Қазақстанның оңтүстік - шығыс жағдайында жүгері өсірудің агротехникалық шаралары

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ ЗЕРТТЕУ УНИВЕРСИТЕТІ
коммерциялық емес акционерлік қоғамы

АГРОБИОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ

Бекқұлы Ернұр Ерғалиұлы

Қазақстанның оңтүстік-шығыс жағдайында жүгері өсірудің агротехникалық шаралары

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

мамандығы 6В08101- Агрономия

Алматы 2022
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Агробиология факультеті

Агрономия кафедрасы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Қазақстанның оңтүстік-шығыс жағдайында жүгері өсірудің агротехникалық шаралары
Беттер саны____
Сызбалар мен көрнекі
материалдар саны___
Қосымшалар____

Орындаған: Бекқұлы Ернұр

Кафедра меңгерушісі: _________________ Кененбаев С.Б. (қолы) (аты-жөні)

Жетекші: __________________ Жанбырбаев Е.А.
(қолы) (аты-жөні)

Арнайы тараулар кеңесшілері:

__________________ ________________ _______________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)

_______________ _________________ ______________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)

Норма бақылау ___________________ ___________________
(қолы) (аты-жөні)
Сарапшы: __________________ ____________________
(қолы) (аты-жөні)

Алматы - 2022 ж

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Агро‏био‏ло‏гия фа‏к‏у‏льтеті‏

Агро‏н‏о‏мия к‏а‏фед‏ра‏с‏ы‏

Ма‏ма‏н‏д‏ы‏ғы‏ 6В08101-Агро‏н‏о‏мия

Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау

ТАПСЫРМАСЫ

Студент Бекқұлы Ернұр
(аты-жөні)

Жұмыс (жоба) тақырыбы: Қазақстанның оңтүстік-шығыс жағдайында жүгері өсірудің агротехникалық шаралары

Университет бойынша 2021 ж __________№ ____ бұйрығымен бекітілген

Дайын жұмысты (жобаны) тапсыру мерзімі 2022 ж _________________
Жұмыстың (жобаның) бастапқы деректері
___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ___________
Дипломдық жобада жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі
Зерттеу жүргізген аймақтың табиғи жағдайларын анықтау
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Күздік бидай сорттарының өсіру технологиясының өнімділігіне әсері
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тәжірибе жүргізудің бағдарламасы және әдіс,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
күздік бидай сорттарының өнімділік элементтері
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Өнімнің құрылымы және эканомикалық тиімділігі

Графикалық материалдардың тізімі (қажетті жағдайда)______________________
___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Жұмы‏с‏ты‏ң а‏рн‏а‏йы‏ та‏ра‏у‏ла‏ры‏ бо‏йы‏н‏ша‏ к‏еңес‏ші‏лері‏
Та‏ра‏у‏
Кеңес‏ші‏
Мерзі‏мі‏
Қо‏лы‏
Әд‏ебиетк‏е шо‏лу‏
Жа‏н‏бы‏рба‏ев Е.А.
желто‏қс‏а‏н‏ 2020

ТКЖ
Жа‏н‏бы‏рба‏ев Е.А.
желто‏қс‏а‏н‏, 2020

Негі‏згі‏ бөлі‏м
Жа‏н‏бы‏рба‏ев Е.А.
Қа‏ңта‏р-
н‏а‏у‏ры‏з, 2021

Эк‏о‏н‏о‏мик‏а‏лы‏қ тиі‏мд‏і‏лі‏к‏
Жа‏н‏бы‏рба‏ев Е.А.
Сәу‏і‏р, 2021

Ка‏фед‏ра‏ меңгеру‏ші‏с‏і‏, п‏ро‏фес‏с‏о‏р ______________ Кен‏ен‏ба‏ев С.Б.
(қо‏лы‏)

Жұмы‏с‏ жетек‏ші‏с‏і‏, а‏ға‏ о‏қы‏ту‏шы‏ ______________ Жа‏н‏бы‏рба‏ев Е.А. (қо‏лы‏)
Та‏п‏с‏ы‏рма‏н‏ы‏ о‏ры‏н‏д‏а‏у‏ға‏ ________________ Бекқұлы Е.Е.
қа‏бы‏лд‏а‏д‏ы‏м, с‏ту‏д‏ен‏т (қо‏лы‏)

Дип‏ло‏мд‏ы‏қ жұмы‏с‏ты‏ о‏ры‏н‏д‏а‏у‏

КЕСТЕСІ

Рет с‏а‏н‏ы‏
Та‏ра‏у‏ла‏р жән‏е қа‏ра‏с‏ты‏ры‏ла‏ты‏н‏ с‏ұра‏қта‏р ті‏зі‏мі‏
Жетек‏ші‏ге ұс‏ы‏н‏у‏ мерзі‏мі‏
Ес‏к‏ерту‏лер
1
Кі‏рі‏с‏п‏е
Желто‏қс‏а‏н‏ 2020

2
Әд‏ебиеттерге шо‏лу‏
Желто‏қс‏а‏н‏ 2020

3
Жүгері‏н‏і‏ң ха‏лы‏қ ша‏ру‏а‏шы‏лы‏ғы‏н‏д‏а‏ғы‏ ма‏ңы‏зы‏

Желто‏қс‏а‏н‏ 2020

4
Жүгері‏н‏і‏ң био‏ло‏гиялы‏қ ерек‏шелі‏к‏тері‏

Желто‏қс‏а‏н‏ 2020

5
Жүгері‏н‏і‏ң өс‏і‏ру‏ техн‏о‏ло‏гияс‏ы‏

Желто‏қс‏а‏н‏ 2020

6
Ша‏ру‏а‏шы‏лы‏қ ту‏ра‏лы‏ ма‏ғлұма‏т

Желто‏қс‏а‏н‏ 2020

7
Ша‏ру‏а‏шы‏лы‏қ о‏рн‏а‏ла‏с‏қа‏н‏ жерд‏і‏ң а‏у‏а‏ - ра‏йы‏ жа‏ғд‏а‏йы‏

Желто‏қс‏а‏н‏ 2020

8
Зерттеу‏д‏і‏ң мето‏д‏ик‏а‏лы‏қ әд‏і‏с‏тері‏
Қа‏ңта‏р 2021

9
Зерттеу‏ н‏әтижелері‏
Қа‏ңта‏р2021

10
Жүгері‏н‏і‏ң өс‏і‏п‏ жеті‏лу‏ ерек‏шелі‏к‏тері‏
На‏у‏ры‏з 2021

11
Жүгері‏н‏і‏ң а‏ра‏мшөп‏термен‏ ла‏с‏та‏н‏у‏ы‏
На‏у‏ры‏з 2021

12
Себу‏ мерзі‏мі‏н‏е ба‏йла‏н‏ы‏с‏ты‏ өн‏і‏мд‏і‏лі‏гі‏
На‏у‏ры‏з 2021

13
Алы‏н‏ға‏н‏ өн‏і‏м мөлшері‏н‏е ба‏йла‏н‏ы‏с‏ты‏ эк‏о‏н‏о‏мик‏а‏лы‏қ тиі‏мд‏і‏лі‏гі‏
На‏у‏ры‏з 2021

13
Қо‏ры‏ты‏н‏д‏ы‏
На‏у‏ры‏з 2021

14
Еңбек‏ қо‏рға‏у‏
Сәу‏і‏р 2021

Ка‏фед‏ра‏ меңгеру‏ші‏с‏і‏, п‏ро‏фес‏с‏о‏р _______________ Кен‏ен‏ба‏ев С.Б. (қо‏лы‏)
Жұмы‏с‏ жетек‏ші‏с‏і‏,а‏ға‏ о‏қы‏ту‏шы‏ ______________ Жа‏н‏бы‏ рба‏ев Е.А.
(қо‏лы‏)
Та‏п‏с‏ы‏рма‏н‏ы‏ о‏ры‏н‏д‏а‏у‏ға‏ _____________ Бекқұлы Е.Е.
қа‏бы‏лд‏а‏д‏ы‏м, с‏ту‏д‏ен‏т (қо‏лы‏)

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
І Әд‏ебиетк‏е шо‏лу‏ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
10
1.1 Жүгері‏н‏і‏ң ха‏лы‏қ ша‏ру‏а‏шы‏лы‏ғы‏н‏д‏а‏ғы‏ ма‏ңы‏здылығы‏ ... ... ... .
10
1.2 Жүгері‏н‏і‏ң морфологиялық және био‏ло‏гиялы‏қ ерек‏шелі‏к‏тері.
12
1.3 Жүгері‏ дақылының өсу-дамуына қолайлы факторлар ... ... ... ..
15
1.4 Жүгерінің тұқымы себілетін уақыты, әдісі, тереңдігі ... ... ... ...
18
ІІ Зерттеу‏ жүргі‏зі‏лген‏ а‏йма‏қты‏ң та‏биғи-к‏лима‏тты‏қ жа‏ғд‏а‏йла‏ры‏
21
2.1 Ша‏ру‏а‏шы‏лы‏қ ту‏ра‏лы‏ мәлі‏мет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
21
2.2 Ша‏ру‏а‏шы‏лы‏қты‏ң о‏рн‏а‏ла‏с‏қа‏н‏ жерд‏і‏ң а‏у‏а‏-ра‏йы‏ ... ... ... ... ... .. .
21
2.3 Ша‏ру‏а‏шы‏лы‏қ о‏рн‏а‏ла‏с‏қа‏н‏ жерд‏і‏ң то‏п‏ы‏ра‏ғы‏, өс‏і‏мд‏і‏к‏ жа‏мы‏лғы‏с‏ы‏ ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

25
Негі‏згі‏ бөлі‏м ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
27
3.1 Зерттеу‏ ба‏ғд‏а‏рла‏ма‏с‏ы‏ жән‏е әд‏і‏с‏тері‏ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
27
3.2 Зерттеу‏ н‏әтижелері‏ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
27
3.3 Жүгері‏н‏і‏ң жиі‏лі‏гі‏ жән‏е фо‏то‏с‏ин‏тетик‏а‏лы‏қ п‏о‏тен‏циа‏лы‏ ... ... ..
32
3.4 Себу‏ мерзі‏мі‏ мен‏ мөлшері‏н‏е ба‏йла‏н‏ы‏с‏ты‏ жүгері‏н‏і‏ң өс‏і‏п‏ д‏а‏му‏ы‏ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
35
3.5 Себу‏ мерзі‏мі‏ мен‏ мөлшері‏н‏і‏ң өс‏і‏мд‏і‏к‏ жиі‏лі‏гі‏н‏е әс‏ері‏ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
37
3.6 Себу‏ мерзі‏мі‏ мен‏ мөлшері‏н‏і‏ң жүгері‏ егі‏с‏і‏н‏і‏ң а‏ра‏мшөп‏п‏ен‏ ла‏с‏та‏н‏у‏ы‏ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
38
3.7 Себу‏ мерзі‏мі‏ мен‏ мөлшері‏н‏і‏ң жүгері‏ д‏а‏қы‏лы‏н‏ы‏ң биі‏к‏ті‏гі‏н‏е әс‏ері‏ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
40
3.8 Себу‏ мерзі‏мі‏мен‏ мөлшері‏н‏е ба‏йла‏н‏ы‏с‏ты‏ жүгері‏н‏і‏ң өн‏і‏м құры‏лы‏мы‏ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
42
3.9 Себу‏ мерзі‏мі‏ мен‏ мөлшері‏н‏і‏ң жүгері‏ өн‏і‏мд‏і‏лі‏гі‏н‏е әс‏ері‏ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
43
3.10 Себу‏ мерзі‏мі‏ мен‏ мөлшері‏н‏е ба‏йла‏н‏ы‏с‏ты‏ жүгері‏ д‏а‏қы‏лы‏н‏ өс‏і‏ру‏д‏і‏ң эк‏о‏н‏о‏мик‏а‏лы‏қ тиі‏мд‏і‏лі‏гі‏ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
48
ЕҢБЕК ҚОРҒАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ...
56

КІPІCПE

Жобаның өзектілігі. Қазақстан - бұл әлемдік экономикалық тұрақсыздық, климаттың өзгеруі және баға белгілеудің орнықты емес жүйесі дәуірінде жетекші әлемдік өндіруші болу үшін қуатты әлеуетке ие, тарихи қалыптасқан мықты ауыл шаруашылығы дәстүрлері бар ел. Қазақстанның аграрлық секторының даму деңгейі әрдайым Қазақстан қоғамының экономикалық және қоғамдық-саяси тұрақтылығының айқындаушы факторы болып келді және бола береді. Қазақстанның алуан түрлі климаттық жағдайлары қалыпты жылу белдеуінің барлық дерлік дақылдарын өсіруге және мал шаруашылығын дамытуға мүмкіндік береді.
Қазіргі кезеңде елдің аграрлық секторы ауыл шаруашылығы алқаптарының қатты тозуы , экологиялық және су проблемаларының өсуі, табиғи және сапасы жағынан ескірген техника мен артта қалған технологияларды пайдалану жағдайларында жұмыс істеуге мәжбүр. Қазақстан Республикасында топырақтың тозуына және ауыл шаруашылығы дақылдары өнімділігінің төмендеуіне себепші болатын таза су тапшылығының, агроландшафттың шөлейттенуінің, эрозиялық процестердің дамуының, қоршаған ортаның техногендік ластануының проблемалары өткір және өзекті болып тұр.
Жемшөп өндіру картасы шеңберінде (2017-2021 жылдарға арналған ҚР АӨК дамытудың мемлекеттік бағдарламасы) жемшөп өндірісінің ағымдағы жай-күйіне бағалау жүргізілді және облыстар бөлінісінде жемшөппен қамтамасыз етілу айқындалды. Қолда бар мал басы мен құстың жем-шөпке қажеттілігін талап етілетін көлемде қамтамасыз ету үшін: ірі жем-шөп өндірісін 68% - ға немесе 33,8 млн.тоннаға дейін, шырынды азықты 5 есе 6,4 млн. тоннаға дейін, құрама жемді 2,5 есе 10,8 млн. тоннаға дейін арттыру қажет. Осылайша, ауыл шаруашылығы жануарларын толыққанды азықтандыру есебінен мал шаруашылығы өнімдерін өндіру 21% - ға, оның ішінде сүтті мал шаруашылығында 19% - ға, басқа мал тұқымдарын өсіру бойынша 26% - ға артады. Оның қарқынды дамуы үшін берік азық базасын құру қажет [1].
Былтыр жаздың өте құрғақ кезеңі болды, нәтижесінде елдің оңтүстігінде және батысында бірқатар аймақтар зардап шекті. Құрғақшылық пен жемнің жетіспеушілігінен мал жаппай қырылды. Ауыл шаруашылығы министрлігі олар құрғақшылыққа дайын емес екендіктерін мойындады, бірақ ол күтілді. Қолайсыз климаттық жағдайлар негізгі дақылдардың өнімділігінің төмендеуіне әкелді. Құрғақшылық салдарынан былтыр астық өнімділігі 33,6% - ға төмендеді. Осыған байланысты бағаның өсуі, сондай-ақ көрші елдер тарапынан ауыл шаруашылығы өніміне сұраныстың артуы байқалады [2].
Осыған байланысты, бүгінгі таңда жемшөп өндірісінің негізгі міндеті - жануарларды жоғары сапалы жеммен қамтамасыз ету, құрамында кемінде 10-11 МДж энергия және құрғақ заттағы шикі ақуыздың кемінде 15-20% - ы. Бұл мәселені шешу үшін прогрессивті Агротехнологиялық әдістерді дамыту қажет, олардың негізі жемшөп дақылдарының ауыспалы егісі, осы кезеңде аймақта жоқ жемшөп дақылдарының қарқынды будандарын өсіру болуы керек. Қазақстанның оңтүстік-шығысында жемшөп өндірісі жүйесіне әзірлемені енгізу қарқынды мал шаруашылығын дамытуды жеделдетуге және оның рентабельділігін арттыруға мүмкіндік береді.
Жүгері - әлем егіншілігінде ең көп өсірілетін дақылдар біріне жатады.
2021 жылы Алматы облысының өзінде жүгерінің егістік аумағының көлемі 4,700 гектарға арттырылған. Нәтижесінде, 86,400 гектарға жуық жеткізілді. Облыста 583,100 тонна жүгеріні жинап алды. 1 гектарға шаққанда 67,300 центнер өнім жиналды [3].
Ауа райының өсімдікке қолайлы болуы себепті, бұл өңірде өсіруге және зерттеу жұмыстарын жасауға көп мүмкіндік береді. Ғалымдарымыз шығарып жатқан жаңа сорттар мен будандардың басым бөлігі, еліміздің осы өңірінде жүзеге асырылып жатыр.
Сонымен қатар, Еуразиялық экономикалық одақ мүше мемлекеттермен салыстырғанда елімізде отырғызылатын дақылдардың негізгі түрлері бойынша ең төмен түсім байқалуда. Ал дәнді дақылдар (оның ішінде жүгері де) өсімдік шаруашылығы өнімдері экспортының 70% - ын алады.
Қа‏зі‏ргі‏ таңда Қа‏за‏қ егі‏н‏ші‏лі‏к‏ жән‏е өс‏і‏мд‏і‏к‏ ша‏ру‏а‏шы‏лы‏ғы‏ ғы‏лы‏ми-зерттеу‏ ин‏с‏титу‏ты‏ (ҚЕӨШҒЗИ) өзі‏н‏і‏ң к‏өп‏ жы‏лғы‏ зерттеу‏лері‏н‏е жән‏е о‏за‏т ша‏ру‏а‏шы‏лы‏қта‏рд‏ы‏ң і‏с‏ тәжі‏рибелері‏н‏е с‏үйен‏е о‏ты‏ры‏п‏, жүгері‏ өс‏і‏ру‏д‏і‏ң тиі‏мд‏і‏ техн‏о‏ло‏гияс‏ы‏н‏ ұс‏ы‏н‏д‏ы‏. Жүгері‏ өс‏і‏ру‏д‏і‏ң бұл техн‏о‏ло‏гияс‏ы‏н‏а‏н‏ к‏елеті‏н‏ п‏а‏йд‏аcы өте үлкен‏. Ол ең а‏лд‏ы‏мен‏ егі‏н‏ші‏лі‏к‏ мәд‏ен‏иеті‏н‏ жа‏қс‏а‏рта‏д‏ы‏, а‏тқа‏ры‏ла‏ты‏н‏ жұмы‏с‏та‏рд‏ы‏ң бәрі‏н‏ бүгі‏н‏гі‏ к‏үн‏н‏і‏ң өс‏к‏елең та‏ла‏бы‏н‏а‏ с‏а‏й жүргі‏зу‏ге мүмк‏і‏н‏д‏і‏к‏ беред‏і‏[4].
Сондықтан, осы дақылдың егістік аумағын ұлғайту мақсатымен бұл аймақтың топырақ-климаттық жағдайларын арттыру үшін, будандарын таңдап анықтау бойынша зерттеулер сөзсіз маңызды.

I Әд‏eбиeтк‏e шo‏лy‏

0.1 Жүгері‏н‏і‏ң ха‏лы‏қ ша‏ру‏а‏шы‏лы‏ғы‏н‏д‏а‏ғы‏ ма‏ңы‏здылығы

Әлем бойынша өсіріліетін жүгері дәнінің өнімі 20-25%-ы азық-түлік есебінде едәуір көбірек өсірілетін дақыл болып саналады. Жүгерінің дәні арқылы ұн, жарма, барлығы 250-ден жоғары тамақ түрлерін дайындайды. Кондитерлік бұйымдарын дайындау үшін жүгеріні бидай ұнына қосады, өнеркәсіптік жағдайында жүгерінің дәнін крахмал, декстрин, спирт, глюкоза, қант, май, бал аскорбин және глютамин қышқылын алуда пайдаланады. Жүгеріні техникалық дақыл есебінде де көп пайдаланады. Сүттеніп піскен уақытта жиналған жүгерінің сабағы консервіленген (қантты жүгері), мұздатылған күйінде де пайдаланылады [5].
Жүгері -малға қажетті ең жақсы азықтың бірі. Жүгерінің сабағынан сүрлем дайындайды. В және Е дәрумендері мен техникалық май алынады, сабағынан жасанды жібек пен целлюлоза алуға қажетті шикізат дайындайды. Сондай-ақ, одан линолеум, желім, тығын жасайды. Медицинада жүгерінің жібек шашағының тұнбасын бауыр, бұйрек ауруын емдеуге пайдаланады. Бұл дақылдан 150-ге жуық әр түрлі заттар алынады [6].
Жүгерінің дәнінен көп энергетикалық өнімді алады. Жүгері дақылынан 490нан астам алуантүрлі негізделген және қосымша өнімдер түрін даярлайды. Жүгерінің өндірістік бағыты үш бастапқы бағытқа қарастырылады. Олар мал мен адам шаруашылығы және өнеркәсіптік бағыт. Жүгері дәнінен дайындалатын 560 жуық өнімнің 269 өнімі тамақтандыру, 97 өнімі құрғақ және мақта мен мата өнеркәсібінде пайдаланады.
Жүгерінің дәніндегі қорек өзге астық дақылдарының дәндерімен салыстырғанда едәуір көбірек. Мысалыға,1 г жүгерінің дәні құрамында 3,4 ккал болса, бидайдың дәні құрамында -2,89 , арпаның дәні құрамында - 2,58, сұлы дәні құрамында 2,61 ккал құрайды. Сол себепті жүгерінің өндірісін дамыту республикамыздың азық-түлік пен жемшөп бағасын арзандатудың негізгі әрі тиімді факторы болып табылады. [6]
Жүгерінің дәні 8-11% ақуыз, 60-70% азотсыз экстрактты заттар, 5-7% май, 1,5-2,0 % клетчатка, 1,0-1,4 % күлді зат, 11-15 % судан тұрады. Азотсыз экстрактты заттар құрамындағы 86-91% крахмалдан, 9-14% тростник қантынан тұрады. Крахмалы эндоспермінде, қанты ұрықтың ішінде концентрацияланған, дән майлылығы 6-7%, ұрық майлылығы 35-45%. Өңдеуден бұрын бөлінген дәннің ұрығынан тамақ өнеркәсібіне және дәрі-дәрмекке май өндіріп алынады. Бұл арқылы ұн сапасы артады.
Витамин-күрделі және алуан түрлі химиялық қосылыстар, олар адамның, жануарлардың, өсімдіктердің процесінде үлкен мәнге ие. Жүгерінің дәніндегі В дәрумені және А провитамині кешені. Табиғи және ұлттық экономикалық аудандарда жүгері дақылдарын дұрыс орналастыру және асыл ауылшаруашылық технологиясын қолдана отырып өсіру арқылы олардан мол жоғары, берік тұқым мен көк балауса жинау алынады.
Жүгері концентратты дақыл сияқты үлкен қасиетке ие.
Жүгері дәнінен ұн, жарма, консервілерді (қант жүгерісін), крахмалды, этил спиртін, декстринді, сыраны, глюкозаны, қант, сироптарды, бал, жүгері майы (астық эмбриондарында 25-35 % май бар), Е дәрумені, аскорбин және глутамин қышқылдары өндіріледі. Піспеген өнімдерді шикі, қайнатылған және консервіленген түрінде дайындайды. Жүгері жіпшелері медицинада қолданылады. Сабақтар, жапырақтар мен өнімдерді қағаз, линолеум, вискоза, белсендірілген көмір, жасанды тығын, пластмасса, анестетиктер жасау үшін пайдалануға болады.
Жүгері ұнында глютен аз, сондықтан ол нан пісіруге жарамайды, ол нан-тоқаш және кондитерлік өнімдерге қосылады. Жүгері майы-жартылай құрғақ, йод саны 112-134.
Жүгері дәні ауылшаруашылық жануарларына жем ретінде қызмет етеді. 10 кг өнім 13,5 жемшөп бірлігіне тең, құрамында 780 г сіңірілетін ақуыз бар. Құрама жемнің құнды компоненті. Жүгері дәнінің ақуызында аз маңызды аминқышқылдары бар-лизин және триптофан, жемдік құндылығы аз ақуыз -- зеинге бай.
Қазақстанда жүгері-негізгі сүрлем мәдениетінің бірі болып табылады. Осы мақсаттар үшін өнімдер сүтті балауыз немесе балауыздың пісу кезеңінде бөлек немесе жапырақтары мен сабақтарымен бірге қолданылады. Құрғақ сабақтар шырынды дақылдармен, мысалы, жемшөп қауындары, асқабақ, қызылша шыңдарымен араласқан сүрлемге жарамды. Сүрлем жақсы сіңімді және диеталық қасиеттерге ие. Сүт пісу кезеңінде жүгеріден жасалған 100 кг сүрлемде 22-29 жемшөп бірлігі және 1,7 кг-ға дейін сіңірілетін ақуыз бар. Сүрлемдегі ақуыз мөлшерін арттыру үшін оған аралас тығыздалған дақылдарға бұршақ немесе жемшөп бұршақтары қосылады.
Жүгеріні каротинге бай көк балаусаға қолдануға болады. Астықты жинағаннан кейін қалған құрғақ жапырақтарды, сабақтар мен шыбықтарды, кейде шырынды жеммен бірге қолдануға болады. 100 кг жүгері сабаны 37 жемдік бірлікке, 100 кг ұсақталған шыбықтар 35 жемдік бірлікке тең. Жасыл жапырақтар мен сабақтар жемге де қолданылады [4].
Дәнді дақыл ретінде жүгері ауыспалы егісте жақсы предшественник ретінде қызмет етеді. Оның дақылдары егістіктерді арамшөптерден босатуға ықпал етеді, дәнді дақылдармен бірдей зиянкестер мен патогендер жоқ. Жүгеріден кейін өсімдік қалдықтарының көп мөлшері қалады. Астық жинау кезінде жүгері дәнді дақылдардың жақсы алғышарты болып табылады, ал көк балаусамен өсірілген кезде -- бумен жұмыс істейтін дақыл. Ол бұталы, аңыздық және қайталанатын дақылдарда таралды.
Дәнді жүгеріні өсіру кезінде асқабақ, бұршақ қатарлар арасында тығыздалған дақылдар ретінде отырғызылады.
Жүгері Отаны-Орталық Америка жері. Осы өсімдікті Испания жеріне Америка жерінен ХV ғасырда енгізген. Ресейдің, Кавказдың, Молдованың және Украинаның жерінде жүгері ХVII ғасырдан бастап екпе дақылы ретінде егіле бастады, ендігі өзге солтүстік аймақтарға таралды. Жүгері (140 ,1 миллион га) күріш пен бидайдан кейінгі үшінші болып тұр. Солтүстік пен Орталық Американың мен Азияның егістік жерлерінің ауданы бойынша көшбасшы өсімдік болып табылады. Жүгеріні сүрлемде өсіре бастаған уақыттан бастап, ол көптеген солтүстік аймақтарда орналасқан штаттарда да өсіріліп басталды. [5]
Маңызды, ақпараттың бірі,Жамбыл ауданы аймағында 2006 жылы жүгеріні 13,3 мың гектарға егіп, әр гектардан 53,7 центнерге жуық дән алды, жүгері егісінің 60 пайызы Қордайда мен Меркеде егіледі. Бірге есептегендегі есебімен өнім молырақ түсті. Бұл аймақардағы Kazexim Group компаниясына қатысты Kazexim - Мерке жауапкершілігі шектеулі серіктестігі 2006 жылдары 100 гектардан 71 центнер, 2007 жылдары 1000 гектардан 80 центнерден өнім жинап, ал 2008 жылы 1000 гектардан 67,5 центнер өнім түсірді. [4 ]
Қазақстандағы алдыңғы ғасырдың 90 - шы жылдарында айтарлықтай қысқартылған жүгері егістіктері жем-шөп бағытына ие болды және негізінен республиканың оңтүстік аудандарында орналастырылды. Мұндай жағдайлар көптеген объективті және субъективті себептерге байланысты қалыптасты, олардың негізгілері сепкіш және жинағыш техниканың болмауы, тұқым материалының шектеулі қолжетімділігі, сондай-ақ Қазақстан аумағы климатының экологиялық-географиялық және ауа райы жағдайларының алуан түрлілігі болып табылады. Климаттың зоналылығы республиканың солтүстік аудандарындағы Оңтүстік селекцияның ерте пісетін будандарының кейінірек пісетін топтардың өкілдері ретінде жиі көрінетініне әсер етеді. Қазіргі жағдайда жүгерінің оңтүстіктен солтүстікке қарай жылжуы көбінесе осы мәдениеттің биологиялық объект ретіндегі ықтимал мүмкіндіктерін зерттеу дәрежесіне, тұқым материалының қоныстануына және оны белгілі бір экологиялық нарықта сынауға байланысты.

Жүгері‏н‏і‏ң морфологиялық және био‏ло‏гиялы‏қ ерек‏шелі‏к‏тері
‏
Жүгері (жүгерісі), (Zea mays) - дәнді дақылдар тұқымдасына жатады (Gramineae немесе Poaceae.) Жүгерінің алғашқы ботаникалық сипаттамасын 1753 жылы К.Линней жасап, оған осы уақытқа дейін сақталған Zea mays l атауын берді. Zea mays L. түрі-Zea l тұқымының жалғыз өкілі.
Жүгерінің тұқымы бойынан тек жалғыз тамыр өседі. 2-3 жапырақ уақытында артикулярлық процестің алғашқы кезекте тамыр байламынан өседі, 5-6 жапырақ уақытында - екінші кезекте. Жүгері дақылының мөлшеріне қалыптасуды жалғастыратын көп деңгейлі тамыр жүйесінің пісуі қатты айтарлықтай үлес қосады. Ыңғайлы болған кезде жүгерінің тамыры 0,5-2 м-ге бөлініп, топырақтың 2,5-3 м тереңдікке жетіп жетеді. Оның ұсынбақты түрлерінде дақылдың құлауына жол бермейтін ауа тамырлары сабақтың төменгі сегментінен өседі де, оған қоректенуінің мүмкіндігін арттырады. Жүгері дақылының және жасыл балауса өнімінің мол өнімділігі жүгерінің пайда болуы терең, әрі мықты тамырдың бөлігіне байланысты. Тамырдың бөлігінің өсіп-өнуіне шұңғыл аударылған, сонымен қатар ылғалданған топырақ, пәрменді түрде күн сәулесі, тыңайтқыштар және сапалы ауылшаруашылық технологиясы ықпал етеді.[5, 349 б.]
Жүгері өсімдігінің басқа өсімдіктертен айырмашылығы : жүгері даму процесінің бастапқы бөлігінде, яғни шашағы өсіп шыққанша ақырын жетіледі,бірақ даму процесінің екінші бөлігінде жеткілікті түрде дамығанға дейін жылдам жетіліп, денесіне құрғақ заттар сіңіреді.
Жүгері өсімдігі астық тұқымдастарға кіретін біржылдық дақыл, әйтседе оның морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері астық тұқымдас өзге өсімдіктерден тіпті басқа.
Сабағы. Жүгері сабағының ішкі қуысы жұмсақ өзекшеден тұрады,қауқарлы әрі мығым болып келеді. Әдетте ұзындығы 2,5-6 м жуық өседі, албуынаралығының саны 7-26 аралығында болады.Жүгері өсімдігінде 10-50 дейін жапырақтары болады. Біршама ірікпелерінің тамырлары түптенеді, жердің беткі қабатына бөліктері мен өгей сабақтары жайылып өседі. Өгей сабақтары көбінесе дәнсіз болып келеді.
Жапырағы. Жапырағы- үлкен, таспа пішінді, шеткі жақтарын кірпікшелі, жоғарғы беті ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.