыптары да байқатады деп бағалайды (4). Бұқар жырау - отызыншы жылдардағы қазақ әдебиеттану ғылымында халық жыршысы деп асыра дәріптелмей, хан жақтасы деп тым датталмай, барынша әділ бағаланған ең бірінші ақын болды. Сол секілді Е. Ысмайылов 1941 жылғы Қазақ әдебиеті атты оқулығында Бұқар жырау творчествосын қарастыру барысында сыншыл реализм бізде Бұқардан басталып жалғаса түсті деген пікірін хан саясатын сынаған жырларына сүйене отырып айтса, С. Мұқанов 1942 жылғы Қазақтың XVIII-XIX ғасырлардағы әдебиетінің тарихынан очерктер оқулығында Бұқардың кедей таптан шыққаны мен халықшылдығын дәлелдеуге күш салған. Соғысқа дейінгі қазақ әдебиеттану ғылымындағы ғылымизерттеушілік ой-пікірде осылайша бірталай зерттелген Бұқардың ақындық мұрасы 1947 жылы 21 қаңтарда шыққан Қазақ Компартиясы Орталық Комитетінің Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл және әдебиет институтының жұмысындағы өрескел саяси қателіктер туралы кесірлі қаулысынан кейін әдебиет тарихынан сызылып тасталды. 1959 жылғы әдеби мұраны зерттеу туралы өткен ғылыми конференцияға дейінгі 12 жыл бойы Бұқар шығармалары хандық, феодалдықреакцияшылдық, діншіл деп танылды. Оған тарих ғылымында Абылай ханның, Кенесары - Наурызбай көтерілісінің алынып тасталуы мен фольклорда олар туралы тарихи жырларға тыйым салынуы өз әсерін тигізбей қалмады. Әдебиет тарихына кіргізіліп, шығармалары жарияланып біршама зерттеле бастаған Нұржан, Мәшһүр Жүсіп, Нарманбет, Ғұмарлардың да атының аталуына тыйым салынған осы тұс. Тұрпайы социологизм теориясының дауылы қайта көтеріліп, фольклорда батырлар жырынан тек Қамбар батыр жырын, лироэпостан жетім бала болғандықтан Қозы Көрпеш- Баян сұлуды ғана, ХVIII-XIX ғасыр ақындарынан тек Махамбетті ғана қалдырылғаны да осы тұста. Қазақ әдебиетінің тарихын Белинский, Чернышевский, Добролюбовтан бастаған кезіміз де осы тұс. Тарихшы Е. Бекмахановтан бастап, әдебиет тарихын зерттеуде үлкен жұмыс тындырған әдебиетшілер Қ. Жұмалиев, Е. Ысмайлов, Ә. Қоңыратбаевтардың жер аударылып, М. Әуезов, Б. Кенжебаевтардың қуғынға түскен кезеңі де осы тұс болатын. Бұқар үлкен ақын ғана емес,- дейді Е. Ысмайлов 1956 жылғы Ақындар атты монографиясында - Абылайдың қол шоқпар, бітімші биі. Ол XVIII ғасырдағы қазақ елінің жоңғарға қарсы күресін дұрыс жырлағанымен, ішкі қоғамдық мәселеде үстем тап жыршысы болды. 1959 жылғы конференция Бұқар жырауды әдебиет тарихына қайта кіргізгенімен, ақындық мұрасы мен өнерпаздық тұлғасын әділ бағалауда оңдыра қойғаны шамалы. Жоғарыда аталған 1933 жылғы М. Жолдыбаев, М. Әуезов, Ә. Қоңыратбаевтардың оқулығында айтылған тұжырымға да жете алмай қалдық. Мысалы, Қазақ ССР Ғылым академиясының вице-президенті С.Бәйішев конференцияны ашардағы сөзінде: Қазақ қоғамының тарихында тек бұлдыр-бұлдыр із қалдырған Бұқар жырау асыра дәріптеліп келді десе, таяқ жеп оралған Е. Ысмайлов: 1930-40 - жылдары Бұқар мен Махамбет те, Шортанбай мен Алтынсарин де, Абай мен Мұрат та, Сұлтанмахмұт пен Шәңгерей де - барлығы ағартушы, демократ, сыншыл реалист, тіпті халық ақыны деп дәріптеп, қателік жібердік деп мойындауға мәжбүр болған (5, 19 б.). Сол секілді Қ. Жұмалиев те: Бұқар, Дулат, Шортанбайларды алсақ, олар негізінде феодалдық салт-сананы қолдаушы, сол таптың идеясын жырлаушы болды. Бұқар хандық құрлыстың мызғымас бірлігін аңсады. Абылайдың іс-әрекетінің көбін құптап, басқаларға хан ықпалының өтуін өлеңдеріне идеялық өзек етті деп одан сайын нақтылай түскен. Конференцияның негізгі қабылдаған қорытындысында: Қазақ әдебиетінің тарихына арналған курсстарда Бұқар жырау Қалқаманов XVIII ғасырдағы қазақ әдебиетінің көрнекті уәкілінің бірі ретінде қаралып, керек, бірақ оқыту барысында оның феодалдық идеологияны, хандықты жақтаушы екеніне баса көңіл аудару қажет деген біржақты тұжырым атап айтылды (5, 371 б.). М. Мағауин өз зерттеулерінде қазақ әдебиеті тарихының басталуын төрт ғасыр алға жылжытып, Бұқар жырауды хандықты жақтаушы, ескішіл-діншіл деген қате қағидадан біршама аршып алды. Міне осыдан бастап қана Бұқар жырау мұрасына деген оң көзқарас орын теуіп, антологиялар мен әдеби жинақтардан тұрақты орын алды. 1989 жылғы 9 желтоқсандағы 1940-50 жылдардағы қате қаулы-қарарлардың күшін жойған комиссия қорытындысы шыққаннан бері Шәңгерей, Ғұмар, Шәкәрім, Нарманбет, Мәшһүр Жүсіп тағы басқалар әдебиет тарихындағы өз орындарын алып, қалдырған мұралары жан-жақты зерттеліп те жатыр. Қазақ әдебиеттану ғылымы біржақты бағаланып келген Бұқар, Мұрат, Дулат, Шортанбайлар шығармашылыған бүгінгі күннің талап-тілегіне орай қайтадан зерттеп, рухани қазынамызға қосқан ұлан-асыр мұрасын бағалауда. Әсіресе осы ақын-жыраулардың мерейтойлары өткізу қарсаңындағы жұмыстар мен ғылыми конференциялар өткізу барысында көптеген тың деректер ғылыми айналымға қосылды. Әрине бұдан Бұқартану ілімінің бар-жоғы түгелденді деген ұғым тумауы керек. Бұқар шығармаларының текстологиялық мәселелері әлі де болса назардан тыс жатыр. Алдағы уақытта әдебиеттің таптығы қағидасына сай келмегендіктен қолданысқа енбей қалған туындылары мен жамау-жасқауға ұшырағын толғауларын жан-жақты қарастыру міндеті тұрғанын атап айту қажет.
Бұқар жырау мұрасын жинауда, жариялауда және зерттеуде Мәшһүр Жүсіп Көпеев, Құрбанғали Халид, Г.Потанин, Ш.Уәлиханов, М.Әуезов, С.Сейфуллин, С.Мұқанов, Қажым Жұмалиев, Қ.Мұқаметқанов, М.Мағауин, Р.Сыздықова секілді ұлт зиялылары еңбек сіңірді. Белгілі фольклорист Н. С. Смирнова Бұқар творчествосына арналған көлемді зерттеулерінде оның импровизаторлық өнерінің ерен қуаты мен демократиялық тенденциясының нығая түсу ерекшеліктеріне, сондай-ақ, соңғы шығармаларында халықтық ұғымның әлеуметтік терең сипатқа ие болып отыру жәйтіне айрықша мән береді.
Әдебиеттанушылар Бұқар жырау толғауларының жазба әдебиетке тән сипат белгілерін, атап айтқанда, әлеуметшілдік сарынын, азаматтық нысанасын, сондай-ақ жыраудың даралық өзгешеліктерін талдаса (М.Әуезов), екіншілері өмірі мен шығармашылығына үңіледі (С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Қ.Мұқаметқанов, М.Мағауин), соңғы жинақтарда жыраулардың тілі мен стилі қарастырылады (Р.Сыздықова). Сөз жоқ, Бұқартану ілімінің қалыптасуы мен даму тарихы бар. Әрине, тәуелсіздікке жеткен жас мемлекетіміздің қазіргі жағдайында жаңаша көзқарас, дүниетаным тұрғысынан (ислам құндылықтарымен сабақтастығы, моральдық философиясы, мемлекет мүддесі, поэтика) тексерілуге тиіс.

1.3 Жырау шығармаларындағы ұлттық құндылықтар

Бұқар жырау дәуір алшақтығына қарамай, жырларының әлеуметтік-саяси мазмұны мен тақырыбы жағынан да, бейнелеу тәсілдері мен көркемдік құралдары жағынан да өзінен бұрынғы жыраулармен терең үндесіп жатыр. Әсіресе, патша өкіметінің отарлау саясатын әшкерелу, содан елді сақтандыру, Жиделібайсын секілді құтты қонысқа көшу жайындағы қоғамдық ойларымен ол, жыраулық поэзиясының басында тұрған Асан қайғыға егіздің сыңарындай ұқсас, рухтас дей аламыз. Бұл орайда Бұқарды Асан қайғының ісін жалғастырушы шәкірті деп бағалаған Б.Кенжебаев пікірін орынды деп санаймыз. Бір жағынан отаршылдық саясат белең алған кезде, екіншіден жоңғар басқыншылары халқымызды Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламаға ұшыратқан тұста Абылай ханның Асан жұмбағын шешу туралы айтқан өтінішіне би қырын қарап, көзіне жас алып, бұл сөзді сен сұрамасаң керек еді, мен айтпасам керек еді деп қинала-қинала жауап беретіні бар. Осының өзі-ақ сол толғақты мәселенің жыраудың үнемі есінен кетпей, әрқашан ойында жүргенін анық аңғартады. Соған дейін Асан қайғының ханға да, қарашаға да жұмбақ болған ақ шортаны мен көлдегі қарағайының мән-жайын Бұқар жырау көсілте жылап, түгелдей шешіп береді. Қ.Халидұғлының айтуына қарағанда, Абылай хан да бұл жауапқа бекер сұраған екенмін деп қатты өкінсе керек.
С.Мұқанов Бұқар толғауларының басым көпшілігі Абылай ханға арналып айтылғандықтан, жыраудың өзі сырттай Орда ақынына ұқсағанымен, толғаулары сол кездегі саяси-әлеуметтік тұрмыстың нақты көрінісінен туғанын айта келе: Бұқар жыраудың шығармаларында азаматтық, саяси мотив терең, әлеуметтік маңызы зор. Ол Абылайдың мақтаушысы ғана емес, сыншысы да, - дейді.
Қ.Жұмалиев әдебиет тарихын Бұқар жыраудан бастау керектігін алға тартқан ғалымдардың бірі болып, қазақ әдебиетінің орта мектептерге арналған оқулықт арынан бастап, қазақ әдебиетінің алты томдық тарихына жазған Бұқар туралы монографиялық тарауларында да, оны XVІІІ ғасырдағы авторлығы сақталған тарихи әдебиеттің басы деп бағалай келіп, жырау өзінің дидактикалық толғаулары арқылы өмірге ескілік мұнарасынан қараса да, сол кезеңдегі әлеуметтік шындықты тап басып сипаттайды деп жазады. Ал, Ә.Марғұлан Бұқар жырауды Абылай ханың белгілі жырщшысы, қазақ ақындары мен жырауларының көшін бастап тұрған ұстазы ретінде бағалайды. Осынжай бағаны Б.Кенжебаев пен Е.Ысмайылов еңбектерінен де ұшыратуға болады. ---
Жыраудың шығармашылығынан туған жырлардың мазмұнына қарап насихат жырлар, толғаулар және арнаулар деп бөлуге болады. Бұқардың насихат жырлары адамгершілік тәрбиелік мәні зор идеяларға толы. Олүнемі ұрпаққа өлмес үлгі өнеге ретінде, жыраудың ұзақ жылдар бойғы тәжірибисінен туындаған адамгершілік тағылымдар. Ал жыраудың толғаулары уақыттың тезінен, Бұқардың талантынан туған философиялықметафизикалық, диалектикалық идеяларға толы дүниелер деп айта аламыз. Бұқардың шығармаларының жарық көруіне бірден - бір себеп болып, оны жинап зерттеген жазушы, ғалым М. Мағауин "Бұқар толғаула- 178 рынан жыраудың өиірге, өзін қоршаған ортаға көзқарасы айқын аңғарылады" - деп, жазған болатын2 . Үшінші арнау жырлары болса өз заманының маңызды мәселелері мен әлеуметтік қайшылықтарын шешу жолында дүниеге келген, жыраудың өткір рухын, шығармашылық потенциялын көрсететін туындылар болып табылады. Міне, осы үш бағытты ескере отырып Бұқардың жырларына үңілсек, біз оның әлеуметтік - философиялық дүниетанымына тереңірек бойлаймыз. Бұны Бұқардың дүниетанымын танудың методологиялық тәсілі сияқты қарауымыз керек.
Бұқар жырау өзі өмір кешкен тұста басқыншы жаудың езгісінде қалған халықтың басын құрап, азаттық күреске бастайтын қолбасшы батыр мен алғыр басшы қажет деп түсінді. Сыншы, болашақты болжағыш әулие жырау кісі есігінде жүрген Сабалақты жүріс-тұрысынан, мінезінен тегін адам емес екенін байқап, кереметтей қасиеттілігін танып, Орта жүзге хан болуына Бөгенбаймен бірге көп ықпал еткен. Ел басына күн туған кезде де ел басқарушылық қасиетін танып, үш жүздің басын қосар, заңғар қызмет атқарар, арыстан мінезді хан деп Абылайға зор сенім артады. Ол жөнінде Қазақ ССР тарихында: Феодалдық таптың жыршысы бола отырып, Бұқар сонымен қатар өзінің шығармаларында заманының кейбір маңызды тарихи оқиғаларын әділ көрсетті. Оның шығармаларының өзекті тақырыбы Отанды сүю, патриотизм болды. Ол қазақ халқының Жоңғар феодалдарына қарсы азаттық күресін жырлады, халықты бірлікке, ерлікке шақырды, осы күрестің ерлері - Бөгенбай, Қабанбай, Жәнібек сынды батырларды мадақтады. Жырау қазақтың үш жүзінің басын қосатындай бір орталыққа бағынған күшті мемлекет құруды армандады. Қазақ елі сыртқы жаулардың шабуылы мен ішкі қырқыс-тартыстардан әлсіреген кезеңдегі хандардың ішіндегі ең мықтысы Абылай еді. Бұқар жырау халық үмітін ақтайды деген ниетпен хан образын асқан тұлға ретінде жырлады. Россия мен Қытай арасында айла қолданған Абылайдың саясатын қостап отырды, ол Россиядан қазақ даласына келіп жатқан жаңа лептер мен құбылыстарды түсінбеді. Бірақ өзінің күрделі және қайшылықты творчестволық жолының ақырғы кезінде Бұқар жырау Россиямен тату болу қажет деген қорытындыға келді , - делінген. Көргені ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.