Шәкәрім және парсы әдебиеті
Шәкәрім және парсы әдебиеті
Мазмұңы
I. КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
II. НЕГІЗГІ БӨЛІМ. Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылық өмірбаяны.
1.1.Шәкірім және оның заманы.
1.2.Шәкәрімнің шығыстың жырларындағы жеткен белесі.
1.3.Шәкәрім Құдайбердіұлы парсы әдебиетінің туындыларын аударған тұлға ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
III. Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
III. Пайдаланылғын әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Бүгінгі күні халқымыздың рухани мәдениетінің тарихына, әсіресе оның гуманистік және ұлттық көріністеріне деген қызығушылық пен ынта бұрын болып көрмеген дәрежеде өсіп отыр. Өткеніміздің прогрессивті философиялық дәстүрін оқып үйрену қоғамдық сананың даму заңдылықтарын тануда қазіргі теориялық ойды тереңдетуде және өзіміздің ғылыми танымымызды кеңейтуде маңызы өте зор.
Жан-жақты жетілген адам мәселесі бүгінгі күн тұрғысынан қарағанда өзінің маңыздылығын жоймаған өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Біз соңғы уақытқа дейін "коммунистік манифесте" негізделген принциптер бойынша, коммунизмнің моральдық кодексі бойынша, адамның социалистік идеалына, яғни жеке тұлғаның мүддесі қоғамдық мүддеге тәуелді болу принципі тұрғысынан тәрбиеленіп, соны идеал тұтып, бар болмысымызды соған сәйкестендіре өмір сүрдік. Соңғы жылдары елімізде, Кеңес өкіметі кеңістігінде, жалпы дүниежүзіндегі түбегейлі өзгерістерге байланысты бұрынғы құндылықтар өзінің мән-мағынасын жойса, жаңа құндылықта әлі бой көтере алған жоқ. Тек саяси- әлеуметтік немесе экономикалық емес рухани өмір тұрғысынан да транзиттік өтпелі кезең жағдайында өмір сүріп жатқан біздің еліміз үшін болашақты, алдағы мақсат- мүддені айқындау соған жету үшін белгілі бір әлеуметтік идеал моделінің түрін жасау арқылы адамдарды тәрбиелеу,олардың мүмкіндігінше, бүгінгі күн талабына сәйкес келетін жан-жақты жетілген адамды, немесе ұлы Абай айтқандай "Толық адамды" тәрбиелеу қазіргі Қазақстан үшін өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Сондықтан да адамшылық абырой-қасиетті қалпына келтірудегі күресте Адамды, тұлғаны өз ұжданының бастапқылығын, тазалығы мен тұнықтылығын сақтауға шақырған Шәкәрім Құдайбердіұлы сияқты ойшылдарымыздың пафосы мен философиялық концепциясы зор көмек берері сөзсіз.
Ұлтымыздың қоғамдық-философиялық ойы тарихында терең із қалдырған қазақ ағартушылығының көрнекті өкілі Шәкәрім Құдайбердіұлының творчествосы энциклопедиялық білімділігімен, философиялық-теориялық ізденістеріндегі новаторлық әрекет-сипатымен ерекшеленеді. Алдыңғы қатарлы озық идеяларға сүйене отырып, Шәкәрім адамилық бастаманың шешуші ролі бекітіле көрсетілетін философиялық, этикалық міндеттерді осы тұрғыдан қайта қарастыруды талап ететін бірегей гуманистік ілім жасады.
Егемендікке қол жеткізген тәуелсіз мемлекетіміздегі қоғамдық- тарихи, әлеуметтік-саяси жағдайларға байланысты болып жатқан үрдіс өзгерістер барысында туындап жататын қайшылықтарды шешу, өз жолын, өз идеяларын нақтылау мен дамыту, дүниетанымдық қағидаларымызды айқындау, ұлттық сананың өсуі,мәдениетің қайта өрлеуі, халықтың рухани бастауларға көңіл және үзіліп қалған идеялық жалғастылықты іздеп толықтыру, жаңа қоғамымыздағы жеке адамдардың нақтылы әрекеттері мен қоғамдық ойларын жаңылмай саралау кезеңінде дүние бақытты және үйлесімді болуға тиіс және болады деп сенген, бірақ ол заман әрбір адам өзіндегі "нәпсі кеселін" жойып бүкіл адамзат тағдырына немқұрайдылықпен қарауды қойғанда ғана орнайды деп болжаған Шәкәрім Құдайбердіұлының философиялық ілімі, оның ішінде өзін- өзі іздеу және тануға, іштей түлеу, ширығу және дамуға құрылған бірегей адам концепциясы маңызды да ерекше жаңалық, терең де соны толықтыру болмақ. Өйткені қандай да болмасын, жаңа қоғамның сапалық жаңалығы, оны қалыптастырудағы жетістіктер сайып келгенде сол қоғамдағы әрбір тұлғаның имандылық жағынан жетілдіруімен өлшенеді. Шәкәрім Құдайбердіұлының философиясындағы адам мәселесін зерттеудің актуалдығын біз осыдан түйеміз.
Шәкәрім көзқарасындағы адам мәселесі шығыс пен батыс философиялық ілімдерін қатар қарастырып, керектісін алған синкретикалық сонылығымен қазақ қоғамының ΧΙΧ ғасыр аяғы мен ΧΧ ғасыр басындағы рухани және болмыстық ерекшеліктерін бейнелеуімен қазақ ұлттық философиясының антропологиялық дүниетанымының іргетасын қалап тұр.
Тақырыптың зерттеліну дәрежесі:
Тоталитарлық мемлекет, басқару-әкімшілдік жүйе үстемдігі философияда да, бүкіл мәдениет тұтастығындағы сияқты философиялық бірлікті ыдырататын, маңызды мәселелерден бас тартып, философиялық ой-әрекеттің түрін ғана бейнелейтін қауіпті деформацияларға әкелді. Ашық апологеттік сипатқа ие болған мұндай философияда адам мәселесінің жете зерттеленуі тежеліп, реалды индивидтер болмысының өзіндік ерекшелігі мен қайталанбастығы еленбеді. Мәдениетімізде ұзақ жылдары бойы насихатталып келінген философиялық сциентистік мұраттардан енді ғана арыла бастаған бұрынғы Кеңестер Одағы философтарының адам мәселесіне деген ықылас-назарының күшеюін осылай түсінеміз.
Бұл жағдай қазақ ұлттық философиясындағы адам мәселесіне де қатысты. Адамның өзі туралы, өз табиғаты, қоғамдағы орны мен ролі, өз еркінің бостандығы жайлы түсінігі ежелден түрлі рухани салаларда: фольклорда, әдебиетте, поэзияда, өнерде қалыптасты. Бұл жайлы қазақтың белгілі жазушы ғалымдары мен археолог, этнограф, тарихшы, ежелгі дәуір әдебиетін, қазақ әдебиеті тарихын зерттеушілері еңбектерінен құнды мағлұмат алудамыз.
Дипломдық жұмыстың зерттеу мақсаты мен міндеттері:
Зертеу мақсаты - Шәкәрім Құдайердіұлының
I. НЕГІЗГІ БӨЛІМ. Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылық өмірбаяны.
Шәкәрімнің шығармашылық өмірбаяны бүгінде зерттеу еңбектерінің нысанасына айналып, жаңа кезеңнің дәстүрлі үрдісі ретінде көрініс беріп отыр. Шәкәрім поэзиясының қоғамдық өмір мен табиғат құбылыстарын көркем оймен қабылдаудағы және жеткізудегі көркемдік танымы мен тарихилығы өзара тереңнен тамырласып жатқан тақырыптық-идеялық, эстетикалық, философиялық ізденістері мен даму жолдары, стильдік, тілдік, бейнелеу амал-тәсілдері, ақындық өрнектерінің қалыптасуы жайында зерттеу жүргізу - қазақ әдебиеттану ғылымындағы көкейкесті мәселе.
Шәкәрім - өзінің жарты ғасырдан астам уақытқа созылған шығармашылық өмірінде әдебиеттің барлық жанрында жемісті еңбек еткен қайраткер. Төңкеріске дейін, яғни 1912 жылы Семейдегі Жәрдем баспасынан Шәкәрімнің Қазақ айнасы, Қалқаман - Мамыр, Жолсыз жаза, яки кез болған іс, Еңлік - Кебек атты кітаптары жарыққа шығады. Ақынның жекелеген шығармалары сол кездегі қазақ баспасөзінде жарияланды. Шәкәрімнің Физулиден аударған Ләйлі - Мәжнүн дастаны Ташкенттегі Шолпан журналының 1922-1923 жылғы бірнеше санында басылды. Одан кейін бұл поэма С.Сейфуллиннің бастыруымен 1935 жылы Алматыда Ләйлі - Мәжнүн деген атпен жарияланды. А.С.Пушкиннен аударған Дубровский әңгімесі жеке кітап болып басылды. Бұл әңгіме 1935 жылы орыс ақынының қазақ тіліндегі таңдамалы өлеңдерінің жинағына енді. А.С.Пушкиннің Шәкәрім аударған Боранын Б.Кенжебаев 1936 жылы Әдебиет майданы журналының 2-ші санында жариялады. Ақынның бір топ өлеңдері 1978 жылы Ленинградта шыққан М.Мағауин құрастырған Поэты Казахстана жинағында жарияланды.
Осындай мол мұра қалдырған Ш.Құдайбердіұлы шығармашылығы көркемдік құралдарды қолдану амал-тәсілдері жағынан талдауды қажет етеді.
Ақын ана тілінің образдық, суретшілдік қуатын сұңғылалықпен сезініп, ішкі мүмкіндіктерін, ішкі ағыс-астарларын, қыртыс-қабаттарын мейлінше молынан аша алған. Оның интеллектуалдық мәдениеті, өнерпаздық қабілеті, өмірлік, көркемдік тәжірибесі, ересен ғылыми ізденістері - поэзияда жаңашылдық рухқа, өшпес өрнектерге, сан қилы сирек кестелерге бой ұруына, әрі соншалықты құпия, күрделі тоқылуға бейімдеді. Ш.Құдайбердіұлы поэзиясының көркемдік құрылымының бүгінгі күнге дейінгі зерттелу деңгейіне арнайы тоқтала отырып, пайымдалғаны көрсетілді. Белгілі ғалымдар мен қаламгерлердің ат салысуымен ақынның өмірі мен шығармашылық жолына, әдебиеттану ғылымында алатын орны туралы ауқымды еңбектер жазылды. Дегенмен ақын поэзиясының көркемдік құрылымы негізінде сөз қолдану амал-тәсілдері мен көркемдегіш құралдарды пайдалану деңгейінде жүйелі қарастырылған зерттеу еңбектері әлі де көріне қойған жоқ.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Шәкәрім шығармаларында кездесетін тіліміздің образдық, суретшілдік, өлең өрнегінің түрленіп құбылуы, ақынның тілдің көркемдегіш құралдар қызметін жете түсініп, көркемдеп, әсерлі, жетік, мәнерлі қолдана білуі жеке зерттеуді, көп ізденісті қажет етеді.
Осы жоғарыда аталған мәселелер аясында зерттеу жасай отырып, алдымызға қоятын мақсатымыз: Шәкәрім шығармаларының көркемдік ерекшелігі мен ақын шығармаларында көркемдегіш құралдардың қолданылу ерекшелігін саралау. Сол көркемдегіш құралдар арқылы өлең өрнектерінің түрленуінде өзі өмір сүрген орта мен қоғамның сипатын әсерлі бейнелей білуіне көз жеткізу. Шәкәрімнің ақындық даналығы мен даралығын белгілейтін, поэзиясының көркемдігі мен суреттілік сырларының тереңдігін, рухани байлығын, қиялының ұшқырлығын, қабылдау қабілетінің жоғары екендігін дәлелдейтін осынау күрделі құбылыстардың шығармаларында керемет көрініс тауып, өзіндік бағыт-бағдар алуы мен көркемдік нақыстар туғызуына негіз болғандығын байқадық
Шәкәрім ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ халқының өміріндегі оқиғаларға, қоғамдық құбылыстарға қызу үн қосты.
Өрісі кең, өресі биік, толғауы терең өз замандастарынан озық тұрған Шәкәрім өзі пайымдаған тарих тағылымын келер ұрпаққа қазақы рух арқылы жеткізуге саналы түрде барады. Бұл - ақынның бір ерекшелігі болмақ. Осы ерекшелік оның көркемдік дүниетанымының дұрыс қалыптасуына көмектесті. Сондықтан да Шәкәрім терең білім, көп оқу-ізденіспен құбылыс пен болмыстың барша сырын жан-жақты қарастыру арқылы біліктілік аясын кеңейтті. Кеңейтіп қана қойған жоқ, өзінше пайымдау жасады, сол парасат-пайымды өзінше саралады, көркемдеп, әсірелеп айтуға тырысты. Шығармаларына өзгеше сипат, әсем суреттеу, көрнекті көркемдік берді. Қоғамдық құбылыстарды, әлеуметтік-саяси жағдайларды шұрайлы тілмен, көркем сөзбен дұрыс қорытынды жасай алатын саналылыққа жетті.
Зерттеу барысында Шәкәрім шығармалары бойынша 2145 (екі мың бір жүз қырық бес) картотека жиналды. Мысалдардың барлығы дерлік ақынның Алматыдағы Жазушы баспасынан 1988 жылы жарық көрген Шәкәрім Құдайбердиев шығармалары (өлеңдер, дастандар, қара сөздер) кітабынан алынды. Жолсыз жаза, Қазақ айнасы жинақтарымен салыстырылды.
Зерттеу нысаны. Зерттеу жұмысының негізгі нысанына Шығармалар жинағы (1988), Жолсыз жаза (1988), Қазақ айнасы (2003), Иманым (2000), Үш анық (1991) еңбектері алынды.
Зерттеудің дереккөздері ретінде ақынның жоғарыда аталған туындылары, сондай-ақ, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Орталық ғылыми кітапханасының, М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының қолжазба қорындағы, Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясы Орталық ғылыми кітапханасының сирек қолжазбалар қорындағы, Отырар кітапханасы ғылыми-зерттеу орталығы қорындағы тағы басқа материалдар дерек көздері ретінде пайдаланылды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі. Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығы сан қырлы, күрделі құбылыс, сондықтан да жұмыстың ең негізгі нысанасы ақын поэзиясында көркемдегіш құралдардың (троптардың) қолданылу ерекшеліктері мен лексико-грамматикалық байланысы қарастырылады.
Жұмыстың методологиялық негізіне әдебиеттану мен әдебиет зерттеушілерінің еңбектерін, Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынов, М.Әуезов, С.Мұқанов, Е.Ысмайылов, З.Ахметов, Ш.Қ.Сәтбаева, Р.Бердібаев, М.Базарбаев, Н.Ғабдуллин, З.Қабдолов, Р.Нұрғали, Ш.Елеукенов, Ғ.Есім, Б.Әбдіғазиев, Қ.П.Жүсіп, У.Қалижан, М.Хамзин, т.б. оқымыстылардың еңбектерін негізге алдық. Аталған еңбектерде Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылық жолы, өмірі жайында айтылады. Зерттеу еңбектерінде ақынның қоғамдық-әлеуметтік, рухани-мәдени, әдеби өмірге белсене араласып гуманистік, адамгершілік, демократтық, ағартушылық идеяларды уағыздаушы екендігі туралы баяндалады. Әсіресе, Шәкәрімнің кеңес дәуіріне дейін де, одан кейін де жарық көрген еңбектері пайдаланылды. Осы диссертациялық еңбектің негізіне Шәкәрім поэзиясының көркемдік сыршылдығы, жаңашылдығы, сөз-образдары, сөйлеу тіліндегі өзгерістер мен стильдік амал-тәсілдері алынды.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Зерттеу нәтижелері қазақ әдебиетінің тарихы мен теориясына белгілі бір дәрежеде үлес қосады. Әсіресе, әдебиеттегі көркемдік тәсіл мен көркемдегіш құралдардың сипатталуына, өлең құрылысындағы ерекшеліктердің берілуіне септігін тигізеді. Шәкәрім мұрасының зерттелмей жатқан жақтарын, жарияланбаған шығармаларын толықтыруға жол ашады. Еңбектің нәтижесін Жоғары оқу орындарында жүргізілетін қазақ әдебиеті тарихы бойынша оқылатын дәрістер мен арнаулы курстарда пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижесінде төмендегідей тұжырымдар ұсынылды:
:: Ш.Құдайбердіұлы өз шығармаларында өзі өмір сүрген орта мен қоғамның әлеуметтік-мәдени өмірін молынан қамти отырып, сол қоғам келбетін суреттеуде сөздік-образдарды жасауда көріктеуіш құралдарды кеңінен пайдаланды;
:: Ш.Құдайбердіұлы шығармашылығының сан қырлылығы - оның суретшілдік, сөздерді көркемдеп, тапқырлықпен қолданылуынан көрінеді. Ақынның жаңа өмірге көзқарасы мен түсінігі өлеңдеріндегі сөз-образдары, стиль ерекшелігі, сөйлеу мәнері, әр түрлі сөйлесу үлгісінде (диалог) құрылған өлеңдерінде берілген;
:: Ш.Құдайбердіұлы өзі пайымдаған тарих тағылымын, өмірдің түрлі құбылыстары мен тылсым сырларын келер ұрпаққа қазақы қалып, ұлттық рух арқылы жеткізуге саналы түрде барған;
:: ежелгі дәстүрлі ақындық шеберліктің ақын поэзиясында көрінуі ауыз әдебиет үлгілерінің жаңарып, жаңғыруы негізге алынды;
:: өлең өрнегіндегі көркемдегіш құралдардың, бейнелі сөздердің қызметі, алатын орны көрсетілді. Метафора, теңеу, эпитет, метонимия, кейіптеу секілді тілдік, образдық, бейнелі сөздерді қолданудағы амал-тәсілдері көрсетілді;
:: көркемдік тәсілдерді диалог арқылы қолдана отырып, өлең өрнегіндегі көркемдегіш құралдардың қолданылу аясында адамның психологиялық сезім иірімдеріне тереңнен толғағандығын көруге болады;
:: ақын табиғатты адам өмірімен байланыстыра отырып табиғи суреттерді жандандыруда көркем сөз қолданыстарын шебер пайдаланған;
:: Шәкәрім Құдайбердіұлы поэзиясының стилі, көркемдік құрылымы, сөз мәнері, тілі, өлең тармақтарындағы ұйқас пен үйлесім мәнері ақынның өзіндік ерекшелігін көрсетеді.
Өз заманының суретшісі, табиғат, қоғам, адам туралы көп толғаныс тебіреністер, философиялық тұжырымдар жасаған - Шәкәрім Құдайбердіұлының ақындық әлемі түрлі бейнелі образдарға, тілдік көркемдегіш сөздерге толы. Шәкәрім Абайдан кейінгі қазақ ақындарының көпшілігі секілді қазақтың өз әдебиетінің шеңберінде қалып қоймай Шығыс, Батыс, орыс әдебиеті үлгілеріне зер сала отырып, сөз өрнектерін әр түрлі бояумен әрлеп, көркемдеп отырады.
Ақын өлеңдері қисапсыз да қыруар көркемдік-бейнелеушілік құралдарға бай. Гауһардай көзі, бұлбұлдай сөзі, жүзі бар айдай, мінезі майдай, дариядай ақыл мол еді .
Негізгі түбір сөздер зат есімнен сын есімге айналған. Гауһардай, бұлбұлдай, айдай, майдай, дариядай. Келесі шумақтардағы сынап+тай, түлкі+дей, қыран+дай, алмас+тай, сұр жылан+дай, тұрымтай+дай, ұршық+тай сөздері де теңеу жасайтын -дай, -дей, -тай, -тей жұрнақтары арқылы жасалып тұр.
Поэзия сөзінің ерекше құбылыс екендігін, табиғат, қоғам, адам өміріндегі өзгерістің бәрін терең бағалай алатындығын, қыры мен сырын толық сипаттайтынын ғалым Серік Негимов өзінің Өлең өрімі еңбегінде (1980) кеңінен талдаған. Ендеше, Шәкәрім поэзиясының тілі өмір құбылыстарын сан құбылта сырлауға, құйқылжыта жырлауға жетеді. Оны ақынның:
Арыңның болсын өлең айнасындай,
Көрікті көптің ортақ пайдасындай.
Жосылып жатсын артта жортқан жолы,
Арынды асқақ өзеннің арнасындай .
Шәкәрім сынды шебер ақынның қолындағы сөз әдеттегісінен тыс соны мәнге, жаңа қолданыстарға, ішкі иірімдерге, нәзік ишараға, дәмді тұспалға, мағыналық астарға ие болады. Алдыңғы шумақтағы арыңның айнасындай, ортақ пайдасындай, өзеннің арнасындай теңеулері тек бір затты екінші біреуіне теңеу ғана емес, алдыңғы ойдың оралымына орайластырылған терең философиялық толғамдар.
Өлең өрнегіндегі көркемдік қуатқа кемел айқындау пен теңеулер қазақтың қара өлеңінің қай-қайсысында болсын кездесе береді. Сондықтан да халық әдебиетінен теңеулердің барлық түрі табылады. Оның негізінде өскен және бір басқыш жоғары сатысы саналатын тарихи әдебиеттің өкілдерінің қайсысынан болсын теңеудің түр-түрін табасыз. Халық ауыз әдебиетіндегі көркемдегіш құралдарды түрлендіріп, өзінше әрлендіріп қолдануда, бейнелі сөздердің қызметін түсінуде ұстазы Абайдан кем түспейтін Шәкәрімнің өлеңдеріндегі теңеулер де жаңарып, өзгеше түрленіп бейнеленеді.
Надандар төрт аяқты малға ұқсайды,
Қаңғырған тамақ іздеп аңға ұқсайды.
Өз бетімен табатын өнері жоқ,
Талапсыз өлі сүйек жанға ұқсайды .
Төрт аяқты малға ұқсау, тамақ іздеген аңға ұқсау - теңеулер.
Шын суреткердің өзіне деген талғам-талабының әрбір жаңа шығарма тұсында түлеп, өзгеріп басқа қалыпта көрініп отыруы творчество табиғатына етене, искусствоның заңды құбылысы. Дүниені алдымен өз зердесіне тоқып алып, содан кейін барып бұрын қолданбаған тәсіл-амалдарды байқап көру, бір жағынан қызықты, үмітті болып көрінсе, екінші жағынан қауіпті де қатерлі, - дейді академик Рымғали Нұрғали .
Аталмыш пікір Шәкәрім шығармаларының мазмұны мен көркемдік сипатының түрленуін, ақын зердесінің сұңғылалығы мен тереңдігін дөп басады, әрі нақтылап көрсетеді.
Ақын өлеңдеріндегі көркем теңеулердің көптігі кейде бірнешеуінің бір шумақта іркес-тіркес қатар келуі оқырманды жалықтырмайды. Ол теңеулер бірін-бірі жай қайталай бермейді, әрқайсысы көркемдік мақсатқа құрылып, айтысқа түсіп, сөз таластырып отырған ақынның әр қилы қасиетін айқындап, оның бейнесін әр қырынан танытуға себін тигізеді. Шәкәрім теңеулердің көркемдік қызметін, гармониялық үйлесімін шеберлікпен қолданады.
Салыстыру, теңестіру дегеніміз ойлау, сезінудің нәтижесі болғандықтан, оған негізделіп жасалған астарлы мағынасы бар көркем бейне оқушының ой сезімін қозғап күшті әсер етеді... Және сол салыстырудың негізі болған ой неғұрлым өткір, терең болса, көркем сезім неғұрлым нәзік, күшті, әсерлі болса, салыстырмалы бейненің, балама тұспал бейненің оқушының жан-жүйесін тебірентіп, ойын өрістетіп, сезімін оятып, тұтандырып, ұшқындатып тұратын қуаты да соншалық зор болады, - дейді академик Зәки Ахметов . Жастық туралы өлеңіндегі:
Айласы жолдас қасқа алып,
Аң көрген лашын бастанып.
Немесе:
Қуарып мұртың,
Суалып ұртың,
Түздегі қу бас жақтанып, деген
өлең шумақтарындағы лашын бастанып, қу бас жақтанып тіркестеріндегі (етістікті тіркес) бастанып, жақтанып сөздері бас секілді, жақ секілді болып деген мағынада қолданылып тұр. Орыс тіліндегі теңеулер как, так, точно, будто, подобно, что сөздері арқылы жасалатыны тәрізді қазақта да кейбір теңеулер секілді, сияқты деген сөздер арқылы жасалады дейді академик Қажым Жұмалиев [5, 204-б]. Ақынның көркем сөз қолданысындағы теңеу сөздер ежелден ауыз әдебиетінде, тарихи әдебиетте кеңінен қолданылып келе жатқан көркемдік амал-тәсілдердің бірі.
Шәкәрімнің сөздік қорында жаңа теңеулер мен жаңа сөздік қолданыстар табиғилығымен жарасым табады.
Қызтеке еді қыз болған,
Бейне алдамшы сопылар.
Бейне сөзі арқылы жасалған теңеу.
Теңеу шығармадағы (өлеңдегі) сөзге айырықша өң береді, үстеме мағына қосады. Сол арқылы әдеби шығарманың мазмұнын тереңдетіп, ажарландырып, суретті көрінісін түрлендіреді. Теңеу арқылы заттың бірнеше белгілерін, ерекшеліктерін нақтылап жатпай-ақ басқа затпен салыстыра суреттесе болғаны. Ол кезде оқырман түсінігі үсті-үстіне тереңдейді, ойы айқындалады. Эстетикалық әсер береді.
Қасқырша жемтік жеуден тартынбайды, Итше талап өз елін жырып жемес . Қаңғырып Толстойша өлер дейді, Мен болсам Толстойдай арманым жоқ.
Аталған мысалдардағы теңеу - -ша, -ше, -дай жұрнақтары арқылы жасалып тұр. Көрсетілген шумақтардағы өлең жолдарында тек теңеу ғана емес, мағынасы бір-біріне қарама-қарсы сөздер тізбегі де бар. Ары зор, адам ұлы - адамшылық қалмаған ар немесе итше таламау - қасқырша жемтік жеу секілді тіркестер антонимдік қатар тізумен бірге сол заман адамдарының, қоғамның бет-бейнесін ашуға қолданылған ақын ойының айнасы іспетті. Өз заманы мен адамын түзетпек болған, Абайша толғап, Абайша тебіренген ақын сөзі айқын, мақсаты біреу, ол - өз еліне өзегі өртенер адам ұлын қалыптастыру.
Сондықтан да Шәкәрім өлеңдерінде жеке адамның өсу кезеңдерінен бастап, ол өмір сүрген орта, қоғам өмірінің өзгерістері, тарихи, саяси болмысы белгілі бір заңдылықпен суреттеледі. Қандай ақынның болсын поэзиясында өзі ғұмыр кешкен кезеңнің сыр-сипаты, ақыл-ойы мен болмыс-бітімі тұжырым табады - деп қорытады шәкәрімтанушы Б.Әбдіғазиев [6, 34-б].
Ақын өзі көріп жүрген, есітіп білген нәрсенің бәріне де үлкен мән беріп, терең талғаммен қарап, поэзияда өзінің үнін, дәстүрін қалыптастырды. Дәстүр демекші, осы орайда атап кететін бір пікір: әдебиеттанушы С.Мақпыровтың Дәстүр туралы ойын ортаға салғымыз келіп отыр. Өнердегі ұлы тұлғаларға қатысты бір заңдылық бар, - дейді ол - бұл санаттағы суреткерлер өмірі мен олардың шығармаларына деген халық ықыласының жылдар өткен сайын арта түсетіндігі, творчествосының бүгінгі әдеби процеспен, әрқайсымыздың өмір-тіршілігімізбен тығыз байланысып, қабысып жататындығында. Дәстүр жайлы әңгіме шеберлікке әкелсе, шеберліктің түп-төркіні ескі сүрлеуді таптауда емес, жаңашылдықта жатқаны мәлім. Әдеби дәстүр, тағылым өз кезіндегі және кейінгі әдеби процесте жемісті жалғасын таппаса тағы да құнсыз.
Демек, көрген-білгенін ой елегінен өткізіп, түрлі болжам мен баламалардың, өрнекті, нақышты сөздердің суреттілігімен бейнелей білген Шәкәрім Құдайбердіұлының ақындығының қуаттылығы осында болар.
І.2 Ауыстыру тәсілдері атты екінші тараушада метафоралардың көркем сөз тізбегінде, ақын поэзиясындағы сөз құбылту кезіндегі өзіндік көркемдік өрнегі мен қоғамдық өмір мен өскен ортаны бейнелеудегі ықпалы көрінеді.
Метафора - екі нәрсені, құбылысты салыстыру және жанастырып жақындату арқылы астарлы тың мағына беретін бейнелі сөз немесе сөз тіркесі,- дейді академик З.Ахметов .Салыстыру мен құбылту, қиыннан қиыстырып жанастыру арқылы пайда болатын сөз өрнегі Шәкәрім өлеңдерінде мейлінше көркемдік сипат алады.
Шәкәрімде дүние қу, ағын су, шөп болу, ағу, сандалу секілді тіркестер астарлы мағынада берілген. Бұлардың алуан түрлі семантикалық реңктері бар.
Метафоралық тіркестер бейнелеп суреттеуге шеберлікті аңғартады. Айтайын деген ойдың әсемдігі ғана емес, әсерлігі үшін де құбылту тәсілі керек. Құбылту - сөздердің тура мағынасында емес, бұрма мағынасында қолдану, шындықты бейнелеп, кейде тіпті перделеп таныту, ойды өзгертіп, кейде тіпті ойды өңін айналдырып айту - дейді академик З.Қабдолов өзінің Сөз өнері еңбегінде . Мен бір - тілсіз көлікпін, текпілеме, өлікпін мұндағы көлікпін, өлікпін метафоралары жіктік жалғауының І жақ формасында жасалған. Ақынның бұл жердегі айтайын деген ойы, адамдардан шеттеу, жалғыздық, қоғамнан аулақтау. Тілсіз көлікпін, өлікпін метафораларының адамның ішкі психологиялық дағдарыстарын көрсетуде ықпалы зор. Басында жас бала едің сен, Періштедей таза едің сен . Еді, едім, едің көмекші етістіктер арқылы жасалып тұрған метафоралар.
Жан өзің, берген сыйың , анау - шыным, мынау - сырым , қағазым - жолдасым, қаламым - сырласым тәуелдік жалғаулары арқылы жасалып тұр. Бұлар бір-біріне баланып тұрған екі сөзге, сөйлемге біткен түс беріп, олардың метафоралық мәнін толықтыруда ерекше орын алады және ауыз әдебиетінде болсын, жазба әдебиетінде болсын бұл метафоралардың көп кездесетін түрі.
Метафоралардың ендігі бір ешбір жалғаусыз, жұрнақсыз бір нәрсені екінші бір нәрсеге балау арқылы жасалатын түрі Шәкәрімде көптеп кездеседі.
Сөзі - адам, өзі - құс , ішің - у, сыртыңды майла, сөзі - жан, әні - тән , жаны - сөз, тәні - ақша , тілім - бұлбұл, сөзім - бұлақ, жүзі - сиқыр, шашы - тұзақ . Аталған құбылту, сөз ауыстырулар Шәкәрімнің идеялық мақсатын айқындап, суреткерлік шеберлігін арттыра түседі. Жарымды жаным сүйді, сүйе алмай тәнім күйді деп аталатын өлеңіндегі жар суретін эстетикалық талғаммен, суретті сипаттаулармен бейнелей отырып, сөз өлшемі мен ұйқасын сұрыптап, нақты да нақышты ете түседі. Абай айтқан:
Жүрегім менің қырық жамау,
Қиянатшыл дүниеден,- деп
келетін жүректі кейіптеу бейне - метафора арқылы сипаттайтын тұсы Шәкәрімде:
Жүрегім дертті сау емес,
Сол себепті сөзім - у,-
деп, халық мұңын мұңдаған екі ақынның өкініш-арманын, ғұмырының азабын, күйзелісті шақтарын дөп басады. Заманы бір заңғарлардың шеккен зардабын суреттеу тәсілдеріне ұқсас болуы заңды құбылыс.
Заманның түзелуін тілеген, қоғамды өзгерту арманы жүзеге аспаған Абай мен Шәкәрім үміттері үзілген шақтарында ішкі шер, сезім күйлерін айтқанда Абай: жапырағы қуарған ескі үмітпен жүріппін деп, қоғамның түрлі құбылыстарына мән бермей, адамдарға сене беріппін десе, Шәкәрім: үміттің үйін құлатты деп, біреулердің осылай үмітін үздіргенін, түңілдіргенін меңзейді. Біреуінің жапырағы қуарып, біреуінің үйінің құлауы бәрі де әсерлі сөз, бейнелі көріктеулер.
Міндеу мен күндеу өлеңіндегі алдыңғылар мен артқылар (кейінгілер), пәленшенің сөзі, әркім, жақсының сөзі, ақылды көп жан өткен, солардың бар сөзі деген ұғымдар жинақы қасиет, типтік образдар тудырады.
Алдыңғының соқпағын артқы түзер,
Ғылым деген нәрсе емес күдер үзер.
Мінін алып, міндіге мінсіз қосып,
Бұрынғыны жаңартып жастар түзер,- деген шумақтан көрінеді.
Мұндағы соқпақ жол - жұртшылықтың, халықтың ғасырлық жолы. Ауыспалы мағынада қолданылып, тарихтың, алдыңғы ата-бабалардың соқпағын білдіретін метафора. Ақын осы метафоралық (алдыңғының соқпағы) тіркес арқылы тұтасқан көркем сурет жасайды. Осы өлеңдегі жаралы жүрек, қираған сүйек тіркестері ақынның жүрек дертін, зар-мұңын айқындайды.
Жанған жүрек, жайнаған жүрек , ақ жүрек , дертті жүрек секілді тіркестер бар. Ақын жүрегі метафора арқылы сипатталған шаршаған, дерттенген, айла, алдағыштарға сенген, алданған жүрек, өткен өмір - өкініш, ой - жаралы, дерті қалың делбемін тесік өкпе .
Бұл жерде делбе сөзі - тентек, жынды деген мағынада қолданылған (негізінде жұқпалы мал ауруы - делбе деп аталады) . Осы кезге дейін жаралы жүрек туралы айтып келсек те, ой жаралы болуы алғаш айтқан Шәкәрім ойы бастапқы мағынасынан терең, мүлде тың мазмұнға ие болып тұрғандығын көреміз.
Шәкәрімдегі метафоралық құрылымның бір үлгісі: тән - терезе, ой қожасы, тән - терезе, жан иесі, жан - қожа, тән - жанның құлы, ғылымның атасы - таза ақыл, сөз - құдайдан шыққан бу секілді құбылтулар суреттеліп отырған тән мен жанның мағынасын үстеу, мазмұнын тереңдету, әсерін күшейту үшін қолданылған. Енді бірде:
Сырты - сау, іші - науқас елдің дені,
Алдап айтқан ақын көп, тіл шешені,- деген
тармақтардағы құбылту тәсілдері де осы әсірелеу, сөз қисынын табу, қоғамдық дертті бейнелеу үшін алынған. Сыртқа біртұтас көрінгенмен өз-өзімен алысқан, ішкі саясаттың құлы, бірін-бірі жұлып жеген би-болыстар бейнесі осы сау және науқас сөзінің аясына сыйып кеткендей. Ақынның өзі өмір сүрген ортаға деген көзқарасы мен наразылығы сау және науқас сөзінің астарында жатыр. Өз заманынан озып туған ойшыл екендігі, шешен екендігі, қайшылығы көп, шиеленісі мол қоғамда өмір сүргендігінің бірден-бір дәлелі де осы.
Абай: Аузымен орақ орған өңкей қыртың,- десе, Шәкәрім: Алдап айтқан ақын көп, тіл шешені,- дейді.
Құбылмалы сарай бұл . Сарай іші әшекейлі, әсем салтанатты ғимарат деген мағынаны береді . Сол сарай ұғымы Шәкәрімде өмір мағынасына немесе жалған дүние сөзінің орнына қолданылған - метонимия.
Шәкәрім:
Жасыл күмбез ішінде,
Жан-тәнімен кім азат,- десе ,
Абай:
Өлсем орным қара жер сыз болмай ма!- деп өлген соң тәннің тыным алар орнына сипаттама жасайды. Шәкәрімде күмбез - күмбезден жасалған мола мағынасында .
Шәкәрім шығармаларында ерекше түрленіп, өлең айшықтарын көріктендіріп тұратын көркемдегіш құралдардың бірі - мақал-мәтелдер, қанатты сөздер. Халық аз сөзге көп мағына сыйдыра отырып, өзінің өмірінде көргендерін, бастан кешірген кезеңдерін, алған тәжірибелерін мақал арқылы айтып береді, - дейді фольклортанушы Мәлік Ғабдуллин . Сондықтан да халық даналығындағы мақал-мәтелдер негізгі мазмұн, мән жағынан алғанда түпкі мағынасын сақтап, поэзия тілінде түрлі өзгерістерге ұшырайды. Түрлі өзгерістер дегенде айтарымыз: ақынның өлең өрнегіне жымдасып, кірігіп кетуі.
Ақын шығармаларының стилінде сөздің құрамы, фразеологизмдер поэзиялық синтаксистік құрамымен, әуендерімен ерекшеленеді. Шәкәрім шығармаларындағы фразеологиялық тұлғалас тіркестердің бір тобы ықшамдалып алынған. Фразеологиялық тіркестердің ендігі бір қатары толық беріледі. Әсіресе, мақал-мәтелдерге айналған тіркестер. Өйткені бұл сөз орамдарын Көппен көрген ұлы той, Жығылған жан күреске тоймас (алдында айтқанымыздай) мұндай тіркестерді құбылтудың еш қисыны жоқ. Шәкәрім мұндай тұрақты фразеологиялық тіркестердің кей кезде мазмұнын ғана сақтап, өз ойы, өз сөзіне жақындастырып алады. Өзі құрған дарына асылу, байдың малы бір борандық деген ой орамдары ежелгі халық мақалдарының үлгісі. Сөздің сыртқы пішіні түбегейлі өзгерген. Мазмұн ғана қалған. Біреуге ор қазба өзің түсерсің, байлық бір жұттық деген мақал-мәтелдер. Шәкәрімнің сөз қолдануы, өлең өрнегін жасау амал-тәсілінде арагідік кездесіп қалатын диалект сөздер де бар.
Фразеологиялық единицалар тілімізге образды, бейнелі және мәнерлі рең беруде тіліміздің эмоционалды-экспрессивті болуын арттыруда зор мәні бар.
Бетке айту - шындықты көзге айту, тура өзіне айту. Көзге жылпың көріну - бояма бет, жағымсыз адамдар туралы, сыртқа қылпың. Тұрақты сөз тіркестері: қақпан құру, іштен тыну, көзі ашылу, қанжар байлау, белді бекем буу. Ендігі бір фразеологиялық тіркестер алуан түрлі мағына, зат және табиғат құбылысы жайында ұғым береді. Іс-әрекетті бейнелейді. Ондай сөздерді Шәкәрім тұтастай алып қолданады. Көппен көрген ұлы той , Жығылған жан күреске тоймас , Қашқан жаудан құтылар , Молданың ісін қылма , Сынық ине, сыдырым таспа , Арамнан жиған мал дәулет емес , Есің барда елің тап, Қазақтың жаманы болмас, жаманнан аманы болмас , Бүлінгеннен бүлдіргі алма осылайша жалғаса береді.
Ауыз әдебиеті халықтың тек қана көркем өнері емес, әрі философиясы, әрі ғылымы, әрі тәрбие құралы болады дедік. Ендеше, сол әдебиетті тәрбие құралы етудің тілегі жұртты өмірді тануға, адамды өмірдегі жақсылыққа үйретіп, жамандықтан қашыруға жетектейтін ақыл, нақыл сөздердің ауыз әдебиетінен үлкен орын алуының негізгі себебі болады, - дейді академик Қажым Жұмалиев.
Шәкәрімнің шығармашылық контексінде тілдік фактілер жүйесі, көркем сөз кестесі оның өзіндік қолтаңбасын белгілейді.
Ақында ащы сөзі тірліктің мол азабын, уайым-қайғысын, азапты өмірдің суретін береді де, у сөзімен алмастырылады. Өмірдің уы, көңілдің уы, жүректің уы, сөздің уы, арақтың уы, тамақтың уы, судың уы, жемістің уы, ойдың уы, дәрінің уы болып бірнеше мағынаға ие болады.
Ал, әдеби шығармаларда, ақын тілінде қалай қолданылуын Шәкәрім өлеңдеріндегі түрлі түрлендірулер арқылы көрсетсек: өлеңнің сырты ащы, іші тәтті, тілі ащы деп жігіттер мені сөкпе , ащы сөзім достығым маған нансаң , сөзім ащы тиген соң сізге таман , ащы тілмен мен айттым ел мінезін . Ақын айтайын деп отырған ащы сөзі қатар тұрған сөздермен тіркесіп түрлі мағынаға ие болған. Ащы сөз, ащы тіл, сырты ащы, ащы тию т.б.
Шәкәрім Құдайбердіұлының өмірбаяны
Шәкәрім Құдайбердіұлы 1858 жылы Семей облысының Абай ауданынының Шыңғыстау бөктерінде туған. Әкесінен жеті жасынан жетім қалды десек те, атақты Құнанбай қажының ерке немересі, ақылы мен білімі дария Абайдай ағасы бар бала Шәкәрім материалдық жағынан да, рухани жағынан жоқшылық пен жетімдік көрмейді.
Бойында табиғи таланты, ақындық дарыны бар Шәкәрімнің өмірдегі ұстазы, мектебі, университеті - Абай болды. Ұстазының Ғылым таппай мақтанба, пайда ойлама, ар ойла, талап қыл артық білуге, артық ғылым кітапта, ерінбей оқып көруге - деген өсиетін бойына сіңіріп, санасына тоқып өскен Шәкәрім ғылым-білім жолында бар өмірін сарп етті. Жеті жасынан өлең шығара бастаған дарынды бала жасы он бестен асқанда, ақылы кемелденіп, ой өрісі тереңдеп өсе бастайды, ғылым жолына қарай ойысып, ақындық өнерін де жарыққа шығара бастайды. Түрік, араб, парсы, шағатай және орыс тілдерін жетік меңгерген ақынның бойынан әлем мәдениетінің озық үлгілерінің көбін оқығанын байқауға болады.
Шәкәрімнің өмірі - өлеңінде деп ғалым абайтанушы, шәкәрімтанушы, мұхтартанушы Қайым Мұхамедханұлы айтқандай, Мұтылғанның өмірі деген ғұмырбаяндық дастанына шолу жасасақ, оның бар-өмірін танып білеміз. Ақын: Он жасыма келген соң, домбыра, гармонь білген соң, мылтық атып жүрген соң, аңшы боп түстім азапқа дейді. Жасы он бестен асқанда, ақылы кемелденіп, ой өрісі тереңдеп өсе бастаған Шәкәрім ғылым жолына ойысып, ақындық өнерін де жарыққа шығара бастайды.
Ақындық өнер жолына түскенде он тоғыз жасында жазған өлеңі көбінесе жастарға арналған.
Кел жастар, біз бір түрлі жол табалық,
Арам айда, зорлықсыз мал табалық,
Өтпес өмір, таусылмас мал берелік,
Бір білімді данышпан жан табалық...деп, жастарды Абайдан үлгі-өнеге алып, тәлім алуға шақырады.
Жиырмадан өткенде, азғана ғылым оқыдым, Алғыздым кітап шеттен де, көңілге біраз тоқыдым деген ақынның жиырма жасында жазған өлеңдері көбіне жастық, махаббат өлеңдері болды.
Ол алғашқы жинағы Қазақ айнасындағы (1912) өлеңдері қамтитын тақырыптың бастысы - адам тағдыры, адам өмірінің мәні, адамгершілік тәрізді философиялық ой-таным. Жанға, тәнге, көңілге, өлім мен өмірге байланысты өлеңдер (Өзіме, Өмір, Талап пен ақыл, Адамшылық, Адам немен, т.б.) Шәкәрім поэзиясының желісі. Өлеңдерінде ой-тереңдігі, ақындық танымның кеңдігі көзге айқын шалынады.
Жиырма мен қырықтың арасы: жас өмірдің сарасы, бос өткенін қарашы,-деп налиды. Туған елім надан бұл деп қапалана отырып, өз мінін ашық айтып аяусыз сынайды. Яғни, бұл кезде Шәкәрім Құнанбай әулетінің дәстүрімен болыстыққа сайланады.
Шәкәрім өзінің жазған өмірбаянында ойлаған ойын, сезім-сырын, наным-танымын, істеген ісін, қысқасы, бар шынын - жасырмай да асырмай, қалқысыз көңілмен айқындап, ашық айтады.
Ақын қажылыққа барған сапарында Стамбул кітапханаларында болып, көптеген ғалымдармен жолығады. Сапар мақсатын Мұтылғанның өмірі деген өлеңінде ұзақ айтады:
Он үш күн боп Стамбулда, керек кітап табылғаны-ай!
Парижда да оқыған жан,түрік, шеркеш һәм үндістан...
Сол ойды бес жыл жаздым,арыдым, шаршадым, аздым.
Көп инемен құдық қаздым, сырым, ойым, жайым сондай,-дейді.
Міне, сонау қиын-қыстау тар заманда дүниеге келген, арнаулы білімі жоқ ақынның адам ретінде, азамат ретінде қалыптасқан қабілетіне, табиғат бойына аямай берген талатының тереңдігі мен данышпандығына тәнті боласыз.
Шаһкәрім - философ. Ол тек қазақ халқының ғана емес, барлық туыстас түркі халықтарының, тіпті барлық Шығыс мәдениетінің, одан қалды орыс халқымен барлық Еуропа елдерінің философиялық ой-танымдарын зерлеп, өз халқының ұлттық дәстүріне негіздей отырып, жетілдіріп, философиялық ойымызды, дүниетанымымызды әрі қарай дамыта түскен ойшыл.
Ақын Көп білімім жоқ бойымда, шын мақтан жоқ ойымда, кеш сөзімнің кемдігін,-деп өзінің білімінің аздығына кешірім сұрайды. Дегенмен, ойшылдың өз бетімен ізденіп, қол жеткен білімі аз болмаған. Әдебиет, өнер жағын былай қойғанда, дүние жүзіне аты әйгілі философтардың біразын оқығаны байқалады. Мысалы, ХІХ ғасырдың екінші жартысында бүкіл Еуропаға кеңінен тараған неміс философы Шопенгауэрді оқып, оның пессимистігін сынап, өз ойын айтады:
- Шопенгауэрдің дүние - дозақ, бұл дүниеде тыныш өмір сүруге болмайды дегені дұрыс емес, - дей келе: дүние - дозақ емес, бейіс, бейісті дозақ етіп отырған адам баласының, үcтем таптың зорлығы, өзімшілдік күш қаруы, қасқырлығы. Егер адам баласы бір-біріне зорлық жасамай, барлық адам бір-біріне бір бауырдай болып, өнер-білімімен, таза еңбекпен табиғаттың байлығынан пайдаланып отырса, дүние бейіс болуында сөз жоқ. Мұны сезбей, Шопенгауэр адасқан, - дейді.
Әлемнің інжу-маржандары: Аристотель, Ибн-Сина, Ұлықбек, Кант, Платон, Сократ, Әбунасыр сияқты философтарының еңбектерін оқып, зерттеген Шәкәрімнің философиялық ой-танымына таңданбасқа болмайды.
Шәкәрімнің көп өлеңдерінде адамның көңіл-күйі, ішкі сезім әсерлерін сипаттайтын философиялық тақырыптар елеулі орын алған.
Шәкәрімнің өмірі мен шығармашылығы - өте күрделі құбылыс. Шәкәрім еңбектері - өмір мен қоғамның қыр-сырын сала-сала етіп мазмұндық баяндауда да, сол мазмұнға философиялық, ғылыми мән беруде де, мазмұн мен бірлігін көркемдік тұрғыда өрнектеуде де көп жүйелі, терең мағыналы туындылар. танытатын өлеңдерді де көптеп жазды. Оларда азаматтық сарын басым болып келеді. Қазағым, Қазақ, Тағы сорлы қазақ, Партия адамдары, Бостандық туы жарқырап, Бостандық таңы атты өлеңдерінде ой тереңдігі арқылы замана шындығын ашудағы ізденістері байқалады.
Ғылымның түпкі атасы - Таза ақыл мен ойлану дейді.
Шәкәрім кітаптан жан деген не? Дін деген не? Барша ғалам қалай жаралған? деген сияқты сұрақтарға жауап іздеген.
Адамдардың өмірдегі қарым-қатынасы, ақыл-парасаты, ой тазалығы адамның уайым-қайғыға бой алдырмай, саналы түрде өмір сүруіне бағыт жасайтынын айтады.
Сыр айтайын мен сізге, Әр түрлі жай бар басымда.
Елімнен кеттім елсізге, елуден асқан жасымда, -деген ақын ой қуып елсіздегі Саятқорасына кеткен ақынды сол кездегі солақай саясаттың адамдары оның бұл жалғыздығына күдіктеніп, бандамен байланысы бар, қажының баласы деп ақыры мерт қылады, сөйткен асыл ағамыздың денесі отыз жыл бойы құрқұдықта жаты.
Шəкəрім Құдайбердіұлы -- қазақтың ұлы данышпан ойшылы. Қазақ философиясында ар, ұят, ынсап, қайғы мəселелерін философиялық логикада тұңғыш рет қарастырған ойшыл. Өз философиясында ақыл-ой, ұждан мəселелерін анықтаған. Ұждан дегеніміз -- ынсап, мейірім, əділет. Бұл екі өміргеде керек іс. Жанға азық болатын құндылық. Ақыл-ойдың жиырма сегіз түрін көрсеткен. Соның ішінде сау ақыл деп соған ерекше тоқталған философ. Адамды басқа тірі жандылардан өзгешелендіретін оның ақыл-ойы емес пе, Шəкəрім өз философиясында дүниені танушы, адамды адамдық негізге жетелейтін, ең негізгі қасиеті ретінде ақыл-ойды қарастырған.
Оның дүниетанымы көбіне мораль философиясына жақын. Шəкəрімнің дүниетанымы көбіне мораль философиясы мен ар ілімін қамтиды.
Шəкəрім дүниетанымында тəңір, нұр, күн, табиғат -- қасиетті, киелі ұғымдар.
Еңбекке шыда, ебін тап та,
Сабырдың түбі -- сар алтын.
Өзімшіл болма, көпті ардақта,
Адамның бəрі -- өз халқың
Адам тек қана өз тағдырымның алдында жауаптымын демей, барлық адамзаттың тағдырының алдында жауаптымын деп өмір сүруге шақырады. Адамзатқа ортақ бір-бірін қор қылмауға, адамзатқа ортақ мүддеде өмір сүруге үндейді. Ар бір адам адамзатқа ортақ мүддені қорғауға, адам деген ұлы ұғымды қор етпеуге шақырады. Шəкəрім Құдайбердіұлы ар-ұят мəселесін бірінші орынға қояды. Ар дегеніміз не? Оны қалай түсініп білеміз? Хайуандар əлемінде ар мəселесі жоқ деуге болады, демек, ар адамға ғана қатысты ұғым. Егер адам адамшылығын жоғалтса, оның өлгенімен бірдей. Бар жазадан ар-ұят жазасы ауыр. Біреуді алдап өтірік айтуға болғанмен, адам өз-өзін алдап өз ұжданының алдында орынсыз іске аяқ баса алмайды, ең жаман іс саналы болсаң, сен өз-өзіңді алдай алмайсын. Адам өзіне-өзі сыншы болып дұрыс қадам жасай білуі ғибрат аларлық іске қадам жасай білуі, оң деп білді.
Сабыр, сақтық ой, талап болмаған жан
Анық төмен болмай ма хайуанан.
Ынсап, рахым, ар-ұят табылмаса,
Өлген артық дүниені былғағаннан
1.1.Шәкірім және оның заманы.
Қазақ философиясының көрнекті өкілі Шәкәрім өз ұстазы Абай Құнанбайұлының философиялық көзқарастарын дамытты. Шаһкәрім (Шәкәрім) - Абайдың Құдайберді есімді ағасының 1858 жылы дүниеге келген мұрагері. Бауырының әруағына құрмет ретінде Абай жетім Шәкәрімді өзі тәрбиелеп, ақындығына қолдау көрсетіп, болыстық қызметке тағайындап, ағалық қамқорлығын аямаған. Абайдың кеңесімен Шәкәрім ілім іздеп, шет елге сапар шегіп, европалық философиямен танысып, өзіндік ой түйеді. Қазан төңкерісін қуана қолдаған ойшыл көп өтпей Кеңестік саясаттан көңілі қалып, шығармашылық жалғыздыққа бет бұрады. Жергілікті белсенділерге жақпаған оның ұлдары мен немерелері большевиктік түрмелерде көз жұмады, өзі де 73 жасында Кеңестік қоғамдағы асыра сілтеудің құрбаны болады. Шәкәрім шығармашылығы 1988 жылғы Репрессия құрбандары туралы заңнан кейін ақталды. Шәкәрім Құдайбердіұлы өз дәуірінің рухына сай терең де соны, гуманистік сипаттағы философиялық жүйе жасады.XIX ғасыр аяғы мен XX ғасыр басындағы Қазақстандағы тарихиәлеуметтік, саяси оқиғалар жалпы алғанда экономикалық ілгерілеуге, елдің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұңы
I. КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
II. НЕГІЗГІ БӨЛІМ. Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылық өмірбаяны.
1.1.Шәкірім және оның заманы.
1.2.Шәкәрімнің шығыстың жырларындағы жеткен белесі.
1.3.Шәкәрім Құдайбердіұлы парсы әдебиетінің туындыларын аударған тұлға ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
III. Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
III. Пайдаланылғын әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Бүгінгі күні халқымыздың рухани мәдениетінің тарихына, әсіресе оның гуманистік және ұлттық көріністеріне деген қызығушылық пен ынта бұрын болып көрмеген дәрежеде өсіп отыр. Өткеніміздің прогрессивті философиялық дәстүрін оқып үйрену қоғамдық сананың даму заңдылықтарын тануда қазіргі теориялық ойды тереңдетуде және өзіміздің ғылыми танымымызды кеңейтуде маңызы өте зор.
Жан-жақты жетілген адам мәселесі бүгінгі күн тұрғысынан қарағанда өзінің маңыздылығын жоймаған өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Біз соңғы уақытқа дейін "коммунистік манифесте" негізделген принциптер бойынша, коммунизмнің моральдық кодексі бойынша, адамның социалистік идеалына, яғни жеке тұлғаның мүддесі қоғамдық мүддеге тәуелді болу принципі тұрғысынан тәрбиеленіп, соны идеал тұтып, бар болмысымызды соған сәйкестендіре өмір сүрдік. Соңғы жылдары елімізде, Кеңес өкіметі кеңістігінде, жалпы дүниежүзіндегі түбегейлі өзгерістерге байланысты бұрынғы құндылықтар өзінің мән-мағынасын жойса, жаңа құндылықта әлі бой көтере алған жоқ. Тек саяси- әлеуметтік немесе экономикалық емес рухани өмір тұрғысынан да транзиттік өтпелі кезең жағдайында өмір сүріп жатқан біздің еліміз үшін болашақты, алдағы мақсат- мүддені айқындау соған жету үшін белгілі бір әлеуметтік идеал моделінің түрін жасау арқылы адамдарды тәрбиелеу,олардың мүмкіндігінше, бүгінгі күн талабына сәйкес келетін жан-жақты жетілген адамды, немесе ұлы Абай айтқандай "Толық адамды" тәрбиелеу қазіргі Қазақстан үшін өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Сондықтан да адамшылық абырой-қасиетті қалпына келтірудегі күресте Адамды, тұлғаны өз ұжданының бастапқылығын, тазалығы мен тұнықтылығын сақтауға шақырған Шәкәрім Құдайбердіұлы сияқты ойшылдарымыздың пафосы мен философиялық концепциясы зор көмек берері сөзсіз.
Ұлтымыздың қоғамдық-философиялық ойы тарихында терең із қалдырған қазақ ағартушылығының көрнекті өкілі Шәкәрім Құдайбердіұлының творчествосы энциклопедиялық білімділігімен, философиялық-теориялық ізденістеріндегі новаторлық әрекет-сипатымен ерекшеленеді. Алдыңғы қатарлы озық идеяларға сүйене отырып, Шәкәрім адамилық бастаманың шешуші ролі бекітіле көрсетілетін философиялық, этикалық міндеттерді осы тұрғыдан қайта қарастыруды талап ететін бірегей гуманистік ілім жасады.
Егемендікке қол жеткізген тәуелсіз мемлекетіміздегі қоғамдық- тарихи, әлеуметтік-саяси жағдайларға байланысты болып жатқан үрдіс өзгерістер барысында туындап жататын қайшылықтарды шешу, өз жолын, өз идеяларын нақтылау мен дамыту, дүниетанымдық қағидаларымызды айқындау, ұлттық сананың өсуі,мәдениетің қайта өрлеуі, халықтың рухани бастауларға көңіл және үзіліп қалған идеялық жалғастылықты іздеп толықтыру, жаңа қоғамымыздағы жеке адамдардың нақтылы әрекеттері мен қоғамдық ойларын жаңылмай саралау кезеңінде дүние бақытты және үйлесімді болуға тиіс және болады деп сенген, бірақ ол заман әрбір адам өзіндегі "нәпсі кеселін" жойып бүкіл адамзат тағдырына немқұрайдылықпен қарауды қойғанда ғана орнайды деп болжаған Шәкәрім Құдайбердіұлының философиялық ілімі, оның ішінде өзін- өзі іздеу және тануға, іштей түлеу, ширығу және дамуға құрылған бірегей адам концепциясы маңызды да ерекше жаңалық, терең де соны толықтыру болмақ. Өйткені қандай да болмасын, жаңа қоғамның сапалық жаңалығы, оны қалыптастырудағы жетістіктер сайып келгенде сол қоғамдағы әрбір тұлғаның имандылық жағынан жетілдіруімен өлшенеді. Шәкәрім Құдайбердіұлының философиясындағы адам мәселесін зерттеудің актуалдығын біз осыдан түйеміз.
Шәкәрім көзқарасындағы адам мәселесі шығыс пен батыс философиялық ілімдерін қатар қарастырып, керектісін алған синкретикалық сонылығымен қазақ қоғамының ΧΙΧ ғасыр аяғы мен ΧΧ ғасыр басындағы рухани және болмыстық ерекшеліктерін бейнелеуімен қазақ ұлттық философиясының антропологиялық дүниетанымының іргетасын қалап тұр.
Тақырыптың зерттеліну дәрежесі:
Тоталитарлық мемлекет, басқару-әкімшілдік жүйе үстемдігі философияда да, бүкіл мәдениет тұтастығындағы сияқты философиялық бірлікті ыдырататын, маңызды мәселелерден бас тартып, философиялық ой-әрекеттің түрін ғана бейнелейтін қауіпті деформацияларға әкелді. Ашық апологеттік сипатқа ие болған мұндай философияда адам мәселесінің жете зерттеленуі тежеліп, реалды индивидтер болмысының өзіндік ерекшелігі мен қайталанбастығы еленбеді. Мәдениетімізде ұзақ жылдары бойы насихатталып келінген философиялық сциентистік мұраттардан енді ғана арыла бастаған бұрынғы Кеңестер Одағы философтарының адам мәселесіне деген ықылас-назарының күшеюін осылай түсінеміз.
Бұл жағдай қазақ ұлттық философиясындағы адам мәселесіне де қатысты. Адамның өзі туралы, өз табиғаты, қоғамдағы орны мен ролі, өз еркінің бостандығы жайлы түсінігі ежелден түрлі рухани салаларда: фольклорда, әдебиетте, поэзияда, өнерде қалыптасты. Бұл жайлы қазақтың белгілі жазушы ғалымдары мен археолог, этнограф, тарихшы, ежелгі дәуір әдебиетін, қазақ әдебиеті тарихын зерттеушілері еңбектерінен құнды мағлұмат алудамыз.
Дипломдық жұмыстың зерттеу мақсаты мен міндеттері:
Зертеу мақсаты - Шәкәрім Құдайердіұлының
I. НЕГІЗГІ БӨЛІМ. Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылық өмірбаяны.
Шәкәрімнің шығармашылық өмірбаяны бүгінде зерттеу еңбектерінің нысанасына айналып, жаңа кезеңнің дәстүрлі үрдісі ретінде көрініс беріп отыр. Шәкәрім поэзиясының қоғамдық өмір мен табиғат құбылыстарын көркем оймен қабылдаудағы және жеткізудегі көркемдік танымы мен тарихилығы өзара тереңнен тамырласып жатқан тақырыптық-идеялық, эстетикалық, философиялық ізденістері мен даму жолдары, стильдік, тілдік, бейнелеу амал-тәсілдері, ақындық өрнектерінің қалыптасуы жайында зерттеу жүргізу - қазақ әдебиеттану ғылымындағы көкейкесті мәселе.
Шәкәрім - өзінің жарты ғасырдан астам уақытқа созылған шығармашылық өмірінде әдебиеттің барлық жанрында жемісті еңбек еткен қайраткер. Төңкеріске дейін, яғни 1912 жылы Семейдегі Жәрдем баспасынан Шәкәрімнің Қазақ айнасы, Қалқаман - Мамыр, Жолсыз жаза, яки кез болған іс, Еңлік - Кебек атты кітаптары жарыққа шығады. Ақынның жекелеген шығармалары сол кездегі қазақ баспасөзінде жарияланды. Шәкәрімнің Физулиден аударған Ләйлі - Мәжнүн дастаны Ташкенттегі Шолпан журналының 1922-1923 жылғы бірнеше санында басылды. Одан кейін бұл поэма С.Сейфуллиннің бастыруымен 1935 жылы Алматыда Ләйлі - Мәжнүн деген атпен жарияланды. А.С.Пушкиннен аударған Дубровский әңгімесі жеке кітап болып басылды. Бұл әңгіме 1935 жылы орыс ақынының қазақ тіліндегі таңдамалы өлеңдерінің жинағына енді. А.С.Пушкиннің Шәкәрім аударған Боранын Б.Кенжебаев 1936 жылы Әдебиет майданы журналының 2-ші санында жариялады. Ақынның бір топ өлеңдері 1978 жылы Ленинградта шыққан М.Мағауин құрастырған Поэты Казахстана жинағында жарияланды.
Осындай мол мұра қалдырған Ш.Құдайбердіұлы шығармашылығы көркемдік құралдарды қолдану амал-тәсілдері жағынан талдауды қажет етеді.
Ақын ана тілінің образдық, суретшілдік қуатын сұңғылалықпен сезініп, ішкі мүмкіндіктерін, ішкі ағыс-астарларын, қыртыс-қабаттарын мейлінше молынан аша алған. Оның интеллектуалдық мәдениеті, өнерпаздық қабілеті, өмірлік, көркемдік тәжірибесі, ересен ғылыми ізденістері - поэзияда жаңашылдық рухқа, өшпес өрнектерге, сан қилы сирек кестелерге бой ұруына, әрі соншалықты құпия, күрделі тоқылуға бейімдеді. Ш.Құдайбердіұлы поэзиясының көркемдік құрылымының бүгінгі күнге дейінгі зерттелу деңгейіне арнайы тоқтала отырып, пайымдалғаны көрсетілді. Белгілі ғалымдар мен қаламгерлердің ат салысуымен ақынның өмірі мен шығармашылық жолына, әдебиеттану ғылымында алатын орны туралы ауқымды еңбектер жазылды. Дегенмен ақын поэзиясының көркемдік құрылымы негізінде сөз қолдану амал-тәсілдері мен көркемдегіш құралдарды пайдалану деңгейінде жүйелі қарастырылған зерттеу еңбектері әлі де көріне қойған жоқ.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Шәкәрім шығармаларында кездесетін тіліміздің образдық, суретшілдік, өлең өрнегінің түрленіп құбылуы, ақынның тілдің көркемдегіш құралдар қызметін жете түсініп, көркемдеп, әсерлі, жетік, мәнерлі қолдана білуі жеке зерттеуді, көп ізденісті қажет етеді.
Осы жоғарыда аталған мәселелер аясында зерттеу жасай отырып, алдымызға қоятын мақсатымыз: Шәкәрім шығармаларының көркемдік ерекшелігі мен ақын шығармаларында көркемдегіш құралдардың қолданылу ерекшелігін саралау. Сол көркемдегіш құралдар арқылы өлең өрнектерінің түрленуінде өзі өмір сүрген орта мен қоғамның сипатын әсерлі бейнелей білуіне көз жеткізу. Шәкәрімнің ақындық даналығы мен даралығын белгілейтін, поэзиясының көркемдігі мен суреттілік сырларының тереңдігін, рухани байлығын, қиялының ұшқырлығын, қабылдау қабілетінің жоғары екендігін дәлелдейтін осынау күрделі құбылыстардың шығармаларында керемет көрініс тауып, өзіндік бағыт-бағдар алуы мен көркемдік нақыстар туғызуына негіз болғандығын байқадық
Шәкәрім ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ халқының өміріндегі оқиғаларға, қоғамдық құбылыстарға қызу үн қосты.
Өрісі кең, өресі биік, толғауы терең өз замандастарынан озық тұрған Шәкәрім өзі пайымдаған тарих тағылымын келер ұрпаққа қазақы рух арқылы жеткізуге саналы түрде барады. Бұл - ақынның бір ерекшелігі болмақ. Осы ерекшелік оның көркемдік дүниетанымының дұрыс қалыптасуына көмектесті. Сондықтан да Шәкәрім терең білім, көп оқу-ізденіспен құбылыс пен болмыстың барша сырын жан-жақты қарастыру арқылы біліктілік аясын кеңейтті. Кеңейтіп қана қойған жоқ, өзінше пайымдау жасады, сол парасат-пайымды өзінше саралады, көркемдеп, әсірелеп айтуға тырысты. Шығармаларына өзгеше сипат, әсем суреттеу, көрнекті көркемдік берді. Қоғамдық құбылыстарды, әлеуметтік-саяси жағдайларды шұрайлы тілмен, көркем сөзбен дұрыс қорытынды жасай алатын саналылыққа жетті.
Зерттеу барысында Шәкәрім шығармалары бойынша 2145 (екі мың бір жүз қырық бес) картотека жиналды. Мысалдардың барлығы дерлік ақынның Алматыдағы Жазушы баспасынан 1988 жылы жарық көрген Шәкәрім Құдайбердиев шығармалары (өлеңдер, дастандар, қара сөздер) кітабынан алынды. Жолсыз жаза, Қазақ айнасы жинақтарымен салыстырылды.
Зерттеу нысаны. Зерттеу жұмысының негізгі нысанына Шығармалар жинағы (1988), Жолсыз жаза (1988), Қазақ айнасы (2003), Иманым (2000), Үш анық (1991) еңбектері алынды.
Зерттеудің дереккөздері ретінде ақынның жоғарыда аталған туындылары, сондай-ақ, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Орталық ғылыми кітапханасының, М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының қолжазба қорындағы, Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясы Орталық ғылыми кітапханасының сирек қолжазбалар қорындағы, Отырар кітапханасы ғылыми-зерттеу орталығы қорындағы тағы басқа материалдар дерек көздері ретінде пайдаланылды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі. Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығы сан қырлы, күрделі құбылыс, сондықтан да жұмыстың ең негізгі нысанасы ақын поэзиясында көркемдегіш құралдардың (троптардың) қолданылу ерекшеліктері мен лексико-грамматикалық байланысы қарастырылады.
Жұмыстың методологиялық негізіне әдебиеттану мен әдебиет зерттеушілерінің еңбектерін, Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынов, М.Әуезов, С.Мұқанов, Е.Ысмайылов, З.Ахметов, Ш.Қ.Сәтбаева, Р.Бердібаев, М.Базарбаев, Н.Ғабдуллин, З.Қабдолов, Р.Нұрғали, Ш.Елеукенов, Ғ.Есім, Б.Әбдіғазиев, Қ.П.Жүсіп, У.Қалижан, М.Хамзин, т.б. оқымыстылардың еңбектерін негізге алдық. Аталған еңбектерде Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылық жолы, өмірі жайында айтылады. Зерттеу еңбектерінде ақынның қоғамдық-әлеуметтік, рухани-мәдени, әдеби өмірге белсене араласып гуманистік, адамгершілік, демократтық, ағартушылық идеяларды уағыздаушы екендігі туралы баяндалады. Әсіресе, Шәкәрімнің кеңес дәуіріне дейін де, одан кейін де жарық көрген еңбектері пайдаланылды. Осы диссертациялық еңбектің негізіне Шәкәрім поэзиясының көркемдік сыршылдығы, жаңашылдығы, сөз-образдары, сөйлеу тіліндегі өзгерістер мен стильдік амал-тәсілдері алынды.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Зерттеу нәтижелері қазақ әдебиетінің тарихы мен теориясына белгілі бір дәрежеде үлес қосады. Әсіресе, әдебиеттегі көркемдік тәсіл мен көркемдегіш құралдардың сипатталуына, өлең құрылысындағы ерекшеліктердің берілуіне септігін тигізеді. Шәкәрім мұрасының зерттелмей жатқан жақтарын, жарияланбаған шығармаларын толықтыруға жол ашады. Еңбектің нәтижесін Жоғары оқу орындарында жүргізілетін қазақ әдебиеті тарихы бойынша оқылатын дәрістер мен арнаулы курстарда пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижесінде төмендегідей тұжырымдар ұсынылды:
:: Ш.Құдайбердіұлы өз шығармаларында өзі өмір сүрген орта мен қоғамның әлеуметтік-мәдени өмірін молынан қамти отырып, сол қоғам келбетін суреттеуде сөздік-образдарды жасауда көріктеуіш құралдарды кеңінен пайдаланды;
:: Ш.Құдайбердіұлы шығармашылығының сан қырлылығы - оның суретшілдік, сөздерді көркемдеп, тапқырлықпен қолданылуынан көрінеді. Ақынның жаңа өмірге көзқарасы мен түсінігі өлеңдеріндегі сөз-образдары, стиль ерекшелігі, сөйлеу мәнері, әр түрлі сөйлесу үлгісінде (диалог) құрылған өлеңдерінде берілген;
:: Ш.Құдайбердіұлы өзі пайымдаған тарих тағылымын, өмірдің түрлі құбылыстары мен тылсым сырларын келер ұрпаққа қазақы қалып, ұлттық рух арқылы жеткізуге саналы түрде барған;
:: ежелгі дәстүрлі ақындық шеберліктің ақын поэзиясында көрінуі ауыз әдебиет үлгілерінің жаңарып, жаңғыруы негізге алынды;
:: өлең өрнегіндегі көркемдегіш құралдардың, бейнелі сөздердің қызметі, алатын орны көрсетілді. Метафора, теңеу, эпитет, метонимия, кейіптеу секілді тілдік, образдық, бейнелі сөздерді қолданудағы амал-тәсілдері көрсетілді;
:: көркемдік тәсілдерді диалог арқылы қолдана отырып, өлең өрнегіндегі көркемдегіш құралдардың қолданылу аясында адамның психологиялық сезім иірімдеріне тереңнен толғағандығын көруге болады;
:: ақын табиғатты адам өмірімен байланыстыра отырып табиғи суреттерді жандандыруда көркем сөз қолданыстарын шебер пайдаланған;
:: Шәкәрім Құдайбердіұлы поэзиясының стилі, көркемдік құрылымы, сөз мәнері, тілі, өлең тармақтарындағы ұйқас пен үйлесім мәнері ақынның өзіндік ерекшелігін көрсетеді.
Өз заманының суретшісі, табиғат, қоғам, адам туралы көп толғаныс тебіреністер, философиялық тұжырымдар жасаған - Шәкәрім Құдайбердіұлының ақындық әлемі түрлі бейнелі образдарға, тілдік көркемдегіш сөздерге толы. Шәкәрім Абайдан кейінгі қазақ ақындарының көпшілігі секілді қазақтың өз әдебиетінің шеңберінде қалып қоймай Шығыс, Батыс, орыс әдебиеті үлгілеріне зер сала отырып, сөз өрнектерін әр түрлі бояумен әрлеп, көркемдеп отырады.
Ақын өлеңдері қисапсыз да қыруар көркемдік-бейнелеушілік құралдарға бай. Гауһардай көзі, бұлбұлдай сөзі, жүзі бар айдай, мінезі майдай, дариядай ақыл мол еді .
Негізгі түбір сөздер зат есімнен сын есімге айналған. Гауһардай, бұлбұлдай, айдай, майдай, дариядай. Келесі шумақтардағы сынап+тай, түлкі+дей, қыран+дай, алмас+тай, сұр жылан+дай, тұрымтай+дай, ұршық+тай сөздері де теңеу жасайтын -дай, -дей, -тай, -тей жұрнақтары арқылы жасалып тұр.
Поэзия сөзінің ерекше құбылыс екендігін, табиғат, қоғам, адам өміріндегі өзгерістің бәрін терең бағалай алатындығын, қыры мен сырын толық сипаттайтынын ғалым Серік Негимов өзінің Өлең өрімі еңбегінде (1980) кеңінен талдаған. Ендеше, Шәкәрім поэзиясының тілі өмір құбылыстарын сан құбылта сырлауға, құйқылжыта жырлауға жетеді. Оны ақынның:
Арыңның болсын өлең айнасындай,
Көрікті көптің ортақ пайдасындай.
Жосылып жатсын артта жортқан жолы,
Арынды асқақ өзеннің арнасындай .
Шәкәрім сынды шебер ақынның қолындағы сөз әдеттегісінен тыс соны мәнге, жаңа қолданыстарға, ішкі иірімдерге, нәзік ишараға, дәмді тұспалға, мағыналық астарға ие болады. Алдыңғы шумақтағы арыңның айнасындай, ортақ пайдасындай, өзеннің арнасындай теңеулері тек бір затты екінші біреуіне теңеу ғана емес, алдыңғы ойдың оралымына орайластырылған терең философиялық толғамдар.
Өлең өрнегіндегі көркемдік қуатқа кемел айқындау пен теңеулер қазақтың қара өлеңінің қай-қайсысында болсын кездесе береді. Сондықтан да халық әдебиетінен теңеулердің барлық түрі табылады. Оның негізінде өскен және бір басқыш жоғары сатысы саналатын тарихи әдебиеттің өкілдерінің қайсысынан болсын теңеудің түр-түрін табасыз. Халық ауыз әдебиетіндегі көркемдегіш құралдарды түрлендіріп, өзінше әрлендіріп қолдануда, бейнелі сөздердің қызметін түсінуде ұстазы Абайдан кем түспейтін Шәкәрімнің өлеңдеріндегі теңеулер де жаңарып, өзгеше түрленіп бейнеленеді.
Надандар төрт аяқты малға ұқсайды,
Қаңғырған тамақ іздеп аңға ұқсайды.
Өз бетімен табатын өнері жоқ,
Талапсыз өлі сүйек жанға ұқсайды .
Төрт аяқты малға ұқсау, тамақ іздеген аңға ұқсау - теңеулер.
Шын суреткердің өзіне деген талғам-талабының әрбір жаңа шығарма тұсында түлеп, өзгеріп басқа қалыпта көрініп отыруы творчество табиғатына етене, искусствоның заңды құбылысы. Дүниені алдымен өз зердесіне тоқып алып, содан кейін барып бұрын қолданбаған тәсіл-амалдарды байқап көру, бір жағынан қызықты, үмітті болып көрінсе, екінші жағынан қауіпті де қатерлі, - дейді академик Рымғали Нұрғали .
Аталмыш пікір Шәкәрім шығармаларының мазмұны мен көркемдік сипатының түрленуін, ақын зердесінің сұңғылалығы мен тереңдігін дөп басады, әрі нақтылап көрсетеді.
Ақын өлеңдеріндегі көркем теңеулердің көптігі кейде бірнешеуінің бір шумақта іркес-тіркес қатар келуі оқырманды жалықтырмайды. Ол теңеулер бірін-бірі жай қайталай бермейді, әрқайсысы көркемдік мақсатқа құрылып, айтысқа түсіп, сөз таластырып отырған ақынның әр қилы қасиетін айқындап, оның бейнесін әр қырынан танытуға себін тигізеді. Шәкәрім теңеулердің көркемдік қызметін, гармониялық үйлесімін шеберлікпен қолданады.
Салыстыру, теңестіру дегеніміз ойлау, сезінудің нәтижесі болғандықтан, оған негізделіп жасалған астарлы мағынасы бар көркем бейне оқушының ой сезімін қозғап күшті әсер етеді... Және сол салыстырудың негізі болған ой неғұрлым өткір, терең болса, көркем сезім неғұрлым нәзік, күшті, әсерлі болса, салыстырмалы бейненің, балама тұспал бейненің оқушының жан-жүйесін тебірентіп, ойын өрістетіп, сезімін оятып, тұтандырып, ұшқындатып тұратын қуаты да соншалық зор болады, - дейді академик Зәки Ахметов . Жастық туралы өлеңіндегі:
Айласы жолдас қасқа алып,
Аң көрген лашын бастанып.
Немесе:
Қуарып мұртың,
Суалып ұртың,
Түздегі қу бас жақтанып, деген
өлең шумақтарындағы лашын бастанып, қу бас жақтанып тіркестеріндегі (етістікті тіркес) бастанып, жақтанып сөздері бас секілді, жақ секілді болып деген мағынада қолданылып тұр. Орыс тіліндегі теңеулер как, так, точно, будто, подобно, что сөздері арқылы жасалатыны тәрізді қазақта да кейбір теңеулер секілді, сияқты деген сөздер арқылы жасалады дейді академик Қажым Жұмалиев [5, 204-б]. Ақынның көркем сөз қолданысындағы теңеу сөздер ежелден ауыз әдебиетінде, тарихи әдебиетте кеңінен қолданылып келе жатқан көркемдік амал-тәсілдердің бірі.
Шәкәрімнің сөздік қорында жаңа теңеулер мен жаңа сөздік қолданыстар табиғилығымен жарасым табады.
Қызтеке еді қыз болған,
Бейне алдамшы сопылар.
Бейне сөзі арқылы жасалған теңеу.
Теңеу шығармадағы (өлеңдегі) сөзге айырықша өң береді, үстеме мағына қосады. Сол арқылы әдеби шығарманың мазмұнын тереңдетіп, ажарландырып, суретті көрінісін түрлендіреді. Теңеу арқылы заттың бірнеше белгілерін, ерекшеліктерін нақтылап жатпай-ақ басқа затпен салыстыра суреттесе болғаны. Ол кезде оқырман түсінігі үсті-үстіне тереңдейді, ойы айқындалады. Эстетикалық әсер береді.
Қасқырша жемтік жеуден тартынбайды, Итше талап өз елін жырып жемес . Қаңғырып Толстойша өлер дейді, Мен болсам Толстойдай арманым жоқ.
Аталған мысалдардағы теңеу - -ша, -ше, -дай жұрнақтары арқылы жасалып тұр. Көрсетілген шумақтардағы өлең жолдарында тек теңеу ғана емес, мағынасы бір-біріне қарама-қарсы сөздер тізбегі де бар. Ары зор, адам ұлы - адамшылық қалмаған ар немесе итше таламау - қасқырша жемтік жеу секілді тіркестер антонимдік қатар тізумен бірге сол заман адамдарының, қоғамның бет-бейнесін ашуға қолданылған ақын ойының айнасы іспетті. Өз заманы мен адамын түзетпек болған, Абайша толғап, Абайша тебіренген ақын сөзі айқын, мақсаты біреу, ол - өз еліне өзегі өртенер адам ұлын қалыптастыру.
Сондықтан да Шәкәрім өлеңдерінде жеке адамның өсу кезеңдерінен бастап, ол өмір сүрген орта, қоғам өмірінің өзгерістері, тарихи, саяси болмысы белгілі бір заңдылықпен суреттеледі. Қандай ақынның болсын поэзиясында өзі ғұмыр кешкен кезеңнің сыр-сипаты, ақыл-ойы мен болмыс-бітімі тұжырым табады - деп қорытады шәкәрімтанушы Б.Әбдіғазиев [6, 34-б].
Ақын өзі көріп жүрген, есітіп білген нәрсенің бәріне де үлкен мән беріп, терең талғаммен қарап, поэзияда өзінің үнін, дәстүрін қалыптастырды. Дәстүр демекші, осы орайда атап кететін бір пікір: әдебиеттанушы С.Мақпыровтың Дәстүр туралы ойын ортаға салғымыз келіп отыр. Өнердегі ұлы тұлғаларға қатысты бір заңдылық бар, - дейді ол - бұл санаттағы суреткерлер өмірі мен олардың шығармаларына деген халық ықыласының жылдар өткен сайын арта түсетіндігі, творчествосының бүгінгі әдеби процеспен, әрқайсымыздың өмір-тіршілігімізбен тығыз байланысып, қабысып жататындығында. Дәстүр жайлы әңгіме шеберлікке әкелсе, шеберліктің түп-төркіні ескі сүрлеуді таптауда емес, жаңашылдықта жатқаны мәлім. Әдеби дәстүр, тағылым өз кезіндегі және кейінгі әдеби процесте жемісті жалғасын таппаса тағы да құнсыз.
Демек, көрген-білгенін ой елегінен өткізіп, түрлі болжам мен баламалардың, өрнекті, нақышты сөздердің суреттілігімен бейнелей білген Шәкәрім Құдайбердіұлының ақындығының қуаттылығы осында болар.
І.2 Ауыстыру тәсілдері атты екінші тараушада метафоралардың көркем сөз тізбегінде, ақын поэзиясындағы сөз құбылту кезіндегі өзіндік көркемдік өрнегі мен қоғамдық өмір мен өскен ортаны бейнелеудегі ықпалы көрінеді.
Метафора - екі нәрсені, құбылысты салыстыру және жанастырып жақындату арқылы астарлы тың мағына беретін бейнелі сөз немесе сөз тіркесі,- дейді академик З.Ахметов .Салыстыру мен құбылту, қиыннан қиыстырып жанастыру арқылы пайда болатын сөз өрнегі Шәкәрім өлеңдерінде мейлінше көркемдік сипат алады.
Шәкәрімде дүние қу, ағын су, шөп болу, ағу, сандалу секілді тіркестер астарлы мағынада берілген. Бұлардың алуан түрлі семантикалық реңктері бар.
Метафоралық тіркестер бейнелеп суреттеуге шеберлікті аңғартады. Айтайын деген ойдың әсемдігі ғана емес, әсерлігі үшін де құбылту тәсілі керек. Құбылту - сөздердің тура мағынасында емес, бұрма мағынасында қолдану, шындықты бейнелеп, кейде тіпті перделеп таныту, ойды өзгертіп, кейде тіпті ойды өңін айналдырып айту - дейді академик З.Қабдолов өзінің Сөз өнері еңбегінде . Мен бір - тілсіз көлікпін, текпілеме, өлікпін мұндағы көлікпін, өлікпін метафоралары жіктік жалғауының І жақ формасында жасалған. Ақынның бұл жердегі айтайын деген ойы, адамдардан шеттеу, жалғыздық, қоғамнан аулақтау. Тілсіз көлікпін, өлікпін метафораларының адамның ішкі психологиялық дағдарыстарын көрсетуде ықпалы зор. Басында жас бала едің сен, Періштедей таза едің сен . Еді, едім, едің көмекші етістіктер арқылы жасалып тұрған метафоралар.
Жан өзің, берген сыйың , анау - шыным, мынау - сырым , қағазым - жолдасым, қаламым - сырласым тәуелдік жалғаулары арқылы жасалып тұр. Бұлар бір-біріне баланып тұрған екі сөзге, сөйлемге біткен түс беріп, олардың метафоралық мәнін толықтыруда ерекше орын алады және ауыз әдебиетінде болсын, жазба әдебиетінде болсын бұл метафоралардың көп кездесетін түрі.
Метафоралардың ендігі бір ешбір жалғаусыз, жұрнақсыз бір нәрсені екінші бір нәрсеге балау арқылы жасалатын түрі Шәкәрімде көптеп кездеседі.
Сөзі - адам, өзі - құс , ішің - у, сыртыңды майла, сөзі - жан, әні - тән , жаны - сөз, тәні - ақша , тілім - бұлбұл, сөзім - бұлақ, жүзі - сиқыр, шашы - тұзақ . Аталған құбылту, сөз ауыстырулар Шәкәрімнің идеялық мақсатын айқындап, суреткерлік шеберлігін арттыра түседі. Жарымды жаным сүйді, сүйе алмай тәнім күйді деп аталатын өлеңіндегі жар суретін эстетикалық талғаммен, суретті сипаттаулармен бейнелей отырып, сөз өлшемі мен ұйқасын сұрыптап, нақты да нақышты ете түседі. Абай айтқан:
Жүрегім менің қырық жамау,
Қиянатшыл дүниеден,- деп
келетін жүректі кейіптеу бейне - метафора арқылы сипаттайтын тұсы Шәкәрімде:
Жүрегім дертті сау емес,
Сол себепті сөзім - у,-
деп, халық мұңын мұңдаған екі ақынның өкініш-арманын, ғұмырының азабын, күйзелісті шақтарын дөп басады. Заманы бір заңғарлардың шеккен зардабын суреттеу тәсілдеріне ұқсас болуы заңды құбылыс.
Заманның түзелуін тілеген, қоғамды өзгерту арманы жүзеге аспаған Абай мен Шәкәрім үміттері үзілген шақтарында ішкі шер, сезім күйлерін айтқанда Абай: жапырағы қуарған ескі үмітпен жүріппін деп, қоғамның түрлі құбылыстарына мән бермей, адамдарға сене беріппін десе, Шәкәрім: үміттің үйін құлатты деп, біреулердің осылай үмітін үздіргенін, түңілдіргенін меңзейді. Біреуінің жапырағы қуарып, біреуінің үйінің құлауы бәрі де әсерлі сөз, бейнелі көріктеулер.
Міндеу мен күндеу өлеңіндегі алдыңғылар мен артқылар (кейінгілер), пәленшенің сөзі, әркім, жақсының сөзі, ақылды көп жан өткен, солардың бар сөзі деген ұғымдар жинақы қасиет, типтік образдар тудырады.
Алдыңғының соқпағын артқы түзер,
Ғылым деген нәрсе емес күдер үзер.
Мінін алып, міндіге мінсіз қосып,
Бұрынғыны жаңартып жастар түзер,- деген шумақтан көрінеді.
Мұндағы соқпақ жол - жұртшылықтың, халықтың ғасырлық жолы. Ауыспалы мағынада қолданылып, тарихтың, алдыңғы ата-бабалардың соқпағын білдіретін метафора. Ақын осы метафоралық (алдыңғының соқпағы) тіркес арқылы тұтасқан көркем сурет жасайды. Осы өлеңдегі жаралы жүрек, қираған сүйек тіркестері ақынның жүрек дертін, зар-мұңын айқындайды.
Жанған жүрек, жайнаған жүрек , ақ жүрек , дертті жүрек секілді тіркестер бар. Ақын жүрегі метафора арқылы сипатталған шаршаған, дерттенген, айла, алдағыштарға сенген, алданған жүрек, өткен өмір - өкініш, ой - жаралы, дерті қалың делбемін тесік өкпе .
Бұл жерде делбе сөзі - тентек, жынды деген мағынада қолданылған (негізінде жұқпалы мал ауруы - делбе деп аталады) . Осы кезге дейін жаралы жүрек туралы айтып келсек те, ой жаралы болуы алғаш айтқан Шәкәрім ойы бастапқы мағынасынан терең, мүлде тың мазмұнға ие болып тұрғандығын көреміз.
Шәкәрімдегі метафоралық құрылымның бір үлгісі: тән - терезе, ой қожасы, тән - терезе, жан иесі, жан - қожа, тән - жанның құлы, ғылымның атасы - таза ақыл, сөз - құдайдан шыққан бу секілді құбылтулар суреттеліп отырған тән мен жанның мағынасын үстеу, мазмұнын тереңдету, әсерін күшейту үшін қолданылған. Енді бірде:
Сырты - сау, іші - науқас елдің дені,
Алдап айтқан ақын көп, тіл шешені,- деген
тармақтардағы құбылту тәсілдері де осы әсірелеу, сөз қисынын табу, қоғамдық дертті бейнелеу үшін алынған. Сыртқа біртұтас көрінгенмен өз-өзімен алысқан, ішкі саясаттың құлы, бірін-бірі жұлып жеген би-болыстар бейнесі осы сау және науқас сөзінің аясына сыйып кеткендей. Ақынның өзі өмір сүрген ортаға деген көзқарасы мен наразылығы сау және науқас сөзінің астарында жатыр. Өз заманынан озып туған ойшыл екендігі, шешен екендігі, қайшылығы көп, шиеленісі мол қоғамда өмір сүргендігінің бірден-бір дәлелі де осы.
Абай: Аузымен орақ орған өңкей қыртың,- десе, Шәкәрім: Алдап айтқан ақын көп, тіл шешені,- дейді.
Құбылмалы сарай бұл . Сарай іші әшекейлі, әсем салтанатты ғимарат деген мағынаны береді . Сол сарай ұғымы Шәкәрімде өмір мағынасына немесе жалған дүние сөзінің орнына қолданылған - метонимия.
Шәкәрім:
Жасыл күмбез ішінде,
Жан-тәнімен кім азат,- десе ,
Абай:
Өлсем орным қара жер сыз болмай ма!- деп өлген соң тәннің тыным алар орнына сипаттама жасайды. Шәкәрімде күмбез - күмбезден жасалған мола мағынасында .
Шәкәрім шығармаларында ерекше түрленіп, өлең айшықтарын көріктендіріп тұратын көркемдегіш құралдардың бірі - мақал-мәтелдер, қанатты сөздер. Халық аз сөзге көп мағына сыйдыра отырып, өзінің өмірінде көргендерін, бастан кешірген кезеңдерін, алған тәжірибелерін мақал арқылы айтып береді, - дейді фольклортанушы Мәлік Ғабдуллин . Сондықтан да халық даналығындағы мақал-мәтелдер негізгі мазмұн, мән жағынан алғанда түпкі мағынасын сақтап, поэзия тілінде түрлі өзгерістерге ұшырайды. Түрлі өзгерістер дегенде айтарымыз: ақынның өлең өрнегіне жымдасып, кірігіп кетуі.
Ақын шығармаларының стилінде сөздің құрамы, фразеологизмдер поэзиялық синтаксистік құрамымен, әуендерімен ерекшеленеді. Шәкәрім шығармаларындағы фразеологиялық тұлғалас тіркестердің бір тобы ықшамдалып алынған. Фразеологиялық тіркестердің ендігі бір қатары толық беріледі. Әсіресе, мақал-мәтелдерге айналған тіркестер. Өйткені бұл сөз орамдарын Көппен көрген ұлы той, Жығылған жан күреске тоймас (алдында айтқанымыздай) мұндай тіркестерді құбылтудың еш қисыны жоқ. Шәкәрім мұндай тұрақты фразеологиялық тіркестердің кей кезде мазмұнын ғана сақтап, өз ойы, өз сөзіне жақындастырып алады. Өзі құрған дарына асылу, байдың малы бір борандық деген ой орамдары ежелгі халық мақалдарының үлгісі. Сөздің сыртқы пішіні түбегейлі өзгерген. Мазмұн ғана қалған. Біреуге ор қазба өзің түсерсің, байлық бір жұттық деген мақал-мәтелдер. Шәкәрімнің сөз қолдануы, өлең өрнегін жасау амал-тәсілінде арагідік кездесіп қалатын диалект сөздер де бар.
Фразеологиялық единицалар тілімізге образды, бейнелі және мәнерлі рең беруде тіліміздің эмоционалды-экспрессивті болуын арттыруда зор мәні бар.
Бетке айту - шындықты көзге айту, тура өзіне айту. Көзге жылпың көріну - бояма бет, жағымсыз адамдар туралы, сыртқа қылпың. Тұрақты сөз тіркестері: қақпан құру, іштен тыну, көзі ашылу, қанжар байлау, белді бекем буу. Ендігі бір фразеологиялық тіркестер алуан түрлі мағына, зат және табиғат құбылысы жайында ұғым береді. Іс-әрекетті бейнелейді. Ондай сөздерді Шәкәрім тұтастай алып қолданады. Көппен көрген ұлы той , Жығылған жан күреске тоймас , Қашқан жаудан құтылар , Молданың ісін қылма , Сынық ине, сыдырым таспа , Арамнан жиған мал дәулет емес , Есің барда елің тап, Қазақтың жаманы болмас, жаманнан аманы болмас , Бүлінгеннен бүлдіргі алма осылайша жалғаса береді.
Ауыз әдебиеті халықтың тек қана көркем өнері емес, әрі философиясы, әрі ғылымы, әрі тәрбие құралы болады дедік. Ендеше, сол әдебиетті тәрбие құралы етудің тілегі жұртты өмірді тануға, адамды өмірдегі жақсылыққа үйретіп, жамандықтан қашыруға жетектейтін ақыл, нақыл сөздердің ауыз әдебиетінен үлкен орын алуының негізгі себебі болады, - дейді академик Қажым Жұмалиев.
Шәкәрімнің шығармашылық контексінде тілдік фактілер жүйесі, көркем сөз кестесі оның өзіндік қолтаңбасын белгілейді.
Ақында ащы сөзі тірліктің мол азабын, уайым-қайғысын, азапты өмірдің суретін береді де, у сөзімен алмастырылады. Өмірдің уы, көңілдің уы, жүректің уы, сөздің уы, арақтың уы, тамақтың уы, судың уы, жемістің уы, ойдың уы, дәрінің уы болып бірнеше мағынаға ие болады.
Ал, әдеби шығармаларда, ақын тілінде қалай қолданылуын Шәкәрім өлеңдеріндегі түрлі түрлендірулер арқылы көрсетсек: өлеңнің сырты ащы, іші тәтті, тілі ащы деп жігіттер мені сөкпе , ащы сөзім достығым маған нансаң , сөзім ащы тиген соң сізге таман , ащы тілмен мен айттым ел мінезін . Ақын айтайын деп отырған ащы сөзі қатар тұрған сөздермен тіркесіп түрлі мағынаға ие болған. Ащы сөз, ащы тіл, сырты ащы, ащы тию т.б.
Шәкәрім Құдайбердіұлының өмірбаяны
Шәкәрім Құдайбердіұлы 1858 жылы Семей облысының Абай ауданынының Шыңғыстау бөктерінде туған. Әкесінен жеті жасынан жетім қалды десек те, атақты Құнанбай қажының ерке немересі, ақылы мен білімі дария Абайдай ағасы бар бала Шәкәрім материалдық жағынан да, рухани жағынан жоқшылық пен жетімдік көрмейді.
Бойында табиғи таланты, ақындық дарыны бар Шәкәрімнің өмірдегі ұстазы, мектебі, университеті - Абай болды. Ұстазының Ғылым таппай мақтанба, пайда ойлама, ар ойла, талап қыл артық білуге, артық ғылым кітапта, ерінбей оқып көруге - деген өсиетін бойына сіңіріп, санасына тоқып өскен Шәкәрім ғылым-білім жолында бар өмірін сарп етті. Жеті жасынан өлең шығара бастаған дарынды бала жасы он бестен асқанда, ақылы кемелденіп, ой өрісі тереңдеп өсе бастайды, ғылым жолына қарай ойысып, ақындық өнерін де жарыққа шығара бастайды. Түрік, араб, парсы, шағатай және орыс тілдерін жетік меңгерген ақынның бойынан әлем мәдениетінің озық үлгілерінің көбін оқығанын байқауға болады.
Шәкәрімнің өмірі - өлеңінде деп ғалым абайтанушы, шәкәрімтанушы, мұхтартанушы Қайым Мұхамедханұлы айтқандай, Мұтылғанның өмірі деген ғұмырбаяндық дастанына шолу жасасақ, оның бар-өмірін танып білеміз. Ақын: Он жасыма келген соң, домбыра, гармонь білген соң, мылтық атып жүрген соң, аңшы боп түстім азапқа дейді. Жасы он бестен асқанда, ақылы кемелденіп, ой өрісі тереңдеп өсе бастаған Шәкәрім ғылым жолына ойысып, ақындық өнерін де жарыққа шығара бастайды.
Ақындық өнер жолына түскенде он тоғыз жасында жазған өлеңі көбінесе жастарға арналған.
Кел жастар, біз бір түрлі жол табалық,
Арам айда, зорлықсыз мал табалық,
Өтпес өмір, таусылмас мал берелік,
Бір білімді данышпан жан табалық...деп, жастарды Абайдан үлгі-өнеге алып, тәлім алуға шақырады.
Жиырмадан өткенде, азғана ғылым оқыдым, Алғыздым кітап шеттен де, көңілге біраз тоқыдым деген ақынның жиырма жасында жазған өлеңдері көбіне жастық, махаббат өлеңдері болды.
Ол алғашқы жинағы Қазақ айнасындағы (1912) өлеңдері қамтитын тақырыптың бастысы - адам тағдыры, адам өмірінің мәні, адамгершілік тәрізді философиялық ой-таным. Жанға, тәнге, көңілге, өлім мен өмірге байланысты өлеңдер (Өзіме, Өмір, Талап пен ақыл, Адамшылық, Адам немен, т.б.) Шәкәрім поэзиясының желісі. Өлеңдерінде ой-тереңдігі, ақындық танымның кеңдігі көзге айқын шалынады.
Жиырма мен қырықтың арасы: жас өмірдің сарасы, бос өткенін қарашы,-деп налиды. Туған елім надан бұл деп қапалана отырып, өз мінін ашық айтып аяусыз сынайды. Яғни, бұл кезде Шәкәрім Құнанбай әулетінің дәстүрімен болыстыққа сайланады.
Шәкәрім өзінің жазған өмірбаянында ойлаған ойын, сезім-сырын, наным-танымын, істеген ісін, қысқасы, бар шынын - жасырмай да асырмай, қалқысыз көңілмен айқындап, ашық айтады.
Ақын қажылыққа барған сапарында Стамбул кітапханаларында болып, көптеген ғалымдармен жолығады. Сапар мақсатын Мұтылғанның өмірі деген өлеңінде ұзақ айтады:
Он үш күн боп Стамбулда, керек кітап табылғаны-ай!
Парижда да оқыған жан,түрік, шеркеш һәм үндістан...
Сол ойды бес жыл жаздым,арыдым, шаршадым, аздым.
Көп инемен құдық қаздым, сырым, ойым, жайым сондай,-дейді.
Міне, сонау қиын-қыстау тар заманда дүниеге келген, арнаулы білімі жоқ ақынның адам ретінде, азамат ретінде қалыптасқан қабілетіне, табиғат бойына аямай берген талатының тереңдігі мен данышпандығына тәнті боласыз.
Шаһкәрім - философ. Ол тек қазақ халқының ғана емес, барлық туыстас түркі халықтарының, тіпті барлық Шығыс мәдениетінің, одан қалды орыс халқымен барлық Еуропа елдерінің философиялық ой-танымдарын зерлеп, өз халқының ұлттық дәстүріне негіздей отырып, жетілдіріп, философиялық ойымызды, дүниетанымымызды әрі қарай дамыта түскен ойшыл.
Ақын Көп білімім жоқ бойымда, шын мақтан жоқ ойымда, кеш сөзімнің кемдігін,-деп өзінің білімінің аздығына кешірім сұрайды. Дегенмен, ойшылдың өз бетімен ізденіп, қол жеткен білімі аз болмаған. Әдебиет, өнер жағын былай қойғанда, дүние жүзіне аты әйгілі философтардың біразын оқығаны байқалады. Мысалы, ХІХ ғасырдың екінші жартысында бүкіл Еуропаға кеңінен тараған неміс философы Шопенгауэрді оқып, оның пессимистігін сынап, өз ойын айтады:
- Шопенгауэрдің дүние - дозақ, бұл дүниеде тыныш өмір сүруге болмайды дегені дұрыс емес, - дей келе: дүние - дозақ емес, бейіс, бейісті дозақ етіп отырған адам баласының, үcтем таптың зорлығы, өзімшілдік күш қаруы, қасқырлығы. Егер адам баласы бір-біріне зорлық жасамай, барлық адам бір-біріне бір бауырдай болып, өнер-білімімен, таза еңбекпен табиғаттың байлығынан пайдаланып отырса, дүние бейіс болуында сөз жоқ. Мұны сезбей, Шопенгауэр адасқан, - дейді.
Әлемнің інжу-маржандары: Аристотель, Ибн-Сина, Ұлықбек, Кант, Платон, Сократ, Әбунасыр сияқты философтарының еңбектерін оқып, зерттеген Шәкәрімнің философиялық ой-танымына таңданбасқа болмайды.
Шәкәрімнің көп өлеңдерінде адамның көңіл-күйі, ішкі сезім әсерлерін сипаттайтын философиялық тақырыптар елеулі орын алған.
Шәкәрімнің өмірі мен шығармашылығы - өте күрделі құбылыс. Шәкәрім еңбектері - өмір мен қоғамның қыр-сырын сала-сала етіп мазмұндық баяндауда да, сол мазмұнға философиялық, ғылыми мән беруде де, мазмұн мен бірлігін көркемдік тұрғыда өрнектеуде де көп жүйелі, терең мағыналы туындылар. танытатын өлеңдерді де көптеп жазды. Оларда азаматтық сарын басым болып келеді. Қазағым, Қазақ, Тағы сорлы қазақ, Партия адамдары, Бостандық туы жарқырап, Бостандық таңы атты өлеңдерінде ой тереңдігі арқылы замана шындығын ашудағы ізденістері байқалады.
Ғылымның түпкі атасы - Таза ақыл мен ойлану дейді.
Шәкәрім кітаптан жан деген не? Дін деген не? Барша ғалам қалай жаралған? деген сияқты сұрақтарға жауап іздеген.
Адамдардың өмірдегі қарым-қатынасы, ақыл-парасаты, ой тазалығы адамның уайым-қайғыға бой алдырмай, саналы түрде өмір сүруіне бағыт жасайтынын айтады.
Сыр айтайын мен сізге, Әр түрлі жай бар басымда.
Елімнен кеттім елсізге, елуден асқан жасымда, -деген ақын ой қуып елсіздегі Саятқорасына кеткен ақынды сол кездегі солақай саясаттың адамдары оның бұл жалғыздығына күдіктеніп, бандамен байланысы бар, қажының баласы деп ақыры мерт қылады, сөйткен асыл ағамыздың денесі отыз жыл бойы құрқұдықта жаты.
Шəкəрім Құдайбердіұлы -- қазақтың ұлы данышпан ойшылы. Қазақ философиясында ар, ұят, ынсап, қайғы мəселелерін философиялық логикада тұңғыш рет қарастырған ойшыл. Өз философиясында ақыл-ой, ұждан мəселелерін анықтаған. Ұждан дегеніміз -- ынсап, мейірім, əділет. Бұл екі өміргеде керек іс. Жанға азық болатын құндылық. Ақыл-ойдың жиырма сегіз түрін көрсеткен. Соның ішінде сау ақыл деп соған ерекше тоқталған философ. Адамды басқа тірі жандылардан өзгешелендіретін оның ақыл-ойы емес пе, Шəкəрім өз философиясында дүниені танушы, адамды адамдық негізге жетелейтін, ең негізгі қасиеті ретінде ақыл-ойды қарастырған.
Оның дүниетанымы көбіне мораль философиясына жақын. Шəкəрімнің дүниетанымы көбіне мораль философиясы мен ар ілімін қамтиды.
Шəкəрім дүниетанымында тəңір, нұр, күн, табиғат -- қасиетті, киелі ұғымдар.
Еңбекке шыда, ебін тап та,
Сабырдың түбі -- сар алтын.
Өзімшіл болма, көпті ардақта,
Адамның бəрі -- өз халқың
Адам тек қана өз тағдырымның алдында жауаптымын демей, барлық адамзаттың тағдырының алдында жауаптымын деп өмір сүруге шақырады. Адамзатқа ортақ бір-бірін қор қылмауға, адамзатқа ортақ мүддеде өмір сүруге үндейді. Ар бір адам адамзатқа ортақ мүддені қорғауға, адам деген ұлы ұғымды қор етпеуге шақырады. Шəкəрім Құдайбердіұлы ар-ұят мəселесін бірінші орынға қояды. Ар дегеніміз не? Оны қалай түсініп білеміз? Хайуандар əлемінде ар мəселесі жоқ деуге болады, демек, ар адамға ғана қатысты ұғым. Егер адам адамшылығын жоғалтса, оның өлгенімен бірдей. Бар жазадан ар-ұят жазасы ауыр. Біреуді алдап өтірік айтуға болғанмен, адам өз-өзін алдап өз ұжданының алдында орынсыз іске аяқ баса алмайды, ең жаман іс саналы болсаң, сен өз-өзіңді алдай алмайсын. Адам өзіне-өзі сыншы болып дұрыс қадам жасай білуі ғибрат аларлық іске қадам жасай білуі, оң деп білді.
Сабыр, сақтық ой, талап болмаған жан
Анық төмен болмай ма хайуанан.
Ынсап, рахым, ар-ұят табылмаса,
Өлген артық дүниені былғағаннан
1.1.Шәкірім және оның заманы.
Қазақ философиясының көрнекті өкілі Шәкәрім өз ұстазы Абай Құнанбайұлының философиялық көзқарастарын дамытты. Шаһкәрім (Шәкәрім) - Абайдың Құдайберді есімді ағасының 1858 жылы дүниеге келген мұрагері. Бауырының әруағына құрмет ретінде Абай жетім Шәкәрімді өзі тәрбиелеп, ақындығына қолдау көрсетіп, болыстық қызметке тағайындап, ағалық қамқорлығын аямаған. Абайдың кеңесімен Шәкәрім ілім іздеп, шет елге сапар шегіп, европалық философиямен танысып, өзіндік ой түйеді. Қазан төңкерісін қуана қолдаған ойшыл көп өтпей Кеңестік саясаттан көңілі қалып, шығармашылық жалғыздыққа бет бұрады. Жергілікті белсенділерге жақпаған оның ұлдары мен немерелері большевиктік түрмелерде көз жұмады, өзі де 73 жасында Кеңестік қоғамдағы асыра сілтеудің құрбаны болады. Шәкәрім шығармашылығы 1988 жылғы Репрессия құрбандары туралы заңнан кейін ақталды. Шәкәрім Құдайбердіұлы өз дәуірінің рухына сай терең де соны, гуманистік сипаттағы философиялық жүйе жасады.XIX ғасыр аяғы мен XX ғасыр басындағы Қазақстандағы тарихиәлеуметтік, саяси оқиғалар жалпы алғанда экономикалық ілгерілеуге, елдің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz