Психикалық ауруы бар балалармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс бағыттары
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ЭКОНОМИКА, ҚАРЖЫ ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДА УНИВЕРСИТЕТІ
Әлеуметтік жұмыс және туризм кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
Абдугалина С. Е
___________ 2021ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Психикалық ауруы бар балалармен әлеуметтік жұмыс: теория және практика
5В090500- Әлеуметтік жұмыс
Орындады ___________________ М.Ж.Мырзағұл
Ғылыми жетекші
п.ғ.к., доцент ____________________ Б.Ж.Туребеков
Нормобақылау ____________________ А.Р.Алиева
Нұр-Сұлтан 2021
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1 Психикалық ауруы бар балалар мәселесін зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
Психикалық ауытқуы бар балалар - әлеуметтік жұмыстың нысаны ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
1.2 Психикалық ауруы бар балалармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
12
2 Психикалық ауруы бар (тежелуі) балалармен әлеуметтік жұмыстың қазіргі ахуалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
24
2.1 Психикалық ауруы бар (тежелуі) балалармен әлеуметтік жұмыстың заманауи технологиялары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
24
3 Психикалық ауруы бар балалармен және ата-аналарымен жүргізілген зерттеу жұмысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
30
3.1. Мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметтік қорғау мәселесіне байланысты бақылау әдісінің нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
31
3.2 Психикалық ауруы бар (тежелуі) балалардың әлеуметтік қорғалуы туралы мүгедек-балалардың ата-аналары үшін сауалнама нәтижелері ... ... .
31
3.3 Ерекше қажеттілігі бар балалармен қоғамның қатынасын анықтауға арналған сауалнама нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
35
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
37
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
39
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының көкейкестілігі. Бүгінгі таңда әлемдік деңгейде психикалық ауруы бар балалармен әлеуметтік жұмыс мәселелері өзекті мәселенің біріне айналды және оларды шешу жолдары күннен-күнге күрделене түсуде.
Қазіргі кезеңде қоғамда болып жатқан көп өзгерістер мен әлеуметтік теңсіздіктер, отбасылық, қоғамдық, экологиялық, экономикалық дағдарыстар жүйке жүйесі бұзылған, психикалық дамуында тежелуі бар балалардың көбеюіне әкеліп отыр. Психикалық ауруы бар балаларға тез шаршау, сөздік қорының аз болуы, ойын және іс-әрекеттің қалыптасу бәсеңдігі, қабылдауы баяу және ойлау қызметінің төмендігі, логикалық ойлауының қалыптасу қиындығы тән. Психикалық ауруы бар балалар - әдетте ұзақ уақытта әр түрлі себептегі науқастар салдарынан, түрлі созылмалы аурулардан, туа біткен және жүре пайда болған соматикалық жүйедегі ақаулардан, балалар неврозынан жапа шеккендер. Көп жағдайда мұндай балалар әлсіз, әлжуаз, қорқақ және тұлғалық қарым-қатынаста шектеулі болып келеді. Көңіл-күйінің төмендеуі баланың орталық жүйке жүйесінің дамуына әсер етеді әрі шектейді. Алайда, науқасынан сауыққан балалар өз қатарын қуып жете алады.
Психикалық ауруы бар балалармен әлеуметтік жұмыс жүйесінің бөлінбес бір бөлігі болып табылады, бұл ретте олар денсаулығының Психикалық ауруы бар (тежелуі) балалар санатының қатарына жатады. Осы санаттағы балалармен әлеуметтік-педагогикалық, психололгиялық жұмыс мәселесін ресейлік В.А.Никитин, А.В.Мудрик, Ю.В.Василькова, Р.В. Овчарова, М.А.Галагузова, Г.С.Будаева сияқты ғалымдар өз еңбектерінде қарастырса, ал отандық ғалымдардың ішінен С.Б.Сарбасова, Д.Г.Есимова [1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8] және т.б. зерттеген.
Қазақстанда психикалық ауруы бар балалармен әлеуметтік жұмыстың теориясы мен тәжірибесін анықтау, олардың шешімін табу жолдарын қарастыру және алынған нәтижелерді тәжирибеде іске асыру тақырыбымыздың көкейкестілігін айқындай түседі.
Зерттеудің мақсаты: психикалық ауруы бар балалармен әлеуметтік жұмыстың теориясы мен практикалық ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеудің нысаны: психикалық ауруы бар балалар.
Зерттеудің пәні: психикалық ауруы бар балалармен әлеуметтік жұмыс үдерісі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, психикалық ауруы бар балалармен әлеуметтік жұмыстың теория мен практикасы айқындалып, әдістемесі жасалса, онда ерекше қамқорлықты қажет ететін балалардың өмірге бейімделу мүмкіндіктері жоғарылайды.
Зерттеудің міндеттері:
Психикалық ауруы бар балалар мәселесін зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздеріне талдау жасау.
Психикалық ауруы бар балалармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс бағыттарының ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін нақтылау.
Психикалық ауруы бар (тежелуі) балалармен әлеуметтік жұмыстың қазіргі ахуалын сараптау.
Психикалық ауруы бар балалармен және ата-аналарымен зерттеу жұмысын жүргізу, талдау жасау.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздерін:
- психикалық ауруы бар (тежелуі) балаларды әлеуметтік ортаға бейімдеудің теориялық-әдіснамалық негіздері (К.А. Альбуханова-Славская, А.Г. Асмолов, JI.A. Беляева, Л.П. Буева, Ю.В. Ганн, C. Егорова, А.Н. Иванов, В.Корель, С.П. Кузнецов, И.К. Кряжева, С.В.Лазарев, И.А. Милославова, Б.Д. Парыгин, М.В. Ром, В.Н. Судаков және т.б. ғалымдар);
- психикалық ауруы бар (тежелуі) балаларды әлеуметтік ортаға кіріктіру, бейімдеу мен тәрбиелеу мәселелері (М.И. Кузьмицкой, А.Р. Маллер, Д.А. Быков, Г.А. Гусев, В.В. Дегтярева Т.В. Егорова, Г.Н. Подчалимова, С.В. Стригов, В.Я. Осенников және т.б. ғалымдар);
- Н.И. Малофеевтің жұмыстарында ерекше мәселесі бар балаларға арнайы білім беру ұйымдарында әлеуметтік көмек көрсету жүйесінің стратегиясы мен тактикасы ұсынылады;
- инклюзивті білім беру жүйесінде психикалық ауруы бар (тежелуі) балаларды оқыту ерекшеліктерімен байланысты философтардың жұмыстары (Андерсон Данел, Дегтярева В.В., Малофеев Н.Н. және т.б.);
- әлеуметтік, психологиялық және педагогикалық бейімдеуге қатысты жұмыстар (Бочковская И.А., Герасимова С.В., Данилюк Л.Е., Дегтярева В.В. және т.б.);
- психикалық ауруы бар (тежелуі) балаларды оқыту және оқыту үдерісінің ерекшелігі туралы тұжырымдамалық ережелері (Ананьев Б.Г., Гальперин П.Я., Калмыкова З.И., Менчинская H.A., Мещерякова Э.И., Рубинштейн C.JI., Талызина Н.Ф.);
- денсаулығының мүмкіндіктері шектеулі тұлғаларды кәсіби оқытудың мәселелері зерттелген жұмыстар (Дульнева Г.М., Ермакова В.П., Мирский С.Л., Хохлина Е.П., Цукерман И.В., Жалмухамедова А.К., Халыкова Б.С. және т.б.) негізге алынды [9,10,11].
Зерттеу әдістері: Теориялық тұрғыда: әлеуметтік жұмыс, психологиялық, педагогикалық және оқу-әдістемелік әдебиеттерді теориялық талдау, зерттеліп отырған тақырыпты логикалық-тарихи талдау.
Эмпирикалық тұрғыда: психикалық ауруы бар балалармен әлеуметтік жұмыс бойынша оқу-бағдарламалық құжаттарды зерттеу, бақылау, педагогикалық эксперимент (констатациялық және қалыптастырушы).
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі: жұмыс кіріспеден, негізгі үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымша материалдардан тұрады.
1 Психикалық ауруы бар балалар мәселесін зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері
Психикалық ауытқуы бар балалар - әлеуметтік жұмыстың нысаны ретінде
Қазақстан Республикасының Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауы Біздің басты мақсатымыз - әлеуметтік қауіпсіздік және азаматтарымыздың бақуаттығы. Бұл - қоғамдағы тұрақтылықтың ең жақсы кепілі. Біздің қоғамда уақыт сынына төтеп бере алатын жаңартылған және әлдеқайда тиімді әлеуметтік саясатқа деген сұраныс өсіп келеді, -дей келе, болашаққа бағдарланған даму бағыттарының ішінен Әлеуметтік саясаттың жаңа қағидаттары - әлеуметтік кепілдемелер мен жеке жауапкершілікті атап көрсетіп, Балалар - қоғамымыздың ең әлсіз және қорғансыз бөлігі және олар құқықсыз болуға тиіс емес. Біздің топырағымызда туған кез келген сәби - қазақстандық. Және мемлекет оны қамқорлығына алуға тиіс. Елбасы ретінде мен әрбір сәбидің құқығы қорғалуын талап ететін боламын. Балаларды тәрбиелеу - болашаққа деген едәуір салым болып табылады. Бұл мәселеде біз дәл осылай істеу керекпіз және балаларымызға ең жақсы білім беруге талпыну керекпіз деп тұжырымдады [12].
Психикалық ауытқуы бар балаларды әлеуметтік жұмыстың объектісі ретінде қарастыру, ол - мұндай баланың қоғаммен, отбасымен қатынас орнатудағы бейімсізденуге ұшырауынан сақтау, құқықтық жағдайы, білім алуы, кемістігіне қарай көрсетілетін көмек түрлерінің әлеуметтік қызметкер арқылы қамтылуы болып отыр.
Психикалық ауытқуы бар балалар әлеуметтік жұмыстың нысаны ғана емес, қоғамдық өмірдің белсенді субъектісі және өз тағдырының жасампазы. Бұл жайтты денсаулығының Психикалық ауруы бар (тежелуі) балалармен және олардың отбасыларымен, жас мүгедектермен жұмыс жүргізетін әлеуметтік сала мамандары есте сақтауы керек. Себебі, дәл осы кезеңде балалардың жеке басында психологиялық және әлеуметтік бағыттар айқындалып, өзіне қатысты және әлемге қатысты қарым-қатынасы қалыптасады.
Қазақстан Республикасында психикалық ауытқуы бар балалар адамдарға бағытталып жүргізіліп отырған әлеуметтік саясаттың маңызды бағытына осы санаттағы адамдардың басқа адамдармен бірдей құқықтары мен мүмкіндіктерін жүзеге асыруын қамтамасыз ету жатады. Оның өмірлік маңызды әрекеттеріндегі шектеулерін түбегейлі жойып қана қоймай, толыққанды өмір сүруге, сондай-ақ қоғамның экономикалық, әлеуметтік және саяси өміріне белсенді қатысуға жағдай жасау жатады.
Балалардағы психикалық бұзылулар немесе психикалық дисонтогенез - бұл патологиялық жағдайларға сілтеме жасайтын бұзылыстар тобымен жүретін қалыпты мінез-құлықтан ауытқу.
Олар генетикалық, социопатикалық, физиологиялық себептерге байланысты пайда болады, кейде жарақат немесе ми аурулары олардың пайда болуына ықпал етеді.
Балалық шақтағы психоздың ерекшеліктері
Психикалық ауытқулар әртүрлі типтер мен формаларда болады, бірақ бұзылу қалай көрінсе де, аурудың қандай белгілері болуы мүмкін, психоз баланың және оның ата-анасының өмірін едәуір қиындатады, дұрыс ойлауға, әрекеттерді басқаруға кедергі келтіреді, қалыптасқан әлеуметтік нормаларға қатысты барабар параллельдер құру.
Балалық шақтағы психикалық ауытқулар келесі сипаттамалармен сипатталады:
1. Біліктілік пен интеллекттің кешеуілдеуі. Бұл ерекшелік көп жағдайда көрінеді. Бірақ аурулары бар, мысалы, аутизм, оның барысында баланың қандай-да бір қызмет саласында жарқын және дамыған қабілеттері болады.
2. Әлеуметтік бейімделудің мәселелері
3. Тұлғааралық қатынастардың бұзылуы
4. Жансыз заттарға деген ерекше және ерекше қатынас
5. Өмірдегі өзгерістерді қабылдамай, біртектілікті сақтау.
Көптеген себептер нәрестелердегі психикалық бұзылулардың дамуына ықпал етеді. Психиатрлар факторлардың тұтас топтарын ажыратады, ең маңызды қоздырушы фактор - бұл психикалық бұзылуларға генетикалық бейімділік. Басқа себептерге мыналар жатады:
интеллектке қатысты проблемалар (ақыл-ойдың артта қалуы және (басқалар)); мидың органикалық зақымдануы;
нәресте мен ата-ананың темпераментінің сәйкес келмеуі;
отбасылық келіспеушілік;
ата-ана арасындағы қақтығыс;
психологиялық жарақат қалдырған оқиғалар;
психотикалық жағдай тудыратын дәрілер;
галлюцинация немесе сандырақтық бұзылулар тудыруы мүмкін жоғары температура;
нейроинфекциялар.
Бала психикасының аурулары жас ерекшеліктеріне қарай кейбір белгілеріне қарай бөлінеді, олар ерекшеленеді:
- психикалық ауытқулары бар науқастар (бір жасқа дейін);
мектепке дейінгі (2 жастан 6 жасқа дейін);
ерте мектеп жасында (6-8);
жасөспірімге дейінгі (8-11);
жасөспірімнің (12-15) науқастары [13].
Аурудың себебі бойынша психоз болуы мүмкін:
- экзогендік - сыртқы факторлардың әсерінен болатын бұзылулар;
- эндогендік - ағзаның ішкі ерекшеліктері тудыратын бұзылыстар.
5 жасар баланың психикалық проблемалары ата-аналарын алаңдатуы керек егер нәресте алған дағдыларын жоғалтса, x емес, аз сөйлеседі 7 жасында бала психикасында тұрақсыз болып қалады, оның тәбеті бұзылады, қажетсіз қорқыныш пайда болады, өнімділік төмендейді, тез шаршау пайда болады.
12 жасында ата-аналар жасөспірімге, егер ол пайда болса:
- көңіл-күйдің күрт өзгеруі;
-меланхолия, үрей;
шизоид;
- қабылданған ережелерден бас тарту;
- философияға және экстремалды ұстанымдарға бейімділік;
- қорғаншылыққа төзбеушілік.
Үлкен жастағы балалардағы психоздың ауыр белгілері мыналардан көрінеді:
- өзін-өзі өлтіруге немесе өзіне-өзі зиян келтіруге тырысу;
жүрек соғуымен және тез тыныспен бірге жүретін негізсіз қорқыныш;
- біреуге зиян келтіргісі, айналасындағы адамдарға қатыгездік; табандылыққа;
- есірткі немесе алкогольді қабылдауға;
- тұрақты көңіл-күйдің өзгеруіне;
- жаман мінез-құлыққа.
Психикалық дамуы тежелген балалар бұл балалардың назары тұрақсыздықпен сипатталады,оның периодтық тербелістері, біркелкі емес жұмыс қабілеттілігі байқалады. Балалардың назарын жинау, аудару, қандай да бір қызмет барысында ұстау қиын. Іс-әрекеттің жеткіліксіз мақсаттылығы анық, балалар импульсивті әрекет етеді, жиі алаңдатады
Балалардың психикалық бұзылыстарының белгілеріне сәйкес келсідей ауытқулар анықталған жағдайда ғана диагноз қойылады:
- мазасыздық, қорқыныш;
- обсессиялық синдром;
- белгіленген ережелерді елемеу, агрессивтілік;
- себепсіз, көңіл-күй жиі өзгереді;
- белсенді ойындарға қызығушылықтың төмендеуі;
- дененің баяу және әдеттен тыс қозғалыстары;
- ойлау қабілетінің бұзылуымен байланысты ауытқулар;
- оқшаулану сезімі және 2-3 аптадан астам уақытқа созылатын терең қайғы;
- өзін өлтіруге немесе зиян келтіруге тырысу;
- себепсіз тұтынудан қорқу, тез тыныс алумен және күшті жүрек соғысы; біреуге зиян келтіргісі келу; өзіне де, өзгеге де зиян келтіретін бақыланбайтын, зорлық-зомбылық;
-салмақ жоғалту үшін тамақ ішуден, іш жүргізетін дәрілерді қолданудан немесе тамақ лақтырудан бас тарту;
- қалыпты белсенділікке кедергі келтіретін қатты мазасыздық; назар аудару, сонымен қатар тыныш отыра алмау, бұл физикалық қауіпті;
-қарым-қатынас проблемаларына әкелетін көңіл-күйдің қатты өзгеруі;
- мінез-құлықтың өзгеруі, тек осы белгілерге сүйене отырып, дәл диагноз қою қиын, сондықтан ата-аналар жоғарыда аталған көріністерді анықтағаннан кейін психотерапевтпен байланысып, кеңес алу барысында ғана баланың бойында ауытқу анықталған жағдайда ғана диагноз қойылады керек. Бұл белгілер ақыл-есі кем нәрестелерде болуы міндетті емес. Балалардағы психикалық бұзылудың белгілерін төмендегі Кесте 1-ден қарастыруға болады.
Кесте 1-Балалардағы психикалық бұзылудың белгілері
рС
Балалардағы психикалық бұзылудың белгілері
алаңдаушылықтың бұзылуы, қорқыныш;
тикс, обсессивті-компульсивті бұзылыс;
белгіленген ережелерді елемеу, агрессивтілік;
айқын себептермен жиі өзгеретін көңіл-күй;
белсенді ойындарға деген қызығушылық төмендеді;
баяу және ерекше қаңылтыр;
ойлауды бұзуға байланысты ауытқулар;
бала шизофрения.
Психикалық дамуы тежелген балаларды еске алу да сапалы ерекшелігімен ерекшеленеді. Ойнату дәлсіздігі және ақпараттың тез жоғалуы тән. Ең көп жағдайда вербалды жады зардап шегеді. Балалардың көпшілігі қабылдау процесінде де (көру, есту, тактильді) қиындықтарды бастан кешеді. Перцептивті операцияларды орындау жылдамдығы төмендетілді.
Олардың ойлау қызметін дамытуда айтарлықтай өзіндік ерекшелігі бар. Артта қалу ойлаудың көрнекі формалары деңгейінде байқалады, білім беру саласын қалыптастыруда қиындықтар туындайды. Зерттеушілер бөліктерден бүтін құрудың күрделілігін және бөліктерден бөлінуін, кескіндерді кеңістіктік операция жасаудағы қиындықтарды атап көрсетеді.
ПДТ бар балаларда өздеріне тәуелді ересек адамдарға қатысты айқын мазасыздық байқалады. Мұндай алаңдаушылық жас өршу үрдісі бар.
Балалар көбінесе өзара іс-қимылдың жанжалды немесе ұрып-соғу тәсіліне бейім. ПДТ-мен балалар кіші жастан асқан балалармен қарым-қатынас жасауды қалайды, өйткені құрдастарының ұжымы олармен байланыста бола алатын, өзара қарым-қатынас орната алатын, оларға алаңдаушылық туғызады. Оларда пәндік-практикалық операцияларға негізделген қарым-қатынастың ахуалдық-іскерлік формалары басым. ПДТ бар балаларда қарым-қатынас қажеттілігі азайған. Мектепке дейінгі балалардың ПДТ-мен қарым-қатынасы барысында оның уәждемелік негізінің жеткіліксіз қалыптасуы бірінші кезекке қойылады. Бұл балалардың ойынға деген қажеттілігі күрт төмендеді.
Психикалық даму патологиясы бар балалар мен жасөспірімдер арасында ең көп топты ақыл-есі кем балалар құрайды. Олардың көпшілігі олигофрендер.
Олигофрения - бұл ОЖЖ-ның зақымдануы нәтижесінде пайда болатын ақыл-ой және психикалық дамымау нысаны, және бірінші кезекте бас миының қабығы, пренатальды (жатырішілік), заттай (босану кезінде) немесе постнатальды (тірі кезіндегі дамудың ең ерте кезеңінде) кезеңдер. Ақаудың тереңдігі бойынша Олигофренияның ақыл-ой кемістігі дәстүрлі түрде үш дәрежеге бөлінеді: идиотия, имбецильность және дебилъностъ. Құқықтық қатынаста идиотия және имбамандық сатысындағы ақыл-ой кемістігі бар балалар әрекетке қабілетсіз болып табылады және оларға ата-анасының немесе оларды алмастыратын адамдардың қамқорлығы белгіленеді.
Ақыл-ой кемістігі бар баланың дамуы өмірдің алғашқы күнінен бастап қалыпты балалардың дамуынан ерекшеленеді. Оларда дене дамуында кідіріс, жалпы психологиялық инерттілік байқалады, қоршаған ортаға деген қызығушылықтың төмендеуі, артикуляциялық аппараттың және фонематикалық естудің айтарлықтай дамымауы байқалады. Олар көрнекі-пәрменді және сөздік-логикалық ойлауды дамытуда өзара қатынас жасайды. Көптеген ақыл-ой кемістігі бар балалар тек 4-5 жаста сөйлей бастайды. Ақыл-ой кемістігі бар баланың сөйлеуі өзінің негізгі қызметін -- коммуникативтік қызметін атқармайды
Психикалық ауытқуы бар балалар қатынарына ерте балалар аутизмінің бұзылулары бар балаларда жатқызылады.
Аутизм - аурудың, жүйкеге әсер ететін немесе басқа да құралдардың әсерінен ойлаудың қалыпты жүрісінің бұзылуы, адамның шындықтан қиял мен грез әлеміне кетуі. Ол мектепке дейінгі жастағы балаларда және шизофрениямен ауыратын науқастарда ең жарқын түрде анықталады [14].
Оның барлық клиникалық нұсқаларында РДА негізгі белгілері:
- айналасындағылармен қарым-қатынаста қажеттіліктің толық болмауы немесе оларға қажеттіліктің жеткіліксіздігі;
- қоршаған әлемнен оқшаулану;
- жақындарға, тіпті анасына қатысты эмоционалдық реакцияның әлсіздігі, мүмкін, оларға немқұрайлылық (аффективті блокада);
- аутизммен ауыратын балалар әлсіз тітіркендірушілерге өте сезімтал. Мысалы, Олар жиі сағаттардың тиканьесін, тұрмыстық құралдардың шуын, су құбыры кранынан су капаньені тасымалдамайды;
- стереотипті, примитивті қозғалыстарға бейім бір түрді мінез-құлық, мысалы, денені немесе басын ашып көрсету, аяқпен секіру және т. б.);
- ауызда сөйлеу бұзылыстары әртүрлі. Кейбір науқастарда вербализм байқалады - бала үнемі оған ұнаған сөздерді немесе буындарды айтады;
- аутист балаларға тән мінез-құлық болып табылады, онда көзге көрінбейтін көзқарастар, "жүгіруші көзқарас" немесе жақынырақ көзқарас көрінеді.
Дамуында проблемалары бар баланың психикасының күрделілігі мен өзіндік ерекшелігі психологиялық көмек үдерісіне Мұқият әдіснамалық тәсілді талап етеді.
Дамуында проблемалары бар балаға жеке көзқарас принципі өте маңызды. Психологиялық көмек көрсету процесінде қандай да бір жеке функция немесе оқшауланған психикалық құбылыс ескерілмейді, мысалы, ақыл-ойдың төмен деңгейі, ал жеке тұлға оның барлық жеке ерекшеліктері бар.
Психофизиологиялық ауытқушылықтары бар балалармен психологиялық-педагогикалық оқытудың тәрбиелік сипаты, көрнекілік, жеке ықпал ету сияқты жалпы дидактика принциптерімен қатар арнаулы педагогикадағы түзете-дамыта оқыту және практикалық бағытта оқыту принциптерін басшылыққа алады.
Психикалық ауытқуы бар ерекше қажет ететін балаларды психологиялық-педагогикалық қолдаудың төмендегідей негізгі бағыттары бар:
- психофизикалық дамудағы ауытқуларды педагогикалық және психологиялық анықтау және түзету көмегіне деген қажеттіліктеріне қарай анықтау;
- жеке, топтық, жаппай түзете-дамыту жұмысы;
- оқушылардың қажеттіліктеріне сай келетін арнайы түзете-дамыту ортасын құру;
- тиісті түзету міндеттерін шешу мақсатында, нақтылы бала дамуында ерекшеліктері бар балаларды тәрбиелеу мен оқытудың табысты болуы үшін олардың мүмкіндіктерін дұрыс бағалау және білім алудағы ерекше қажеттіліктерін анықтау қажет.
Осыған байланысты психологиялық-педагогикалық анықтауға ерекше рөл беріледі, ол келесілерді қамтамасыз етуді білдіреді:
- ерекше жағдайды қажет ететін балаларды дер кезінде анықтау;
- даму мүмкіндіктері шектеулі балалардың, психикалық дамуларындағы кемшіліктерге байланысты болатын, білім алудағы ерекше қажеттіліктерін анықтау;
- тиімді педагогикалық жолды анықтау;
- даму мүмкіндіктері шектеулі балалардың психофизикалық дамуындағы ерекшеліктерін және балалардың жеке даму мүмкіндіктерін (психологиялық- медициналық-педагогикалық комиссияның ұсынысына сәйкес) ескере отырып, жеке бағытталған психологиялық-медициналық-педагогик алық көмек көрсетуді жүзеге асыру;
- түзету шараларын жоспарлау, түзету жұмысының бағдарламаларын жасау;
- түзету жұмысының тиімділігін және даму динамикасын бағалау;
- баланың ата-анасына кеңес беру.
Денсаулығының мүұмкіндігі шектеулі бала - бұл өмірлік қызметіне шек келтіріп, оның әлеуметтік қорғалуын қажет ететін ағза қызметінің бұзылуы, аурулар, жарақаттар, олардың зардабынан болған кемістіктері бар денсаулығы бұзылған тұлға. Отбасында денсаулығының Психикалық ауруы бар (тежелуі) баланың туылуы отбасы мүшелерінің тұлғалығын, қызметін, көзқарастарын, құндылық бағдарлары мен қатынастар жүйесін түбегейлі өзгеріске ұшыратады. Жаңа өмірлік жағдайларға бейімделу қабілеті, баланың ерекше қажеттіліктерін тәрбиелеу отбасы мүшелерінің жеке тұлғалық ерекшеліктерімен, стресске тұрақтылығымен, отбасылық қорғау мен туысқандарының қатынасымен шарттастырылған. Осындай санаттағы баланың дамуы, ем қабылдауы, тәрбиеленуі және әлеуметтік ортаға бейімделу қиындықтары ауру нәтижесінде туындайтын біріншілік бұзылыстардың ерекшеліктерін көрсетеді.
Кемтар, тежелу, артта қалу, ерекше жағдайды қажет ету сияқты мәселелердің белең алу тарихы оның күрделі де қиын жолдан, яғни кемтар, мүмкіншілігі шектеулі, дене кемшілігі бар адамдарды физикалық жағынан жойып, қоғамнан алшақтатудан (мысалы Ежелгі Грекияда кемтар адамдарды құздан лақтыру), сондай-ақ, патофизиологиялық синдромы бар адамдарды қоғамға кедергісіз енгізу, бейімдеу, кіріктіру кезеңдерінен өтті (1-суретке сәйкес). Бір сөзбен айтқанда денсаулығының Психикалық ауруы бар (тежелуі) бала мәселесі бір адамның немесе бір ғана отбасының ғана емес, бүкіл қоғамның мәселесі болып отыр.
Денсаулығының мүмкіндігі шектеулі балалар мәселесін талдауда екі тұжырымдамалық қатынас бар
социоцентристік теория
антропоцентристік теория
К. Маркстің, Э. Дюркгеймнің, Г. Спенсердің социоцентристік теориясының негізіне тұтас қоғамды зерттеу барысында жеке индивидтің әлеуметтік мәселесін қарастырады.
Ф.Гидденстің, Ж.Пиаженің, Э.Эриксонның, Л.С.Выготскийдің, А.В.Мудриктің антропоцентристік теориясының негізіне тұлғааралық қарым-қатынастың психологиялық аспектісін қарастырады.
Денсаулығының мүмкіндігі шектеулі балалар мәселесін талдауда екі тұжырымдамалық қатынас бар
социоцентристік теория
антропоцентристік теория
К. Маркстің, Э. Дюркгеймнің, Г. Спенсердің социоцентристік теориясының негізіне тұтас қоғамды зерттеу барысында жеке индивидтің әлеуметтік мәселесін қарастырады.
Ф.Гидденстің, Ж.Пиаженің, Э.Эриксонның, Л.С.Выготскийдің, А.В.Мудриктің антропоцентристік теориясының негізіне тұлғааралық қарым-қатынастың психологиялық аспектісін қарастырады.
Сурет 1 - Денсаулығының мүмкіндігі шектеулі балалардың зерттелу жағдайы
Денсаулығының мүмкіндігі шектеулі балалар саны қазіргі нарықтық экономика және экологиялық мәселелер жағдайында жылдан жылға ұлғаюда. Сондықтан денсаулығының Психикалық ауруы бар (тежелуі) балаларды қоғамға бейімдеу, оңалту, жалпы олармен әлеуметтік жұмыстың технологиясын жетілдіру мәселесі өзекті бола түсуде 15.
Денсаулығының мүмкіндігі шектеулі балаларды қоғамға кіріктіру құралы ретінде әлеуметтік оңалту технологиясы, оларды басқа адамдарға теңдестіретіндей мүмкіндік беретін механизм ретіндегі маңызы өте зор. Әлеуметтік оңалту технологиясын теориялық талдау шеңберінде ресейлік ғалым Ю.В.Василькова барлық көзқарастарды сегіз концептуалдық топқа топтастырады:
құрылымдық-функциялық көзқарас иелері К.Дэвис, Р.Мертон, Г.Парсонс, денсаулығының Психикалық ауруы бар (тежелуі)лілік, яғни баланың ерекше жағдайды қажет етушілігі индивидтің спецификалық әлеуметтік жағдайы (яғни Т. Парсонстың ауру рөліндегі моделі) ретінде қарастыру;
әлеуметтік-антропологиялық көзқарас бойынша (Э.Дюркгейм) денсаулығының Психикалық ауруы бар (тежелуі) балаларға әлеуметтік қарым-қатынастың (әлеуметтік норма және девиация) стандартты және институционалды формасы ретінде қарастыру;
макроәлеуметтанулық қатынас (У.Бронфебреннер, В.О.Скворцов) денсаулығының Психикалық ауруы бар (тежелуі) бала мәселесін әлеуметтік-экологиялық теория негізінде қарастыру;
социенталды реакция көзқарасы (Г.Беккер, Э.Лемертон) денсаулығының психикалық ауруы бар (тежелуі) балаларды анықтауда девиантты деген түсінікті пайдаланды. Яғни, оларды әлеуметтік нормадан ауытқушылық деп қарастырады;
стигматизация теориясын (И.Гоффман) Н.В.Васильева социентальды реакция теориясына ұқсас болса да бөлек алып қарастырған;
феноменологиялық көзқарас (Д.В.Зайцева, Н.Е.Шапкина). Ерекше жағдайды қажет етуді феномен ретінде қарастырады;
әлеуметтік-мәдени теория (Е.Р.Ярская-Смирнова) негізінде қарастырады [16, 17].
Психикалық ауруы бар балалармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс бағыттары
Психикалық ауруы бар балалармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс психиатрия саласымен тығыз байланысты. Психиатриядағы әлеуметтік жұмыс келесі ерекшеліктерге ие:
Біріншіден, әлеуметтік жұмыс клиникалық көрсеткіштермен, психикалық ауру ағымымен тығыз байланысты. Аурудың әртүрлі кезеңдеріндегі оның мазмұны әртүрлі. Мысалы: аурудың алғашқы кезеңдерінде бұл әлеуметтік дағдыларды қалыптастыру және дамыту, әлеуметтік байланысты сақтау мотивациясы, жағымды көзқарастар туғызады. Психикалық аурудың созылмалы кезеңінде бұл дағдыларды сақтауға және көңіл бөлуге бағытталған әлеуметтік көмек туралы.
Екіншіден, әлеуметтік жұмыс әрқашан белгілі бір әлеуметтік-терапиялық әсер етеді. Бұл әсер тікелей науқастың өзіне бағытталған әлеуметтік-терапиялық араласудан туындайды.
Сонымен, негізгі көмектің түрлеріне төмендегілер жатады:
1. Медициналық (дәрігерге дейінгі көмек көрсету);
2. Құқықтық (кеңес және заңгердің көмегі);
3. психологиялық немесе психотерапиялық (Психодиагностика мен тұлғаны тексеруді, психологиялық кеңес беруді, психологиялық түзетуді қамтитын балаларға жедел психологиялық көмек көрсету);
5. ата-аналар мен қоғам тарапынан әлеуметтік бақылау.
А.А.Таникова Психикалық науқастарды әлеуметтік оңалтуды ұйымдастыру: әлеуметтік жұмыстың негізгі бағыттары [18] атты мақаласында психиатриядағы әлеуметтік жұмыстың келесі бағыттарын анықтайды, оны Кесте 2-ден қарастыруға болады:
Кесте 2-А.А.Таникова бойынша Психикалық науқастарды әлеуметтік оңалтуды ұйымдастырудағы әлеуметтік жұмыстың негізгі бағыттарының сипаттамасы
Бағыттар
Сипаттамасы
Міндеттері
Бірінші бағыт
науқасқа бағытталған әлеуметтік-терапиялық араласу, оның мақсаты медициналық көмек пен бақылауды ұйымдастыру, аурудың салдарын шектеу және азайту, оның өмірінің сапасын жақсарту, науқастың сыртқы әлеммен байланысын нығайту, бейімделу мен әлеуметтенудің артуы
-
Екінші бағыт - психоәлеуметтік араласу.
Ол микроәлеуметтік деңгейде жүзеге асырылуы мүмкін және пациенттің қоршаған ортасымен, соның ішінде отбасының араласуымен, соның ішінде психо білім беру әдісін қолданумен және табиғи әлеуметтік қолдау желісінің басқа компоненттеріне әсерімен жұмыс істеуге бағытталуы мүмкін. оны ауыстыру, жасанды әлеуметтік-терапиялық ортаны құру арқылы жүзеге асырылады: баспана алудың әртүрлі нысандары және пациенттерді қызметтің топтық формаларына, соның ішінде өзіне-өзі көмек топтарына, психоәлеуметтік клубтарға тарту.
Мұнда келесі міндеттер шешіледі:
пациенттің психиатриялық орта қабырғасынан тыс өмір сүруі мен жұмыс істеуі үшін қолайлы атмосфера құру, әлеуметтік байланысты нығайту;
туыстарына қарым-қатынас ережелері мен науқасқа күтім жасау дағдыларын үйрету;
психикалық аурулары бар отбасылардың мәселелерін шешу және т.б.
Үшінші бағыт - макроәлеуметтік деңгейдегі әлеуметтік араласу.
Бұл деңгей қоғамдастыққа бағытталған психиатрияның әсер ету саласына халықтың психикалық науқастарға деген төзімділігін арттыруға, стигматизация мәселесін шешуге, психикалық денсаулық саласындағы және әлеуметтік саладағы заңнаманы жетілдіруге, алдын-алуға ықпал ететін ұғым ретінде жатады. психикалық және психоәлеуметтік бұзылулар, мемлекеттік және жеке, қайырымдылық, қоғамдық ұйымдардың, бұқаралық ақпарат құралдарының назарын психикалық денсаулығына және психикалық проблемалары бар адамдар мен психикалық әлсіз адамдардың психоәлеуметтік оңалту мәселелеріне аудару.
-
Әлеуметтік жұмыс тек пайда әкелу үшін белгілі бір қағидаттарды сақтау қажет [19].
1. Баланың құқықтары мен мүдделерінің басымдығы. Әрбір отбасында сақталуы тиіс және әлеуметтік қызметтер мұны бірінші кезекте ескеруі тиіс.
2. Ата-аналардың құқықтарын құрметтеу. Кез келген жағдайда отбасының барлық мүшелерінің азаматтық құқықтары сақталуы тиіс..
3. Баланың отбасымен әлеуметтік жұмыстың жоғары стандарттары. Осы қағидатты қамтамасыз ету үшін әлеуметтік қызметкер тиімді басшылық жасауға, кеңес беруге және кәсіби даярлыққа құқылы. Сондай-ақ, қызметкерлердің кәсібилігі туралы мәселе маңызды.
Осы қағидаттар мен көмек түрлерін іске асыру үшін арнайы мекемелер мен мамандар (әлеуметтік қызметкерлер, әлеуметтік педагог, психологтар, медиктер және т.б.) қажет.
Сондықтан соңғы жылдары елімізде мамандандырылған әлеуметтік көмек орталықтары, әлеуметтік қызмет көрсету мекемелер жүйесі белсенді дамуда. Балаларға әлеуметтік көмектің осындай орталықтарына:
1. мамандандырылған дағдарыс орталықтары;
2. отбасы мен балаларға әлеуметтік көмек көрсету орталықтары;
3. халыққа психологиялық-педагогикалық көмек көрсету орталықтары;
4. Психикалық ауруы бар (тежелуі) балалар мен жасөспірімдерге арналған Оңалту орталықтары;
5. халыққа әлеуметтік қызмет көрсетудің кешенді орталықтары;
6. қайырымдылық, қоғамдық ұйымдар мен қорлар.
Әлеуметтік қызметкер психикалық ауытқу ыбар балалармен және оның ата-анасымен жұмыс жасау барысында қолданатын әдістер:
* қызметкерге консультациялық көмек көрсету мақсатында тәлімгермен кеңес беру;
* орын алғаны туралы хабарлаған тұлғадан қосымша ақпарат және мамандардың пікірін жинау;
* баламен, ата-аналарымен диагностикалық әңгімелесу. Мұндай әңгімелесудің мақсаты бала туралы толық ақпарат алы, отбасындағы жағдай туралы, одан әрі шешім қабылдау үшін баланың жағдайы туралы ақпарат алу болып табылады [20].
Денсаулығының мүмкіндігі шектеулі балалардың әлеуметтік мәртебесін көтеру, оларды әлеуметтік тұрмыспен әлеуметтік орталыққа үйрету мақсатында жүргізіледі. Оған денсаулығының Психикалық ауруы бар (тежелуі) балаларды әлеуметтік-техникалық құралдармен, көлік және рекреациялық құрылымдармен, ақпараттық ортамен қамтамасыз етілуін және материалдық, әлеуметтік, психологиялық қолдау көрсету кіреді.
Денсаулығының мүмкіндігі шектеулі азаматтардың қосымша көмекті қажет етілуін әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесіне республикада медициналық-әлеуметтік мекемелердің, әлеуметтік қорғаудағы территориялық ортаның және үйде жеке көмек көрсету сияқты мүмкіндіктері кіреді.
Интернат үйлерінде тұратын психикалық ауруы бар (тежелуі) балаларға медициналық, әлеуметтік тұрмыс жағынан, әлеуметтік бейімдеу, еңбекке жарамдылығын арттыру, білім беру сияқты көмектер көрсетіледі. Елімізде мүмкінедігі шектеулі азаматтарға әлеуметтік көмек көрсететін медициналық, әлеуметтік және кәсіби даму, психикалық ауруы бар (тежелуі) балаларға білім беру бағдарламаларын жасау, моральдық, психологиялық жағынан қолдау көрсету, олардың құқықтары туралы ақпараттар беретін 6 территориялық орталықтар бар.
Психикалық ауруы бар (тежелуі) тұлғалармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс әлемдік қоғамдастықтың, соның ішінде БҰҰ-ның және оның бөлімдерінің нормативтік-құқықтық базасындағы құжаттарды, тәуелсіз мемлекеттер достастығына (ТМД) қатысушы мемлекеттердің парламентаралық Ассамблеясының заң актілерінің, Қазақстан Республикасының заңдары мен заңдық күші бар актілерін негізге ала отырып және солардың негізінде жүзеге асады.
Осы орайда, мүгедектік мәселесін ұғыну қоғам үшін денсаулығында шектелуі бар адаммен де, қоғаммен де жұмыс істеу қажетті. Қоғам типификациясы жаңа мағыналармен толықтырылуы үшін азаматтық қоғамның мәдени құндылықтарын дамыту талап етіледі, олар:
эмпатия;
адамдық намысты құрметтеу;
тәуелсіздік;
толеранттылық;
гуманизм.
Сонымен қатар, психикалық ауруы бар (тежелуі) адам типификацияға белгілі бір пайдасы тиеді. Себебі, қоғамда өз орны мен рөлін жүргізуіне орай. Қазіргі таңда елімізде көптеген модельдер мен теориялардың түрлерін қолдану арқылы мүгедектерді оңалту, әлеуметтік қамту және қорғау әрекеттерін қоғам жүзеге асыруға күш салады.
Мүгедектерді оңалтудың теориялық негіздерінің құрылуы ұзақ мерзімді қамтып дамыды, дегенмен осы күнге дейін көптеген позициялар толық қарастырылмаған немесе нақтылануды қажет етеді.
Беларус ғалымы И.М.Бобла өзінің зерттеу жұмыстарында мүгедек балалармен жұмыс жүргізудің тарихи тәжірибелерінің ең алғашқы пайда болуы мүгедек балаға қатысты қайырымдылық көрсету ІХ-ХІІ ғасырда болды деген пікір айтады. Дегенмен, мұндай қайырымдылық тек санаулы категориядағы балаларға - қараусыз, жетім, тастанды, мүгедектерге қатысты жүргізілген. Көптеген соқыр, мылқау, ақыл-есі кем балалар отбасыларда тәрбиеленіп, қайыр сұрап өмір сүрген 21.
А.Д.Григорьевтің пікірінше, алғашқы болып соқыр және есту қабілеті төмен балаларға әлеуметтік көмек көрсетілу тек 1881 жылдан бері Ресей аумағында функцияланушы Мариинск қамқоршылығы жұмыс істей бастады. Оның ең алғашқы қадамы болып елдегі соқыр балаларға санақ жасау болды. Бұл қоғамдастықтың іс-әрекеті нәтижесінде, соқырларға арналған бірнеше мектеп, жетімдер үйі, училищелер пайда болды, Брайль жүйесін қолданып жасалынған бірнеше кітаптар шығарылды. Білім беру процесінде маңызды орын мүгедек баланың кәсіби білім алуына бөлінген 22.
Г.Мидтің әлеуметтік тұжырымдамасы өз өмірін және жалпы қоғам өмірін құруда адамның белсенді рөлі туралы түсінікті негіз ретінде алады. Г.Блумер бойынша, қоғам түбегейлі мағынасында дәстүрлер, салт, нормалар, құндылықтар, ережелер және т.б. - бұл адамдардың әрекеттерінің өнімі болып табылады. Бұл әлеуметтік құрылымға да қатысты - оның бар аспектілерінен, яғни әлеуметтік ұстанымдар, мәртебелер, рөлдер, бедел мен престижден тұрады 23.
Қоғамдағы мүгедектердің өмірі мен жағдайына кез келген әлеуметтік-саяси шаралардың әсер ету мазмұны олар негізделген мүгедектіктің тұжырымдамалық моделіне байланысты.
Мүгедектік саласындағы әлеуметтік саясат тұжырымдамаларының жетілуі, сол қоғамдағы идеология (тұжырымдаманы таңдаудағы экономикалық үнемділік тұрғысынан) және құндылықтарға байланысты. Олардың негізінде мүгедектіктің табиғаты және мүгедектер мәселелерін шешудегі келістердің болжамдары жатады.
Кейбір зерттеушілер мүгедектік модельдерін келесідей топтауды ұсынады:
ескі (дәстүрлі) модель. Ол өзіне моральдық, медициналық, оңалтушылық және экономикалық модельдерді қамтиды - мүгедектікке медициналық келіс;
жаңа (дәстүрліден кейінгі) модель - мүгедектікке әлеуметтік келіс;
мүгедектіктің жаңа парадигмасы.
Бұл классификация мүгедектікке көзқарастардың дамуында тек тарихи аспектілерді ғана көрсетіп қоймайды, сондай-ақ, өзіне практикалық бағыттылықты қамтиды. Бұл классификация негізінде әлеуметтік саясат тұжырымдамалары дәстүрлі және прогрессивті болып бөлінеді.
Жасалған шолулар бойынша дүниежүзілік практикада мүгедектіліктің онға тарта концептуалдық моделі бар екенін көрсетті.
1. Мүгедектіктің моральдық (діни) моделі - тарихи ең көне және біздің заманда аз қолданылатын, мүгедектікті өте ұят жағдай және күнәлары үшін діни жаза ретінде анықтаған. Мүгедектік адам - Алланың үлгісі жүйесінен тыс қалу ретінде түсінілген. Кемістігі бар адам, соған сәйкес толыққанды емес жан ретінде қабылданған, сондықтан ол назар мен күтімге татымайды деп есептелінген. Мүгедек адам тіпті, қоршаған ортаның бейтарап қатынасына да жүгіне алмаған, өйткені, саңыраулық, соқырлық, есуастық, туа біткен ұсқынсыздық адамға күнәлары үшін жаза немесе оның тағдырына сатандардың араласуы болып есептелінген.
Кейбір мәдениеттер мен субмәдениеттер қазіргі күнге дейін мүгедектікті діни жаза сезімі ретінде және күнә, ұяттық, төмен әлеуметтік мәртебе және мүгедектің өзінің, оның отбасының эксклюзиясымен байланыстырады. Психикалық ауруы бар (тежелуі) адамдар үшін бұл модель ерекше қиын болып табылады, оларда әлеуметтік остракизм және өзін-өзі жек көруді тудырады.
2. Мүгедектіктің медициналық моделі (немесе әкімшілік модель) адамдар арасындағы физикалық және психикалық ерекшеліктерді патологиялық ауытқушылықтар және кемістіктер, яғни, толыққанды еместік терминдерінде қарастырады. Мүгедектіктің медициналық моделі мүгедектікпен байланысты барлық мәселелер (әлеуметтікті қамти отырып) адам ағзасының функциялық ерекшеліктері терминдерінде жазылуын жетілдірді. Бұл модельге сәйкес, Психикалық ауруы бар (тежелуі) адамдардың қоғамда толық құқылы мүшесі болуға қабілетсіздігі, ол адамдардағы кемістіктің тікелей нәтижесі ретінде қарастырылды 6, 32б..
Медициналық модельдің ерекшеленетін келісі, оның Психикалық ауруы бар (тежелуі) адамдарды құзіретсіз, өзіне жауап беруге және еңбек етуге қабілетсіз, күтімді қажет ететін және қоғам үшін қауіпті болуы мүмкін деп қарастырды. Медициналық модель бойынша мүгедектерге, олардың организмінде бір жағдай дұрыс емес болғандықтан мүгедектердің барлық мәселелерінің шешімін әр түрлі төлемдер (компенсациялар) арқылы шоғырландырумен байланыстырады. Олар үшін арнайы шектелген, арнайыландырылған интернаттар мен түзету мектептер жүйесін құрастырған. Мұндай келіс Психикалық ауруы бар (тежелуі) адамдардың төмен әлеуметтік мәртебесін нығайтуға әсер етті және олардың өз тәуелділігі мен өз-өзіне сенімсіздігіне қатысты әлеуметтік стереотиптерді күшейтті. Мүгедектер әлеуметтік саясаттың субъектілері емес, керісінше объектілері ретінде қарастырылады.
Медициналық модель идеологиясы қазіргі кезге дейін заңнамаға, әлеуметтік саясатқа және әлеуметтік қызмет көрсетудің ұйымдастырылуына әсер етуі тиіс.
3. Мүгедектіктің оңалтушылық (ребилитациялық) моделі.Мүгедектіктің медициналық моделінен функционалдық шектелушілік анықтамасы бөлініп шығады. Ол, толыққанды еместікті, тұлғаның кейбір функцияларды дені сау адамдармен қатар орындауға қабілетсіздігімен сипатталады.
Қазіргі толыққанды емес дамудың функционалдық анықтамасы денсаулығының үлкен кемістігі бар адамдарға қатысты болып келеді, және ол кемістігі біршама жеңіл формадағы көптеген адамдар бар екенін ескермейді.
Функционалдық шектелушілік моделінен оңалтушылық модель салаланып шығады. Ол мүгедектің негізгі мәселесін медициналық емдеу мен оңалтуды қажет ететін сырқаттанған, қалыпты емес дене немесе психиканың болуынан көреді. Олардың мақсаты - пайда болған функционалдық (қызметтік) зардаптарды жою мен компенсациялау.
Негізінен, еңбекпен қамту және мемлекеттік қызмет сияқты әлеуметтік институттар ең алдымен дені сау адамдардың қажеттіліктері үшін құрылады. Көптеген мүгедектер өкілдеріне жұмыс сияқты қалыпты өмірдің жағдайлары мүлдем қол жетімсіз.
Осы институттарды барлық адамдар қажеттіліктері үшін бейімдеудің орнына, қоғам мүгедектерді арнайы құрылған параллелді кеңістіктерге оқшаулай отырып, басқа бағытта жылжуда. Бұл параллелді кеңістіктегі Психикалық ауруы бар (тежелуі) адамдар - көбінесе, жұмыс істемейтін зейнеткерлер, немесе мүгедектерге арнайыландырылған жұмыс орнында аз жалақы мен төменгі мәртебе жағдайындағы адамдар.
Оңалтушылық модельдің мәнісі - мүгедекті әлеуметтік ортаға бейімдеу, икемдеу. Мұнда әлеуметтік ортаны мүгедектің қызығушылықтарын сай өзгерту мен оның әлеуметтік мәртебесін көтеру міндеті қарастырылмайды. Сондай-ақ, мүгедектіктің медициналық және оңалтушылық модельдері арасындағы туыстық байланыстың бар екенін атап өту қажет. Көптеген зерттеушілер мүгедектіктің медициналық моделі туралы айтқанда, осы екі модельдің аралас сипатын талдап қарастырады.
4. Мүгедектіктің экономикалық моделі қоғамның түрлі қабаттары арасындағы кірістерді, әдістемелік негіз ретінде мүгедектіктің медициналық анықтамасы қолданылатын салада қайта бөлуді ұсынады. Психикалық ауруы бар (тежелуі) адамдар физикалық толыққанды емес немесе психикалық сырқат ретінде қарастырылатынымен, олар сау адамдарға немесе мүлдем жұмысқа қабілетсіз адамдарға қарағанда біршама аз ауыртпалықпен жұмыс істей алады деген қорытынды шығаруға болады. Сондықтан, осы толыққанды емес тұлғалар төмен өндірістік қабілетті және экономикалық тиімсіз. Олар өздерін қамтамасыз ету үшін қажетті ресурстарды өндіруге қабілетсіз, соның салдарынан қоғамға кесірлі болып табылады. Мүгедектіктің экономикалық моделінің әсері әлеуметтік саясаттың ұлттық тұжырымдамаларының, мүгедектік еңбекке қабілетсіздік ретінде қарастырылатын үлгілерінде нақты көрінеді және мүгедектердің еңбекпен қамтылуының түрлеріне шектеулер жүргізіледі. Егер индивид еңбек өнімділігінің нормаларына сәйкес келетін бола тұрып, денсаулығының тұрақты бұзылысына ие болса, заңдық көзқарас тұрғысынан оның мүгедектігі алынады.
5. Мүгедектіктің әлеуметтік моделі. Дәстүрліден кейінгі мүгедектік парадигмасы назарын Психикалық ауруы бар (тежелуі) тұлғаның кемістігін емес, мүгедек пен қоршаған орта, жалпы қоғам арасындағы динамикалық өзара байланыс сияқты мүгедектіктің тұжырымдамалық аспектісіне аударады.
Жаңа немесе постдәстүрлі парадигма өзіне бірқатар мүгедектіктің әлеуметтік модельдерін қамтиды. Олар, өз кезегінде, мүгедектіктің британдық және американдық модельдері болып бөлінеді.
Мүгедектік саласындағы әлемдік тенденциялар, саясат және практикаға шолу көрсеткендей, мүгедектіліктің бірқатар тұжырымдамалық модельдері қарқынды насихатталуда. Олар мүгедектіліктің ескі болып саналатын келістері тарапынан сынға да ұшырап жатыр. Әсіресе, бұл жағдай, мүгедектіліктің әлеуметтік (прогрессивтік) және медициналық (ескі) модельдеріне қатынаста айқын білінеді. Мұнда насихатталып жүрген әлеуметтік модельдің кем жақтары бар екені және сынға алынған медициналық модельдің жағымды тұстары туралы сирек айтылады 24.
ХХ ғасырдың 80-90 жылдарында АҚШ пен Ұлыбританияда мүгедектердің әлеуметтік қозғалысының динамикалық құрушысы, мүгедектіктің әлеуметтік-саяси моделі, Хан және басқа зерттеушілер идеялары 90 жылдардың екінші жартысында мүгедектіктің мәдени моделінің жетілуінің негізі ретінде қызмет атқарды. Бұл модельге сәйкес мүгедектік, басқа мәдени феномендерден ерекше, өте айрықша мәдени феномен болып табылады.
Мүгедектік мәдениетін дамыту, мүгедектерге Психикалық ауруы бар (тежелуі) адамдар тобы ретінде өз өмірінің ерекшеліктерін түсінуге мүмкіндік береді, және де мүгедектік айрықша сиректік пен топтық ұқсастық екенін көрсетеді. Мүгедектік мәдениеті ұжымға, топқа, ұйымға жататындығы үшін мақтанышты өзіне қамтиды, әр түрлі мүгедектерді біріктіреді, олардың қоғамдық позициясын нығайтады.
Лидса қаласы (Ұлыбритания) Университетінің мүгедектерді зерттеу Орталығының зерттеушісі және психолог - Вик Финкельштейн Психикалық ауруы бар (тежелуі) адамдардың психологиялық өзіндік сезіміне, мүгедектік мәдениетінің оң әсерін атап өте отырып, мынаны айтады:
Мүгедектік мәдениеті деген не? деген сұраққа жауап беру біршама қиын. Мен оған не айта алар едім? Ең алдымен біз мынаны есте сақтауымыз керек: бұл мәдениет жеке индивидтер мәдениеті емес, бұл оның көлеміне, кеңістікте орналасуына, ұлтына тәуелсіз, жеке алынған халық тобының өмір бейнесі туралы мәдениет. Барлығымызға белгілі, егер біз өзіміздің сирек үлесімізді қоғамға қосатын болсақ, бұл ең алдымен ұжымдық үлес болуы тиіс, ол мүгедектер қозғалысының көшбасшыларының үлесі, немесе психолог-терапевтердің немесе арт-терапевтердің ғана үлесі болмауы керек.
Өздерін құқықтары бойынша әлеуметтік деп атайтын бірқатар мемлекеттерде мүгедектердің құқықтарын қорғау мәселелері басымды болып табылады. Бұл елдерде мүгедектердің мәселелерін бірінші болып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ ЭКОНОМИКА, ҚАРЖЫ ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДА УНИВЕРСИТЕТІ
Әлеуметтік жұмыс және туризм кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
Абдугалина С. Е
___________ 2021ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Психикалық ауруы бар балалармен әлеуметтік жұмыс: теория және практика
5В090500- Әлеуметтік жұмыс
Орындады ___________________ М.Ж.Мырзағұл
Ғылыми жетекші
п.ғ.к., доцент ____________________ Б.Ж.Туребеков
Нормобақылау ____________________ А.Р.Алиева
Нұр-Сұлтан 2021
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1 Психикалық ауруы бар балалар мәселесін зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
Психикалық ауытқуы бар балалар - әлеуметтік жұмыстың нысаны ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
1.2 Психикалық ауруы бар балалармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
12
2 Психикалық ауруы бар (тежелуі) балалармен әлеуметтік жұмыстың қазіргі ахуалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
24
2.1 Психикалық ауруы бар (тежелуі) балалармен әлеуметтік жұмыстың заманауи технологиялары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
24
3 Психикалық ауруы бар балалармен және ата-аналарымен жүргізілген зерттеу жұмысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
30
3.1. Мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметтік қорғау мәселесіне байланысты бақылау әдісінің нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
31
3.2 Психикалық ауруы бар (тежелуі) балалардың әлеуметтік қорғалуы туралы мүгедек-балалардың ата-аналары үшін сауалнама нәтижелері ... ... .
31
3.3 Ерекше қажеттілігі бар балалармен қоғамның қатынасын анықтауға арналған сауалнама нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
35
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
37
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
39
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының көкейкестілігі. Бүгінгі таңда әлемдік деңгейде психикалық ауруы бар балалармен әлеуметтік жұмыс мәселелері өзекті мәселенің біріне айналды және оларды шешу жолдары күннен-күнге күрделене түсуде.
Қазіргі кезеңде қоғамда болып жатқан көп өзгерістер мен әлеуметтік теңсіздіктер, отбасылық, қоғамдық, экологиялық, экономикалық дағдарыстар жүйке жүйесі бұзылған, психикалық дамуында тежелуі бар балалардың көбеюіне әкеліп отыр. Психикалық ауруы бар балаларға тез шаршау, сөздік қорының аз болуы, ойын және іс-әрекеттің қалыптасу бәсеңдігі, қабылдауы баяу және ойлау қызметінің төмендігі, логикалық ойлауының қалыптасу қиындығы тән. Психикалық ауруы бар балалар - әдетте ұзақ уақытта әр түрлі себептегі науқастар салдарынан, түрлі созылмалы аурулардан, туа біткен және жүре пайда болған соматикалық жүйедегі ақаулардан, балалар неврозынан жапа шеккендер. Көп жағдайда мұндай балалар әлсіз, әлжуаз, қорқақ және тұлғалық қарым-қатынаста шектеулі болып келеді. Көңіл-күйінің төмендеуі баланың орталық жүйке жүйесінің дамуына әсер етеді әрі шектейді. Алайда, науқасынан сауыққан балалар өз қатарын қуып жете алады.
Психикалық ауруы бар балалармен әлеуметтік жұмыс жүйесінің бөлінбес бір бөлігі болып табылады, бұл ретте олар денсаулығының Психикалық ауруы бар (тежелуі) балалар санатының қатарына жатады. Осы санаттағы балалармен әлеуметтік-педагогикалық, психололгиялық жұмыс мәселесін ресейлік В.А.Никитин, А.В.Мудрик, Ю.В.Василькова, Р.В. Овчарова, М.А.Галагузова, Г.С.Будаева сияқты ғалымдар өз еңбектерінде қарастырса, ал отандық ғалымдардың ішінен С.Б.Сарбасова, Д.Г.Есимова [1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8] және т.б. зерттеген.
Қазақстанда психикалық ауруы бар балалармен әлеуметтік жұмыстың теориясы мен тәжірибесін анықтау, олардың шешімін табу жолдарын қарастыру және алынған нәтижелерді тәжирибеде іске асыру тақырыбымыздың көкейкестілігін айқындай түседі.
Зерттеудің мақсаты: психикалық ауруы бар балалармен әлеуметтік жұмыстың теориясы мен практикалық ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеудің нысаны: психикалық ауруы бар балалар.
Зерттеудің пәні: психикалық ауруы бар балалармен әлеуметтік жұмыс үдерісі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, психикалық ауруы бар балалармен әлеуметтік жұмыстың теория мен практикасы айқындалып, әдістемесі жасалса, онда ерекше қамқорлықты қажет ететін балалардың өмірге бейімделу мүмкіндіктері жоғарылайды.
Зерттеудің міндеттері:
Психикалық ауруы бар балалар мәселесін зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздеріне талдау жасау.
Психикалық ауруы бар балалармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс бағыттарының ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін нақтылау.
Психикалық ауруы бар (тежелуі) балалармен әлеуметтік жұмыстың қазіргі ахуалын сараптау.
Психикалық ауруы бар балалармен және ата-аналарымен зерттеу жұмысын жүргізу, талдау жасау.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздерін:
- психикалық ауруы бар (тежелуі) балаларды әлеуметтік ортаға бейімдеудің теориялық-әдіснамалық негіздері (К.А. Альбуханова-Славская, А.Г. Асмолов, JI.A. Беляева, Л.П. Буева, Ю.В. Ганн, C. Егорова, А.Н. Иванов, В.Корель, С.П. Кузнецов, И.К. Кряжева, С.В.Лазарев, И.А. Милославова, Б.Д. Парыгин, М.В. Ром, В.Н. Судаков және т.б. ғалымдар);
- психикалық ауруы бар (тежелуі) балаларды әлеуметтік ортаға кіріктіру, бейімдеу мен тәрбиелеу мәселелері (М.И. Кузьмицкой, А.Р. Маллер, Д.А. Быков, Г.А. Гусев, В.В. Дегтярева Т.В. Егорова, Г.Н. Подчалимова, С.В. Стригов, В.Я. Осенников және т.б. ғалымдар);
- Н.И. Малофеевтің жұмыстарында ерекше мәселесі бар балаларға арнайы білім беру ұйымдарында әлеуметтік көмек көрсету жүйесінің стратегиясы мен тактикасы ұсынылады;
- инклюзивті білім беру жүйесінде психикалық ауруы бар (тежелуі) балаларды оқыту ерекшеліктерімен байланысты философтардың жұмыстары (Андерсон Данел, Дегтярева В.В., Малофеев Н.Н. және т.б.);
- әлеуметтік, психологиялық және педагогикалық бейімдеуге қатысты жұмыстар (Бочковская И.А., Герасимова С.В., Данилюк Л.Е., Дегтярева В.В. және т.б.);
- психикалық ауруы бар (тежелуі) балаларды оқыту және оқыту үдерісінің ерекшелігі туралы тұжырымдамалық ережелері (Ананьев Б.Г., Гальперин П.Я., Калмыкова З.И., Менчинская H.A., Мещерякова Э.И., Рубинштейн C.JI., Талызина Н.Ф.);
- денсаулығының мүмкіндіктері шектеулі тұлғаларды кәсіби оқытудың мәселелері зерттелген жұмыстар (Дульнева Г.М., Ермакова В.П., Мирский С.Л., Хохлина Е.П., Цукерман И.В., Жалмухамедова А.К., Халыкова Б.С. және т.б.) негізге алынды [9,10,11].
Зерттеу әдістері: Теориялық тұрғыда: әлеуметтік жұмыс, психологиялық, педагогикалық және оқу-әдістемелік әдебиеттерді теориялық талдау, зерттеліп отырған тақырыпты логикалық-тарихи талдау.
Эмпирикалық тұрғыда: психикалық ауруы бар балалармен әлеуметтік жұмыс бойынша оқу-бағдарламалық құжаттарды зерттеу, бақылау, педагогикалық эксперимент (констатациялық және қалыптастырушы).
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі: жұмыс кіріспеден, негізгі үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымша материалдардан тұрады.
1 Психикалық ауруы бар балалар мәселесін зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері
Психикалық ауытқуы бар балалар - әлеуметтік жұмыстың нысаны ретінде
Қазақстан Республикасының Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауы Біздің басты мақсатымыз - әлеуметтік қауіпсіздік және азаматтарымыздың бақуаттығы. Бұл - қоғамдағы тұрақтылықтың ең жақсы кепілі. Біздің қоғамда уақыт сынына төтеп бере алатын жаңартылған және әлдеқайда тиімді әлеуметтік саясатқа деген сұраныс өсіп келеді, -дей келе, болашаққа бағдарланған даму бағыттарының ішінен Әлеуметтік саясаттың жаңа қағидаттары - әлеуметтік кепілдемелер мен жеке жауапкершілікті атап көрсетіп, Балалар - қоғамымыздың ең әлсіз және қорғансыз бөлігі және олар құқықсыз болуға тиіс емес. Біздің топырағымызда туған кез келген сәби - қазақстандық. Және мемлекет оны қамқорлығына алуға тиіс. Елбасы ретінде мен әрбір сәбидің құқығы қорғалуын талап ететін боламын. Балаларды тәрбиелеу - болашаққа деген едәуір салым болып табылады. Бұл мәселеде біз дәл осылай істеу керекпіз және балаларымызға ең жақсы білім беруге талпыну керекпіз деп тұжырымдады [12].
Психикалық ауытқуы бар балаларды әлеуметтік жұмыстың объектісі ретінде қарастыру, ол - мұндай баланың қоғаммен, отбасымен қатынас орнатудағы бейімсізденуге ұшырауынан сақтау, құқықтық жағдайы, білім алуы, кемістігіне қарай көрсетілетін көмек түрлерінің әлеуметтік қызметкер арқылы қамтылуы болып отыр.
Психикалық ауытқуы бар балалар әлеуметтік жұмыстың нысаны ғана емес, қоғамдық өмірдің белсенді субъектісі және өз тағдырының жасампазы. Бұл жайтты денсаулығының Психикалық ауруы бар (тежелуі) балалармен және олардың отбасыларымен, жас мүгедектермен жұмыс жүргізетін әлеуметтік сала мамандары есте сақтауы керек. Себебі, дәл осы кезеңде балалардың жеке басында психологиялық және әлеуметтік бағыттар айқындалып, өзіне қатысты және әлемге қатысты қарым-қатынасы қалыптасады.
Қазақстан Республикасында психикалық ауытқуы бар балалар адамдарға бағытталып жүргізіліп отырған әлеуметтік саясаттың маңызды бағытына осы санаттағы адамдардың басқа адамдармен бірдей құқықтары мен мүмкіндіктерін жүзеге асыруын қамтамасыз ету жатады. Оның өмірлік маңызды әрекеттеріндегі шектеулерін түбегейлі жойып қана қоймай, толыққанды өмір сүруге, сондай-ақ қоғамның экономикалық, әлеуметтік және саяси өміріне белсенді қатысуға жағдай жасау жатады.
Балалардағы психикалық бұзылулар немесе психикалық дисонтогенез - бұл патологиялық жағдайларға сілтеме жасайтын бұзылыстар тобымен жүретін қалыпты мінез-құлықтан ауытқу.
Олар генетикалық, социопатикалық, физиологиялық себептерге байланысты пайда болады, кейде жарақат немесе ми аурулары олардың пайда болуына ықпал етеді.
Балалық шақтағы психоздың ерекшеліктері
Психикалық ауытқулар әртүрлі типтер мен формаларда болады, бірақ бұзылу қалай көрінсе де, аурудың қандай белгілері болуы мүмкін, психоз баланың және оның ата-анасының өмірін едәуір қиындатады, дұрыс ойлауға, әрекеттерді басқаруға кедергі келтіреді, қалыптасқан әлеуметтік нормаларға қатысты барабар параллельдер құру.
Балалық шақтағы психикалық ауытқулар келесі сипаттамалармен сипатталады:
1. Біліктілік пен интеллекттің кешеуілдеуі. Бұл ерекшелік көп жағдайда көрінеді. Бірақ аурулары бар, мысалы, аутизм, оның барысында баланың қандай-да бір қызмет саласында жарқын және дамыған қабілеттері болады.
2. Әлеуметтік бейімделудің мәселелері
3. Тұлғааралық қатынастардың бұзылуы
4. Жансыз заттарға деген ерекше және ерекше қатынас
5. Өмірдегі өзгерістерді қабылдамай, біртектілікті сақтау.
Көптеген себептер нәрестелердегі психикалық бұзылулардың дамуына ықпал етеді. Психиатрлар факторлардың тұтас топтарын ажыратады, ең маңызды қоздырушы фактор - бұл психикалық бұзылуларға генетикалық бейімділік. Басқа себептерге мыналар жатады:
интеллектке қатысты проблемалар (ақыл-ойдың артта қалуы және (басқалар)); мидың органикалық зақымдануы;
нәресте мен ата-ананың темпераментінің сәйкес келмеуі;
отбасылық келіспеушілік;
ата-ана арасындағы қақтығыс;
психологиялық жарақат қалдырған оқиғалар;
психотикалық жағдай тудыратын дәрілер;
галлюцинация немесе сандырақтық бұзылулар тудыруы мүмкін жоғары температура;
нейроинфекциялар.
Бала психикасының аурулары жас ерекшеліктеріне қарай кейбір белгілеріне қарай бөлінеді, олар ерекшеленеді:
- психикалық ауытқулары бар науқастар (бір жасқа дейін);
мектепке дейінгі (2 жастан 6 жасқа дейін);
ерте мектеп жасында (6-8);
жасөспірімге дейінгі (8-11);
жасөспірімнің (12-15) науқастары [13].
Аурудың себебі бойынша психоз болуы мүмкін:
- экзогендік - сыртқы факторлардың әсерінен болатын бұзылулар;
- эндогендік - ағзаның ішкі ерекшеліктері тудыратын бұзылыстар.
5 жасар баланың психикалық проблемалары ата-аналарын алаңдатуы керек егер нәресте алған дағдыларын жоғалтса, x емес, аз сөйлеседі 7 жасында бала психикасында тұрақсыз болып қалады, оның тәбеті бұзылады, қажетсіз қорқыныш пайда болады, өнімділік төмендейді, тез шаршау пайда болады.
12 жасында ата-аналар жасөспірімге, егер ол пайда болса:
- көңіл-күйдің күрт өзгеруі;
-меланхолия, үрей;
шизоид;
- қабылданған ережелерден бас тарту;
- философияға және экстремалды ұстанымдарға бейімділік;
- қорғаншылыққа төзбеушілік.
Үлкен жастағы балалардағы психоздың ауыр белгілері мыналардан көрінеді:
- өзін-өзі өлтіруге немесе өзіне-өзі зиян келтіруге тырысу;
жүрек соғуымен және тез тыныспен бірге жүретін негізсіз қорқыныш;
- біреуге зиян келтіргісі, айналасындағы адамдарға қатыгездік; табандылыққа;
- есірткі немесе алкогольді қабылдауға;
- тұрақты көңіл-күйдің өзгеруіне;
- жаман мінез-құлыққа.
Психикалық дамуы тежелген балалар бұл балалардың назары тұрақсыздықпен сипатталады,оның периодтық тербелістері, біркелкі емес жұмыс қабілеттілігі байқалады. Балалардың назарын жинау, аудару, қандай да бір қызмет барысында ұстау қиын. Іс-әрекеттің жеткіліксіз мақсаттылығы анық, балалар импульсивті әрекет етеді, жиі алаңдатады
Балалардың психикалық бұзылыстарының белгілеріне сәйкес келсідей ауытқулар анықталған жағдайда ғана диагноз қойылады:
- мазасыздық, қорқыныш;
- обсессиялық синдром;
- белгіленген ережелерді елемеу, агрессивтілік;
- себепсіз, көңіл-күй жиі өзгереді;
- белсенді ойындарға қызығушылықтың төмендеуі;
- дененің баяу және әдеттен тыс қозғалыстары;
- ойлау қабілетінің бұзылуымен байланысты ауытқулар;
- оқшаулану сезімі және 2-3 аптадан астам уақытқа созылатын терең қайғы;
- өзін өлтіруге немесе зиян келтіруге тырысу;
- себепсіз тұтынудан қорқу, тез тыныс алумен және күшті жүрек соғысы; біреуге зиян келтіргісі келу; өзіне де, өзгеге де зиян келтіретін бақыланбайтын, зорлық-зомбылық;
-салмақ жоғалту үшін тамақ ішуден, іш жүргізетін дәрілерді қолданудан немесе тамақ лақтырудан бас тарту;
- қалыпты белсенділікке кедергі келтіретін қатты мазасыздық; назар аудару, сонымен қатар тыныш отыра алмау, бұл физикалық қауіпті;
-қарым-қатынас проблемаларына әкелетін көңіл-күйдің қатты өзгеруі;
- мінез-құлықтың өзгеруі, тек осы белгілерге сүйене отырып, дәл диагноз қою қиын, сондықтан ата-аналар жоғарыда аталған көріністерді анықтағаннан кейін психотерапевтпен байланысып, кеңес алу барысында ғана баланың бойында ауытқу анықталған жағдайда ғана диагноз қойылады керек. Бұл белгілер ақыл-есі кем нәрестелерде болуы міндетті емес. Балалардағы психикалық бұзылудың белгілерін төмендегі Кесте 1-ден қарастыруға болады.
Кесте 1-Балалардағы психикалық бұзылудың белгілері
рС
Балалардағы психикалық бұзылудың белгілері
алаңдаушылықтың бұзылуы, қорқыныш;
тикс, обсессивті-компульсивті бұзылыс;
белгіленген ережелерді елемеу, агрессивтілік;
айқын себептермен жиі өзгеретін көңіл-күй;
белсенді ойындарға деген қызығушылық төмендеді;
баяу және ерекше қаңылтыр;
ойлауды бұзуға байланысты ауытқулар;
бала шизофрения.
Психикалық дамуы тежелген балаларды еске алу да сапалы ерекшелігімен ерекшеленеді. Ойнату дәлсіздігі және ақпараттың тез жоғалуы тән. Ең көп жағдайда вербалды жады зардап шегеді. Балалардың көпшілігі қабылдау процесінде де (көру, есту, тактильді) қиындықтарды бастан кешеді. Перцептивті операцияларды орындау жылдамдығы төмендетілді.
Олардың ойлау қызметін дамытуда айтарлықтай өзіндік ерекшелігі бар. Артта қалу ойлаудың көрнекі формалары деңгейінде байқалады, білім беру саласын қалыптастыруда қиындықтар туындайды. Зерттеушілер бөліктерден бүтін құрудың күрделілігін және бөліктерден бөлінуін, кескіндерді кеңістіктік операция жасаудағы қиындықтарды атап көрсетеді.
ПДТ бар балаларда өздеріне тәуелді ересек адамдарға қатысты айқын мазасыздық байқалады. Мұндай алаңдаушылық жас өршу үрдісі бар.
Балалар көбінесе өзара іс-қимылдың жанжалды немесе ұрып-соғу тәсіліне бейім. ПДТ-мен балалар кіші жастан асқан балалармен қарым-қатынас жасауды қалайды, өйткені құрдастарының ұжымы олармен байланыста бола алатын, өзара қарым-қатынас орната алатын, оларға алаңдаушылық туғызады. Оларда пәндік-практикалық операцияларға негізделген қарым-қатынастың ахуалдық-іскерлік формалары басым. ПДТ бар балаларда қарым-қатынас қажеттілігі азайған. Мектепке дейінгі балалардың ПДТ-мен қарым-қатынасы барысында оның уәждемелік негізінің жеткіліксіз қалыптасуы бірінші кезекке қойылады. Бұл балалардың ойынға деген қажеттілігі күрт төмендеді.
Психикалық даму патологиясы бар балалар мен жасөспірімдер арасында ең көп топты ақыл-есі кем балалар құрайды. Олардың көпшілігі олигофрендер.
Олигофрения - бұл ОЖЖ-ның зақымдануы нәтижесінде пайда болатын ақыл-ой және психикалық дамымау нысаны, және бірінші кезекте бас миының қабығы, пренатальды (жатырішілік), заттай (босану кезінде) немесе постнатальды (тірі кезіндегі дамудың ең ерте кезеңінде) кезеңдер. Ақаудың тереңдігі бойынша Олигофренияның ақыл-ой кемістігі дәстүрлі түрде үш дәрежеге бөлінеді: идиотия, имбецильность және дебилъностъ. Құқықтық қатынаста идиотия және имбамандық сатысындағы ақыл-ой кемістігі бар балалар әрекетке қабілетсіз болып табылады және оларға ата-анасының немесе оларды алмастыратын адамдардың қамқорлығы белгіленеді.
Ақыл-ой кемістігі бар баланың дамуы өмірдің алғашқы күнінен бастап қалыпты балалардың дамуынан ерекшеленеді. Оларда дене дамуында кідіріс, жалпы психологиялық инерттілік байқалады, қоршаған ортаға деген қызығушылықтың төмендеуі, артикуляциялық аппараттың және фонематикалық естудің айтарлықтай дамымауы байқалады. Олар көрнекі-пәрменді және сөздік-логикалық ойлауды дамытуда өзара қатынас жасайды. Көптеген ақыл-ой кемістігі бар балалар тек 4-5 жаста сөйлей бастайды. Ақыл-ой кемістігі бар баланың сөйлеуі өзінің негізгі қызметін -- коммуникативтік қызметін атқармайды
Психикалық ауытқуы бар балалар қатынарына ерте балалар аутизмінің бұзылулары бар балаларда жатқызылады.
Аутизм - аурудың, жүйкеге әсер ететін немесе басқа да құралдардың әсерінен ойлаудың қалыпты жүрісінің бұзылуы, адамның шындықтан қиял мен грез әлеміне кетуі. Ол мектепке дейінгі жастағы балаларда және шизофрениямен ауыратын науқастарда ең жарқын түрде анықталады [14].
Оның барлық клиникалық нұсқаларында РДА негізгі белгілері:
- айналасындағылармен қарым-қатынаста қажеттіліктің толық болмауы немесе оларға қажеттіліктің жеткіліксіздігі;
- қоршаған әлемнен оқшаулану;
- жақындарға, тіпті анасына қатысты эмоционалдық реакцияның әлсіздігі, мүмкін, оларға немқұрайлылық (аффективті блокада);
- аутизммен ауыратын балалар әлсіз тітіркендірушілерге өте сезімтал. Мысалы, Олар жиі сағаттардың тиканьесін, тұрмыстық құралдардың шуын, су құбыры кранынан су капаньені тасымалдамайды;
- стереотипті, примитивті қозғалыстарға бейім бір түрді мінез-құлық, мысалы, денені немесе басын ашып көрсету, аяқпен секіру және т. б.);
- ауызда сөйлеу бұзылыстары әртүрлі. Кейбір науқастарда вербализм байқалады - бала үнемі оған ұнаған сөздерді немесе буындарды айтады;
- аутист балаларға тән мінез-құлық болып табылады, онда көзге көрінбейтін көзқарастар, "жүгіруші көзқарас" немесе жақынырақ көзқарас көрінеді.
Дамуында проблемалары бар баланың психикасының күрделілігі мен өзіндік ерекшелігі психологиялық көмек үдерісіне Мұқият әдіснамалық тәсілді талап етеді.
Дамуында проблемалары бар балаға жеке көзқарас принципі өте маңызды. Психологиялық көмек көрсету процесінде қандай да бір жеке функция немесе оқшауланған психикалық құбылыс ескерілмейді, мысалы, ақыл-ойдың төмен деңгейі, ал жеке тұлға оның барлық жеке ерекшеліктері бар.
Психофизиологиялық ауытқушылықтары бар балалармен психологиялық-педагогикалық оқытудың тәрбиелік сипаты, көрнекілік, жеке ықпал ету сияқты жалпы дидактика принциптерімен қатар арнаулы педагогикадағы түзете-дамыта оқыту және практикалық бағытта оқыту принциптерін басшылыққа алады.
Психикалық ауытқуы бар ерекше қажет ететін балаларды психологиялық-педагогикалық қолдаудың төмендегідей негізгі бағыттары бар:
- психофизикалық дамудағы ауытқуларды педагогикалық және психологиялық анықтау және түзету көмегіне деген қажеттіліктеріне қарай анықтау;
- жеке, топтық, жаппай түзете-дамыту жұмысы;
- оқушылардың қажеттіліктеріне сай келетін арнайы түзете-дамыту ортасын құру;
- тиісті түзету міндеттерін шешу мақсатында, нақтылы бала дамуында ерекшеліктері бар балаларды тәрбиелеу мен оқытудың табысты болуы үшін олардың мүмкіндіктерін дұрыс бағалау және білім алудағы ерекше қажеттіліктерін анықтау қажет.
Осыған байланысты психологиялық-педагогикалық анықтауға ерекше рөл беріледі, ол келесілерді қамтамасыз етуді білдіреді:
- ерекше жағдайды қажет ететін балаларды дер кезінде анықтау;
- даму мүмкіндіктері шектеулі балалардың, психикалық дамуларындағы кемшіліктерге байланысты болатын, білім алудағы ерекше қажеттіліктерін анықтау;
- тиімді педагогикалық жолды анықтау;
- даму мүмкіндіктері шектеулі балалардың психофизикалық дамуындағы ерекшеліктерін және балалардың жеке даму мүмкіндіктерін (психологиялық- медициналық-педагогикалық комиссияның ұсынысына сәйкес) ескере отырып, жеке бағытталған психологиялық-медициналық-педагогик алық көмек көрсетуді жүзеге асыру;
- түзету шараларын жоспарлау, түзету жұмысының бағдарламаларын жасау;
- түзету жұмысының тиімділігін және даму динамикасын бағалау;
- баланың ата-анасына кеңес беру.
Денсаулығының мүұмкіндігі шектеулі бала - бұл өмірлік қызметіне шек келтіріп, оның әлеуметтік қорғалуын қажет ететін ағза қызметінің бұзылуы, аурулар, жарақаттар, олардың зардабынан болған кемістіктері бар денсаулығы бұзылған тұлға. Отбасында денсаулығының Психикалық ауруы бар (тежелуі) баланың туылуы отбасы мүшелерінің тұлғалығын, қызметін, көзқарастарын, құндылық бағдарлары мен қатынастар жүйесін түбегейлі өзгеріске ұшыратады. Жаңа өмірлік жағдайларға бейімделу қабілеті, баланың ерекше қажеттіліктерін тәрбиелеу отбасы мүшелерінің жеке тұлғалық ерекшеліктерімен, стресске тұрақтылығымен, отбасылық қорғау мен туысқандарының қатынасымен шарттастырылған. Осындай санаттағы баланың дамуы, ем қабылдауы, тәрбиеленуі және әлеуметтік ортаға бейімделу қиындықтары ауру нәтижесінде туындайтын біріншілік бұзылыстардың ерекшеліктерін көрсетеді.
Кемтар, тежелу, артта қалу, ерекше жағдайды қажет ету сияқты мәселелердің белең алу тарихы оның күрделі де қиын жолдан, яғни кемтар, мүмкіншілігі шектеулі, дене кемшілігі бар адамдарды физикалық жағынан жойып, қоғамнан алшақтатудан (мысалы Ежелгі Грекияда кемтар адамдарды құздан лақтыру), сондай-ақ, патофизиологиялық синдромы бар адамдарды қоғамға кедергісіз енгізу, бейімдеу, кіріктіру кезеңдерінен өтті (1-суретке сәйкес). Бір сөзбен айтқанда денсаулығының Психикалық ауруы бар (тежелуі) бала мәселесі бір адамның немесе бір ғана отбасының ғана емес, бүкіл қоғамның мәселесі болып отыр.
Денсаулығының мүмкіндігі шектеулі балалар мәселесін талдауда екі тұжырымдамалық қатынас бар
социоцентристік теория
антропоцентристік теория
К. Маркстің, Э. Дюркгеймнің, Г. Спенсердің социоцентристік теориясының негізіне тұтас қоғамды зерттеу барысында жеке индивидтің әлеуметтік мәселесін қарастырады.
Ф.Гидденстің, Ж.Пиаженің, Э.Эриксонның, Л.С.Выготскийдің, А.В.Мудриктің антропоцентристік теориясының негізіне тұлғааралық қарым-қатынастың психологиялық аспектісін қарастырады.
Денсаулығының мүмкіндігі шектеулі балалар мәселесін талдауда екі тұжырымдамалық қатынас бар
социоцентристік теория
антропоцентристік теория
К. Маркстің, Э. Дюркгеймнің, Г. Спенсердің социоцентристік теориясының негізіне тұтас қоғамды зерттеу барысында жеке индивидтің әлеуметтік мәселесін қарастырады.
Ф.Гидденстің, Ж.Пиаженің, Э.Эриксонның, Л.С.Выготскийдің, А.В.Мудриктің антропоцентристік теориясының негізіне тұлғааралық қарым-қатынастың психологиялық аспектісін қарастырады.
Сурет 1 - Денсаулығының мүмкіндігі шектеулі балалардың зерттелу жағдайы
Денсаулығының мүмкіндігі шектеулі балалар саны қазіргі нарықтық экономика және экологиялық мәселелер жағдайында жылдан жылға ұлғаюда. Сондықтан денсаулығының Психикалық ауруы бар (тежелуі) балаларды қоғамға бейімдеу, оңалту, жалпы олармен әлеуметтік жұмыстың технологиясын жетілдіру мәселесі өзекті бола түсуде 15.
Денсаулығының мүмкіндігі шектеулі балаларды қоғамға кіріктіру құралы ретінде әлеуметтік оңалту технологиясы, оларды басқа адамдарға теңдестіретіндей мүмкіндік беретін механизм ретіндегі маңызы өте зор. Әлеуметтік оңалту технологиясын теориялық талдау шеңберінде ресейлік ғалым Ю.В.Василькова барлық көзқарастарды сегіз концептуалдық топқа топтастырады:
құрылымдық-функциялық көзқарас иелері К.Дэвис, Р.Мертон, Г.Парсонс, денсаулығының Психикалық ауруы бар (тежелуі)лілік, яғни баланың ерекше жағдайды қажет етушілігі индивидтің спецификалық әлеуметтік жағдайы (яғни Т. Парсонстың ауру рөліндегі моделі) ретінде қарастыру;
әлеуметтік-антропологиялық көзқарас бойынша (Э.Дюркгейм) денсаулығының Психикалық ауруы бар (тежелуі) балаларға әлеуметтік қарым-қатынастың (әлеуметтік норма және девиация) стандартты және институционалды формасы ретінде қарастыру;
макроәлеуметтанулық қатынас (У.Бронфебреннер, В.О.Скворцов) денсаулығының Психикалық ауруы бар (тежелуі) бала мәселесін әлеуметтік-экологиялық теория негізінде қарастыру;
социенталды реакция көзқарасы (Г.Беккер, Э.Лемертон) денсаулығының психикалық ауруы бар (тежелуі) балаларды анықтауда девиантты деген түсінікті пайдаланды. Яғни, оларды әлеуметтік нормадан ауытқушылық деп қарастырады;
стигматизация теориясын (И.Гоффман) Н.В.Васильева социентальды реакция теориясына ұқсас болса да бөлек алып қарастырған;
феноменологиялық көзқарас (Д.В.Зайцева, Н.Е.Шапкина). Ерекше жағдайды қажет етуді феномен ретінде қарастырады;
әлеуметтік-мәдени теория (Е.Р.Ярская-Смирнова) негізінде қарастырады [16, 17].
Психикалық ауруы бар балалармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс бағыттары
Психикалық ауруы бар балалармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс психиатрия саласымен тығыз байланысты. Психиатриядағы әлеуметтік жұмыс келесі ерекшеліктерге ие:
Біріншіден, әлеуметтік жұмыс клиникалық көрсеткіштермен, психикалық ауру ағымымен тығыз байланысты. Аурудың әртүрлі кезеңдеріндегі оның мазмұны әртүрлі. Мысалы: аурудың алғашқы кезеңдерінде бұл әлеуметтік дағдыларды қалыптастыру және дамыту, әлеуметтік байланысты сақтау мотивациясы, жағымды көзқарастар туғызады. Психикалық аурудың созылмалы кезеңінде бұл дағдыларды сақтауға және көңіл бөлуге бағытталған әлеуметтік көмек туралы.
Екіншіден, әлеуметтік жұмыс әрқашан белгілі бір әлеуметтік-терапиялық әсер етеді. Бұл әсер тікелей науқастың өзіне бағытталған әлеуметтік-терапиялық араласудан туындайды.
Сонымен, негізгі көмектің түрлеріне төмендегілер жатады:
1. Медициналық (дәрігерге дейінгі көмек көрсету);
2. Құқықтық (кеңес және заңгердің көмегі);
3. психологиялық немесе психотерапиялық (Психодиагностика мен тұлғаны тексеруді, психологиялық кеңес беруді, психологиялық түзетуді қамтитын балаларға жедел психологиялық көмек көрсету);
5. ата-аналар мен қоғам тарапынан әлеуметтік бақылау.
А.А.Таникова Психикалық науқастарды әлеуметтік оңалтуды ұйымдастыру: әлеуметтік жұмыстың негізгі бағыттары [18] атты мақаласында психиатриядағы әлеуметтік жұмыстың келесі бағыттарын анықтайды, оны Кесте 2-ден қарастыруға болады:
Кесте 2-А.А.Таникова бойынша Психикалық науқастарды әлеуметтік оңалтуды ұйымдастырудағы әлеуметтік жұмыстың негізгі бағыттарының сипаттамасы
Бағыттар
Сипаттамасы
Міндеттері
Бірінші бағыт
науқасқа бағытталған әлеуметтік-терапиялық араласу, оның мақсаты медициналық көмек пен бақылауды ұйымдастыру, аурудың салдарын шектеу және азайту, оның өмірінің сапасын жақсарту, науқастың сыртқы әлеммен байланысын нығайту, бейімделу мен әлеуметтенудің артуы
-
Екінші бағыт - психоәлеуметтік араласу.
Ол микроәлеуметтік деңгейде жүзеге асырылуы мүмкін және пациенттің қоршаған ортасымен, соның ішінде отбасының араласуымен, соның ішінде психо білім беру әдісін қолданумен және табиғи әлеуметтік қолдау желісінің басқа компоненттеріне әсерімен жұмыс істеуге бағытталуы мүмкін. оны ауыстыру, жасанды әлеуметтік-терапиялық ортаны құру арқылы жүзеге асырылады: баспана алудың әртүрлі нысандары және пациенттерді қызметтің топтық формаларына, соның ішінде өзіне-өзі көмек топтарына, психоәлеуметтік клубтарға тарту.
Мұнда келесі міндеттер шешіледі:
пациенттің психиатриялық орта қабырғасынан тыс өмір сүруі мен жұмыс істеуі үшін қолайлы атмосфера құру, әлеуметтік байланысты нығайту;
туыстарына қарым-қатынас ережелері мен науқасқа күтім жасау дағдыларын үйрету;
психикалық аурулары бар отбасылардың мәселелерін шешу және т.б.
Үшінші бағыт - макроәлеуметтік деңгейдегі әлеуметтік араласу.
Бұл деңгей қоғамдастыққа бағытталған психиатрияның әсер ету саласына халықтың психикалық науқастарға деген төзімділігін арттыруға, стигматизация мәселесін шешуге, психикалық денсаулық саласындағы және әлеуметтік саладағы заңнаманы жетілдіруге, алдын-алуға ықпал ететін ұғым ретінде жатады. психикалық және психоәлеуметтік бұзылулар, мемлекеттік және жеке, қайырымдылық, қоғамдық ұйымдардың, бұқаралық ақпарат құралдарының назарын психикалық денсаулығына және психикалық проблемалары бар адамдар мен психикалық әлсіз адамдардың психоәлеуметтік оңалту мәселелеріне аудару.
-
Әлеуметтік жұмыс тек пайда әкелу үшін белгілі бір қағидаттарды сақтау қажет [19].
1. Баланың құқықтары мен мүдделерінің басымдығы. Әрбір отбасында сақталуы тиіс және әлеуметтік қызметтер мұны бірінші кезекте ескеруі тиіс.
2. Ата-аналардың құқықтарын құрметтеу. Кез келген жағдайда отбасының барлық мүшелерінің азаматтық құқықтары сақталуы тиіс..
3. Баланың отбасымен әлеуметтік жұмыстың жоғары стандарттары. Осы қағидатты қамтамасыз ету үшін әлеуметтік қызметкер тиімді басшылық жасауға, кеңес беруге және кәсіби даярлыққа құқылы. Сондай-ақ, қызметкерлердің кәсібилігі туралы мәселе маңызды.
Осы қағидаттар мен көмек түрлерін іске асыру үшін арнайы мекемелер мен мамандар (әлеуметтік қызметкерлер, әлеуметтік педагог, психологтар, медиктер және т.б.) қажет.
Сондықтан соңғы жылдары елімізде мамандандырылған әлеуметтік көмек орталықтары, әлеуметтік қызмет көрсету мекемелер жүйесі белсенді дамуда. Балаларға әлеуметтік көмектің осындай орталықтарына:
1. мамандандырылған дағдарыс орталықтары;
2. отбасы мен балаларға әлеуметтік көмек көрсету орталықтары;
3. халыққа психологиялық-педагогикалық көмек көрсету орталықтары;
4. Психикалық ауруы бар (тежелуі) балалар мен жасөспірімдерге арналған Оңалту орталықтары;
5. халыққа әлеуметтік қызмет көрсетудің кешенді орталықтары;
6. қайырымдылық, қоғамдық ұйымдар мен қорлар.
Әлеуметтік қызметкер психикалық ауытқу ыбар балалармен және оның ата-анасымен жұмыс жасау барысында қолданатын әдістер:
* қызметкерге консультациялық көмек көрсету мақсатында тәлімгермен кеңес беру;
* орын алғаны туралы хабарлаған тұлғадан қосымша ақпарат және мамандардың пікірін жинау;
* баламен, ата-аналарымен диагностикалық әңгімелесу. Мұндай әңгімелесудің мақсаты бала туралы толық ақпарат алы, отбасындағы жағдай туралы, одан әрі шешім қабылдау үшін баланың жағдайы туралы ақпарат алу болып табылады [20].
Денсаулығының мүмкіндігі шектеулі балалардың әлеуметтік мәртебесін көтеру, оларды әлеуметтік тұрмыспен әлеуметтік орталыққа үйрету мақсатында жүргізіледі. Оған денсаулығының Психикалық ауруы бар (тежелуі) балаларды әлеуметтік-техникалық құралдармен, көлік және рекреациялық құрылымдармен, ақпараттық ортамен қамтамасыз етілуін және материалдық, әлеуметтік, психологиялық қолдау көрсету кіреді.
Денсаулығының мүмкіндігі шектеулі азаматтардың қосымша көмекті қажет етілуін әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесіне республикада медициналық-әлеуметтік мекемелердің, әлеуметтік қорғаудағы территориялық ортаның және үйде жеке көмек көрсету сияқты мүмкіндіктері кіреді.
Интернат үйлерінде тұратын психикалық ауруы бар (тежелуі) балаларға медициналық, әлеуметтік тұрмыс жағынан, әлеуметтік бейімдеу, еңбекке жарамдылығын арттыру, білім беру сияқты көмектер көрсетіледі. Елімізде мүмкінедігі шектеулі азаматтарға әлеуметтік көмек көрсететін медициналық, әлеуметтік және кәсіби даму, психикалық ауруы бар (тежелуі) балаларға білім беру бағдарламаларын жасау, моральдық, психологиялық жағынан қолдау көрсету, олардың құқықтары туралы ақпараттар беретін 6 территориялық орталықтар бар.
Психикалық ауруы бар (тежелуі) тұлғалармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс әлемдік қоғамдастықтың, соның ішінде БҰҰ-ның және оның бөлімдерінің нормативтік-құқықтық базасындағы құжаттарды, тәуелсіз мемлекеттер достастығына (ТМД) қатысушы мемлекеттердің парламентаралық Ассамблеясының заң актілерінің, Қазақстан Республикасының заңдары мен заңдық күші бар актілерін негізге ала отырып және солардың негізінде жүзеге асады.
Осы орайда, мүгедектік мәселесін ұғыну қоғам үшін денсаулығында шектелуі бар адаммен де, қоғаммен де жұмыс істеу қажетті. Қоғам типификациясы жаңа мағыналармен толықтырылуы үшін азаматтық қоғамның мәдени құндылықтарын дамыту талап етіледі, олар:
эмпатия;
адамдық намысты құрметтеу;
тәуелсіздік;
толеранттылық;
гуманизм.
Сонымен қатар, психикалық ауруы бар (тежелуі) адам типификацияға белгілі бір пайдасы тиеді. Себебі, қоғамда өз орны мен рөлін жүргізуіне орай. Қазіргі таңда елімізде көптеген модельдер мен теориялардың түрлерін қолдану арқылы мүгедектерді оңалту, әлеуметтік қамту және қорғау әрекеттерін қоғам жүзеге асыруға күш салады.
Мүгедектерді оңалтудың теориялық негіздерінің құрылуы ұзақ мерзімді қамтып дамыды, дегенмен осы күнге дейін көптеген позициялар толық қарастырылмаған немесе нақтылануды қажет етеді.
Беларус ғалымы И.М.Бобла өзінің зерттеу жұмыстарында мүгедек балалармен жұмыс жүргізудің тарихи тәжірибелерінің ең алғашқы пайда болуы мүгедек балаға қатысты қайырымдылық көрсету ІХ-ХІІ ғасырда болды деген пікір айтады. Дегенмен, мұндай қайырымдылық тек санаулы категориядағы балаларға - қараусыз, жетім, тастанды, мүгедектерге қатысты жүргізілген. Көптеген соқыр, мылқау, ақыл-есі кем балалар отбасыларда тәрбиеленіп, қайыр сұрап өмір сүрген 21.
А.Д.Григорьевтің пікірінше, алғашқы болып соқыр және есту қабілеті төмен балаларға әлеуметтік көмек көрсетілу тек 1881 жылдан бері Ресей аумағында функцияланушы Мариинск қамқоршылығы жұмыс істей бастады. Оның ең алғашқы қадамы болып елдегі соқыр балаларға санақ жасау болды. Бұл қоғамдастықтың іс-әрекеті нәтижесінде, соқырларға арналған бірнеше мектеп, жетімдер үйі, училищелер пайда болды, Брайль жүйесін қолданып жасалынған бірнеше кітаптар шығарылды. Білім беру процесінде маңызды орын мүгедек баланың кәсіби білім алуына бөлінген 22.
Г.Мидтің әлеуметтік тұжырымдамасы өз өмірін және жалпы қоғам өмірін құруда адамның белсенді рөлі туралы түсінікті негіз ретінде алады. Г.Блумер бойынша, қоғам түбегейлі мағынасында дәстүрлер, салт, нормалар, құндылықтар, ережелер және т.б. - бұл адамдардың әрекеттерінің өнімі болып табылады. Бұл әлеуметтік құрылымға да қатысты - оның бар аспектілерінен, яғни әлеуметтік ұстанымдар, мәртебелер, рөлдер, бедел мен престижден тұрады 23.
Қоғамдағы мүгедектердің өмірі мен жағдайына кез келген әлеуметтік-саяси шаралардың әсер ету мазмұны олар негізделген мүгедектіктің тұжырымдамалық моделіне байланысты.
Мүгедектік саласындағы әлеуметтік саясат тұжырымдамаларының жетілуі, сол қоғамдағы идеология (тұжырымдаманы таңдаудағы экономикалық үнемділік тұрғысынан) және құндылықтарға байланысты. Олардың негізінде мүгедектіктің табиғаты және мүгедектер мәселелерін шешудегі келістердің болжамдары жатады.
Кейбір зерттеушілер мүгедектік модельдерін келесідей топтауды ұсынады:
ескі (дәстүрлі) модель. Ол өзіне моральдық, медициналық, оңалтушылық және экономикалық модельдерді қамтиды - мүгедектікке медициналық келіс;
жаңа (дәстүрліден кейінгі) модель - мүгедектікке әлеуметтік келіс;
мүгедектіктің жаңа парадигмасы.
Бұл классификация мүгедектікке көзқарастардың дамуында тек тарихи аспектілерді ғана көрсетіп қоймайды, сондай-ақ, өзіне практикалық бағыттылықты қамтиды. Бұл классификация негізінде әлеуметтік саясат тұжырымдамалары дәстүрлі және прогрессивті болып бөлінеді.
Жасалған шолулар бойынша дүниежүзілік практикада мүгедектіліктің онға тарта концептуалдық моделі бар екенін көрсетті.
1. Мүгедектіктің моральдық (діни) моделі - тарихи ең көне және біздің заманда аз қолданылатын, мүгедектікті өте ұят жағдай және күнәлары үшін діни жаза ретінде анықтаған. Мүгедектік адам - Алланың үлгісі жүйесінен тыс қалу ретінде түсінілген. Кемістігі бар адам, соған сәйкес толыққанды емес жан ретінде қабылданған, сондықтан ол назар мен күтімге татымайды деп есептелінген. Мүгедек адам тіпті, қоршаған ортаның бейтарап қатынасына да жүгіне алмаған, өйткені, саңыраулық, соқырлық, есуастық, туа біткен ұсқынсыздық адамға күнәлары үшін жаза немесе оның тағдырына сатандардың араласуы болып есептелінген.
Кейбір мәдениеттер мен субмәдениеттер қазіргі күнге дейін мүгедектікті діни жаза сезімі ретінде және күнә, ұяттық, төмен әлеуметтік мәртебе және мүгедектің өзінің, оның отбасының эксклюзиясымен байланыстырады. Психикалық ауруы бар (тежелуі) адамдар үшін бұл модель ерекше қиын болып табылады, оларда әлеуметтік остракизм және өзін-өзі жек көруді тудырады.
2. Мүгедектіктің медициналық моделі (немесе әкімшілік модель) адамдар арасындағы физикалық және психикалық ерекшеліктерді патологиялық ауытқушылықтар және кемістіктер, яғни, толыққанды еместік терминдерінде қарастырады. Мүгедектіктің медициналық моделі мүгедектікпен байланысты барлық мәселелер (әлеуметтікті қамти отырып) адам ағзасының функциялық ерекшеліктері терминдерінде жазылуын жетілдірді. Бұл модельге сәйкес, Психикалық ауруы бар (тежелуі) адамдардың қоғамда толық құқылы мүшесі болуға қабілетсіздігі, ол адамдардағы кемістіктің тікелей нәтижесі ретінде қарастырылды 6, 32б..
Медициналық модельдің ерекшеленетін келісі, оның Психикалық ауруы бар (тежелуі) адамдарды құзіретсіз, өзіне жауап беруге және еңбек етуге қабілетсіз, күтімді қажет ететін және қоғам үшін қауіпті болуы мүмкін деп қарастырды. Медициналық модель бойынша мүгедектерге, олардың организмінде бір жағдай дұрыс емес болғандықтан мүгедектердің барлық мәселелерінің шешімін әр түрлі төлемдер (компенсациялар) арқылы шоғырландырумен байланыстырады. Олар үшін арнайы шектелген, арнайыландырылған интернаттар мен түзету мектептер жүйесін құрастырған. Мұндай келіс Психикалық ауруы бар (тежелуі) адамдардың төмен әлеуметтік мәртебесін нығайтуға әсер етті және олардың өз тәуелділігі мен өз-өзіне сенімсіздігіне қатысты әлеуметтік стереотиптерді күшейтті. Мүгедектер әлеуметтік саясаттың субъектілері емес, керісінше объектілері ретінде қарастырылады.
Медициналық модель идеологиясы қазіргі кезге дейін заңнамаға, әлеуметтік саясатқа және әлеуметтік қызмет көрсетудің ұйымдастырылуына әсер етуі тиіс.
3. Мүгедектіктің оңалтушылық (ребилитациялық) моделі.Мүгедектіктің медициналық моделінен функционалдық шектелушілік анықтамасы бөлініп шығады. Ол, толыққанды еместікті, тұлғаның кейбір функцияларды дені сау адамдармен қатар орындауға қабілетсіздігімен сипатталады.
Қазіргі толыққанды емес дамудың функционалдық анықтамасы денсаулығының үлкен кемістігі бар адамдарға қатысты болып келеді, және ол кемістігі біршама жеңіл формадағы көптеген адамдар бар екенін ескермейді.
Функционалдық шектелушілік моделінен оңалтушылық модель салаланып шығады. Ол мүгедектің негізгі мәселесін медициналық емдеу мен оңалтуды қажет ететін сырқаттанған, қалыпты емес дене немесе психиканың болуынан көреді. Олардың мақсаты - пайда болған функционалдық (қызметтік) зардаптарды жою мен компенсациялау.
Негізінен, еңбекпен қамту және мемлекеттік қызмет сияқты әлеуметтік институттар ең алдымен дені сау адамдардың қажеттіліктері үшін құрылады. Көптеген мүгедектер өкілдеріне жұмыс сияқты қалыпты өмірдің жағдайлары мүлдем қол жетімсіз.
Осы институттарды барлық адамдар қажеттіліктері үшін бейімдеудің орнына, қоғам мүгедектерді арнайы құрылған параллелді кеңістіктерге оқшаулай отырып, басқа бағытта жылжуда. Бұл параллелді кеңістіктегі Психикалық ауруы бар (тежелуі) адамдар - көбінесе, жұмыс істемейтін зейнеткерлер, немесе мүгедектерге арнайыландырылған жұмыс орнында аз жалақы мен төменгі мәртебе жағдайындағы адамдар.
Оңалтушылық модельдің мәнісі - мүгедекті әлеуметтік ортаға бейімдеу, икемдеу. Мұнда әлеуметтік ортаны мүгедектің қызығушылықтарын сай өзгерту мен оның әлеуметтік мәртебесін көтеру міндеті қарастырылмайды. Сондай-ақ, мүгедектіктің медициналық және оңалтушылық модельдері арасындағы туыстық байланыстың бар екенін атап өту қажет. Көптеген зерттеушілер мүгедектіктің медициналық моделі туралы айтқанда, осы екі модельдің аралас сипатын талдап қарастырады.
4. Мүгедектіктің экономикалық моделі қоғамның түрлі қабаттары арасындағы кірістерді, әдістемелік негіз ретінде мүгедектіктің медициналық анықтамасы қолданылатын салада қайта бөлуді ұсынады. Психикалық ауруы бар (тежелуі) адамдар физикалық толыққанды емес немесе психикалық сырқат ретінде қарастырылатынымен, олар сау адамдарға немесе мүлдем жұмысқа қабілетсіз адамдарға қарағанда біршама аз ауыртпалықпен жұмыс істей алады деген қорытынды шығаруға болады. Сондықтан, осы толыққанды емес тұлғалар төмен өндірістік қабілетті және экономикалық тиімсіз. Олар өздерін қамтамасыз ету үшін қажетті ресурстарды өндіруге қабілетсіз, соның салдарынан қоғамға кесірлі болып табылады. Мүгедектіктің экономикалық моделінің әсері әлеуметтік саясаттың ұлттық тұжырымдамаларының, мүгедектік еңбекке қабілетсіздік ретінде қарастырылатын үлгілерінде нақты көрінеді және мүгедектердің еңбекпен қамтылуының түрлеріне шектеулер жүргізіледі. Егер индивид еңбек өнімділігінің нормаларына сәйкес келетін бола тұрып, денсаулығының тұрақты бұзылысына ие болса, заңдық көзқарас тұрғысынан оның мүгедектігі алынады.
5. Мүгедектіктің әлеуметтік моделі. Дәстүрліден кейінгі мүгедектік парадигмасы назарын Психикалық ауруы бар (тежелуі) тұлғаның кемістігін емес, мүгедек пен қоршаған орта, жалпы қоғам арасындағы динамикалық өзара байланыс сияқты мүгедектіктің тұжырымдамалық аспектісіне аударады.
Жаңа немесе постдәстүрлі парадигма өзіне бірқатар мүгедектіктің әлеуметтік модельдерін қамтиды. Олар, өз кезегінде, мүгедектіктің британдық және американдық модельдері болып бөлінеді.
Мүгедектік саласындағы әлемдік тенденциялар, саясат және практикаға шолу көрсеткендей, мүгедектіліктің бірқатар тұжырымдамалық модельдері қарқынды насихатталуда. Олар мүгедектіліктің ескі болып саналатын келістері тарапынан сынға да ұшырап жатыр. Әсіресе, бұл жағдай, мүгедектіліктің әлеуметтік (прогрессивтік) және медициналық (ескі) модельдеріне қатынаста айқын білінеді. Мұнда насихатталып жүрген әлеуметтік модельдің кем жақтары бар екені және сынға алынған медициналық модельдің жағымды тұстары туралы сирек айтылады 24.
ХХ ғасырдың 80-90 жылдарында АҚШ пен Ұлыбританияда мүгедектердің әлеуметтік қозғалысының динамикалық құрушысы, мүгедектіктің әлеуметтік-саяси моделі, Хан және басқа зерттеушілер идеялары 90 жылдардың екінші жартысында мүгедектіктің мәдени моделінің жетілуінің негізі ретінде қызмет атқарды. Бұл модельге сәйкес мүгедектік, басқа мәдени феномендерден ерекше, өте айрықша мәдени феномен болып табылады.
Мүгедектік мәдениетін дамыту, мүгедектерге Психикалық ауруы бар (тежелуі) адамдар тобы ретінде өз өмірінің ерекшеліктерін түсінуге мүмкіндік береді, және де мүгедектік айрықша сиректік пен топтық ұқсастық екенін көрсетеді. Мүгедектік мәдениеті ұжымға, топқа, ұйымға жататындығы үшін мақтанышты өзіне қамтиды, әр түрлі мүгедектерді біріктіреді, олардың қоғамдық позициясын нығайтады.
Лидса қаласы (Ұлыбритания) Университетінің мүгедектерді зерттеу Орталығының зерттеушісі және психолог - Вик Финкельштейн Психикалық ауруы бар (тежелуі) адамдардың психологиялық өзіндік сезіміне, мүгедектік мәдениетінің оң әсерін атап өте отырып, мынаны айтады:
Мүгедектік мәдениеті деген не? деген сұраққа жауап беру біршама қиын. Мен оған не айта алар едім? Ең алдымен біз мынаны есте сақтауымыз керек: бұл мәдениет жеке индивидтер мәдениеті емес, бұл оның көлеміне, кеңістікте орналасуына, ұлтына тәуелсіз, жеке алынған халық тобының өмір бейнесі туралы мәдениет. Барлығымызға белгілі, егер біз өзіміздің сирек үлесімізді қоғамға қосатын болсақ, бұл ең алдымен ұжымдық үлес болуы тиіс, ол мүгедектер қозғалысының көшбасшыларының үлесі, немесе психолог-терапевтердің немесе арт-терапевтердің ғана үлесі болмауы керек.
Өздерін құқықтары бойынша әлеуметтік деп атайтын бірқатар мемлекеттерде мүгедектердің құқықтарын қорғау мәселелері басымды болып табылады. Бұл елдерде мүгедектердің мәселелерін бірінші болып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz