Жазушы шығармаларындағы ұлттық мінез бен қазақы болмыс
НҰР-CҰЛТАН ҚАЛАСЫ БІЛІМ ДЕПАРТАМЕНТІ
51 МЕКТЕП - ГИМНАЗИЯ КММ
... БІР ҒЫЛЫМДЫ КӨРСЕҢІЗ АТТЫ АБАЙ ҒЫЛЫМИ ЖОБА БАЙҚАУЫ
ТАҚЫРЫБЫ: Ә.КЕКІЛБАЕВ ПРОЗАСЫНДАҒЫ ҰЛТ ТАБИҒАТЫ МЕН ТАРИХИ ТАҒДЫРЫ
СЕКЦИЯСЫ: ӘДЕБИЕТТАНУ
ОРЫНДАҒАН: ОҢҒАРОВА АҚМАРЖАН
9-СЫНЫП ОҚУШЫСЫ
ЖЕТЕКШІ ПӘН МҰҒАЛІМІ: СӘРСЕНБАЕВА ЗОЯ СӘБУҚЫЗЫ
ФИЛОЛОГИЯ МАГИСТРІ,АСПИРАНТ
2021 ЖЫЛ
Аннотация
Бұл ғылыми жобада казак әдебиеті тарихында нық орын алған көрнекті тұлғалалардың бірі, Қазақстанның халық жазушысы, мемлекет және қоғам қайраткері Әбіш Кекілбаев прозасындағы тарихи тұлғалардың көркемдік болмысы мен олардың тарихи тағдырын және көркемдік жинақтау мақсатындағы жазушының өзіндік суреткерлік қырларын ашылған. Автордың жазушылық шеберлік тәжірибесін таныту мен айқындау, саралау мақсатында, оны өзге тарихи шығармалармен салыстыра талданған.
Кейіпкер және түптұлға (прототип) табиғатындағы ортақ белгі мен байланысқа, бірлікке назар аудара отырып, кейіпкер жан дүниесі мен мінез қырларын, дүниетанымы мен көзқарастарын суреттеудегі қаламгер шеберлігі ашылған. Кейіпкер бейнесін сомдаудағы қаламгердің идеялық-тағылымдық ой-танымдарына жаңаша көзқарас тұрғысында баға берілген және тарихи тұлғаны сомдаудағы автор және кейіпкер, өмір шындығы мен құжатты дерек материалдарының көркем туындылардағы қаламгердің көркемдікпен қолдану шеберлігі көрініс тапқан. Ә.Кекілбаев прозасындағы тұлға және қазақы болмыс, ұлттық мінез көріністерін саралап, жазушы романдарындағы тотолитарлық жүйе трагедиясының ақиқаты ашып көрсетілген.
Ғылыми жобада сонымен қатар, Үркер, Елең-алаң, Аңыздың ақыры романдары, Күй, Шыңырау, Ханша-дария хикаясы повестері, Ұйқыдағы арудың оянуы, т.б. кітаптарындағы деректерге сүйене отырып, қаламгердің жеке мұрағатында сақтаулы қолжазбалары, жинаған материалдары, сұхбаттасу кезінде айтқан пікірлері мен пайымдаулары, сондай-ақ сол дәуірден жазылған бірқатар Ресей зерттеушілерінің жазбалары да басты назарға алынды.
№51 мектеп - гимназиясының 9- сынып оқушысы Оңғарова Ақмаржанның Ә.Кекілбаев прозасындағы ұлт табиғаты мен тарихи тағдыры тақырыбындағы ғылыми жобасына
П І К І Р
Оңғарова Ақмаржанның Ә.Кекілбаев прозасындағы ұлт табиғаты мен тарихи тағдыры тақырыбындағы орындаған ғылыми жобасы казак әдебиеті тарихында нық орын алған көрнекті тұлғалардың бірі, Қазақстанның халық жазушысы, мемлекет және қоғам қайраткері Әбіш Кекілбаев прозасындағы тарихи тұлғалардың көркемдік болмысы мен олардың тарихи тағдырын және көркемдік жинақтау мақсатындағы жазушының өзіндік суреткерлік қырларын аша білген. Автордың жазушылық шеберлік тәжірибесін таныту мен айқындау, саралау мақсатында, оны өзге тарихи шығармалармен салыстыра талдаған.
Сонымен бірге, Ә.Кекілбаев шығармашылығының жанрлық табиғаты, олардағы хандар, ел билеушілері бейнелерінің суреттелу ерекшеліктері жазушы мұраларының композициялық-сюжеттік құрылымдары негізінде талдап көрсеткен.Қаламгердің тарихи туындыларындағы хандар мен ел билеушілер тұлғаларының әдебиет тарихындағы әдеби-көркемдік, идеялық-мазмұндық мән-маңызын ашып, жазушының Үркер, Елең-Алаң тарихи романдарындағы хандар, ел билеушілер бейнесі өзіндік ізденіс тұрғасынан жеке зерттеу еңбектің нысанасына алынған. Жұмыс жоспарға сәйкес барлық сұрақтарының мазмұны толық ашылған және ғылыми жоба талапқа сай, өз деңгейінде орындалған. Ақмаржанның келешекте жақсы ғалым болады деп үміттенуге болады.
Пікір беруші:
№51 мектеп-гимназиясының З.С.Сәрсенбаева
қазақ тілі мен әдебиетінің
мұғалімі, филология магистрі
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе
1. Ә.Кекілбаев прозасындағы тұлғалардың ұлттық мінездері.
1.1 Жазушы шығармаларындағы ұлттық мінез бен қазақы болмыс.
1.2 Ә.Кекілбаев прозасындағы ұлт табиғаты мен тағдырының бейнеленуі.
2. Ә.Кекілбаевтың кейіпкер тұлғасын сомдаудағы стильдік даралығы.
2.1 Жазушы романдарындағы аңыздық сарын және көркемдік шешім.
2.2 Ә.Кекілбаевтың адам және қоғам мәселесін көтерудегі қаламгерлік шеберлігі.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
КІРІСПЕ
Ғылыми жобаның жалпы сипаттамасы. Біздің зерттеу нысанасына алған ғылыми жобамыздың тақырыбы Ә.Кекілбаев прозасындағы ұлт табиғаты мен тарихи тағдыры деп аталады. Жалпы еліміздің егеменді ел болып қалыптасуында ұлттық идеалогияның алатын өзіндік орны бар. Қазақстан Республикасының президенті Н.Назарбаев: Әбекең - әлемдік өркениеттің ортақ қазынасына олжа салған суреткер. Көркем ойдың, көркем әдебиеттің көсемсөзге жол берген тұсында ол ел-жұртына үлгі беретін үрдіске қол артып, уақыт мінберіне көтерілді. Ағынан жарылды, адалынан сөйледі. Жұртының мүддесі үшін жазары таусылмаған жазушы болу да бір бақыт қой. Шіркін-ай, осындай қазақ көбірек болса екен деп тілеймін! [1.] деген еді. Расында да, қазақ әдебиетіне теңдесі жоқ таңдаулы туындыларын берген қаламгер Ә.Кекілбаев шығармашылығы өз халқының ұлттық табиғаты мен тарихи тағдырын таңбалағандығымен құнды.
Тақырыптың өзектілігі. Жазушының жалпы барлық жанрда жазылған туындылары секілді, прозалық шығармалары да қазақ халқының өткені мен бүгінінен сыр шертетін, келешегіне көз жіберіп, ой жүгіртетін халқының шын мағынасында рухани қазынасына айналған туындылар. Ол үшін ең асыл, баға жетпес құндылықтар - ұлтының рухы, ұлтының тілі, ділі, салты мен ғұрпы. Ә.Кекілбаев қай тақырыпқа қалам тартса да, оның шығармаларынан қазақ халқының күй-жайы, тыныс-тіршілігі, рухани болмысы анық танылып тұрады. Әлем әдебиетінінің озық өкілдерімен иықтас тұрған маңдайалды жазушымыз Әбіш Кекілбаев шығармашылығын зерттеу - бүгінгі күннің өзекті тақырыптарының бірі деп білеміз.
Ғылыми жобаның мақсаты мен міндеттері. Зерттеуіміздің басты мақсаты - казак әдебиеті тарихында нық орын алған көрнекті тұлғалалардың бірі, Қазақстанның халық жазушысы, мемлекет және қоғам қайраткері Әбіш Кекілбаев прозасындағы тарихи тұлғалардың көркемдік болмысы мен олардың тарихи тағдырын және көркемдік жинақтау мақсатындағы жазушының өзіндік суреткерлік қырларын ашу. Автордың жазушылық шеберлік тәжірибесін таныту мен айқындау, саралау мақсатында, оны өзге тарихи шығармалармен салыстыра талдау барысында мынадай міндеттерді шешу көзделді:
oo кейіпкер және түптұлға (прототип) табиғатындағы ортақ белгі мен байланысқа, бірлікке назар аудару;
oo кейіпкер жан дүниесі мен мінез қырларын, дүниетанымы мен көзқарастарын суреттеудегі қаламгер шеберлігін ашу;
oo кейіпкер бейнесін сомдаудағы қаламгердің идеялық-тағылымдық ой-танымдарына жаңаша көзқарас тұрғысында баға беру;
oo тарихи тұлғаны сомдаудағы автор және кейіпкер, өмір шындығы мен құжатты дерек материалдарының көркем туындылардағы қаламгердің көркемдікпен қолдану шеберлігін таныту;
oo Ә.Кекілбаев прозасындағы тұлға және қазақы болмыс, ұлттық мінез көріністерін саралау;
oo Жазушы романдарындағы тотолитарлық жүйе трагедиясының ақиқатын ашып көрсету;
oo Ә.Кекілбаев прозасындағы тарихи шындық және көркемдік шешімді зерделеу;
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Әбіш Кекілбаев шығармашылығы туралы С.Әшімбаев, Б.Майтанов, Ш.Елеукенов, С.Шарабасов, Н.Ақыш, Г.Піралиева, Т.Әбжанов, т.б. сынды әдебиеттанушылар мен сыншылардың зерттеулері мен Ә.Кекілбаев прозасы туралы баспасөз беттерінде жарияланған еңбектер талданды.
Ғылыми жобаның нысаны. Зерттеу барысында Үркер, Елең-алаң, Аңыздың ақыры романдары, Күй, Шыңырау, Ханша-дария хикаясы повестері, Ұйқыдағы арудың оянуы, т.б. кітаптарындағы деректерге сүйендік. Қаламгердің жеке мұрағатында сақтаулы қолжазбалары, жинаған материалдары, сұхбаттасу кезінде айтқан пікірлері мен пайымдаулары, сондай-ақ сол дәуірден жазылған бірқатар Ресей зерттеушілерінің жазбалары да басты бағытымызға негіз болды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ғылыми жобамызда Әбіш Кекілбаев - ұлттық әдебиетімізге ұлттық рух, ұлтжандылық идеяларының тарихи категория ретінде дендеп еніп, тұрақтауына мұрындық болған болған жазушы. Бұлай деп айтуымызға себеп, оның шынайы суреткерлік дарынын дәлелдейтін шығармалары болып табылады деген тұжырым жасадық.
oo Ә.Кекілбаев шығармашылығының жанрлық табиғаты, олардағы хандар, ел билеушілері бейнелерінің суреттелу ерекшеліктері жазушы мұраларының композициялық-сюжеттік құрылымдары негізінде талданып, сараланды;
oo Қаламгердің тарихи туындыларындағы хандар мен ел билеушілер тұлғаларының әдебиет тарихындағы әдеби-көркемдік, идеялық-мазмұндық мән-маңызы ашылып жазылды;
oo Ә.Кекілбаевтың Үркер, Елең-Алаң тарихи романдарындағы хандар, ел билеушілер бейнесі өзіндік ізденіс тұрғасынан жеке зерттеу еңбектің нысанасына алынды;
oo Жазушының тарихи тұлға бейнесін жасаудағы жаңа әдеби-теориялық ізденістерге бой ұрып, әдебиет теориясына жаңа түр мен мазмұн әкелгені айтылды;
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
oo Ә.Кекілбаев тарихи тұлға бейнесін суреттеуде әлем және қазақ әдебиеті тарихындағы дәстүрлі арналарды жаңа дәуірге сай жалғастырған сөз зергері;
oo Тарихи тұлғаларды сомдауда қаламгер әдеби, тарихи және құжатты деректерді көркем туындыларында шығармашылық шеберлікпен өрнектеген; Соның ішінде Үркер, Елең-Алаң атты тарихи романдарындағы тарихи тұлғалар бейнелері әдеби процеске зор ықпалын тигізген шығармалар болды;
oo Тарихи тұлға бейнелерін бедерлеудегі сөз зергерінің жанрлық, көркемобраздық суреттеу тәсілдері әдеби дамуда прогрестік мәнге ие болды;
oo Ә. Кекілбаев - ұлттық тұрмыс-салттың жетік білгірі, кейіпкер психологиясын жіті байқағыш, озық ойлы қаламгері, жоғары рухты кейіпкерлер жиынтығын суреттеудің талантты шебері;
oo Жазушы қазақ халқындағы ең ерекше кәсіптің бір түрі - құдықтың, құдықшылық кәсіптің жай-жапсарын шебер суреттеуші.
Зерттеудің дереккөздері ретінде қаламгер шығармашылығы, қазақ әдебиеті тарихы мәселелеріне арналған зерттеулер, монографиялық еңбектер, әдебиеттану ғылымындағы теориялық-методологиялық негіздеме зерттеулер мен бұқаралық ақпарат беттерінде, интернет сайттарында берілген деректер басшылыққа алынды.
Ғылыми жобаның зерттеу тәсілдері. Зерттеу әдістері мен тәсілдері жұмыстың алдына қойған мақсаты мен міндеттеріне байланысты айқындалды. Әбіш Кекілбаев шығармашылығын зерттеу барысында жүйелі-кешенді, нақты талдау, жинақтау, қорыту, тарихи-салыстырмалы әдістер қолданылды.
Ғылыми жұмыстың құрылымы. Ғылыми жоба кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мәселенің зерттелу деңгейі, жұмыстың ғылыми жаңалығы, жұмыстың мақсат-міндеттері, зерттеу тәсілдері сипатталады.
1. Ә.КЕКІЛБАЕВ ПРОЗАСЫНДАҒЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ҰЛТТЫҚ МІНЕЗДЕРІ.
1.1 ЖАЗУШЫ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ МІНЕЗ БЕН ҚАЗАҚЫ БОЛМЫС
Қазақ халқының белгілі ақыны, Мемлекеттік сыйлықтың иегері, қоғам қайраткері Темірхан Медетбек: Әбіш Кекілбайұлы - еліміздің рухани тіршілігінде болсын, саяси-әлеуметтік өмірінде болсын қайталанбас құбылыс. Ол - феномен. Ол - тұтас әлем. Ол айтқан сайын, қадалған сайын тереңдей түсетін шыңырау әлем. Ол шыңыраудан әлі талай ұрпақ сусындап, талай ұрпақ қуаттанары сөзсіз. Ол - рухани ұлы тұлға [1.] - деп жазғанындай, Ә.Кекілбаев прозасындағы ұлт табиғаты мен тарихи тағдыры бейнеленген туындыларын әдеби тұрғыда талдау, баға беру - Ғылыми жобаның басты ғылыми жаңалығы болып табылады.
Өткен ғасырдың алғашқы ширегінде ғұмыр кешкен алаш арысы, қаламы қарымды көсемсөз шебері Мәнен Тұрғанбай: Қазақ қатарға кіріп жұрт болсын деген кісі тәрбиенің жолынан айрылмасқа керек, әуелі қазаққа кім екенін, адамшылық құқығын білдіруге, онан соң жақын ағайын, туғандарын сүйгізіп, міндетсіз қызмет қылдыруға, онан соң Отанын танытып, жақсы көргізуге, ұлт жұмысы, жұрт намысы деген сөзді тоқып көңіліне кірізуге, сонан соң дүниедегі барлық адам баласы бауыр екенін білдіріп, көпшіл адамды сүйгіш қылуға тырысу керек [1.] - деп жазған еді. Іргесі жаңа қарқынмен қайта қаланған ұлттық әдебиетіміздің көрнекті тұлғасы Үркер (1981), Елең-алаң (1984) романдары қазақ әдебиетінің үлкен табысы ретінде бағаланды.
Әр халықтың ұлттық мінезі мен ұлт ретіндегі өзіндік табиғаты белгілі бір санаға сай қалыптасады. Оны қалыптастыруға әлеуметтік-мәдени, саяси-экономикалық ортаның талабы себепші болады. Философия ғылымдарының докторы Т.Бурбаев: Ұлт табиғаты, ұлттық мінез мәселесі - табиғаты жағынан күрделі құбылыс. Ұлттық мінез дегеніміз - синкретті рухани тұтастыққа негізделген адамның мінез-құлқы, іс-қимылы, ойлау ерекшелігі, дүниені сезінуі мен қабылдауы, саналық пен бейсаналылықтың тұтастығы. Ұлт табиғатын да осы қасиеттер айқындайды. Олар ұрпақтан-ұрпаққа бейсаналық түрде жеткізіліп, ұлт өкілдерінің мінез-құлқы мен дүниеге көзқарасында, өмір салты мен әдетінде, дәстүрі мен салтында, философиясы мен ғылымында, мәдениетінде, өнері мен музыкасында, жалпы рухани болмысында көрініс табады. Советтік дәуірде ұлт табиғаты коммунистік идеология тұрғысынан қаралып, совет адамын қалыптастыру теориясы ұлт ерекшеліктерін жоюға бағытталды [2 , 238-б.], - деген ғылыми тұжырым жасайды. Онысы заңды да, өйткені, ұлттық мінез тікелей ұлтқа тән болмысты қапсыра құшақтайтын біртұтас әлем.
Философ, академик Д.Кішібеков рухтың ұлт тағдырындағы орнын былайша түйіндейді: Рух - халықтың материалдық, күнделікті өмір тәшпұшынан тыс, әрі жоғары тұрған жан-дүниесі, оның бет-бейнесінен көрінетін биік еңсесі, мәртебесі мен жігері. Оның негізі - өткен тарихы, салт-санасы, жыр-дастандары, жазба әдебиеті, ата-бабалардың өнегелі, ерлік істері мен айтқан даналық нақыл сөздері, қиындықтарда желеп-жебеп жүретін аруақтары, сарқылмас күші, мұғалмас қаруы. Оны қорғайтын, қайрап-суыратын халықтың ізгі армандарына суарылған жалынды ұрандық сөздер мен биік мақсат-мұраттар. Қазақ халқының мерейі үстем, пейілі кең, дастарханы мол, маңдайы жарқын, мақсат-бағдары жоғары ата-бабаларының өсиетіне берік. Осыдан келіп оның рухани бейнесі сомдалады [3, 167-б.], - деп қазақтың менталитеті қазақтың кейіпкер бойында қандай қасиеттерден нәр алуын санамалап береді.
Тәрбиенің түп тамыры, қайнар көзі ұлттық салт-дәстүрімізбен әдет-ғұрыптарымызда десек, Ә.Кекілбаевтың ұлттың ұлылығын танытуда қоғамдық қызметімен ғана емес, қалам қуатымен жасаған қымбат қазынасы қазақ әдебиетіне қосылған қомақты дүние. Өсиет-өнегені ой жүгіртіп, толғанып, тұщынып барып қабылдаған қаламгер шығармаға қазақтың салт-дәстүр, әдет-ғұрпын дәйекті материал ретінде алған. Күй повесін автор Абыл күйші аруағына ескерткіш дейді. Шығарманың негізгі идеясы - бейбітшілік пен адамгершілік күресі. Әбіш осы күй өнерінің құдіретін повесінде әдемі бейнелеген. Қазақ күй арқылы өзінің өткені мен бүгінін таниды. Жаны жұмбақ өнерлі ұлтының қатпар-қалтарысын қапысыз ұғатын ұлттық рух менталитетінің құпиясын күйінен аңғарамыз. Күй повесінің соңында күштіні жазалау Жөнейттің өзіне сор болып жабысады. Жан дүниесіндегі арпалыс оны күндіз күлкіден, түнде ұйқыдан айырады. Жер үшін өмір бойы бір-бірімен шайқасып келген түркімен қазақ халқы магиялық тылсымға сенген. Жаманшылығын сол түстен сезініп, іштей күйзелетін әдет екеуіне де тән.
Суреткердің Ханша-дария хикаясы - әйгілі монғол жаулаушысы Шыңғыс ханның ақырғы сәтін бейнелеген шығармасы. Мұнда жазушы ханның жер бетінен өзі жойып жіберген халықтың сұлуына іңкәрлігі билеушінің өліміне себеп болғанын өрнектейді. Ол бүкіл таңғұт елін қырғанымен, Гүрбелжін сұлуды бағындыра алмайды. Ана рухы, әйел даңқы, құдіреті жай өмірде де биік қой. Повесте жазушы аңыз арқылы халық ұғымымен үндестіре отырып, әйел рухын жауыздықты ауыздықтаушы ретінде де оның ұлылығын биіктете түскен. Ақыры жарты әлемді табанына таптаған дию, Гүрбелжін рухынан, адамгершілігінен жеңіліс табады.
Бәйгеторы повесінде Бәйгеторы қасқыр соққан күннен бастап бірден көзге түсіп, ауыздан-ауызға ілігіп, Сейістің қолына тиеді. Сол бір кездердегі Бәйгеторының көтеріңкі көңіл күйі, шалқыған қуаныш сезімі уақыт өте күдік пен қорқынышқа ұласады. Әсіресе оның артынан шыққан дүбірге қорқа қарауы, тіпті жүрегі шаншып, мазасыз күй кешуі - адам жанында болар күйініш- сүйініш сезімдерден алынған. Тұлпар мен қазақ егіз ұғым тәрізді. Жігіттің тұлпары, серкесі, сұңқары деген тіркестер тегін айтылмаса керек. Жылқы мінезді қазақ қашанда қиындықтан, азаптан қашпай, алдына қойған мақсатын орындау барысында жүйріктігінен, тұлпарлығынан танбаған. Тұлпар, жүйрік болатын құлынды танып, оның сол деңгейден табылуы үшін бар күшін салған. Демек, тұлпарлықты аңсау қазақ менталитетіне тән.
Әбіш егер ел ішінде алауыздықтың ала құйыны ашкөзділік пен дүниеқоңыздықтың ақ түтегі кірсе, онда ол үлкен қауіп пен қатердің астында қалатынын барынша қазып, барынша қадап айтумен келеді. Іргені тек ынтымақ бекітіп, шаңырақты тек бірлік ұстап қалады деп ұғады. Сондықтан да ол қазақ менталитетіне етене адам мен адам арасындағы жарасым, ұлт пен ұлт үйлесімін жеткізе бейнелеуге барлық күш жігерін арнап келе жатқан қаламгер десек, артық айтпаған болар едік. Жазушының аты аталғанда ең алдымен ауызға ілігетін ондай жүрек жарды туындылары Көлденең көк атты, Тасбақаның шөбі, Керек адам, Міне, керемет, Ақырғы аялдама әңгімелері мен Бір шөкім бұлт, Бәйгеторы, Құс қанаты, Шеткері үй, Бір шоқ жейде т.б. хикаялары дер едік.
Бәсеке қаламгердің түр жағынан да, мазмұны жағынан да, ұлттық құлық пен мінезді келістіре кестелеген қуатты туындысы, қазақ прозасына қосқан жаңа табысы болды. Бұл шығармада үнемі байлық пен барлық есірткеннің жолы бола бермейтінін меңзеген қатал тағдырдың сабағын жазушы оқырманға сыншыл көзқараспен бейнелеп береді. Бала бақытын байлаған даңғой, үркеппе әкенің келеңсіз қылықтарын әшкерелейді.
Философиялық, аналитикалық суреттеу тәсілі - Ә. Кекілбаевтың сүйіп қолданатын тәсілдері. Ұлтының кешегі, бүгінгі болмыс-бітімін, рухани әлемдегі психологиялық, әлеуметтік, этикалық, адамгершілік менталитетін суреттей отырып, өз кейіпкерлерін барлық қырынан аударып-төңкеріп, қырнап-жонып, бүгіп-жазып дегендей жете танытып, қилы мінездер галереясымен армансыз жүздестіреді. Қаламгер шығармаларының жақсы оқылатыны, бізше, өмірлік шындықты күрделі адамдық қасиеттерді қылықтан емес, құлақтан іздейтіндігінде.
Ә.Кекілбаевтың Тасбақаның шөбі әңгімесіндегі нұсқалы ой - қоғамда бір күн киіз, бір күн мүйіз, бір күн періште, бір күн пері Онбайлардан шапса жүйрік, мінсе берік, жуан, жуас Қарабалалар қадірлі ырыс. Олар қара төс, қара балғаның арқасында өзіне жұрттың ісі түскенімен, өзінің жұртқа ісі түсіп жарытпағанына шүкіршілік етеді. Аузы беремге икемді, аламға ауыр. Халық басына түскен тауқыметті қайыспай көтеретін кереге жалды - Кертарлан. Сондықтан әмсе Қарабалалардың - қолы құтты, жолы болғыш, жаны жомарт. Ұлттық рухани құндылық, рухани байлыққа әр халықтың тілі, діні, ділі, адамгершілік қасиеттері, ұлттық салт-дәстүрі, өнері, әдебиеті мен мәдениеті жатады. Әл-Фараби: Адамға ең бірінші білім емес, рухани тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім адамзаттың қас-жауы, ол келешекте оның барлық өміріне апат әкеледі [4, 37-б.], - деген сөзі ұрпаққа біліммен қоса адамгерішілік тәрбиесі қатар берілу керектігін ұғындырады.
Айталық, Құс қанаты повесіндегі жаулығы қарқарадай қара кемпірдің бар болмысында жат санап, үрпие қалар еш артықтықты сезбейсіз, ана сезімінің күрделі шындығы судың бетіне қалқып шығады. Қара кемпірдің бүгіні - келінінің ертеңі, келінінің бүгіні - енесінің кешегісі. Қара кемпірдің қадірі, басының бағалылығы, есті жұрт есігінен сығалағанының өзін қағбаның қара тасын сүйгендей жағасы жайлау боп жүргені - оның қазақтың үш киелісі - қара жұрт, қара шаңырақ, қара қазанның иіне қанып, иісі аңқып тұратыны, оған адалдығы, иманы кәмілдігі, қазақы менталитет дегеніңіз осы қара кемпірдің бойында тұнып тұр.
Қаламгер шығармаларында нағыз адамдық белгісі - кісілік. Ізгілік - ізгілікпен қайтады, адамгершілік - адамгершілікпен қайтады. Бір шоқ жиде повесінде осы қағиданы ұстана отырып жазушы Тілеу мен Күдері арасындағы бір-біріне деген шынайы сыйласымдылық, адал достық, қимастық сезім сияқты толып жатқан қазақ халқының бойынан табылатын ізгі қасиеттерді ашып көрсетеді. Суреткер әсіресе, жастарды өркөкірек, тәкаппар, қуыс кеуде болудан көбірек сақтандырады. Кішіпейілділік үлкенге де, кішіге де бірдей жарасатын қымбат қасиет екенін ескертеді. Жазушы ұлт рухын аша түсуде этнографиялық өрнектерді қолданады.
Ә.Кекілбаев әңгімелерінде, повестерінде адамдар арасындағы адамгершілік, моральдық мәселелерді жан-жақты бейнелейді. Жазушы тосын орта, тосын оқиға іздеп әуре болмайды, күнделікті өмірде болып жатқан жайттарға терең үңілу нәтижесінде заман, адам, оның тіршілігі жайлы философиялық түйін жасайды. Ол халқымыздың қилы тағдырын, дүниетанымын, ұлттық психологиясын, салт-дәстүрін шынайы суреттеген. Әбіштің шығарма жазудағы сөз орамдары мен сөйлемдерінің бір-бірімен байланысы өзгелерден ерекше және тілге ауыр болғанымен, түсініп оқыған оқырманға нақты түсінік, терең мағына, тәлім-тәрбие берері анық. Қаламгер кейіпкерлері, негізінен, ұлттық дәстүр, ұлттық әдет-ғұрып заңына сүйенген, қазақы мінезді, кішіпейіл, ата-ананы сыйлаған әдепті жандар. Бір ғана мысал Ең бақытты күн әңгімесіндегі ата мен ене алдында әдеп сақтап, өз ибалылығымен көрінген Торғынның жары қанша жылды артқа тастап майданнан оралғанда оны қанша үздіге сағынса да, бірден жақындай алмайды. Әдептен озбау - ұлттық менталитетте қазақ келініне тән қасиет. Жазушы Ә. Кекілбаев прозасында қазақтың салт-санасын, әдеті мен ғұрпын, дәстүрін, этнографиясын, этномәдениетін, мінез-құлқын, адами болмысын, тәрбиесі мен тәртібін, ұстанымын, туған жерге, Отанға, ата-анаға, аруаққа, ағайын-туған, құда-жекжатқа ағайындық ілтипатын, олармен қарым-қатынас нормасын, жалпы халықтың өмірлік философиясын танимыз.
1.2 Ә.КЕКІЛБАЕВ ПРОЗАСЫНДАҒЫ ҰЛТ ТАБИҒАТЫ МЕН ТАҒДЫРЫНЫҢ БЕЙНЕЛЕНУІ
ХХ ғасырдың алпысыншы жылдарынан бермен қарай жазушыларымыз халқымыздың бойына рухани нәрді тереңірек сіңіріп, ұлттық сананың түлеп, өсіп-өркендеуіне мол үлес қоса бастады. Өйткені, әдебиет-өмір мектебі, тағылым дарытатын қуатты қайнар. Сол қуатты қайнардың Тәуелсіздік таңы сібірлеп атқаннан кейін әсіресе қажет болуының заңдылығын философ ғалым А. Тайжанов: Қазір ұлттық сананың өсу кезеңінде - адамның рухани дүниесін байыту көкейкесті мәселеге айналды. Себебі, руханилық азайған сайын өмір қатаңданып барады. Өмір мен ортаға деген салғырттық, мейірімсіздік - жастардың рухани кедейленуінен [5, 4-б.], - деп түстеп, таңбалап береді. Ұлттық сана, ана тілін түгел меңгеруден басталады.
1980 жылдары жарық көрген Ұйқыдағы арудың оянуы еңбегі - тарих тереңіне бойлап, өлкенің кешегі өмірін зерделеп көз алдыңа әкелетін туынды. Автордың балалық шағынан көңіліне түйгендерінен басталады. Қатпары мол, құпия жазулары көп, сыры әлі толық ашылмаған маңғаз өлкеге, туған жеріңе деген кызығушылық пен сүйіспеншілік оқырманды бірден жетелей жөнеледі. Төңірегім тола жазу. Міне, мына біреуі - қатігез қашаудың аузынан туралып түскен сына жазу деп басталады бірінші бет. Кешегі дала құпиясы деп ат қоя отырып, осынау алып парақтың үстінен төніп тұрған сиқыр-қаламның иесі-күллі табиғаттың өзі деп жазушы баяндаған ирек-ирек жазулар мен шартарапқа шашырап жатқан қос аяқ жолдар құпиясы бала Әбішпен бірге оқырманы да тарих тереңіне еріксіз сүңгиді. Кіндік қаны тамған жерге сәбиін жеті рет аунатқан ана пейіліне қалай риза болмассың? Сөйтсем, мен дәл сол арада туыппын. Мен тұрған жер мен туғанда біздің үйдің тігілген орны екен. Көйлегімді шешіп, жеті рет аунап тұрдым. Енді мен бұл араны өмір бақи ұмытпайтын көрінем. Енді мен бұл араны көзімді байлап қойса да, табатын көрінем. Енді тағдыр мені кең дүниенің қай қиырына айдаса да,бұл араға тапжылтпай тауып келе алатын көрінем. Өйткені ол маған өмір мен мынау кең дүниені түгел сыйлапты. Сөйтсем, ол жылы мен жетіге келген екем, - деген жолдар тек Әбіш Кекілбаев қаламынан туындаған сырлар, тек жазушыға тең стильдік қайталаулар.
Қазіргі қазақ жазушыларына осы заманғы әдебиеттің жағдайына сәйкес уақыт қойып отырған үлкен міндеттің бірі - адам жанының диалектикасын ашу. Дәлірек айтқанда, кейіпкердің ішкі рухани әлеміне үңілу, жан сарайына психологиялық талдау жасау саласында терең толғану, тынбай іздену керек болып отыр [6, 142-б.]. Психологиялық талдаудың бұлайша әдебиеттің күн тәртібінде бірінші мәселеге айналуының басты себебі неде? Образ, характер жоқ жерде көркем шығарма рухы түгілі оның елесі де жоқ. Осы туралы сөз қозғаған Ә.Қоңыратбаев: Даралау - характер жасаудың ішкі заңы [7, 31-б], - деген болатын. Даралыққа жету үшін типтендіру қажет.
Ал Типизм - творчествоның негізгі заңының бірі, онсыз творчество жоқ [8, 75-б]. Сонда біздің психологиялық талдаудың көркемдік қызметіне тоқталғанда айтатынымыз оның кейіпкер характерін даралаудағы басты сипаты. Яғни, Ә.Кекілбаев шығармаларының басты сипаты - психологизм.
Аңыздың ақыры романындағы кейіпкерлер - Yenлы Әмірші, Бибі ханым, шебер іс-әрекеттерімен емес, Г.Піралиеваның тілімен айтсақ: Көңіл-күйлеріндегі күйзелістермен, жан әлеміндегі арпалыстармен, ішкі буырқаныстардан сыр берер бет-жүздегі, мінез-құлықтағы сезімдік құбылыстармен көрінеді [9, 172-б.]. Әмірші де кезінде Әмір әскерінің көп сардарының бірі ғана болатын. Сол көптің бірін осы данқ пен дақпыртқа, бақытқа жеткізген қанағаттанбаушылық сезім еді. Жоғарыда біз айтып өткен типтендіру мәселесі - Алмас ханның бойында. Өмірдің қаталдығы мен қатыгездігін, қулығы мен сұмдығын, әккілігін, талғампаздығын бойына жинақтаған тамаша кейіпкердің сұңғылалығына нандырады. Әккі Әмір ел қарамағындағыларды уысында ұстау үшін елді қабағынан тануды қажет құрал етті. Айналысындағы адамдардың іші-сыртын, пендешілік осалдығын, көңіл түкпіріндегі құпия сырларын Әміршінің тап басып зерттейтінін бейнелеуде үлкен суреткерлік алымдылық танытқан.
Жазушылық бұндай позиция туралы Ә. Қоңыратбаев былай деген: Сонымен бірге оның өзіне адамдық характері болуы керек. Мұны даралау дейміз. Даралау жоқ жерде образ жоқ [7, 31-б.].
Өз сырын өзге түгіл өзінен жасыратын Әміршінің табиғаты-тұнып тұрған құпия, өзінің не күйінішін, не сүйінішін сырт көзге сездірмес тәкәппар. Кейіпкер - тек төңірегіндегілер үшін ғана емес, оқушысына да оңайлықпен сыр ашпайтын тылсым характер. Оның сырт көзге байқала бермейтін ішкі сезім иірімдеріне, жан арпалыстарына, ой-сезім құбылыстарына, санасындағы психологиялық процесгегі, терең тебіреністеріне тек автор көмегімен дендейсіз. Әміршінің ой-монолог, көпті көңіліне ойланса да, неден күдіктенсе де іште сақтайтын сарбаздығы оқиғаны оймен өрбітеді. Суреткерлік бүкіл роман бойына оқиға қумай, адам жандүниесіне терең бойлап, оның психологиясын, рухани әлемін, ішкі иірімдерін драматизммен ашуында жатыр. Біз айтып өткен сипаттамалар даралаудың бір тәсілі мінездік талдау - психологизм [6, 173-б.]. Ендеше, кейіпкер психологиясын шынайы суреттеу шеберлігі суреткердің ерекшелігі ғана емес, оның ерекше талантының айғағы да. Психологтік түйсік немесе суреткерлік сезімталдық - итуа біткен таланттың еншісі.
Аңыздың ақырындағы Әміршінің тынымсыз ойға, небір қиялдарға бөленген ұзақ жол, жол бойындағы оңашалық, жалғыздық болса, еліне келген бетте оны мазалайтын нәрсе - өзегіне құрт түскен қызыл алма. Бұл жерде қызыл алма - Әміршінің тынышын тонаған көркемдік нышанның басты кілті. Иә, қызыл алма - опасыздықтың символы. Осы бір өзөгіне құрт түскен қызыл алма арқылы үй-ішінің, өз шаңырағы астындағы алауыздықты, өзі жоқта орын алған опасыздықты ғана түсініп қойған жоқ Әмірші, сонымен қатар, жалған өмірдің өткіншілігін, жер жүзінің жартысын билеген қаһары да, атағы жер жарған даңқ пен дақпырттың да шын ғашықтың жүрегінен шығып, көңілінен қаланған мұнара меңзеп тұрған адал махабаттың қасында ешқандай да құны жоқ екенін түсінеді, түсінеді де күйінеді. Күйініш оны күйреуге әкеледі.
Жазушының шеберлігі сол дараланған образдың нанымдылығын, шынайылығын сақтайды. Бұл ретте психологиялық талдау ерекшелігі творчестволық ерекше категория ғана емес, ол реалистік әдебиеттегі көркемдік тәсілдердің бірі, яғни адам характерін ашып, образын сомдауға мүмкіндік беретін, әдеби тәжірибеде сыналып, өміршендігін көрсеткен стильдік тәсіл. Айталық, бұл үрдістің беделді өкілі деп Ш.Айтматовты атауға болады. Кемеңгер жазушы өз шығармаларындағы даралауды психологизм тәсілімен жүзеге асырады. Барлық прозасында жоғарыда біз айттып өткен даралау типтендіру, көркемдіктің шынайы заңдарына жүгіну, ұсақты дардай ету, реализм мен ғажап поэтика бар. Алғашқы ұстаз, Ақ кеме, Боранды бекет шығармаларындағы кейіпкерлердің сомдалуы, олардың саналарындағы ағым процестерімен астарлас. Ондағы адамдар схема емес автордың өзін де, оқушыны да үйіріп, тез билеп алады. Демек, шеберліктің кілті-мәселенің айқындығында, қолмен ұстап көргендей барлық жан-жүйесін таныта білуде.
Психологизм - көркем әдебиеттің тұтас болмысынан ажырамас қасиет, біз ол жағдайды байқай бермейміз. Сонымен бірге психологизм - көркемдік бейнелеу принципі, ойлау типі, жазушы талантының төл белгісі [9, 318-б.]. Ә.Кекілбаев өзінің шығармаларында адам өмірінің барлық салаларында материалдық және рухани құндылықтарды қоса есептегенде жалғастыққа‚ тұтастыққа ерекше мән бере білгендігімен дараланады. Бұл ретте материалдық пен руханилықты кезекпен басымдыққа шығаратын позицияларды өмірлік мәндерге айналдыру, материалдық игілік арқылы тіршіліктегі орнын табуға ұмтылудың өзі сәйкесінше адамның ақылы қайырымды істерге бағытталғанда ғана жақсы нәтиже беретіндігін жазушы өз шығармалары арқылы насихаттайды. Ой-толғамдарында бүгінгі ұрпақ пен келешек иелерінің қоғамдық‚ адамзаттық құндылықтарды игеруіне де баса назар аударылған. Бұл ретте әрбір адамға ауқымды өмірлік, әлеуметтік және адамгершілік жауапкершілік жүктелген. Қашанда жігерлендіретін ойшылдың өмір философиясы айрықша витальдық күштің әлеуметтік саладағы нысанасын этикалық тұрғыдан анықтап береді, болашаққа бағдарланған мүддесін қоса қамтиды.
Қаламгер өз шығармаларында кейiпкерлерді іс-әрекет үстінде көрсетеді және объективтi өмiрдi көркем шығармада суреткерлiкпен типтендiре отырып, қоғамдағы орны бар, іс-әрекетімен көрінетін нақты адам бейнесiн жасайды. Ғалым Серікқали Байменше өзінің Зергердің зертханасы атты еңбегінде: Шығармашылық процесс - күрделі нәрсе әрі нақты айқындалмаған ойлау процесі. Ал шығармашылық процестің психологиясы - шығармашылық қызметті психологиялық тұрғыда зерттеудің саласы. Оның әдістемелік арқауы ретінде тарихылық принципі алынғанымен, ерекшелікті проблематикасына негізінен шығармашылық процесінде көрініс беретін елестетудің, ойлаудың, түйсіктің, шабыттың, қабілеттің, таланттың, дарындылықтың рөлін зерттеу жатады [10, 123-б.], - деп жазғанындай, оның шығармалары көбінесе дерекке негізделіп жазылып, сол кездегі адамдар бейнесін жан-жақты көрсетуімен, белгілі бір заманның тынысын, тұрмыс-тіршілігін, әлеуметтік-саяси мәселелерін, идеологиясын, жалпы ұлттық болмысын айқын суреттеумен ерекшеленеді.
Әбіш Кекілбаевтің шығармаларындағы кейіпкерлер бір-бірімен белгілі бір рухани байланыстағы, бір-бірін жақсы толықтыратын бір жағынан қарапайым, бір жағынан күрделі образдар деуге болады. Жазушы өз шығармаларында екі түрлі қағиданы берік ұстанған:
1. Суреттеген оқиғаның өмір шындығымен дәл келіп, үндес табуы;
2. Кейіпкердің сезім-күйлерін өз сезімінен өткізе білетіндігі, сол арқылы оқырмандарын тебіренте алуы.
Ә.Кекілбаев прозалық шығармаларында адамның жан иіріміндегі толқыныстарды көрсету үшін диалогтың мәні де ерекше. Жазушы диалогтар арқылы кейіпкерді жай ғана бірінен кейін бірін сөйлете, әңгімелестіре бермей, сөйлесетін адамдарының қарым-қатынасының қандай өзгеріске, қарама-қайшылыққа, қандай мүмкіндік, бірлікке баратынына қарай береді. Диалогтардың бір ерекшелігі - кейіпкерлердің мінез-құлқы әр қырынан ашылып, оқиға желісіне қарай әрлене түседі, мақсат-мүддесін білдіреді. Енді жазушының бірнеше әңгімелерінен мысалдар келтірелік.
Ханша - Дария хикаясында Шыңғыс ханның іс-әрекеттеріне қатысты бірнеше сюжеттер желісі бар, Шидүрге хан халықтың қамқоршысы, Гүрбелжіндей сұлудың адал жары ретінде ұнамды кейіпкердің бейнесін сомдайды. Шидүрге мен Шыңғыс ханның арасындағы диалогтан халқының ауыр өміріне қабырғасы қайысқан батыр Шидүрге мен зұлымдық әрекеттерімен аты шыққан Шыңғыс ханның бейнелері толық ашылады, екі кейіпкердің психологиялық жай-күйі толық сипат алады: Шидүргенің сұп-сұр жүзі онан сайын қуқылданып, отты көздері шатынай түсіпті: - Ей, асқақтаған ақымақ хан, жер бетінде таңғұттан тігерге тұяқ еркек кіндік қалса, сенің бұл қорлығыңның артын сұраусыз жібермес. Мені өлтіру де өз еркіңде; қазір өлтірсең - өзіңнің басыңа қауіп, өлтірмесең - артыңдағы ұрпағыңа қауіп, - деді де, одан әрі ызаға булығып, шашалып, ештеме айта алмады. Шыңғыс хан Шидүргенің жүзіне зәрлене қарады: - Менің басыма көктегі хақ тәңірдің өзінен басқа ешкім қауіп төндіре алмайды, алда-жалда басымды шауып алғысы кеп өрленер жау болса, кезінде көріп алармын, ертең ұрпағымның тынышын алатын жау болса, осы қазір қапы қалмай тұрып көзін жояйын! [11, 211-б.] - деді. Міне, бұл диалог арқылы екі адамның ішкі сезімі, жан күйзелісі, бір-біріне деген жек көрушіліктері, яғни психологиялық белгілері толықтай ашылған.
Ә.Кекілбаев осындай тек көркем өнердің тылсымына тән - авторлық идея, авторлық мен, кейіпкердің мені, психологиялық шиеленіс коллизиясы, негізгі, қосымша және үстеме сюжет, кейіпкер әлемі мен өмірбаяны, психологиялық параллелизм, психологиялық абстрактілі көркем шындық, нақты және жалған фабула, кейіпкердің екіге жарылуы, тұлғаның дамуындағы идея мен идеал, шендестіру, астарлау, емеурін таныту, ішкі монолог, авторлық монолог, ой ағымы, әсірелеу, поэтикалық бейне, шегініс, тарихи көркем ойды саралау, психологиялық тартыс, тұспалдау т.б. іспетті көркемдік әдіс-тәсілдерді талғаусыз қолданды. Осындай көркем компоненттерді ұтымды пайдаланып, қақтығыстар арқылы адам мен ұлттың санасын оятты.
Жазушының характер сомдау шеберлігі басқа да шығармаларынынан айқын көрініс табады. Жазушы өз кейіпкерінің қимылын жеке-дара алмай, оның сөйлеген сөзімен ұштастыра суреттеп, оған өзінің авторлық көзқарасын білдіріп, кейіпкердің қандай мінез-құлықтың адамы екендігін тайға таңбалағандай білдіреді. Көлденең көк атты әңгімесіндегі басты кейіпкер Дайырдың бір әңгіме баяндауынан - ақ оның бүкіл тұлғалық болмысы, психологиялық ахуалы, барлық мінез-құлқы белгілі болады. Ең алдымен мына бір жолдардан Дайырдың шағын портреті мен мінезін аңғарамыз: Дайыр нағашым жалпы асықтырғанды жақсы көрмейді. Алда-жалда дызақтап асықтырып жатқан адам табылса, бетің бар, жүзің бар екен демейді, басыңнан батпанмен соққандай қып, жалпитып тұрып бір боқтайды. Сондықтан да Дайыр нағашымды ешкім асықтырмайды. Сөйтіп жүріп, Дайыр нағашымның баптаған аты жүйрік. Сөйтіп жүріп Дайыр нағашымның жүгірткен иті жүйрік. Сөйтіп жүрып Дайыр нағашымның кемпіріне қамшысы жүйрік [11, 80-б.].
Шағын үзінді арқылы басты кейіпкер Дайырдың көп қырын аңғаруға болады. Ол баппен қимылдай отырып, барлық ісін тындырады. Қолынан келмейтін шаруасы жоқ. Тазы баптайды, ит жүгіртеді, құс салады, үйдег кемпірін де қатал ұстайды. Яғни, нағыз бес аспаптың өзі. Ал әңгіме айтуға келгенде кез келген адамның аузының суы құриды, назар аударалық: Дайыр нағашым қос тізерлеп алған. Көзі адырайып кеткен. Әр қияға бір-бір кісіні ұрып жыққандай тоқпақ мұрты едірейіп тұр. Сөзі де енді төкпектей шықты. Қайқы жирен кірпігін қағып-қағып қойып айтып жатыр, қолындағы қамшымен қос тізесін нұқып-нұқып қойып айтып жатыр, қасындағы сүлгімен кең маңдайынан жарыса құлап келе жатқан көк терді жапыра сүртіп қойып айтып жатыр, алдындағы алашаға қонған шыбынды сабаудай сұқ саусақпен шертіп қойып айтып жатыр...Дайыр нағашым бірауық көзіне көрінбейтін, сонау алты қат аспанның әлде бір қиырындағы не жеті қат жердің әлде бір тұңғиығындағы беймағлұм біреумен дауласқандай сабалақ-сабалақ қос уыс қабағын тікірейтіп, тұздай көкпеңбек көзі ежірейіп едірең-едірең етеді. Сол құбыжық неме қазір қолына түссе, түтіп жіберердей тістенеді [11, 80-б.].
Кейіпкер көңіл-күйін суреткерлік түйсікпен қапысыз аңғарып, қадағалай бейнелеу жазушының шеберлігі мен сезімталдығына тікелей қатысты. Адамның жан дүниесіндегі әр қилы құбылыстар Әбіш Кекілбаевтің бейнелеуінде өзгеше, оқиғасы тұңғиығына тартып, оқырманды баурап әкетеді. Адамның психологиясының көзге байқалмас қалтарыстарын, жан түсіне қоймайтын құпиялрын жазушы шеберлікпен ашады. З. Қабдоловта бұл суреттеу деп аталады.
Адамның сезімін, күйіну не сүйіну халін суреттеу деп осыны айтады. Бұл - орасан қиын тәсіл. Бұл тәсілді тек тарлан таланттар ғана игере алады. Әрбір шын суреткер әрқашан да ақын-жазушы деп білсек, нағыз қаламгерлігін сынайтын да - асы тәсіл. Әдеби образды оқырманның жан-жүрегін баурап алар құдіретті күшке ие қылатын да осы тәсіл [12, 115-б.]. Міне, қиын да күрделі міндеттің үдесінен шығу Ә. Кекілбаевтай талантты тұлғаның маңдайына жазылған. Қыз-келіншектердің ажарын бейнелеуде жазушының өзіндік қолтаңбасы бар. Мінезіне қарай түрін келістіріп беру, жан тылсымындағы өзгерістерге қарай бет-әлпеттің де алуан реңкте көрініп, түрлі бояумен көрініс алуы - әрі көркемдік шеберліктің, әрі кейіпкерлер болмысын жазушының терең таныған сезімталдығының куәсі. Бұған дәлел ретінде Ә. Кекілбаевтің Шеткері үй хикаятын алайық. Туындыда жазушы бүгінгі замандасының бейнесін жасайды.
Автор қылығы қазақ менталитетіне үйлеспейтін, қоғамды ластаушы адамдарды сынға ала отырып, әлеуметтік індеттің пенде бойына қалай мысқылдап жұғып, терең тамыр тартып, рухани құлдырауға апарып соқтыратын жезөкшеліктің себеп-салдарын оқырманның өзі іздеп, талдап, ойлауға мүмкіндік береді. Жас кезінде өзінің сұлуығымен талай ер адамдарды өзіне қаратқан Зухраның егде тартып, қартайған шағында жалғыздықтан жапа шеккендігін сипаттайтын шығарма сюжеті де тартымды. Жалғыз ұлы мүлде алыста тұрады.
Зухраның қызметте жүрген кезіндегі портретін жазушы былайша суреттейді: Зухра өзінің әдемі екенін жұрттың телміре қарағанынан сезінетін. Бүгін енді өз көзімен көріп жатыр. Кереуеттің аяқ жағына асып салған кішкене башпайлары бұлтия-бұлтия қалыпты. Күреңіткен балтырлары түп-түзу, топ-толық. Бұлт-бұлт еткен бұлшық еттер де асы қазір атып тұрып, әлдеқайда тарта жөнелуге әзір өжет қайрат тұрғандай. Анау екі балтыр, мынау секең-секең екі көкірек, аршын төс омырауы, қос білегі, қаз мойны, бос жіберген қолаң шашы, ұйпалай қыдықтаған, екі иығы - көздің жауын алардай [11, 293-б.]. Жастық шағында талай еркектер құмартқан, көрікті әйелдің қартайған шағында ешкімге керексіз болып қалған қиын сәтін, психологиялық жай-күйін жазушы тартымды сипаттайды: Сол-ақ екен, төсегінен атып тұрды. Табанын қарып алған тақтай еденнің қызыл шоқ боп жанып жатықанын да, мұзға айналып кеткенін де айыра алмады. Есікке тұра ұмтылды. Әлденелер сыңғырап аяғының астына түсті. Басы қап-қатты бірдеңеге тиді. Көзінің алдынан бір уыс қызыл шоқ шапшып аспанға атылды да, артынша-ақ желімше ұйысқан меңіреу қараңғыға айналды. Құлағына еміс-еміс бір үн келді. Қара жерді өршелене тырнап жатқан сол баяғы тысыр-тысыр, сусыл-сусыл...Шамасы, ол енді қайтып көре алмайтын жарық дүниенің тағы бір таңы атса керек [11, 318-б.]. Өмірден өтерінде жанында ешкім де болмай, трагедиялық күй кешкен жанның жан күйзелісі, ой арпалысы хикаяда сәтті шыққан.
Ең бақытты күн әңгімесінен де Ә.Кекілбаевтің кейіпкер характерін сомдаудағы шынайы шеберлігін аңғарамыз. Кейіпкердің дүниені қабылдауы ұлттық психологиямен, дүниетаныммен қабаттас. Жазушы жас келіншектің ойлау дәрежесімен қатар ұлттық діл сипаттарын енесін бейнелеу арқылы толықтырған: ...Анау пысылдап ұйықтап жатқан енесі. Шүйкедей боп шалының жастығының қасына қисая салыпты. Ғұмыры ел құсап салған төсекке жатқанды білмейді. Түннің бір уағына дейін ұршық созып отырады да, әбден ұйқы меңдеген уақытта құлай кетеді...Таң ағарар-ағармастан тұрады [11, 5-б.]. Келіннің ойы ішкі әлем қиялымен ғана емес, нақты баяндалатын әрекетпен де қиыстырылуы сәтті келіскен және ұлттық психологияны бекіте түскен: ...Енесінің оянбағанына қарағанда таңның әлі алыс болғаны [11, 5-б.].
Қазақ әйелінің табиғаты, ұстанымы алдымен енесі арқылы көрінсе, сол дәрежеге жас келіннің тәрбиеленуімен жеткенін байқайсыз: Бұл барғанда атасы үйде болмағай да. Онда Дәулет Торғынның ең болмаса хал-жағдайын сұрар еді. Бұл жылап жүрмес пе екен. Ана жылы майданға шығарып салғанда, атасынан қаймығып жылай да алмаған. Тамағына тығылған ащы жас көкірегін кеулеп, үш-төрт күнге аузын ашса, өксіп-өксіп қалып жүрді [11, 15-б.]. Кейіпкер әрқашан дара тұрып та, басқа кейіпкерлермен қарым-қатынаста, кейіпкердің ой-санасына әрекеттің байланыстылығы арқылы суреттеледі.
Ә.Кекілбаев кейіпкер характерін шебер сомдап, өмір шындықтарын кейіпкерлерінің санасынан өткізе, ой-сезімі арқылы береді. Өзіміз арқау етіп отырған әңгімеде де бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
51 МЕКТЕП - ГИМНАЗИЯ КММ
... БІР ҒЫЛЫМДЫ КӨРСЕҢІЗ АТТЫ АБАЙ ҒЫЛЫМИ ЖОБА БАЙҚАУЫ
ТАҚЫРЫБЫ: Ә.КЕКІЛБАЕВ ПРОЗАСЫНДАҒЫ ҰЛТ ТАБИҒАТЫ МЕН ТАРИХИ ТАҒДЫРЫ
СЕКЦИЯСЫ: ӘДЕБИЕТТАНУ
ОРЫНДАҒАН: ОҢҒАРОВА АҚМАРЖАН
9-СЫНЫП ОҚУШЫСЫ
ЖЕТЕКШІ ПӘН МҰҒАЛІМІ: СӘРСЕНБАЕВА ЗОЯ СӘБУҚЫЗЫ
ФИЛОЛОГИЯ МАГИСТРІ,АСПИРАНТ
2021 ЖЫЛ
Аннотация
Бұл ғылыми жобада казак әдебиеті тарихында нық орын алған көрнекті тұлғалалардың бірі, Қазақстанның халық жазушысы, мемлекет және қоғам қайраткері Әбіш Кекілбаев прозасындағы тарихи тұлғалардың көркемдік болмысы мен олардың тарихи тағдырын және көркемдік жинақтау мақсатындағы жазушының өзіндік суреткерлік қырларын ашылған. Автордың жазушылық шеберлік тәжірибесін таныту мен айқындау, саралау мақсатында, оны өзге тарихи шығармалармен салыстыра талданған.
Кейіпкер және түптұлға (прототип) табиғатындағы ортақ белгі мен байланысқа, бірлікке назар аудара отырып, кейіпкер жан дүниесі мен мінез қырларын, дүниетанымы мен көзқарастарын суреттеудегі қаламгер шеберлігі ашылған. Кейіпкер бейнесін сомдаудағы қаламгердің идеялық-тағылымдық ой-танымдарына жаңаша көзқарас тұрғысында баға берілген және тарихи тұлғаны сомдаудағы автор және кейіпкер, өмір шындығы мен құжатты дерек материалдарының көркем туындылардағы қаламгердің көркемдікпен қолдану шеберлігі көрініс тапқан. Ә.Кекілбаев прозасындағы тұлға және қазақы болмыс, ұлттық мінез көріністерін саралап, жазушы романдарындағы тотолитарлық жүйе трагедиясының ақиқаты ашып көрсетілген.
Ғылыми жобада сонымен қатар, Үркер, Елең-алаң, Аңыздың ақыры романдары, Күй, Шыңырау, Ханша-дария хикаясы повестері, Ұйқыдағы арудың оянуы, т.б. кітаптарындағы деректерге сүйене отырып, қаламгердің жеке мұрағатында сақтаулы қолжазбалары, жинаған материалдары, сұхбаттасу кезінде айтқан пікірлері мен пайымдаулары, сондай-ақ сол дәуірден жазылған бірқатар Ресей зерттеушілерінің жазбалары да басты назарға алынды.
№51 мектеп - гимназиясының 9- сынып оқушысы Оңғарова Ақмаржанның Ә.Кекілбаев прозасындағы ұлт табиғаты мен тарихи тағдыры тақырыбындағы ғылыми жобасына
П І К І Р
Оңғарова Ақмаржанның Ә.Кекілбаев прозасындағы ұлт табиғаты мен тарихи тағдыры тақырыбындағы орындаған ғылыми жобасы казак әдебиеті тарихында нық орын алған көрнекті тұлғалардың бірі, Қазақстанның халық жазушысы, мемлекет және қоғам қайраткері Әбіш Кекілбаев прозасындағы тарихи тұлғалардың көркемдік болмысы мен олардың тарихи тағдырын және көркемдік жинақтау мақсатындағы жазушының өзіндік суреткерлік қырларын аша білген. Автордың жазушылық шеберлік тәжірибесін таныту мен айқындау, саралау мақсатында, оны өзге тарихи шығармалармен салыстыра талдаған.
Сонымен бірге, Ә.Кекілбаев шығармашылығының жанрлық табиғаты, олардағы хандар, ел билеушілері бейнелерінің суреттелу ерекшеліктері жазушы мұраларының композициялық-сюжеттік құрылымдары негізінде талдап көрсеткен.Қаламгердің тарихи туындыларындағы хандар мен ел билеушілер тұлғаларының әдебиет тарихындағы әдеби-көркемдік, идеялық-мазмұндық мән-маңызын ашып, жазушының Үркер, Елең-Алаң тарихи романдарындағы хандар, ел билеушілер бейнесі өзіндік ізденіс тұрғасынан жеке зерттеу еңбектің нысанасына алынған. Жұмыс жоспарға сәйкес барлық сұрақтарының мазмұны толық ашылған және ғылыми жоба талапқа сай, өз деңгейінде орындалған. Ақмаржанның келешекте жақсы ғалым болады деп үміттенуге болады.
Пікір беруші:
№51 мектеп-гимназиясының З.С.Сәрсенбаева
қазақ тілі мен әдебиетінің
мұғалімі, филология магистрі
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе
1. Ә.Кекілбаев прозасындағы тұлғалардың ұлттық мінездері.
1.1 Жазушы шығармаларындағы ұлттық мінез бен қазақы болмыс.
1.2 Ә.Кекілбаев прозасындағы ұлт табиғаты мен тағдырының бейнеленуі.
2. Ә.Кекілбаевтың кейіпкер тұлғасын сомдаудағы стильдік даралығы.
2.1 Жазушы романдарындағы аңыздық сарын және көркемдік шешім.
2.2 Ә.Кекілбаевтың адам және қоғам мәселесін көтерудегі қаламгерлік шеберлігі.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
КІРІСПЕ
Ғылыми жобаның жалпы сипаттамасы. Біздің зерттеу нысанасына алған ғылыми жобамыздың тақырыбы Ә.Кекілбаев прозасындағы ұлт табиғаты мен тарихи тағдыры деп аталады. Жалпы еліміздің егеменді ел болып қалыптасуында ұлттық идеалогияның алатын өзіндік орны бар. Қазақстан Республикасының президенті Н.Назарбаев: Әбекең - әлемдік өркениеттің ортақ қазынасына олжа салған суреткер. Көркем ойдың, көркем әдебиеттің көсемсөзге жол берген тұсында ол ел-жұртына үлгі беретін үрдіске қол артып, уақыт мінберіне көтерілді. Ағынан жарылды, адалынан сөйледі. Жұртының мүддесі үшін жазары таусылмаған жазушы болу да бір бақыт қой. Шіркін-ай, осындай қазақ көбірек болса екен деп тілеймін! [1.] деген еді. Расында да, қазақ әдебиетіне теңдесі жоқ таңдаулы туындыларын берген қаламгер Ә.Кекілбаев шығармашылығы өз халқының ұлттық табиғаты мен тарихи тағдырын таңбалағандығымен құнды.
Тақырыптың өзектілігі. Жазушының жалпы барлық жанрда жазылған туындылары секілді, прозалық шығармалары да қазақ халқының өткені мен бүгінінен сыр шертетін, келешегіне көз жіберіп, ой жүгіртетін халқының шын мағынасында рухани қазынасына айналған туындылар. Ол үшін ең асыл, баға жетпес құндылықтар - ұлтының рухы, ұлтының тілі, ділі, салты мен ғұрпы. Ә.Кекілбаев қай тақырыпқа қалам тартса да, оның шығармаларынан қазақ халқының күй-жайы, тыныс-тіршілігі, рухани болмысы анық танылып тұрады. Әлем әдебиетінінің озық өкілдерімен иықтас тұрған маңдайалды жазушымыз Әбіш Кекілбаев шығармашылығын зерттеу - бүгінгі күннің өзекті тақырыптарының бірі деп білеміз.
Ғылыми жобаның мақсаты мен міндеттері. Зерттеуіміздің басты мақсаты - казак әдебиеті тарихында нық орын алған көрнекті тұлғалалардың бірі, Қазақстанның халық жазушысы, мемлекет және қоғам қайраткері Әбіш Кекілбаев прозасындағы тарихи тұлғалардың көркемдік болмысы мен олардың тарихи тағдырын және көркемдік жинақтау мақсатындағы жазушының өзіндік суреткерлік қырларын ашу. Автордың жазушылық шеберлік тәжірибесін таныту мен айқындау, саралау мақсатында, оны өзге тарихи шығармалармен салыстыра талдау барысында мынадай міндеттерді шешу көзделді:
oo кейіпкер және түптұлға (прототип) табиғатындағы ортақ белгі мен байланысқа, бірлікке назар аудару;
oo кейіпкер жан дүниесі мен мінез қырларын, дүниетанымы мен көзқарастарын суреттеудегі қаламгер шеберлігін ашу;
oo кейіпкер бейнесін сомдаудағы қаламгердің идеялық-тағылымдық ой-танымдарына жаңаша көзқарас тұрғысында баға беру;
oo тарихи тұлғаны сомдаудағы автор және кейіпкер, өмір шындығы мен құжатты дерек материалдарының көркем туындылардағы қаламгердің көркемдікпен қолдану шеберлігін таныту;
oo Ә.Кекілбаев прозасындағы тұлға және қазақы болмыс, ұлттық мінез көріністерін саралау;
oo Жазушы романдарындағы тотолитарлық жүйе трагедиясының ақиқатын ашып көрсету;
oo Ә.Кекілбаев прозасындағы тарихи шындық және көркемдік шешімді зерделеу;
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Әбіш Кекілбаев шығармашылығы туралы С.Әшімбаев, Б.Майтанов, Ш.Елеукенов, С.Шарабасов, Н.Ақыш, Г.Піралиева, Т.Әбжанов, т.б. сынды әдебиеттанушылар мен сыншылардың зерттеулері мен Ә.Кекілбаев прозасы туралы баспасөз беттерінде жарияланған еңбектер талданды.
Ғылыми жобаның нысаны. Зерттеу барысында Үркер, Елең-алаң, Аңыздың ақыры романдары, Күй, Шыңырау, Ханша-дария хикаясы повестері, Ұйқыдағы арудың оянуы, т.б. кітаптарындағы деректерге сүйендік. Қаламгердің жеке мұрағатында сақтаулы қолжазбалары, жинаған материалдары, сұхбаттасу кезінде айтқан пікірлері мен пайымдаулары, сондай-ақ сол дәуірден жазылған бірқатар Ресей зерттеушілерінің жазбалары да басты бағытымызға негіз болды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ғылыми жобамызда Әбіш Кекілбаев - ұлттық әдебиетімізге ұлттық рух, ұлтжандылық идеяларының тарихи категория ретінде дендеп еніп, тұрақтауына мұрындық болған болған жазушы. Бұлай деп айтуымызға себеп, оның шынайы суреткерлік дарынын дәлелдейтін шығармалары болып табылады деген тұжырым жасадық.
oo Ә.Кекілбаев шығармашылығының жанрлық табиғаты, олардағы хандар, ел билеушілері бейнелерінің суреттелу ерекшеліктері жазушы мұраларының композициялық-сюжеттік құрылымдары негізінде талданып, сараланды;
oo Қаламгердің тарихи туындыларындағы хандар мен ел билеушілер тұлғаларының әдебиет тарихындағы әдеби-көркемдік, идеялық-мазмұндық мән-маңызы ашылып жазылды;
oo Ә.Кекілбаевтың Үркер, Елең-Алаң тарихи романдарындағы хандар, ел билеушілер бейнесі өзіндік ізденіс тұрғасынан жеке зерттеу еңбектің нысанасына алынды;
oo Жазушының тарихи тұлға бейнесін жасаудағы жаңа әдеби-теориялық ізденістерге бой ұрып, әдебиет теориясына жаңа түр мен мазмұн әкелгені айтылды;
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
oo Ә.Кекілбаев тарихи тұлға бейнесін суреттеуде әлем және қазақ әдебиеті тарихындағы дәстүрлі арналарды жаңа дәуірге сай жалғастырған сөз зергері;
oo Тарихи тұлғаларды сомдауда қаламгер әдеби, тарихи және құжатты деректерді көркем туындыларында шығармашылық шеберлікпен өрнектеген; Соның ішінде Үркер, Елең-Алаң атты тарихи романдарындағы тарихи тұлғалар бейнелері әдеби процеске зор ықпалын тигізген шығармалар болды;
oo Тарихи тұлға бейнелерін бедерлеудегі сөз зергерінің жанрлық, көркемобраздық суреттеу тәсілдері әдеби дамуда прогрестік мәнге ие болды;
oo Ә. Кекілбаев - ұлттық тұрмыс-салттың жетік білгірі, кейіпкер психологиясын жіті байқағыш, озық ойлы қаламгері, жоғары рухты кейіпкерлер жиынтығын суреттеудің талантты шебері;
oo Жазушы қазақ халқындағы ең ерекше кәсіптің бір түрі - құдықтың, құдықшылық кәсіптің жай-жапсарын шебер суреттеуші.
Зерттеудің дереккөздері ретінде қаламгер шығармашылығы, қазақ әдебиеті тарихы мәселелеріне арналған зерттеулер, монографиялық еңбектер, әдебиеттану ғылымындағы теориялық-методологиялық негіздеме зерттеулер мен бұқаралық ақпарат беттерінде, интернет сайттарында берілген деректер басшылыққа алынды.
Ғылыми жобаның зерттеу тәсілдері. Зерттеу әдістері мен тәсілдері жұмыстың алдына қойған мақсаты мен міндеттеріне байланысты айқындалды. Әбіш Кекілбаев шығармашылығын зерттеу барысында жүйелі-кешенді, нақты талдау, жинақтау, қорыту, тарихи-салыстырмалы әдістер қолданылды.
Ғылыми жұмыстың құрылымы. Ғылыми жоба кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мәселенің зерттелу деңгейі, жұмыстың ғылыми жаңалығы, жұмыстың мақсат-міндеттері, зерттеу тәсілдері сипатталады.
1. Ә.КЕКІЛБАЕВ ПРОЗАСЫНДАҒЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ҰЛТТЫҚ МІНЕЗДЕРІ.
1.1 ЖАЗУШЫ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ МІНЕЗ БЕН ҚАЗАҚЫ БОЛМЫС
Қазақ халқының белгілі ақыны, Мемлекеттік сыйлықтың иегері, қоғам қайраткері Темірхан Медетбек: Әбіш Кекілбайұлы - еліміздің рухани тіршілігінде болсын, саяси-әлеуметтік өмірінде болсын қайталанбас құбылыс. Ол - феномен. Ол - тұтас әлем. Ол айтқан сайын, қадалған сайын тереңдей түсетін шыңырау әлем. Ол шыңыраудан әлі талай ұрпақ сусындап, талай ұрпақ қуаттанары сөзсіз. Ол - рухани ұлы тұлға [1.] - деп жазғанындай, Ә.Кекілбаев прозасындағы ұлт табиғаты мен тарихи тағдыры бейнеленген туындыларын әдеби тұрғыда талдау, баға беру - Ғылыми жобаның басты ғылыми жаңалығы болып табылады.
Өткен ғасырдың алғашқы ширегінде ғұмыр кешкен алаш арысы, қаламы қарымды көсемсөз шебері Мәнен Тұрғанбай: Қазақ қатарға кіріп жұрт болсын деген кісі тәрбиенің жолынан айрылмасқа керек, әуелі қазаққа кім екенін, адамшылық құқығын білдіруге, онан соң жақын ағайын, туғандарын сүйгізіп, міндетсіз қызмет қылдыруға, онан соң Отанын танытып, жақсы көргізуге, ұлт жұмысы, жұрт намысы деген сөзді тоқып көңіліне кірізуге, сонан соң дүниедегі барлық адам баласы бауыр екенін білдіріп, көпшіл адамды сүйгіш қылуға тырысу керек [1.] - деп жазған еді. Іргесі жаңа қарқынмен қайта қаланған ұлттық әдебиетіміздің көрнекті тұлғасы Үркер (1981), Елең-алаң (1984) романдары қазақ әдебиетінің үлкен табысы ретінде бағаланды.
Әр халықтың ұлттық мінезі мен ұлт ретіндегі өзіндік табиғаты белгілі бір санаға сай қалыптасады. Оны қалыптастыруға әлеуметтік-мәдени, саяси-экономикалық ортаның талабы себепші болады. Философия ғылымдарының докторы Т.Бурбаев: Ұлт табиғаты, ұлттық мінез мәселесі - табиғаты жағынан күрделі құбылыс. Ұлттық мінез дегеніміз - синкретті рухани тұтастыққа негізделген адамның мінез-құлқы, іс-қимылы, ойлау ерекшелігі, дүниені сезінуі мен қабылдауы, саналық пен бейсаналылықтың тұтастығы. Ұлт табиғатын да осы қасиеттер айқындайды. Олар ұрпақтан-ұрпаққа бейсаналық түрде жеткізіліп, ұлт өкілдерінің мінез-құлқы мен дүниеге көзқарасында, өмір салты мен әдетінде, дәстүрі мен салтында, философиясы мен ғылымында, мәдениетінде, өнері мен музыкасында, жалпы рухани болмысында көрініс табады. Советтік дәуірде ұлт табиғаты коммунистік идеология тұрғысынан қаралып, совет адамын қалыптастыру теориясы ұлт ерекшеліктерін жоюға бағытталды [2 , 238-б.], - деген ғылыми тұжырым жасайды. Онысы заңды да, өйткені, ұлттық мінез тікелей ұлтқа тән болмысты қапсыра құшақтайтын біртұтас әлем.
Философ, академик Д.Кішібеков рухтың ұлт тағдырындағы орнын былайша түйіндейді: Рух - халықтың материалдық, күнделікті өмір тәшпұшынан тыс, әрі жоғары тұрған жан-дүниесі, оның бет-бейнесінен көрінетін биік еңсесі, мәртебесі мен жігері. Оның негізі - өткен тарихы, салт-санасы, жыр-дастандары, жазба әдебиеті, ата-бабалардың өнегелі, ерлік істері мен айтқан даналық нақыл сөздері, қиындықтарда желеп-жебеп жүретін аруақтары, сарқылмас күші, мұғалмас қаруы. Оны қорғайтын, қайрап-суыратын халықтың ізгі армандарына суарылған жалынды ұрандық сөздер мен биік мақсат-мұраттар. Қазақ халқының мерейі үстем, пейілі кең, дастарханы мол, маңдайы жарқын, мақсат-бағдары жоғары ата-бабаларының өсиетіне берік. Осыдан келіп оның рухани бейнесі сомдалады [3, 167-б.], - деп қазақтың менталитеті қазақтың кейіпкер бойында қандай қасиеттерден нәр алуын санамалап береді.
Тәрбиенің түп тамыры, қайнар көзі ұлттық салт-дәстүрімізбен әдет-ғұрыптарымызда десек, Ә.Кекілбаевтың ұлттың ұлылығын танытуда қоғамдық қызметімен ғана емес, қалам қуатымен жасаған қымбат қазынасы қазақ әдебиетіне қосылған қомақты дүние. Өсиет-өнегені ой жүгіртіп, толғанып, тұщынып барып қабылдаған қаламгер шығармаға қазақтың салт-дәстүр, әдет-ғұрпын дәйекті материал ретінде алған. Күй повесін автор Абыл күйші аруағына ескерткіш дейді. Шығарманың негізгі идеясы - бейбітшілік пен адамгершілік күресі. Әбіш осы күй өнерінің құдіретін повесінде әдемі бейнелеген. Қазақ күй арқылы өзінің өткені мен бүгінін таниды. Жаны жұмбақ өнерлі ұлтының қатпар-қалтарысын қапысыз ұғатын ұлттық рух менталитетінің құпиясын күйінен аңғарамыз. Күй повесінің соңында күштіні жазалау Жөнейттің өзіне сор болып жабысады. Жан дүниесіндегі арпалыс оны күндіз күлкіден, түнде ұйқыдан айырады. Жер үшін өмір бойы бір-бірімен шайқасып келген түркімен қазақ халқы магиялық тылсымға сенген. Жаманшылығын сол түстен сезініп, іштей күйзелетін әдет екеуіне де тән.
Суреткердің Ханша-дария хикаясы - әйгілі монғол жаулаушысы Шыңғыс ханның ақырғы сәтін бейнелеген шығармасы. Мұнда жазушы ханның жер бетінен өзі жойып жіберген халықтың сұлуына іңкәрлігі билеушінің өліміне себеп болғанын өрнектейді. Ол бүкіл таңғұт елін қырғанымен, Гүрбелжін сұлуды бағындыра алмайды. Ана рухы, әйел даңқы, құдіреті жай өмірде де биік қой. Повесте жазушы аңыз арқылы халық ұғымымен үндестіре отырып, әйел рухын жауыздықты ауыздықтаушы ретінде де оның ұлылығын биіктете түскен. Ақыры жарты әлемді табанына таптаған дию, Гүрбелжін рухынан, адамгершілігінен жеңіліс табады.
Бәйгеторы повесінде Бәйгеторы қасқыр соққан күннен бастап бірден көзге түсіп, ауыздан-ауызға ілігіп, Сейістің қолына тиеді. Сол бір кездердегі Бәйгеторының көтеріңкі көңіл күйі, шалқыған қуаныш сезімі уақыт өте күдік пен қорқынышқа ұласады. Әсіресе оның артынан шыққан дүбірге қорқа қарауы, тіпті жүрегі шаншып, мазасыз күй кешуі - адам жанында болар күйініш- сүйініш сезімдерден алынған. Тұлпар мен қазақ егіз ұғым тәрізді. Жігіттің тұлпары, серкесі, сұңқары деген тіркестер тегін айтылмаса керек. Жылқы мінезді қазақ қашанда қиындықтан, азаптан қашпай, алдына қойған мақсатын орындау барысында жүйріктігінен, тұлпарлығынан танбаған. Тұлпар, жүйрік болатын құлынды танып, оның сол деңгейден табылуы үшін бар күшін салған. Демек, тұлпарлықты аңсау қазақ менталитетіне тән.
Әбіш егер ел ішінде алауыздықтың ала құйыны ашкөзділік пен дүниеқоңыздықтың ақ түтегі кірсе, онда ол үлкен қауіп пен қатердің астында қалатынын барынша қазып, барынша қадап айтумен келеді. Іргені тек ынтымақ бекітіп, шаңырақты тек бірлік ұстап қалады деп ұғады. Сондықтан да ол қазақ менталитетіне етене адам мен адам арасындағы жарасым, ұлт пен ұлт үйлесімін жеткізе бейнелеуге барлық күш жігерін арнап келе жатқан қаламгер десек, артық айтпаған болар едік. Жазушының аты аталғанда ең алдымен ауызға ілігетін ондай жүрек жарды туындылары Көлденең көк атты, Тасбақаның шөбі, Керек адам, Міне, керемет, Ақырғы аялдама әңгімелері мен Бір шөкім бұлт, Бәйгеторы, Құс қанаты, Шеткері үй, Бір шоқ жейде т.б. хикаялары дер едік.
Бәсеке қаламгердің түр жағынан да, мазмұны жағынан да, ұлттық құлық пен мінезді келістіре кестелеген қуатты туындысы, қазақ прозасына қосқан жаңа табысы болды. Бұл шығармада үнемі байлық пен барлық есірткеннің жолы бола бермейтінін меңзеген қатал тағдырдың сабағын жазушы оқырманға сыншыл көзқараспен бейнелеп береді. Бала бақытын байлаған даңғой, үркеппе әкенің келеңсіз қылықтарын әшкерелейді.
Философиялық, аналитикалық суреттеу тәсілі - Ә. Кекілбаевтың сүйіп қолданатын тәсілдері. Ұлтының кешегі, бүгінгі болмыс-бітімін, рухани әлемдегі психологиялық, әлеуметтік, этикалық, адамгершілік менталитетін суреттей отырып, өз кейіпкерлерін барлық қырынан аударып-төңкеріп, қырнап-жонып, бүгіп-жазып дегендей жете танытып, қилы мінездер галереясымен армансыз жүздестіреді. Қаламгер шығармаларының жақсы оқылатыны, бізше, өмірлік шындықты күрделі адамдық қасиеттерді қылықтан емес, құлақтан іздейтіндігінде.
Ә.Кекілбаевтың Тасбақаның шөбі әңгімесіндегі нұсқалы ой - қоғамда бір күн киіз, бір күн мүйіз, бір күн періште, бір күн пері Онбайлардан шапса жүйрік, мінсе берік, жуан, жуас Қарабалалар қадірлі ырыс. Олар қара төс, қара балғаның арқасында өзіне жұрттың ісі түскенімен, өзінің жұртқа ісі түсіп жарытпағанына шүкіршілік етеді. Аузы беремге икемді, аламға ауыр. Халық басына түскен тауқыметті қайыспай көтеретін кереге жалды - Кертарлан. Сондықтан әмсе Қарабалалардың - қолы құтты, жолы болғыш, жаны жомарт. Ұлттық рухани құндылық, рухани байлыққа әр халықтың тілі, діні, ділі, адамгершілік қасиеттері, ұлттық салт-дәстүрі, өнері, әдебиеті мен мәдениеті жатады. Әл-Фараби: Адамға ең бірінші білім емес, рухани тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім адамзаттың қас-жауы, ол келешекте оның барлық өміріне апат әкеледі [4, 37-б.], - деген сөзі ұрпаққа біліммен қоса адамгерішілік тәрбиесі қатар берілу керектігін ұғындырады.
Айталық, Құс қанаты повесіндегі жаулығы қарқарадай қара кемпірдің бар болмысында жат санап, үрпие қалар еш артықтықты сезбейсіз, ана сезімінің күрделі шындығы судың бетіне қалқып шығады. Қара кемпірдің бүгіні - келінінің ертеңі, келінінің бүгіні - енесінің кешегісі. Қара кемпірдің қадірі, басының бағалылығы, есті жұрт есігінен сығалағанының өзін қағбаның қара тасын сүйгендей жағасы жайлау боп жүргені - оның қазақтың үш киелісі - қара жұрт, қара шаңырақ, қара қазанның иіне қанып, иісі аңқып тұратыны, оған адалдығы, иманы кәмілдігі, қазақы менталитет дегеніңіз осы қара кемпірдің бойында тұнып тұр.
Қаламгер шығармаларында нағыз адамдық белгісі - кісілік. Ізгілік - ізгілікпен қайтады, адамгершілік - адамгершілікпен қайтады. Бір шоқ жиде повесінде осы қағиданы ұстана отырып жазушы Тілеу мен Күдері арасындағы бір-біріне деген шынайы сыйласымдылық, адал достық, қимастық сезім сияқты толып жатқан қазақ халқының бойынан табылатын ізгі қасиеттерді ашып көрсетеді. Суреткер әсіресе, жастарды өркөкірек, тәкаппар, қуыс кеуде болудан көбірек сақтандырады. Кішіпейілділік үлкенге де, кішіге де бірдей жарасатын қымбат қасиет екенін ескертеді. Жазушы ұлт рухын аша түсуде этнографиялық өрнектерді қолданады.
Ә.Кекілбаев әңгімелерінде, повестерінде адамдар арасындағы адамгершілік, моральдық мәселелерді жан-жақты бейнелейді. Жазушы тосын орта, тосын оқиға іздеп әуре болмайды, күнделікті өмірде болып жатқан жайттарға терең үңілу нәтижесінде заман, адам, оның тіршілігі жайлы философиялық түйін жасайды. Ол халқымыздың қилы тағдырын, дүниетанымын, ұлттық психологиясын, салт-дәстүрін шынайы суреттеген. Әбіштің шығарма жазудағы сөз орамдары мен сөйлемдерінің бір-бірімен байланысы өзгелерден ерекше және тілге ауыр болғанымен, түсініп оқыған оқырманға нақты түсінік, терең мағына, тәлім-тәрбие берері анық. Қаламгер кейіпкерлері, негізінен, ұлттық дәстүр, ұлттық әдет-ғұрып заңына сүйенген, қазақы мінезді, кішіпейіл, ата-ананы сыйлаған әдепті жандар. Бір ғана мысал Ең бақытты күн әңгімесіндегі ата мен ене алдында әдеп сақтап, өз ибалылығымен көрінген Торғынның жары қанша жылды артқа тастап майданнан оралғанда оны қанша үздіге сағынса да, бірден жақындай алмайды. Әдептен озбау - ұлттық менталитетте қазақ келініне тән қасиет. Жазушы Ә. Кекілбаев прозасында қазақтың салт-санасын, әдеті мен ғұрпын, дәстүрін, этнографиясын, этномәдениетін, мінез-құлқын, адами болмысын, тәрбиесі мен тәртібін, ұстанымын, туған жерге, Отанға, ата-анаға, аруаққа, ағайын-туған, құда-жекжатқа ағайындық ілтипатын, олармен қарым-қатынас нормасын, жалпы халықтың өмірлік философиясын танимыз.
1.2 Ә.КЕКІЛБАЕВ ПРОЗАСЫНДАҒЫ ҰЛТ ТАБИҒАТЫ МЕН ТАҒДЫРЫНЫҢ БЕЙНЕЛЕНУІ
ХХ ғасырдың алпысыншы жылдарынан бермен қарай жазушыларымыз халқымыздың бойына рухани нәрді тереңірек сіңіріп, ұлттық сананың түлеп, өсіп-өркендеуіне мол үлес қоса бастады. Өйткені, әдебиет-өмір мектебі, тағылым дарытатын қуатты қайнар. Сол қуатты қайнардың Тәуелсіздік таңы сібірлеп атқаннан кейін әсіресе қажет болуының заңдылығын философ ғалым А. Тайжанов: Қазір ұлттық сананың өсу кезеңінде - адамның рухани дүниесін байыту көкейкесті мәселеге айналды. Себебі, руханилық азайған сайын өмір қатаңданып барады. Өмір мен ортаға деген салғырттық, мейірімсіздік - жастардың рухани кедейленуінен [5, 4-б.], - деп түстеп, таңбалап береді. Ұлттық сана, ана тілін түгел меңгеруден басталады.
1980 жылдары жарық көрген Ұйқыдағы арудың оянуы еңбегі - тарих тереңіне бойлап, өлкенің кешегі өмірін зерделеп көз алдыңа әкелетін туынды. Автордың балалық шағынан көңіліне түйгендерінен басталады. Қатпары мол, құпия жазулары көп, сыры әлі толық ашылмаған маңғаз өлкеге, туған жеріңе деген кызығушылық пен сүйіспеншілік оқырманды бірден жетелей жөнеледі. Төңірегім тола жазу. Міне, мына біреуі - қатігез қашаудың аузынан туралып түскен сына жазу деп басталады бірінші бет. Кешегі дала құпиясы деп ат қоя отырып, осынау алып парақтың үстінен төніп тұрған сиқыр-қаламның иесі-күллі табиғаттың өзі деп жазушы баяндаған ирек-ирек жазулар мен шартарапқа шашырап жатқан қос аяқ жолдар құпиясы бала Әбішпен бірге оқырманы да тарих тереңіне еріксіз сүңгиді. Кіндік қаны тамған жерге сәбиін жеті рет аунатқан ана пейіліне қалай риза болмассың? Сөйтсем, мен дәл сол арада туыппын. Мен тұрған жер мен туғанда біздің үйдің тігілген орны екен. Көйлегімді шешіп, жеті рет аунап тұрдым. Енді мен бұл араны өмір бақи ұмытпайтын көрінем. Енді мен бұл араны көзімді байлап қойса да, табатын көрінем. Енді тағдыр мені кең дүниенің қай қиырына айдаса да,бұл араға тапжылтпай тауып келе алатын көрінем. Өйткені ол маған өмір мен мынау кең дүниені түгел сыйлапты. Сөйтсем, ол жылы мен жетіге келген екем, - деген жолдар тек Әбіш Кекілбаев қаламынан туындаған сырлар, тек жазушыға тең стильдік қайталаулар.
Қазіргі қазақ жазушыларына осы заманғы әдебиеттің жағдайына сәйкес уақыт қойып отырған үлкен міндеттің бірі - адам жанының диалектикасын ашу. Дәлірек айтқанда, кейіпкердің ішкі рухани әлеміне үңілу, жан сарайына психологиялық талдау жасау саласында терең толғану, тынбай іздену керек болып отыр [6, 142-б.]. Психологиялық талдаудың бұлайша әдебиеттің күн тәртібінде бірінші мәселеге айналуының басты себебі неде? Образ, характер жоқ жерде көркем шығарма рухы түгілі оның елесі де жоқ. Осы туралы сөз қозғаған Ә.Қоңыратбаев: Даралау - характер жасаудың ішкі заңы [7, 31-б], - деген болатын. Даралыққа жету үшін типтендіру қажет.
Ал Типизм - творчествоның негізгі заңының бірі, онсыз творчество жоқ [8, 75-б]. Сонда біздің психологиялық талдаудың көркемдік қызметіне тоқталғанда айтатынымыз оның кейіпкер характерін даралаудағы басты сипаты. Яғни, Ә.Кекілбаев шығармаларының басты сипаты - психологизм.
Аңыздың ақыры романындағы кейіпкерлер - Yenлы Әмірші, Бибі ханым, шебер іс-әрекеттерімен емес, Г.Піралиеваның тілімен айтсақ: Көңіл-күйлеріндегі күйзелістермен, жан әлеміндегі арпалыстармен, ішкі буырқаныстардан сыр берер бет-жүздегі, мінез-құлықтағы сезімдік құбылыстармен көрінеді [9, 172-б.]. Әмірші де кезінде Әмір әскерінің көп сардарының бірі ғана болатын. Сол көптің бірін осы данқ пен дақпыртқа, бақытқа жеткізген қанағаттанбаушылық сезім еді. Жоғарыда біз айтып өткен типтендіру мәселесі - Алмас ханның бойында. Өмірдің қаталдығы мен қатыгездігін, қулығы мен сұмдығын, әккілігін, талғампаздығын бойына жинақтаған тамаша кейіпкердің сұңғылалығына нандырады. Әккі Әмір ел қарамағындағыларды уысында ұстау үшін елді қабағынан тануды қажет құрал етті. Айналысындағы адамдардың іші-сыртын, пендешілік осалдығын, көңіл түкпіріндегі құпия сырларын Әміршінің тап басып зерттейтінін бейнелеуде үлкен суреткерлік алымдылық танытқан.
Жазушылық бұндай позиция туралы Ә. Қоңыратбаев былай деген: Сонымен бірге оның өзіне адамдық характері болуы керек. Мұны даралау дейміз. Даралау жоқ жерде образ жоқ [7, 31-б.].
Өз сырын өзге түгіл өзінен жасыратын Әміршінің табиғаты-тұнып тұрған құпия, өзінің не күйінішін, не сүйінішін сырт көзге сездірмес тәкәппар. Кейіпкер - тек төңірегіндегілер үшін ғана емес, оқушысына да оңайлықпен сыр ашпайтын тылсым характер. Оның сырт көзге байқала бермейтін ішкі сезім иірімдеріне, жан арпалыстарына, ой-сезім құбылыстарына, санасындағы психологиялық процесгегі, терең тебіреністеріне тек автор көмегімен дендейсіз. Әміршінің ой-монолог, көпті көңіліне ойланса да, неден күдіктенсе де іште сақтайтын сарбаздығы оқиғаны оймен өрбітеді. Суреткерлік бүкіл роман бойына оқиға қумай, адам жандүниесіне терең бойлап, оның психологиясын, рухани әлемін, ішкі иірімдерін драматизммен ашуында жатыр. Біз айтып өткен сипаттамалар даралаудың бір тәсілі мінездік талдау - психологизм [6, 173-б.]. Ендеше, кейіпкер психологиясын шынайы суреттеу шеберлігі суреткердің ерекшелігі ғана емес, оның ерекше талантының айғағы да. Психологтік түйсік немесе суреткерлік сезімталдық - итуа біткен таланттың еншісі.
Аңыздың ақырындағы Әміршінің тынымсыз ойға, небір қиялдарға бөленген ұзақ жол, жол бойындағы оңашалық, жалғыздық болса, еліне келген бетте оны мазалайтын нәрсе - өзегіне құрт түскен қызыл алма. Бұл жерде қызыл алма - Әміршінің тынышын тонаған көркемдік нышанның басты кілті. Иә, қызыл алма - опасыздықтың символы. Осы бір өзөгіне құрт түскен қызыл алма арқылы үй-ішінің, өз шаңырағы астындағы алауыздықты, өзі жоқта орын алған опасыздықты ғана түсініп қойған жоқ Әмірші, сонымен қатар, жалған өмірдің өткіншілігін, жер жүзінің жартысын билеген қаһары да, атағы жер жарған даңқ пен дақпырттың да шын ғашықтың жүрегінен шығып, көңілінен қаланған мұнара меңзеп тұрған адал махабаттың қасында ешқандай да құны жоқ екенін түсінеді, түсінеді де күйінеді. Күйініш оны күйреуге әкеледі.
Жазушының шеберлігі сол дараланған образдың нанымдылығын, шынайылығын сақтайды. Бұл ретте психологиялық талдау ерекшелігі творчестволық ерекше категория ғана емес, ол реалистік әдебиеттегі көркемдік тәсілдердің бірі, яғни адам характерін ашып, образын сомдауға мүмкіндік беретін, әдеби тәжірибеде сыналып, өміршендігін көрсеткен стильдік тәсіл. Айталық, бұл үрдістің беделді өкілі деп Ш.Айтматовты атауға болады. Кемеңгер жазушы өз шығармаларындағы даралауды психологизм тәсілімен жүзеге асырады. Барлық прозасында жоғарыда біз айттып өткен даралау типтендіру, көркемдіктің шынайы заңдарына жүгіну, ұсақты дардай ету, реализм мен ғажап поэтика бар. Алғашқы ұстаз, Ақ кеме, Боранды бекет шығармаларындағы кейіпкерлердің сомдалуы, олардың саналарындағы ағым процестерімен астарлас. Ондағы адамдар схема емес автордың өзін де, оқушыны да үйіріп, тез билеп алады. Демек, шеберліктің кілті-мәселенің айқындығында, қолмен ұстап көргендей барлық жан-жүйесін таныта білуде.
Психологизм - көркем әдебиеттің тұтас болмысынан ажырамас қасиет, біз ол жағдайды байқай бермейміз. Сонымен бірге психологизм - көркемдік бейнелеу принципі, ойлау типі, жазушы талантының төл белгісі [9, 318-б.]. Ә.Кекілбаев өзінің шығармаларында адам өмірінің барлық салаларында материалдық және рухани құндылықтарды қоса есептегенде жалғастыққа‚ тұтастыққа ерекше мән бере білгендігімен дараланады. Бұл ретте материалдық пен руханилықты кезекпен басымдыққа шығаратын позицияларды өмірлік мәндерге айналдыру, материалдық игілік арқылы тіршіліктегі орнын табуға ұмтылудың өзі сәйкесінше адамның ақылы қайырымды істерге бағытталғанда ғана жақсы нәтиже беретіндігін жазушы өз шығармалары арқылы насихаттайды. Ой-толғамдарында бүгінгі ұрпақ пен келешек иелерінің қоғамдық‚ адамзаттық құндылықтарды игеруіне де баса назар аударылған. Бұл ретте әрбір адамға ауқымды өмірлік, әлеуметтік және адамгершілік жауапкершілік жүктелген. Қашанда жігерлендіретін ойшылдың өмір философиясы айрықша витальдық күштің әлеуметтік саладағы нысанасын этикалық тұрғыдан анықтап береді, болашаққа бағдарланған мүддесін қоса қамтиды.
Қаламгер өз шығармаларында кейiпкерлерді іс-әрекет үстінде көрсетеді және объективтi өмiрдi көркем шығармада суреткерлiкпен типтендiре отырып, қоғамдағы орны бар, іс-әрекетімен көрінетін нақты адам бейнесiн жасайды. Ғалым Серікқали Байменше өзінің Зергердің зертханасы атты еңбегінде: Шығармашылық процесс - күрделі нәрсе әрі нақты айқындалмаған ойлау процесі. Ал шығармашылық процестің психологиясы - шығармашылық қызметті психологиялық тұрғыда зерттеудің саласы. Оның әдістемелік арқауы ретінде тарихылық принципі алынғанымен, ерекшелікті проблематикасына негізінен шығармашылық процесінде көрініс беретін елестетудің, ойлаудың, түйсіктің, шабыттың, қабілеттің, таланттың, дарындылықтың рөлін зерттеу жатады [10, 123-б.], - деп жазғанындай, оның шығармалары көбінесе дерекке негізделіп жазылып, сол кездегі адамдар бейнесін жан-жақты көрсетуімен, белгілі бір заманның тынысын, тұрмыс-тіршілігін, әлеуметтік-саяси мәселелерін, идеологиясын, жалпы ұлттық болмысын айқын суреттеумен ерекшеленеді.
Әбіш Кекілбаевтің шығармаларындағы кейіпкерлер бір-бірімен белгілі бір рухани байланыстағы, бір-бірін жақсы толықтыратын бір жағынан қарапайым, бір жағынан күрделі образдар деуге болады. Жазушы өз шығармаларында екі түрлі қағиданы берік ұстанған:
1. Суреттеген оқиғаның өмір шындығымен дәл келіп, үндес табуы;
2. Кейіпкердің сезім-күйлерін өз сезімінен өткізе білетіндігі, сол арқылы оқырмандарын тебіренте алуы.
Ә.Кекілбаев прозалық шығармаларында адамның жан иіріміндегі толқыныстарды көрсету үшін диалогтың мәні де ерекше. Жазушы диалогтар арқылы кейіпкерді жай ғана бірінен кейін бірін сөйлете, әңгімелестіре бермей, сөйлесетін адамдарының қарым-қатынасының қандай өзгеріске, қарама-қайшылыққа, қандай мүмкіндік, бірлікке баратынына қарай береді. Диалогтардың бір ерекшелігі - кейіпкерлердің мінез-құлқы әр қырынан ашылып, оқиға желісіне қарай әрлене түседі, мақсат-мүддесін білдіреді. Енді жазушының бірнеше әңгімелерінен мысалдар келтірелік.
Ханша - Дария хикаясында Шыңғыс ханның іс-әрекеттеріне қатысты бірнеше сюжеттер желісі бар, Шидүрге хан халықтың қамқоршысы, Гүрбелжіндей сұлудың адал жары ретінде ұнамды кейіпкердің бейнесін сомдайды. Шидүрге мен Шыңғыс ханның арасындағы диалогтан халқының ауыр өміріне қабырғасы қайысқан батыр Шидүрге мен зұлымдық әрекеттерімен аты шыққан Шыңғыс ханның бейнелері толық ашылады, екі кейіпкердің психологиялық жай-күйі толық сипат алады: Шидүргенің сұп-сұр жүзі онан сайын қуқылданып, отты көздері шатынай түсіпті: - Ей, асқақтаған ақымақ хан, жер бетінде таңғұттан тігерге тұяқ еркек кіндік қалса, сенің бұл қорлығыңның артын сұраусыз жібермес. Мені өлтіру де өз еркіңде; қазір өлтірсең - өзіңнің басыңа қауіп, өлтірмесең - артыңдағы ұрпағыңа қауіп, - деді де, одан әрі ызаға булығып, шашалып, ештеме айта алмады. Шыңғыс хан Шидүргенің жүзіне зәрлене қарады: - Менің басыма көктегі хақ тәңірдің өзінен басқа ешкім қауіп төндіре алмайды, алда-жалда басымды шауып алғысы кеп өрленер жау болса, кезінде көріп алармын, ертең ұрпағымның тынышын алатын жау болса, осы қазір қапы қалмай тұрып көзін жояйын! [11, 211-б.] - деді. Міне, бұл диалог арқылы екі адамның ішкі сезімі, жан күйзелісі, бір-біріне деген жек көрушіліктері, яғни психологиялық белгілері толықтай ашылған.
Ә.Кекілбаев осындай тек көркем өнердің тылсымына тән - авторлық идея, авторлық мен, кейіпкердің мені, психологиялық шиеленіс коллизиясы, негізгі, қосымша және үстеме сюжет, кейіпкер әлемі мен өмірбаяны, психологиялық параллелизм, психологиялық абстрактілі көркем шындық, нақты және жалған фабула, кейіпкердің екіге жарылуы, тұлғаның дамуындағы идея мен идеал, шендестіру, астарлау, емеурін таныту, ішкі монолог, авторлық монолог, ой ағымы, әсірелеу, поэтикалық бейне, шегініс, тарихи көркем ойды саралау, психологиялық тартыс, тұспалдау т.б. іспетті көркемдік әдіс-тәсілдерді талғаусыз қолданды. Осындай көркем компоненттерді ұтымды пайдаланып, қақтығыстар арқылы адам мен ұлттың санасын оятты.
Жазушының характер сомдау шеберлігі басқа да шығармаларынынан айқын көрініс табады. Жазушы өз кейіпкерінің қимылын жеке-дара алмай, оның сөйлеген сөзімен ұштастыра суреттеп, оған өзінің авторлық көзқарасын білдіріп, кейіпкердің қандай мінез-құлықтың адамы екендігін тайға таңбалағандай білдіреді. Көлденең көк атты әңгімесіндегі басты кейіпкер Дайырдың бір әңгіме баяндауынан - ақ оның бүкіл тұлғалық болмысы, психологиялық ахуалы, барлық мінез-құлқы белгілі болады. Ең алдымен мына бір жолдардан Дайырдың шағын портреті мен мінезін аңғарамыз: Дайыр нағашым жалпы асықтырғанды жақсы көрмейді. Алда-жалда дызақтап асықтырып жатқан адам табылса, бетің бар, жүзің бар екен демейді, басыңнан батпанмен соққандай қып, жалпитып тұрып бір боқтайды. Сондықтан да Дайыр нағашымды ешкім асықтырмайды. Сөйтіп жүріп, Дайыр нағашымның баптаған аты жүйрік. Сөйтіп жүріп Дайыр нағашымның жүгірткен иті жүйрік. Сөйтіп жүрып Дайыр нағашымның кемпіріне қамшысы жүйрік [11, 80-б.].
Шағын үзінді арқылы басты кейіпкер Дайырдың көп қырын аңғаруға болады. Ол баппен қимылдай отырып, барлық ісін тындырады. Қолынан келмейтін шаруасы жоқ. Тазы баптайды, ит жүгіртеді, құс салады, үйдег кемпірін де қатал ұстайды. Яғни, нағыз бес аспаптың өзі. Ал әңгіме айтуға келгенде кез келген адамның аузының суы құриды, назар аударалық: Дайыр нағашым қос тізерлеп алған. Көзі адырайып кеткен. Әр қияға бір-бір кісіні ұрып жыққандай тоқпақ мұрты едірейіп тұр. Сөзі де енді төкпектей шықты. Қайқы жирен кірпігін қағып-қағып қойып айтып жатыр, қолындағы қамшымен қос тізесін нұқып-нұқып қойып айтып жатыр, қасындағы сүлгімен кең маңдайынан жарыса құлап келе жатқан көк терді жапыра сүртіп қойып айтып жатыр, алдындағы алашаға қонған шыбынды сабаудай сұқ саусақпен шертіп қойып айтып жатыр...Дайыр нағашым бірауық көзіне көрінбейтін, сонау алты қат аспанның әлде бір қиырындағы не жеті қат жердің әлде бір тұңғиығындағы беймағлұм біреумен дауласқандай сабалақ-сабалақ қос уыс қабағын тікірейтіп, тұздай көкпеңбек көзі ежірейіп едірең-едірең етеді. Сол құбыжық неме қазір қолына түссе, түтіп жіберердей тістенеді [11, 80-б.].
Кейіпкер көңіл-күйін суреткерлік түйсікпен қапысыз аңғарып, қадағалай бейнелеу жазушының шеберлігі мен сезімталдығына тікелей қатысты. Адамның жан дүниесіндегі әр қилы құбылыстар Әбіш Кекілбаевтің бейнелеуінде өзгеше, оқиғасы тұңғиығына тартып, оқырманды баурап әкетеді. Адамның психологиясының көзге байқалмас қалтарыстарын, жан түсіне қоймайтын құпиялрын жазушы шеберлікпен ашады. З. Қабдоловта бұл суреттеу деп аталады.
Адамның сезімін, күйіну не сүйіну халін суреттеу деп осыны айтады. Бұл - орасан қиын тәсіл. Бұл тәсілді тек тарлан таланттар ғана игере алады. Әрбір шын суреткер әрқашан да ақын-жазушы деп білсек, нағыз қаламгерлігін сынайтын да - асы тәсіл. Әдеби образды оқырманның жан-жүрегін баурап алар құдіретті күшке ие қылатын да осы тәсіл [12, 115-б.]. Міне, қиын да күрделі міндеттің үдесінен шығу Ә. Кекілбаевтай талантты тұлғаның маңдайына жазылған. Қыз-келіншектердің ажарын бейнелеуде жазушының өзіндік қолтаңбасы бар. Мінезіне қарай түрін келістіріп беру, жан тылсымындағы өзгерістерге қарай бет-әлпеттің де алуан реңкте көрініп, түрлі бояумен көрініс алуы - әрі көркемдік шеберліктің, әрі кейіпкерлер болмысын жазушының терең таныған сезімталдығының куәсі. Бұған дәлел ретінде Ә. Кекілбаевтің Шеткері үй хикаятын алайық. Туындыда жазушы бүгінгі замандасының бейнесін жасайды.
Автор қылығы қазақ менталитетіне үйлеспейтін, қоғамды ластаушы адамдарды сынға ала отырып, әлеуметтік індеттің пенде бойына қалай мысқылдап жұғып, терең тамыр тартып, рухани құлдырауға апарып соқтыратын жезөкшеліктің себеп-салдарын оқырманның өзі іздеп, талдап, ойлауға мүмкіндік береді. Жас кезінде өзінің сұлуығымен талай ер адамдарды өзіне қаратқан Зухраның егде тартып, қартайған шағында жалғыздықтан жапа шеккендігін сипаттайтын шығарма сюжеті де тартымды. Жалғыз ұлы мүлде алыста тұрады.
Зухраның қызметте жүрген кезіндегі портретін жазушы былайша суреттейді: Зухра өзінің әдемі екенін жұрттың телміре қарағанынан сезінетін. Бүгін енді өз көзімен көріп жатыр. Кереуеттің аяқ жағына асып салған кішкене башпайлары бұлтия-бұлтия қалыпты. Күреңіткен балтырлары түп-түзу, топ-толық. Бұлт-бұлт еткен бұлшық еттер де асы қазір атып тұрып, әлдеқайда тарта жөнелуге әзір өжет қайрат тұрғандай. Анау екі балтыр, мынау секең-секең екі көкірек, аршын төс омырауы, қос білегі, қаз мойны, бос жіберген қолаң шашы, ұйпалай қыдықтаған, екі иығы - көздің жауын алардай [11, 293-б.]. Жастық шағында талай еркектер құмартқан, көрікті әйелдің қартайған шағында ешкімге керексіз болып қалған қиын сәтін, психологиялық жай-күйін жазушы тартымды сипаттайды: Сол-ақ екен, төсегінен атып тұрды. Табанын қарып алған тақтай еденнің қызыл шоқ боп жанып жатықанын да, мұзға айналып кеткенін де айыра алмады. Есікке тұра ұмтылды. Әлденелер сыңғырап аяғының астына түсті. Басы қап-қатты бірдеңеге тиді. Көзінің алдынан бір уыс қызыл шоқ шапшып аспанға атылды да, артынша-ақ желімше ұйысқан меңіреу қараңғыға айналды. Құлағына еміс-еміс бір үн келді. Қара жерді өршелене тырнап жатқан сол баяғы тысыр-тысыр, сусыл-сусыл...Шамасы, ол енді қайтып көре алмайтын жарық дүниенің тағы бір таңы атса керек [11, 318-б.]. Өмірден өтерінде жанында ешкім де болмай, трагедиялық күй кешкен жанның жан күйзелісі, ой арпалысы хикаяда сәтті шыққан.
Ең бақытты күн әңгімесінен де Ә.Кекілбаевтің кейіпкер характерін сомдаудағы шынайы шеберлігін аңғарамыз. Кейіпкердің дүниені қабылдауы ұлттық психологиямен, дүниетаныммен қабаттас. Жазушы жас келіншектің ойлау дәрежесімен қатар ұлттық діл сипаттарын енесін бейнелеу арқылы толықтырған: ...Анау пысылдап ұйықтап жатқан енесі. Шүйкедей боп шалының жастығының қасына қисая салыпты. Ғұмыры ел құсап салған төсекке жатқанды білмейді. Түннің бір уағына дейін ұршық созып отырады да, әбден ұйқы меңдеген уақытта құлай кетеді...Таң ағарар-ағармастан тұрады [11, 5-б.]. Келіннің ойы ішкі әлем қиялымен ғана емес, нақты баяндалатын әрекетпен де қиыстырылуы сәтті келіскен және ұлттық психологияны бекіте түскен: ...Енесінің оянбағанына қарағанда таңның әлі алыс болғаны [11, 5-б.].
Қазақ әйелінің табиғаты, ұстанымы алдымен енесі арқылы көрінсе, сол дәрежеге жас келіннің тәрбиеленуімен жеткенін байқайсыз: Бұл барғанда атасы үйде болмағай да. Онда Дәулет Торғынның ең болмаса хал-жағдайын сұрар еді. Бұл жылап жүрмес пе екен. Ана жылы майданға шығарып салғанда, атасынан қаймығып жылай да алмаған. Тамағына тығылған ащы жас көкірегін кеулеп, үш-төрт күнге аузын ашса, өксіп-өксіп қалып жүрді [11, 15-б.]. Кейіпкер әрқашан дара тұрып та, басқа кейіпкерлермен қарым-қатынаста, кейіпкердің ой-санасына әрекеттің байланыстылығы арқылы суреттеледі.
Ә.Кекілбаев кейіпкер характерін шебер сомдап, өмір шындықтарын кейіпкерлерінің санасынан өткізе, ой-сезімі арқылы береді. Өзіміз арқау етіп отырған әңгімеде де бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz