Әлихан Бөкейханов - ұлттық саясаткер

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Ғылыми жұмыс
ТАҚЫРЫБЫ: Әлихан Бөкейханов

Орындаған:

2020 жыл

МАЗМҰНЫ
І.Кіріспе
1.1. Әлихан Бөкейханов - көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері
ІІ.Негізгі бөлім
2.1. Ә. Бөкейханов - ХХ ғасыр басындағы зиялы қауым көшбасшысы
2.2. Ә. Бөкейхановтың экономикалық қызметі
2.3. Ә. Бөкейхановтың ХХ ғасырдың басындағы саяси қызметі
2,4. Ә. Бөкейхантың баға жетпес мұра
ІІІ.Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Жұмыстың мақсаты :
ХХ ғасырдың басында қоғамдық - саяси қатынастардың дамуында үлкен өзгерістер туғызған саяси оқиғалар ахуалын, ұлттық мемлекет құру идеясының жандануы туралы түсіндіру; Қоғамдық өмірдегі саяси шиеленістер кезеңінде Қазақстанның саяси жағдайы, ұлт зиялыларының іс-әрекеттері мен нәтижелерін көрсету;Алаш ардақтыларының еңбегі тәуелсіздік тұғырына қол жетуімізге қаншалықты септігін тигізгені, біртуар ұлдардың ерлік әрекеттерінің нәтижесі және ұлттық идеяларының қазіргі таңда қаншалықты жүзеге асып жатқандығын жан-жақты зерттеу.
Осы аталған мақсатқа жету үшін бірнеше міндеттерді атқардық:
Жұмыстың міндеттері: :
- Алаш ардақтыларының армандаған ұлттық болмысымызды сақтаудың қазіргі таңда алар орны;
- Алаш ардақтылары көксеген Ұлттық тарихымызды ұлықтаудың заманауи болмысы;
- Туған тіліміздің мәртебесін көтерудегі Алаш ардақтыларының еңбегін жалғастырудағы қазақ жастарының атқарар еңбегі.
Жобаның дереккөздері. Жұмыстың дереккөзі ретінде Алаш тарихи-зерттеу орталығы мәліметтері, , энциклопедиялар, Қазақстан Республикасының Тарихи тұлғалар кітабы, Аңыз адам журналы, сонымен қатар, газеттердегі мақалалар пайдаланылды.

Жұмыстың жаңалығы мен нәтижелері:
Ғылыми жобаның жаңалығы Алаш ардақтылары көтерген ұлттық идеялардың бүгінгі күні жүзеге асуы және қазіргі таңда алар орнының ерекшеліктерін көрсету. Зерттеу нәтижесін сыныптастар мен оқушылар арасында қарастырып, Алаш көсемдерінің идеяларын заманауи көзқараста зерттей отырып, дөңгелек үстелде талқылау.

КІРІСПЕ
ХХ ғасырдың тарихына өз Отанының тәуелсіздігі үшін тынымсыз күрескен прогрессивті қоғам қайраткеріміздың өмір жолы тақырыптың өзектілігіне айналып отыр. Қазіргі заман шындығында, біздің жас тәуелсіз мемлекетіміз қалыптасу және динамикалық даму жолдары қалыптасу тақырыбы сөзсіз өзекті өткен дәуір қайраткерлерінің мемлекеттілігі мен жеке үлесі. Әрине, бұл бірінші бұл жерде тәуелсіз мемлекет құру ісіне қосқан үлесін атап өтуге болады өткен ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының өкілдері. Олардың ішінде ерекше "Алаш" партиясының көшбасшысы Әлихан Бөкейхановтың тұлғасын атап өту.
Қазақстан-тәуелсіз ел, зайырлы, демократиялық мемлекет. Бірақ бұл әрдайым болған емес. ХХ ғасырдың басында біздің ел Ресей империясының қатты отаршылдық қысымымен алмастырылды кейін большевиктердің диктатурасы. Барлығы неден басталды? Жиырмасыншы жүзжылдықтың тарихына зер салсақ, қазақ интеллигенция ғасырдың бірінші үштен бірінде көптеген көрнекті қайраткерлерді дүниеге әкелді. Қазақстанды Ресей империясының колониясынан айналдырудың алғашқы әрекеттері Жаңа Ресей мемлекетінің құрамындағы ұлттық автономия қабылданды Қазақ ұлттық зиялылары. Ол өз қызметінің басты міндеттерінің бірі қазақ халқының ұлттық болмысының сақталуын ғана емес, қайта жаңғыруын да қарастырды және Ұлттық сезімдерді тәрбиелеу. Бұл интеллигенция болды алда күрес халқының колониальным гнетом. Қазақ халқының көрнекті өкілдерінің зиялы қауым Әлихан Бөкейханов та болды.Қазақ халқының мәдениетін, идеологиясын, дәстүрлерін жасанды ауыстыру әрекеттері дала халқының құлдырауына алып келеді. Бұл мәселені зерттеу қазіргі заманғы әлемдік шындықпен де байланысты. Көптеген елдердің тарихи тәжірибесі көрсетіп отырғандай, күштеп жаңғырту әрекеттері (әсіресе экономика саласында) көбінесе болжап болмайтын нәтижелерге әкеледі. Елдің әлеуметтік-экономикалық ерекшелігін ескермей, қоғамдық сана мен адамдардың менталитетін ескерместен, дамудың бөтен моделін сырттан әкелуге деген ұмтылыс күтілгенге мүлдем қарама-қайшы нәтиже береді. Бұған мысал ретінде ХХ ғасырдың басында пайда болған әлеуметтік-экономикалық және саяси процестер жатады. Бұл дәуірде жарқын тұлғалар пайда болды. Менің ойымша, Әлихан мен оның серіктері қазақ ұлтының қайта өрлеуі, оның интеллектуалды өрлеуі ретінде анықталуы мүмкін уақытта өмір сүрген. ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ зиялыларының езгі мен ортағасырлық мешеулікке қарсы күресі,қайраткер Әлихан Бөкейханов тәуелсіз мемлекет-Алаш автономиясын құру жолындағы жанкешті еңбегін тың деректер негізінде жинақтап,жастарға ата-баба аманатын ақтап, болашақ ұрпақ алдында жүзіміз жарқын болады деген, оймен аталарымыздың аманатын ғасырдан - ғасырға мұра ету мақсатында алған тақырыбым өзекті.
Мәңгі сарқылмас мұратымыз-Азаттық үшін күрес жолында мерт болған Алаш зиялыларының қазақ халқы үшін атқарған қоғамдық-саяси қызметінің тарихын зерттеуде ұлттық мемлекетті қалыптастыру идеясының сонау жылдардан бері келе жатқан мәселе деп айтуға болады.Ұлттық мемлекетті қалыптастыру идеясы ұлттық қажеттіліктердің негізінде туындайтын білім болса, ұлттық идеяның білімін қалыптастыратын нағыз зиялылардың бірі Әлихан Бөкейханов саяси көзқарастарына тоқталып отырмын.

ІІ.Негізгі бөлім
Ұлттық сана-сезімді ояту мен мәдениет мәселелері бойынша одан әрі білім жинақтаудың сипатты ерекшелігі ғылымды бұрып пайдаланылмай келген деректемелер мен әдебиеттің мол көзімен байыту болды. Бірінші кезекте бұл XX ғасырдың 30-жылдарында Алаш зиялылары қугынға ұшыратылған, кезінде буржуазиялық ұлтшылдар деп орынсыз айыпталған, ХХ бас кезіндегі азаттық қозғалысы жетекшілерінің акталуына байланысты мүмкін болды. Казіргі уакытта жұртшылық Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржакып Дулатов, Мұхамеджан Тынышбаев, Жакып Акбаев, Халел Досмұ хамедов сияқты көптеген ұлт зиялылары өкілдерінің еңбектерін оқуға мүмкіндік алды.
ХХ ғасырлын бас кезінде екі бірдей - отарлық және феодалдық езгінің қыспағына түскен қазақ қогамы бір жагынан, ауыр қоғамдық дағдарысқа келіп тірелсе. екінші жағынан, ортағасырлык уйкыдан оянып, басқа елдермен бірге өзіне лайық жол іздеу өрекетіне көшті. Бұл оның азапты тарихындағы сапалы жана кезен елі. Өйткені енді ол бұрынғы күйде өмір сүре беруге болмайтындығын, ад жана заман, жана өмір, жана тұрмысқа көшу үшін оған кедергі болып отырған қоғамдық мерездерді жою мәселесін батыл қойып, олардан арылу жолын ел болып іздеу кажеттігін түсіне бастады. Өзін-өзі тану аталатын бұл азапты үдерістің басында қазақ қоғамы үшін жана, дербес әлеуметтік-саяси күш - ұлт зиялыларынын алғашқы буыны тұрды.
ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде Ресей империясының отарлық билік жүйесіне қарсы бағытталған ұлт-азаттық қозғалыс бастамасын Алаш атауымен аталған қазақ зиялылар бастама жасады. Әлихан басқарған буын - мүлде басқа сапа-мазмұндағы буын. Әлихан бастаған топтың ерекшелігі сонда - олар бір нәрсені өте жақсы түсінді. Қазақ халқын жаңа сапаға көтеріп, азат ету үшін, ел қатарына қосу үшін мүлдем жаңа күрес құралдары керек деп түсінді. Әлиханның алдында да зиялылар өтті. Мысалы, Шоқан, Абайлар да жалғыз күресті. Ал Әлихандар, бұлар - басқа әлеуметтік топ, зиялылар тобы. Олар шетінен ғылыми талдауға сүйенді, ғылымның күшіне, сөздің, білімнің күшіне сенді. Ерекшеліктері де сонда. Тағы бір айтатын нәрсе, бұлардың кереметтігі сол - өз заманына лайық жаңа технологияларды, жаңа әдіс- құралдарды өздерімен бірге ала келді. Мысалға, Қазақ деген ұлттық газет шығарды, Айқап журналын, баспа басылымдарын, мыңдаған та ралыммен кітаптар шығарды. Сол арқылы олар халықты оятамыз, ағартамыз, сөйтіп, халыққа өзінің жағдайын түсіндіреміз, содан кейін алдына міндет-мақсаттар қоямыз деді. Осы тұрғыдан алғанда, олар - ағартушылар. Қазақ топырағына шын мәніндегі толыққанды ағартушылықты ала келген - осы Әлихан бастаған топ.
Алаш қозғалысының тарихы - Ресей империясындағы бүкіл азаттык қозғалысы тарихының құрамдас бөлігі, Ғасырлар тоғысында Ресей интеллектуалларынын жана қалыптасты. Бүл Ресей империясынын барлык халыктары сана-сезімінің өсу кезені болды. Басыбайлылыкты жою, земстволык өзін-өзі басқаруды енгізу, монархиялық Ресейдің. баяу және кинала отырып болса да, конституционализм жолына түсуі, көппартиялылыктын пайда болуы, П. А. Столыпин реформалары, рыноктык экономиканын құнлылыктарын қабылдаушы әр түрлі әлеуметтік топтар арасында либералдық илеоло- гиянын таралуы, Ресейдің жаңғыру және еуропалану, парламенттік демокра- тия жолымен баяу болса да, сеніммен ілгері басуы - қазақ реформаторлары- нын да жаңа ұрпағы тәрбие алған әлеуметтік-экономикалық саяси орта бол- ды. Сонымен бірге Ә. Бөкейханов пен оның пікірлестері дүниежүзілік коғамдык ой-пікір жетістіктерін де кабыллады. Олар Француз революциясының Адам және азамат қққықтарынын декларациясы" идеясында тәрбиеленді. Ә. Бөкейхановтың қүқықтық мемлекетті жактайтынлығы оның занга, жер меншігіне, отбасы мен некеге, әдет және шариғат заңдарына көзкарасынан айқын аңғарылады. Шын мәнінде ұлттың көшбасшылары болған алаш зиялылары казак қоғамының дәстүрлі мәдениетімен тығыз байланысты еді, шын мәнінде рухани ренессанстың ұйытқысы болатын нәрсенін бәрін кызгыштай курылыс, діни фанатизмге, ұлтшылдық, нәсілшілдік және өзге де сокырсенімдерге ұрынбады.
Бөкейханов жастайынан жоғары интеллектуалды өмірге құштар болды. Оның тек қазақ әдебиеті саласында ғана емес (Абай мен Шортамбайдың еңбектері), туған өлкесінің тарихы мен географиясында да бай білімдері болды. Сонымен қатар Әлихан орыс және әлем әдебиетімен әуестенді. Санкт-Петербургте оқып жүргенде ол алғаш рет еуропалық зиялы қауым өкілдерімен кездесті. Студент кезінде ол түрколог Василий Радлов, шығыстанушы Василий Бартольд, саясаткер Александр Керенский және басқа да көрнекті қайраткерлермен дос болды. 1903 жылы Әлихан көп томдық альманахта "Қырғыз өлкесінің тарихи тағдыры және оның мәдени жетістіктері" атты еңбегін жариялады: "Ресей. Біздің Отанымыздың толық географиялық қатынасы". Ол сонымен қатар әртүрлі ғылыми-зерттеу жұмыстарына қатысып, көптеген монографиялар мен мақалалар жазды.
Әлихан бастаған топтың ұстанымы бүгінгі қазақтың ұлттың мүддесіне қызмет ете ала ма? - Осы орайда Әлихан Бөкейхановтың саяси кезқарасына қатысты, оны "маманға", "шоқыншыға", еуропашылға, рушылға теңеп жүрген саяси сауатсыздық пен азаматтық жәдігөйлікке сәл ғана түсінік бере кеткім келеді. Бірінші уәж: Әлихан Бөкейхановтың масондық идеяға қатысы қандай? Әлихан Бөкейханов - ұлттық саясаткер. Ұлт тәуелсіздігі жолында ықпалы тиетін барлық мүмкіндікті пайдалануға мәжбүр. Ал 1905 жылы ұлттық автоно мия, патшаны тақтан түсіру, конституциялық демократия орнату, бұратана ұлттарға нәсіліне, дініне қарамастан азаттық беру, өзінің даму жолын анықтауға ерік беру мәселесін кім көтерді? Кадет партиясы көтерді. Ендеше, бұратана ұлттарға нәсіліне, дініне қарамастан азаттық беру. өзінің даму жолын анықтауға ерік беруді мақсат етіп қойған саяси партияның құрамына Бекейханов неге кірмеуі тиіс? Бұл мақсатқа жету жолында бауырлас түркі халықтарының ұлт зиялылары да топтасты. Соның нәтижесінде Ресей мұсылмандарының І құрылтайын ұйымдастыруға мүмкіндік алды. Сол құрылтайда көтерілген жасыл тудың шылауымен 1917 жылы 1-11 мамыр аралығында Мәскеу қаласында өткен I Бүкілресейлік мұсылмандар құрылтайына Х. Досмұхамедов, Ж. Досмухамедов, F. Әлібеков, К. Жаленов, Ғұбайдолла және Дәулет ишандар, У. Танашев пен Ш. Бекмұхамедов қатысты. Бұл құрылтай Ресей бодандығындағы мұсылмандарды ғана біріктіріп қойған жоқ, сонымен қатар, тәуелсіз республика туралы мәселе ашық мінбеде көтерілген тұңғыш басқосу болды. Ал 1917 жылы Керенский: Түркістан мен дала облыстары Тула немесе Тамбов облыстары емес. Ағылшындар немесе француздар өздерінің отар- ларына қалай қараса, біз де оларға солай қарауымыз керек, - деп мәлімдеме жасағаннан кейін Ә. Бөкейханов ресми түрде кадет партиясынан шықты. Өйткені бұл кезде қазақ арасында дербес партия құру мәселесі толық пісіп-жетілген еді. Ә. Бекейханов өзінің бұл шешімін қызмет партиясының мақсаты ұлттың жаринлауга карсы болгандыктан да, Алаш сәйкес де оның құрамынан шығатыны, - деп түсіндірді. Міне, бұл - кез келген сал- саткер ұстанатын күрес тәсімі, Осындайда Аятолла Хомейнидің күнделігінегі: Мен ұлтым үшін шайтанмен де жұмыс істеуге адірміна, - деген сөлі еске түседі. Ә. Бөкейханов та Алаштың азаттығына қол жеткізу үшін барлық саяси әдіс-тәсілдер бас тартқан соң. Сол үшін де Азамат соғысы жылдары Алашорда өкіметі Нурылтай өкіметінің құрамына кірді. Ондағы мақсаттарын сураган түрме тергеушісіне К Досмухамедов: Құрылтайдың тапсыруымен Орал қазақтарының басқару құрылымын жасадын, олеш бекітілді. Кейінгі барысында ол шықты. демократия символ, бір екінш ошағы ретінде бана берді. Егерде барлық халықтардың өзін- біреуіне ерік берілген державалар онда ешқандай да зиянсыз, бейбіт жактайтынын маліндені. Жалпыға ортаң ашың және жасырын дауыспен сайланған Құрылтай жиналысы зандык курылымы ретінде танылды, санына байланысты ар қабылынатын болсын деп шешім шығардың - деп жауап берді каратила карсыз деген байланысты 70 жылда біздің діні толықтай рап, індык, діншілдердің стану Құқык қырғыз турікмен. әлі гасыр келеді. Соның нәтижесінде ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырда бүкіл мұсылман қауымы отарланып қалды. Соған карсы және ағым мен саяси күрес басталды. Ел мен Түркістандағы 1927 жылға дейінгі созылған басмашылар соғысы тек кеңеске қарсы соғыс емес, ол қадам азаматтық соғыс болатын, М.Тынышбаевтың премьер- министрлігінен бас тартуының сол екі ағымның бітіспейтін майданың кесірі еді.Әлихан Бөкейхановтың Түркістан идеясы туралы өзіндік көзқарасы болған.Түркістан идеясы деген не? Ол Қазақстанның тәуелсіздігіне кепілдік беретін идея ма?,жоқ па ?- деген сұраққа тарихшыларымыз тура жауап бермей,бетін бүркемелеп келеді. Сол идеяны өткізу үшін кейбір тарихшылар кешегі Алаш ұранды азаматтарды қолдан жікке бөлді: Олардың қателігі - Түркістан идеясын бөліспеді, ана тұлгага,мына тұлғаға карсы шықты,-десті. Сонда 1991 жылы жарияланғанда оның тәуелсіздігін таныған 54 қандай мемлекетті, оның қандай шекарасын мойындады? Олшекара кашан жане қалай кұрылды, олардың басында кім тұр еді? 2009 жылы Қазақстанның мемлекеттік шекарасын бекітіліп,автономиялы мемлекет болып жарияланғанына 90 жыл толды. Одақтас республикалардың кез-келген уақытта дербес мемлекет ретінде КСРО-ның құрамынан бөлініп кетуіне құқығы бар-деген басты кімдер Кеңестің конституциясына кіргізіп еді? Әрине, оның ішінде Украйна мен Грузин өкілдері, Алашорда үкіметінің көсемдері, оның ішінде тікелей осы мәселемен айналысқан Ә.Бөкейханов, А. Байтұрсынов, Ә. Ермеков, ағайынды Халел мен Жаһанша Досмұхамедовтер бар, Егер Түркістан идеясын қолдаса, онда солтүстіктегі бес облыс - Ресейде, оңтүстіктегі бес 5 облыс ӨЗбекстанға қарар еді .Алашордашылардың мақсаты біртұтас қазақ мемлекетін кұру Бұған Х.Досмағамбетовтың түрмедегі тергеушіге берген жауабы дәйек бола алады. Онда: "Қазақстан жағырапиялық жағынан біртұтас мемлекет ретінде басқарылуы тиіс. Барлық жоғарғы лауазымдар сайланып қойылуы керек. Егер Кеңес саяси еркіндік жариялап, еркін партия кұруга мүмкіндік берсе, оларға да осы талапты қою керек дестік. Бұл бағдарламаға Тынышбаев қандай үлес қоссақ, Жаһанша Досмухамедов те сондай дарежеде белсене катысты,.Ұйымның басты құрылымы екі жағдайды отырып қарастырылды: бірінші Кеңес өкіметі құлаған жағдайда екінші патша жеңілген жағдайда не істеу керектігі басты назарна алынды... Біз ол езде сіздердің федерация туралы шешімдеріңізді білмейтін едік,ол кезде Түркістанды өзбек басшылары билеп-төстейтін жобаны жасаған да солар болатын. Қазақтардың өзбектермен аралас тұратынына қарамастан. Біз ұсынысына қарсы болдық.Өйткені біздің басты мақсатымыз барлық қазақтың басын қосу болатын. Біз тіпті Қытайдағы қазақтарды да қосып алудың жолын қарастырдың, олар өздері мекендеп отырған территориясы мен қазақтың құрамына кіруі керек деп есептедік. Бұл жоспар сол күйінде қалды, іс жүзінде еш нәрсе де атқарылған жоқ, Бұған қазақстандық қазақтардың қалай қарайтыны маған белгісіз. Жан жердегілердің жағдайы ете ауыр күйде, өмір сүру дәрежесі төмен, сондықтан да бірігуге қарсы бола қоймас деп ойладық, - деп атап көрсетті. Міне, Бөкейхановтың да түпкі мақсаты осы еді. Біздің халықтың келешегі жарқын болуы үшін зиялыларымыз жаппай құрбан болды. Ұлттың қорғаныш қауқары әлсіреп қалды. Өзге ұлттар секілді қазақ зиялылары эмиграция арқылы аман қалуларына болатын еді ғой... Өмірдің өзі көрсетіп отырғандай, егерде Алаш зиялылары жаппай эмиграцияға кеткенде, онда 1920-1930 жылдар арасындағы ағарту және ғылым саласындағы еңбектер дүниеге келер ме еді? Ол еңбектер жазылмаса, қазіргі қазақ тілінен бастап, алгебра, геометрия, биология, физика, зоология, жағырафия терминдері қалай қалыптасар еді? Сонымен қатар, түпкі күрес мақсатына жете алмаса да, жоғарыдағы тұжырым үшін күрескен С. Сәдуақасов сияқты жас қайраткерлер қалыптасар ма еді? Қазақстандағы саяси ахуал мен саяси күрес қалай бет алар еді?
Ә. Бөкейхановтың экономикалық қызметі
1899 жылы Ә.Бөкейханов Омбының алдыңғы қатарлы орыс зиялылары және саяси жер аударылушылармен бірге Мәскеу ауыл шаруашылығы қоғамының Омбы бөлімшесін ашады. Бұл ұйымның негізгі мақсаты Сібірдің ауыл шаруашылығының дамуына ықпал ету болды. Бірінші отырыста қоғам мүшелері Үкіметке ауыл шаруашылығын дамыту жөнінде шаралар қабылдау қажеттігі туралы үндеу қабылдады. Егіншілік департаменті мен қоныс аудару басқармасы қоғамға бөлетін шағын субсидиялар өз мүшелері арқылы бау-бақша дақылдарының, жемшөп өсімдіктерінің тұқымдарын сатып алуға және оларды халық арасында өткізуді насихаттауға жұмсалады.Бірнеше жыл бойы, яғни 1896-1901 жылдары алдымен Тобыл губерниясында экономикалық зерттеу бойынша экспедиция құрамында жұмыс істеді, содан кейін Ақмола облысының Павлодар, Қарқаралы, Өскемен, Семей және Омбы уездеріндегі шаруашылықтарды зерттеу үшін егіншілік және Мемлекеттік мүлік Министрлігінің ұйымдастыруымен Ф.А. Щербиннің басшылығымен экспедиция құрамына қатысты. Дала өлкесі. Ол жиналған материалдарды жинақтап, жүйелеп, статистикалық кестелер әзірледі, сондай-ақ қазақ шаруашылығының сипаттамасын талдауға, Қазақ жерге иелік ету және жер пайдалану нормаларын әзірлеуге қатысты. Экспедициялар барысында ол қазақ көшпелі және жартылай көшпелі шаруашылығының өте күрделі даму процестерін, климаттық жағдайларға байланысты мал шаруашылығының жай-күйі мен дамуын, қазақ халқының жер қауымдастығының тарихын зерттеді, ол қазақ рулары мен тайпаларының орналасқан жерін белгіледі, кең дала кеңістігінде дәстүрлі қоныс аудару картасын жасады, оны шаруашылықты жүргізудің мақсаттылығымен байланыстырды. Шаруашылықтың экономикалық, шаруашылық құрылымын жан-жақты зерттеп, халық санағын жүргізді. Белгілі орыс ғалымы С.П. Швецов Ә. Бөкейхановтың жоғарыда көрсетілген кезеңдегі қызметіне қатысты (1928 ж.) былай деп жазған: "оның экспедицияда жасаған жұмыстары жоғары сапалылығымен ерекшеленіп, авторда Қазақ шаруашылығын терең білу мен түсінуді, үлкен объективтілікті және қазақ шаруашылығының сол кезге дейінгі зерттелмеген ең күрделі құбылыстарын практикалық бағалауға қабілеттілікті ашты". Осы экспедицияда жұмыс аяқталғаннан кейін, 1903 жылы ол Сібір темір жолының Челябинскіден Томскіге дейінгі аудандарын статистикалық - экономикалық зерттеу бойынша экспедицияның жұмысына қатысты белгілі орыс ғалымы С.П. Швецова. Осы зерттеулердің нәтижесінде Ә.Бөкейханов "Дала өлкесіндегі қой шаруашылығы"атты қазақ қой шаруашылығының дамуы туралы монография жазды. Бұл монография-1904 жылы Томск қаласында "Сібір темір жолының аудандарын экономикалық зерттеу бойынша материалдар"атты жалпы жинақта жарық көрген іргелі ғылыми еңбектерінің бірі. Бірегей зерттеу қазақтардың көшпелі шаруашылығының басты саласы-олар көптеген ғасырлар бойы айналысқан қой шаруашылығына арналды. Жұмыс ауқымдылығымен, жан-жақтылығымен, зерттеу тереңдігімен таң қалдырады. Ол цифрлық деректердің көптігіне қарамастан, бірінші беттен соңғы бетке дейінгі қызығушылығымен оқылатын қазақ қой шаруашылығының түпнұсқа энциклопедиясы болып табылады.Жұмыста Семейдің 12 уезіндегі қой мен ешкі саны туралы статистикалық мәліметтер келтірілген, 1896 жылдан 1901 жылға дейін 6 жыл бойы Ф.а. Щербин экспедициясының зерттеулері нәтижесінде алынған Ақмола және Торғай облыстары. Мысалы, Қарқаралы уезінде бұл кезеңде 584 180 бас қой, 57 241 ешкі болған. Бұл ретте бір шаруашылыққа 30,7 бас қой, 3,0 ешкі; екі жыныстағы бір жан басына - 5,59, 0,55 ешкі келді. Шаруашылықтардағы қойлар мен ешкілердің жалпы саны солтүстіктен оңтүстікке қарай өсті, бұл климаттық жағдайларға байланысты.Қойдың әртүрлі тұқымдарын (Фризкая, Романовская, Волынская, Вересковская) салыстырмалы зерттеу көрсеткендей, қырғыз (қазақ) қойының мөлшері үлкен қойларға жатады. Ғалымдар табынның өсуін арттыру жолдарын егжей-тегжейлі қарастырды, қой мен ешкі сүтінің өнімдерін сипаттады: айран (йогурт-сүт пен су қоспасы), катык( қышқыл қалың сүт), сузбе (қалың сүзбе), ырқыт (катик пен шикі сүт қоспасы), құрт (қайнату өнімі) ырқыт), іриішік( кәріптас түсті сүзбе), жент.
Қазақ қойы екі пұт ет пен бір пұт май берді. 25 жастағы Қошқардан (бойдақ қой) алынған жүннің шығымы ұзындығы 8 аршын және ені 212 аршын, салмағы 35 фунт болатын бір кесек киіз береді. Сынған малды бөлу кезінде қазақтар жеке сүйектерге (12 Жилик) үлкен мән берген, олардың әрқайсысының өзіндік тұрмыстық мәні болған. Арнайы бөлім қойдың қысқы және жазғы күтіміне арналды. Дала облыстарының солтүстігіндегі қазақтар қысты қазан айының басынан мамырға дейін тұрақты үй-жайларда (шым, тас және ағаш) өткізді. Оңтүстік қазақтар жыл бойы киіз үйлерде тұрды. Қыстауларды (қыстау) Статистикалық зерттеу негізінде, Қысқы қой табынының көлемі туралы Әлихан Бөкейхан нақты деректер келтірді, атап айтқанда: оңтүстікте қыстау 1, 2, 3 шаруашылықтан, ал солтүстікте Есіл, Нұра, Ертіс өзендерінің шалғындарында 80 шаруашылыққа дейін болды; қысқы қой табынының шамасы әдетте 150-300 бас шегінде болады. Негізінен, дала қойының тәжірибесі көрсеткендей, табынның орташа мөлшері 200 басқа жақын, дейді автор. Олардың ішінде ешкілер аз пайызды құрады-6,9-дан 21,9% - ға дейін.
Ғалым әртүрлі жан-жақты зерттеулерге сүйене отырып, қойдың қазақ шаруашылығындағы экономикалық маңыздылығын қарастырды. Бір қойды, төлді, қой шаруашылығы өнімдерін күтіп - бағуға жұмсалатын халық тұтынатын шығыстар; жыл ішінде сойылған қой мен ешкілердің саны; бір шаруашылықта сатылатын қойлардың, ешкілердің және олардың терілерінің ең аз саны; оларды сатудан түсетін кірістер-ғалымдарға егжей-тегжейлі жауаптар ұсынылған сұрақтардың толық тізбесі осындай. Қазақтардың барлық шаруашылықтарын әл-ауқат деңгейі бойынша 8 топқа бөлу кезінде қатесіз шаруашылықтардың ең кедей тобына бір жан басына 0,86, ал ең байға - 34,75 бас малдан келетіні анықталды. Ет пен нанды тұтыну санына тоқтала отырып, автор қазақтар орыс шаруаларынан 6 есе көп ет жейтінін, керісінше екі есе аз нан жейтінін атап өтті. Осылайша, түйе, жылқы, сиыр өсіруді ескермесек те, тек қой шаруашылығы ғана қазақ халқының тамақ өнімдеріне (ет, сүт), жүнге, қой терісіне, отынға, киімге, үй әбзелдері мен тұрмыс заттарына деген барлық қажеттіліктерін қанағаттандыра алатындығы ғылыми дәлелденген. Көптеген ғылыми зерттеулерді қорытындылау нәтижесінде Әлихан Бөкейханов кейбір ғалымдар қарабайыр, дамымаған, тиімсіз кәсіп ретінде жалған түсіндірген қой шаруашылығы іс жүзінде ұрпақтардың мыңжылдық тәжірибесіне негізделген, қоршаған орта жағдайларына бейімделген, адам мен табиғат арасындағы бірлік пен ажырамас байланысты сақтайтын шаруашылық жүргізудің жақсы дамыған жүйесі болып табылатынын дәлелдеді
Алаш партиясы ұстанған бес түрлі тұжырымға тоқталсаң. - Бірінші ұстаным: жер, жер және жер. Жерсіз Отан жоқ. Әлихан Бөкейхановтың бой- ынша: Қазақтың байырғы жерін қашан қазақтар өз бетінше ғылым мен техникаға сүйеніп толық, игермейінше, жер жекеменшікке де, қоныстанушыларға да берілмейді. Яғни бұл ұстаным; Жер - Отан, ал Отанды сатуға да, жекеменшікке айналдыруға да болмайды. Сол жер үшін әр қазақтың намысы жыртылып, ол жерге әр қазақтың тері мен қаны төгілген деген тұжырымға саяды. Екінші ұстаным: жердің астындағы, үстіндегі, аспанындағы барлық игілік Қазақ мемлекетіне қызмет етуі керек. Ә. Бекейхановтың айтуынша: Оның арбір түйір тасы бар қазақтың өңіріне түйме болып кадалуы керек, болатын. Яғни бул - 03 жерінің игілігің әуелі өз елі игілігіне айналдырсын, одан асса ғана жатқа салауат деген емеурінді танытады. Данышпан Абайдың: "Өздеріңді түзелер дей алмаймын. Өз қолыңнан кеткен соң енді өз ырқың, - дегеніндегі ырық - осы ырың, Жердің астына, үстіне, аспанына иелік ете алмасаң, ырықтың кеткені сол емес пе?!Ә. Бөкейхановтың жобасы бойынша, Казаңтың жерінде өндірілген бір уыс жүн сол мемлекеттің азаматтарының үстіне тоқыма болып керек, яғни толықтай экономиналың тәуелсіздің пен бірлікке қол жеткізуге ұмтылуы тиіс еді.
Ә. Бөкейхановтың қоғамдық қызметі
Патшалықтың аграрлық саясаты, бұқараның кедейленуі білімді қазақтарды саяси қызметпен айналысуға, ұлт-азаттық қозғалыс идеяларын жүзеге асыруға, нақты іс-қимыл бағдарламасымен Саяси партиялар құруға мәжбүр етті. 1905 жылы саяси манифестациялар, митингілер, жиналыстар мен съездер толқыны қазақ Даласын шарпыды. Алғашқы бағдарламалық құжаттар - Қарқаралы және басқа да петициялар пайда болды, онда қорытылған түрде ресейлік отарлау жылдарында жинақталған қазақ халқының қажеттіліктері баяндалды.
Ресей империясындағы көшпелі халықтарға өмір сүру қаншалықты қиын болғанын көреді. Ол патша және жергілікті биліктің далада халыққа қарсы саясат жүргізгеніне жиі куә болды. Осы саясаттың салдарынан ең алдымен көшпелі халықтар зардап шекті, ал Әлихан оған жанашырлықпен қарай алмады. Өз отандастарына аяушылық пен бағын сынауға деген ықылас Бөкейхановты қырғыз даласын орыс отарлауына қарсы белсенді күрескен қазақ зиялыларының қоғамдық қозғалысына жанасуға итермелейді. Әлихан Бөкейханов Абайдың алғашқы өмірбаяншысы болды. Оның "Абай (Ибрагим) Құнанбаев" атты мақаласы -- қазақ халық ақынының некрологы, оның шығармашылығының сипаттамасына байланысты 1905 жылы "Семей парағы" газетінде басылды. Содан кейін Абай портретімен 1907 жылы "Императорлық Орыс Географиялық қоғамының Батыс-Сібір бөлімінің Семей бөлімшесінің жазбалары" журналында басылып шығады. 1905 жылдан бастап кадет партиясының мүшесі болды. 1905 жылы қарашада Мәскеуде өткен земство және қала қайраткерлерінің Бүкілресейлік съезіне қатысып, 12 қарашада өткен оның отырысында қырғыз халқының жағдайы туралы сөз сөйледі. Әлихан бірнеше рет патша режимімен тұтқындалып, саяси қуғын-сүргінде болуға мәжбүр болады. Алайда, 1917 жылы оның саяси көзқарастары кадеттердің жалпы сызығынан алшақтады. Бұл Ақпан төңкерісінен кейін, патша Николай құлатылған кезде бірден болды. Ол кадеттер арасында ең басты мәселе -- қазақ халқына автономия беру, сондай-ақ басқа да қағидатты мәселелер (жерді пайдалану және мемлекет пен шіркеудің өзара қарым-қатынасы) бойынша қолдау табуды тоқтатты. Ол өзінің уәждерін "мен кадет партиясынан неге шықтым" мақаласында айтып, партия жолдастарының "қазіргі шекараларда империяны сақтап қалуға"деген ұмтылысын айырмашылықтардың мәні ретінде атап өтті.1903 жылы Санкт-Петербургте "Ресей. Біздің өлкеміздің толық географиялық сипаттамасы". Қазақстанға арналған бұл томда А.Бөкейханов "қырғыз (яғни Қазақ) өлкесінің аумағын аймаққа бөлу, оның этнографиялық құрамы, тұрмысы мен мәдениеті"бөлімін жазған. Ол "Қозы-Көрпеш пен Баян сұлу"поэмасын талдау барысында ауызша халық шығармашылығының материалдарын тарта отырып, қазақ халқының мәдениетіне жалпы сипаттама берді. Ол Абайды қазақ поэзиясындағы "жаңа ағымның өкілі" ретінде жоғары бағалай отырып, ерекше атап өтті. Ә.Бөкейханов Абайды орыс оқырманына таныстыруға тырысты, және бұл кездейсоқ емес, өйткені қазақ халқының Мемлекеттік өзін-өзі билеуіне шақырған ХХ ғ. басындағы қазақ зиялыларының ұрпағы өткеннің мәдени ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.