Көркем шығармадағы түс көру ұғымы
ҚAЗAҚCТAН PECПУБЛИКACЫ БІЛІМ ЖӘНE ҒЫЛЫМ МИНИCТPЛІГІ
AБЫЛAЙ ХAН AТЫНДAҒЫ ҚAЗAҚ ХAЛЫҚAPAЛЫҚ ҚAТЫНACТAP ЖӘНE ӘЛEМ ТІЛДEPІ УНИВEPCИТEТІ
Шығыcтaну фaкультeті
5B021016 - шeтeл филологияcы: қытай-ағылшын тілдері
мaмaндығы
Жобaлық жұмыc:
Қазіргі Қытай прозасындағы түс және айна сарыны
(Цан Сюе шығармалары негізінде)
Оpындaғaн:412-топ студенті Мұхтар Алтынай
Ғылыми жeтeкшіcі: ф.ғ.к., пpоф. Қaйpaт Ғaбитхaнұлы
Қоpғaуғa жібepілді
Кaфeдpa мeңгepушіcі
Бүpкітбaй Г.Ж.
Aлмaты, 2022
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Көркем шығармадағы түс көру ұғымы
1. Түс көрудің прозадағы көркемдік қызметі
1.1. Оралхан Бөкей шығармаларындағы түс көру құбылысы ... ... ... ...
1.2. Әбіш Кекілбаев туындыларындағы түстің көркемдік құрал ретіндегі
көрінісі
КІPІCПE
Жұмыcтың жaлпы cипaттaмacы. Қытайдағы қазіргі заманғы әдебиеті динамикалық және күрделі, бұл оқырманды 1978-1982 жылдары өз шығармаларын жариялаған әр түрлі авторлардың әңгімелерімен таныстырады. Дәл осы кезде жиырма жылдық үнсіздіктен кейін әдебиетке қайта оралған жазушылармен бірге дарынды прозашылардың тұтас галактикасы пайда болды, олардың шығармашылығы реалистік қытай прозасының жаңғыруы мен дамуына жаңа үлес қосты. Бұл шығармашылық бағыттағы жазушылар шындықты жаңғыртудың қатаң дәлдігіне ұмтылады. Олар өздерінің қиялдарының фактілерге әсер етуіне және эмоцияларының сөздік риторикаға айналуына жол бермейді. Олардың шығармалары өмірдегі оқиғаларға иллюстрация емес, тәжірибенің нағыз шежіресі.
Зepттeудің өзeктілігі. Оқырманға ұсынылған қытай прозасы - бұл біздің замандастарымыздың Қытайдағы әңгімелері, бұл біздің заманымызға қатысты проза, бірақ ол қазіргі өмірде барлығына қатысты болып қала береді; бұл проза, өмір құбылыстарын түсінудің жаңа деңгейіне көтеріліп, жалпы адамзаттық құндылықтарға төзімді. Осындай прозамен, оқиғаларды субъективті-лирикалық немесе лирикалық-публицистикалық қамту жанрындағы дәстүрлі баяндау жанрымен, сондай-ақ композицияның толық бос екендігін көрсететін прозамен танысасыз: уақыт ішінде батырлардың еркін қозғалысы , прозада ассоциативті ауытқулармен және авторлар мен олардың кейіпкерлерінің бүгінгі күннің негізгі мәселелеріне негізделген жауаптарымен таныстыратын боламыз.
Зepттeу ныcaны: Қытай прозасындағы түс және айна сарыны
Зepттeудің мaқcaты мен міндеттері:
1) "Арман" ұғымының мағынасын және түс көру мәтіндерінің көркемдік ерекшеліктерін анықтау; ақындар шығармашылығындағы әдеби армандардың семантикасы мен құрылымын талдау;
2)Қытай прозасында айна сарыны мен түс көру туралы жазылған шығармаларды зерттеу.
3)Жазушылар поэтикасындағы ұйқы мотивінің функциялары мен орнын анықтау;
4)Шығармалардағы түс көрудің кейіпкерлерге қандай ішкі сезім тудыратынын көрсету
Зepттeу әдіc-тәcілдepі.
Жұмыcтa зepттeудің лингвиcтикaлық әдіc-тәcілдepінің біpнeшe түpі пaйдaлaнылды. Aтaп aйтcaқ, cипaттaмa жacaу, caлғacтыpу, aудapу, талдау, жіктeу әдіcтep қолдaнылды.
Зepттeудің тeоpиялық мәні.
Жобa жұмыcының тeоpиялық мәні - жобa жұмыcының нәтижecінде түс көру, айна сарынын енгізу арқылы кейіпкердің өткенін, нақты осы шақта өтіп жатқан өмірінің маңызды жақтарын білуімізге болады.
Жоба жұмысының практикалық мәіні - қазіргі қытай заман әдебиет шығармалары негізінде айна сарыны мен түс көру мотивін анықтап, талдау жүргізу.
Жобaның ғылыми жaңaлығы. Зepттeу ныcaны бойыншa мынaдaй мәceлeлep aлғaш peт шeшімін тaпты:
Цан Сюе шығармаларындағы символикалық мағынадағы образдарына сипаттама жүргізілді;
Қазақ тілінде жазылған ұқсас көркем шығармадағы түс көру ұғымына талдау жасау;
Жобa жұмыcының мaтepиaлдapы мeн дepeккөздepі.
А.Ә. Кенжебаева Әйелдер прозасының поэтикасы атты қытай және қазақ әдебиеттерінің негізінде жазылған кітабы, Сабаева Гүлбаршын - Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың ІІ курс магистранты жазған Көркем шығармадағы түс көру ұғымы еңбегі, Айнаның алдындағы адам жағдайы М.М.Бахтиннің шығармасы және де қытай тіліндeгі интepнeт caйттapы мен дepeккөздepдeн aлынды. Зерттеуге қазақ жазушыларының поэтикалық шығармалары, сондай-ақ шетел әдебиетінің кейбір көркем туындылары салыстыру, жалпылау және қорытынды жасауға пайдаланылды.
Жобa жұмыcының құpылымы. Жобa жұмыcы кіpіcпeдeн, үш тapaудaн жәнe қоpытындыдaн тұpaды. Жұмыcтың cоңындa пaйдaлaнылғaн әдeбиeттep тізімі және продукт ұсынылады.
Кейіпкердің жан-дүниесіне үңілу оны әр қырынан танытатын көркемдік құралдарды пайдалану жазушы шеберлігіне талантына байланысты. Осы заманғы әдебиеттің даму жағдайымен сәйкес уақыт қойып отырған міндеттің бірі адам жанының диалектикасын ашу (Н.Г.Чернышевский), кейіпкердің рухани өміріне үңілу, жан сарайына психологиялық талдау жасау, адамның ішкі дүниесінің құпиясын ашу. Түс көру - ежелгі дәуірден бері бүкіл әлем бойынша мифтерде, эпостарда, діни шығармаларда, тарихи шежірелерде, көркем әдебиет пен поэзияда кездесетін жалпы сюжет, әдеби әдіс. Әдеби әдіс ретінде түс көру "бүкіл шығарманың және оның құрамдас бөліктерінің формальды құрылысы мен көркемдік құрамының, актерлердің идеологиялық және психологиялық сипаттамаларының және сайып келгенде, автордың көзқарастарын ұсынудың көптеген мақсаттарына қызмет етеді" Соңғы онжылдықтарда әдебиеттануда мотив талдауға деген қызығушылық артты, өйткені мәтіннің ең кішкентай семантикалық элементі ретінде жеке мотивтің мысалында белгілі бір мәтіннің ғана емес, сонымен бірге бір автордың немесе белгілі бір кезеңнің бүкіл жұмысының ерекшеліктерін анықтауға болады. Әр дәуірде ең маңызды болып табылатын, ең үлкен семантикалық жүктемені көтеретін мотивтерді талдау ерекше қызығушылық тудырады. Ұйқының мотиві-бүкіл әлем әдебиетіндегі ең кең таралған әдеби талдау, бірақ әсіресе оның даму кезеңдерінде мистицизмге деген қызығушылықтың жоғарылауымен, ең алдымен ойлаудың романтикалық түріне тән жердегі шындықтан тыс идеалға ұмтылумен сипатталады.
Өнер - ұлттық сананың тікелей көрінісі десек, түс көру - бүкіл адамзаттық сананың көрінісі санадағы сезімдік процесстің өмірдегі, жеке адам санасындағы сәулесі, нақты қорытындысы.
Адамзатпен бірге туып, бірге қалыптасқан ойлау процессінде, іс-әрекеттерде ерікті және еріксіз түрде жүзеге асырып жататын психологиялық, биологиялық, табиғи құбылыстың құпиясын, ғажайып сырларын ұғынуға, сезініп білуге деген талпыныс еш толастаған емес. Негізгі адамның түс көруі туралы алғашқы ұғым-түсініктер ежелгі діни наным-сенім негізінде қалыптасқан. Өйткені ешқандай информация хат-хабар жоқ кездерде түс солардың қызметін атқарғаны аян. Түс көрудің алдыңғы орынға шығуы, соған елдердің имандай сенуі, сол арқылы келешекті де сәуегнейлікпен сезінуі, болашақты болжауы, келер қауіптен қорғануы т.б. соның бірден-бір дәлел болса керек. Оның сан алуан көркемдік көріністері біздің төл әдебиетімізде, әсіресе көне эпостарда кестелі бейнеленген және оны ақын-жыраулар өз ойларын айшықтау үшін қолданған. Әсіресе түс жорудың символикасы, этнографилық маңызы, өзіндік қалыптасқан дәстүр тағлымы, сән-салтанатының өзі қойнауы құпия сырға толы ғажап дүние.
Түс көру мотиві шығармаларда жекелеген адам ойына келе бермейтін, қиялына сыймайтын түсініксіз, таңғажайып, сенімсіздеу оқиғаның орын алып, сөз өнерінде өзіндік өрнекпен өріс алуына шексіз мүмкіндік береді. Түс көру тәсілінің көркемдік еркіндігі мен мүмкіндігі, ойны ойнатып берудегі, қиялды қанаттандырудағы, күрделі психологиялық жағдайды талдаудағы ешбір көркемдік тәсілге теңеспес, түрлік формалардың көркемдік қызметі шексіз.
Әдеби түс көруде кейіпкердің ішкі жан әлемін психологиялықтұрғыдан нанымды бейнелеу басым түсіп жатады. Ол түстің спецификасын, табиғатқа тән құбылыс екенін естен шығармау керек. Ұйқы күйінде біз "шындық санатын" жоғалтамыз; сана арманның құшағында және өз қиялының құрылымдары арасында өмір сүруден басқа мүмкіндігі жоқ. Ұйқының мазмұны ең алдымен визуалды. Түсінде тіпті сыртқы ынталандыру-дыбыстар, бөлмедегі температураның өзгеруі секілді-арман әлемінде бар нәрсе ретінде қабылданады. Шынайы әлеммен байланыстың жоғалуы ұйқының күйі мен ояту күйінің арасындағы айырмашылықты көрсететін екі маңызды нәтижеге ие. Біріншіден, ояту кезінде әлсіз немесе тез кететін көрнекі бейнелер түсінде тұтас көріністерге немесе суреттерге айналады. Ояну кезеңінен айырмашылығы, әртүрлі оқиғалар біздің назарымыз үшін бір-бірімен таласқан кезде, түсінде оларға назар аударуға ештеңе кедергі болмайды.Екіншіден,түс көру - психиканың сезімді сюжеттік құрылымды құрайтын образдарға шоғырландыру қабілетінің таза мысалы.
Түс көру ұғымын зерттеген З.Фрейдтің түсінігінше, түс көру ұғымы сана әрекетімен болатын құбылыс. Түсті талдау арқылы оның сезімге толы, мазмұнға бай ой барысын алмастырушы болып табылатындығы анықталды. Осы ойлардың негізінде түстің түзілу процесі жайлы әзірге айта алмаймын. Бірақ, түс көруді ұйқы кезінде мидың жеке жасушалар тобының оқшау іс-әрекеті нәтижесінде құралатын, психикалық жағынан мәнсіз, тек ағзалық құбылыс ретінде қарастыру дұрыс емес екендігін түсіндімдейді. Фрейдтің айтуы, талдауы бойынша, түс көргендегі адамның түсіндегі іс-әрекеттер алдын-ала ойланған, армандаған, жоспарлаған іс-әрекеттердің жиынтығы екенін өз еңбегінде дәлелдеп көрсетіп берді. Біз көркем шығарманы талдағанда да, түс ұғымының кейіпкер санасында болып кеткен армандаған көріністері екендігін аңғаруымызға болады. Мұның көркем шығармадағы іс-әрекеттерге де соқпай өтпеуі мүмкін емес екенін аңғарамыз.
Біріккен түстегі жағдайды бейнелеуде бәрінен бұрын оның астарындағы жасырын ойлар, әрине жарамды болуы керек, яғни, барлық құрамдас бөлімдердің бір немесе бірнеше жалпы элементтері айқын көрінуі қажет. Түс құдды бір Фрэнсис Гальтонның жинаған отбасылық фотосуреттері тәрізді. Түсте әртүрлі құрамдас бөлімдер біріктіріледі. Сондықтан түсте ортақ элементтер ғана көрінсе, ал қарама-қарсы бөлшектер бір-бірін жояды деп қарастыруға болады. Мұндай процесс түстің сан алуан элементтерінің ретсіз шатасуымен түсіндіріледі. Осыған орай, түсті жорыған кезде, келесі ережені ұстанған жөн: егер де талдау кезінде қандай да бір жұмбақты немесе-немесе арқылы шешу мүмкін болса, ал жоруда бұл баламаны және арқылы қарастырып, түспен жұмыс негізінде алынған ойлардың тәуелсіз қатары үшін әрбір мүшені бастапқы пункт етіп алмастыру керек
Түс - адам жанының, адам өмірінің, тағдырының жұмбақ сырлары сақталған жан сарайының құпия көріністері сияқты. Атақты психолог ғалым З.Фрейд Түс көру - мидың аса маңызды, ерекше тілі - деп тегін айтпаса керек.
Көркем әдебиеттегі түс көру және айна сарындары алуан түрлі қызмет атқарады. Түспен айна-көркем шығармада шартты нәрселер. Сон - это семиотическое зеркало, и кажый видит в нем отражение своего языка, сон - знак в чистом виде, так как человек знает, что есть сон, видение, знает что оно имеет значение, но не знает - какое. Это значение нужно расшифровать. Он говорит с человеком на языке, понимание которого принципиально требует присутствия переводчика. Сну необходим истолкователь - будет ли это современный психолог или языческий жрец, - деп жазады Ю.Лотман өзінің Культура и взрыв атты еңбегінде. Осылайша, түс ең алғашқы рет мәтін ретінде интерпретацияға ұшырайды. Сондықтан түстің мәтінде берілу промблемасын мәтін ішіндегі мәтін-деп анықтама береді. Ал Қ.Әбдезұлы: Көркем әдебиеттегі түс көру тәсілінің ең басты көркемдік қызметі-психологиялық нақтылықты дәл бейнелейді,-дейді.
Жалпы көркем шығармады түс көру тәсілін,айна сарынын қолдану-көркем идеяны ашуда белгілі бір қызмет атқарып тұрғанын байқауға болады. Г.Пірәлиева түс сарыны туралы: Фольклордағы түс көру бір тегіс,бір бағытта,яғни хабар алдын-ала болжаудың міндетін атқарса,прозадағы түс көру тәсілі-образ бен ой айшықтауда,кейіпкердің характерін психологиялық өмірдің заңдылығына сәйкес сомдауда,ұйқы мен ояну мезеті арасындағы жан қозғалыстарын байланыстыра бейнелеуде, түстен кейінгі адам санасы мен іс-әрекеттеріндегі психологиялық түзілістерді тереңдей талдауда таптырмас құрал бола алады,-дейді.
Халық танымында да түс және оны жору құбылыстары күнделікті күйбең тіршілікпен қатар жүретін процесс. Түсті қазақ халқының киелі санап, қадір тұтқаны соншалық, түсті діндар, сәуегей, түс жорушыларға, тіптен болмаса үлкен жасы ұлғайған дана қарияларға жорытып, түс садақасын беруі әуел бастан келе жатқан салт-дәстүрдің бір көрінісі. Халықтық философияда түстің алар орны ерекше. Бұл барлық ұлттарда кедесетін дәстүр. Ал осы адамға әлі жұмбағы беймәлім құбылыстың ғалымдар арасында даудамай туғызып келе жатқаны былай тұрсын, қарапайым халықтың Түс түлкінің ... деп қарайтындары тағы бар. Бұл тәсіл - әлі де үлкен зерттеулерді қажет ететін тәсіл. Біз бұған түс және оның зерттелуіне қатысты материалдар жинауда, автор шығармаларында анализ жасауда көз жеткіздік.
Ресейлік ғалым В.В.Коженов К вопросу о стилевых традициях - деген мақаласында адам - әлемді, ғалам - әдемді тану түс көру табиғатын танумен тең, өмірдің өзі түс екенін айтады.
Ю. Лотман:" арман -- бұл семиотикалық айна, және әркім оны өз тілінің көрінісі ретінде көреді"деген.
Әдеби шығармадағы арман-бұл мәтіннің ерекше фрагменті, ол келесі ерекшеліктерге ие: максималды тығыз, схемалық, символизмнің көптігі (нәтижесінде мәтіннің кішкене бөлігінде негізгі семантикалық жіптер мен мотивтердің шоғырлануы), бүкіл шығармаға стильдік сәйкессіздік. Ұйқы-бұл ашықтықтың қауіпсіз себебі. Эмоционалды көрме арман туралы әңгімеде рұқсат етілген шектердің, сондай-ақ оларды бұзғаны үшін санкциялардың практикалық болмауымен байланысты.
Композициялық элемент ретінде ұйқы функциялары:
- суреттелген оқиғаларға түсініктеме беру және бағалау.
- кейіпкердің психологиялық сипаттамасы
- шығарманың идеялық мазмұнын түсіну.
- жанның хабары
- "пайғамбарлық дауысы" - Құдаймен қарым-қатынас
Ортағасырлық поэзияда арман жақтау құрылымының ең көп таралған түрлерінің бірі болып табылады (мысалы, әйгілі "Раушан туралы Роман", Фруассардың "Махаббат қазынасы" трактаты, Эсташ Дешанның "Махаббат лэ", Рауль де уданның "жер асты әлемі туралы арман"өлеңдері). Кейде ол прозада да кездеседі (Ален Чартьердің" төрт дауысты инвективті", 1422).
Түс қазақ әдебиет тарихын жаңа заманмен үндестіріп, жаңаша қалыптасуын негіздейді.
Мәселен, Д.Мамырбаева оның Бойжеткен қыздың екі арманы атты шығармасында әжесі балауса қызға: Бұл айна ақсүйектер мен ханшалар ғана қолына ұстай алатын қат дүние болған кезінде,-деп айна әдемілікті одан сайын сұландырып,соғыстың тоқтауына себепкер болғаны туралы түсіндіріп өтеді. Бұл мысалдардан қазіргі қытай және қазақ прозасының мистикалық сарынында жетекші рөл атқараып, жиі қолданылып жүрген айна сарының жетекші рөл атқарып, жиі қолданысын байқау қиын емес. Мифологиялық таным бойынша айна екі әлем арасындағы шекара ретінде, өлімнің ажырамас бөлігі ретінде қарастырылған. Мұнда айна адамның өзіне, өзінің ішкі жан сарайына терең үңілуінің нәзік құралы ретінде алынады. Кейіпкер өзін көріп, былай мойындауға мәжбүр Ұсқыны кеткен мына әйелден өз басым аулағырақ жүрер едім. Әңгіменің өң бойында кейіпкер айнаға бірнеше мәрте қарайды. М. Омарова да айнаны кейіпкержан дүниесін толықтырып,тұратын көркемдік деталь ретінде қолданады. Айна - жазушы арулардың шығармашылығындағы айшықты прозаның көрінісін беретін атрибут. Қаламгер арулар туындыларындағы айна лейтмотиві - әйелдің айнала қоршаған әлемді, оның алғашқы танымдық қасиеттерін тануын мегзеп тұрғандай.
Айна лейтмотивін өз туындыларында көп қолданған тағы бір жазушы - Цан Сюе. Цан Сюенің Өгіз әңгімесінде де мистикалық қуат басым. Елес, қиял, арман шегіне жеткізіле әсіреленеді. Көркем туынында айна мифологемі арқылы уақыт пен кеңістік ықшамдалып, жинақталады. Бұл туынды арқылы нәзік жанды әйел санасының дағдарысы бейнеленеді. Шығармадан енген сайын экзистенциялық әдебиет еске түседі. Бұл айна сарай - адамның жады. Автор кейіпкері айнамен сұхбаттасады, сан түрлі сұрақтар, сауалдар қояды. Санасын құлазу меңдеген атордың танымында ақыл-ес ақыры салтанат құрады. Әңгімеде тылсым қабаттар сан бояулы. Негізгі кейіпкер есімі беймәлім, себебі ол сіз бен біз. Нәзік жанды өмірдің мағынасы тураы толғанады, өзіндік пайымдаулар жасайды. Цан Сюенің кейіпкерлері әрадйым жалғыз, тек бір сәт қана өзге адамның жан дүниесімен жанасып қалады. Жазушы арулар сондай-ақ шығармаларында қала кеңістігі туралы сөз қозғағанда ағаш бейнесін күшті деталь ретінде алып қарастырады: қазақ әдебиетінде бұл - терек, шие немесе алма ағашы болса, қытай әдебиетінде шабдал, құрма ағашы немес тал ағашы. Тал ағашы әйелдер прозасында терең мұңмен қасірет символы.
Қазақ әдебиетінде түс көру ұғымы зерттелген мәселелердің бірі болып табылады. Түс көруқұбылысы фольклорлық әдебиеттерде, қисса-дастандарда, эпостық және лиро-эпостық дастандарда кездеседі. Бұл дастандарда түс көру құбылысы аян беру ұғымын білдірген еді.
Қазіргі психологизм ұғымын зерттеп жүрген Г.Піралиева осы аспекті жөнінде толық мәлімет беріп кеткен.
Түс көру ұғымы Жүсіп Зылиха дастанында сәуегейлік қызмет атқарады. Зынданда жатқан Жүсіптің бостандық алуына жол береді. Перғауынның түсіндежеті аш сиыр жеті семіз сиырдың жеп жатуы, бұл сол елдің басына төнген ашаршылық болудың белгісі еді. Ал, батырлар жырында да, түс сәуегейлік қызмет атқарғандығы белгілі болып отыр. Біз осы аталған түс ұғымына көп тоқталмай ақ қояйық. Бұл зерттелген мәселелердің бірі болып табылатындықтан, басқа да зерттелмеген аспектілерді қарастырғанымыз жөн болар деп ойлаймын. Сондай ақ, қазақ әдебиетінде кездесетін қисса-дастандарда да түс көру ұғымы сәуегейлік қызмет атқарған. Мәселен, Алпамыс батыр жырында, Алпамыс дүниеге келер сәтінде анасы түс көреді. Түсінде аян беріледі. Бозжігіт дастанында да, Бозжігіттің түсіне сұлу қыздың еніп, өзіне шақыру мотиві кездеседі. Мұнда Бозжігіт сол сұлу қызбен әр жылда кездесіп, көрісіп, мауқын басып тұрады да, ақыры артынан сол қызды іздеп досымен алыс сапарға шығады.
Психологизм зерттеушісі Г.Пірәлиеваның айтуы бойынша, көркем шығарманың негізі - адам баласы. Мақтадай жұмсақ, тастай берік болуы адамның сезімдеріне байланысты болса керек. Ал, қазақ әдебиетінде адам баласының жанына көңіл бөлу ХХ ғ. басында басталды. Бұл жөнінде жоғарыда айтып кеткенбіз. Көркем шығармада адам баласы арқау болғандықтан да біз, адам жанының құпиясына терең үңіліп, жан сарайын аша білуіміз қажет. Түс ұғымы көркем шығармада кейіпкер әлемінің құпиясын аша түседі деп айтсақ қателеспеген болар едік.
Көркем шығармадағы психологиялық аспектілердің бірі болып табылатын - түс көру ұғымының көркем шығармада атқаратын қызметі, мәні мен мақсаты орасан зор роль атқарады десек те болады. Түс аспектісі шығарма кейіпкерінің арманын, тілегін айқын көрсетіп береді. Автор түс көру қызметін осы мағынада қолданады деп айтсақ, қателеспеген болар едік. Түс ұғымы көркем шығармада кейіпкердің армандап жүрген арманын, қалауын, тілегін бұлжытпай көрсетіп береді. Мысал ретінде Ж.Аймауытовтың Қартқожа романынан алайық. Қартқожа дамыл көрмейді. Тағы ойлайды, тағы да жақсы жақсы түстер көреді. Оянса жоқ. Қартқожа ойлайды, түс көреді. Бұл кейіпкер не ойлайды, арманы не? Қартқожа оқуды ойлайды, сауатты болсам екен дейді. Бұл ХХ ғасырдың басындағы ұлт-азаттық көтеріліс тұсындағы оқиға болғандықтан, бұл кезде қоғамда сауатсыздықты жою ісімен ешкімнің шаруасы болмады. Әрине, төңкеріліс революция халықты дүрліктірмей қоймады. Қартқожа тонының қысқалығынан оқымады. Ол қаладан келген жас шәкірттерге қызыға қарады. Қаланы көргісі келді, сауат ашып, орысша сөйлеп, орысшы киініп жүргісі келді. Осыны ол күнде ойлады, армандады. Автор осы арманын толық түрде түс көру аспектісі арқылы жеткізіп отырғандығы белгілі. Мәселен: Түсінде қалаға барған екен дейді. Қала деген кісінің миы жетпейтін шым-шытырық бірдеңе. Ылғи бір заңғар үйлер, аспанмен тілдескен мұнаралар, қара құрттай қайнаған ығыжығы кісілер. Солардың ішінде Қартқожа да жүр. Бұрынғы Қартқожа емес. Сымдай орысша киім, аяқта қу табан, Әбділда тілмаш тәрізденіп шашын қайыра қойыпты. Орысша тілді де біліпті, көшеде өтіп бара жатқан орыстарға қалпағын алып, іздірәсти деп амандасып жүр, танымал кісідей олар да Қартқожаға басын шұлғып барады. Міне, шығармадағы Қартқожаның басты арманы осы болатын. Бірақ, Қартқожа ояна келе мұның бәрі түс екенін біліп, қатты қамығады.
Қазіргі қазақ прозасындағы мистикалық сипатты айқындайдын мотивтің бірі - Айна. Айна - философиялық-эстетикалық феномен. Мифологиялық таным бойынша айна екі әлем арасындағы шекара ретінде, өлімнің ажырамас бөлігі ретінде қарастырылған. М.М.Бахтин айна феноменін басқалардың категориясымен тікелей байналыстыра қарастырады. Айнаның алдындағы адам жағдайы М.М.Бахтиннің тәлімдік-тәрбиелік философиясына айналады. Бахтин философиялық мәселелерді шегінен шығара отырып, айна алдындағы адамның бейнесін бір қатар келесі құрамдас бөліктері - айнаға қарап тұрған адамның өзінің сыртқы бейнесін тануының қарапайым әдісі және басқалар ұстанымы тұрғысынан өзін-өзі тануы арқылы ашады. М.Бахтиннің байқауынша, айна кейіпкердің өзін-өзі тануына ықпалын тигізеді. Бұл жерде кейіпкер автордың көмегінсіз айна арқылы өзінің ішкі әлемін және сыртқы сипатын тануға мүмкіндік алады. Бұл жағдайда М.М.Бахтиннің айнасы тұрмыс құралы ғана емес, сондай-ақ, адамның өзін сыртынан көруі, өзін-өзі тануы мен бағалауы қызметін атқарады. Бахтиннің пікірінше: ...Функцию зеркала выполняет и постоянная мучительная рефлексия героев над своей наружностью, а для Голядкина - его двойник.
Т.Шапайдың Айна сарай әңгімесінде де мистикалық қуат басым. Елес, қиял, аңсар шегіне жеткізіле әсіреленеді. Айна мифологемі арқылы уақыт пен Кеңістік сығымдалып, жинақталады. Бұл туынды арқылы сана дағдарысы. Экзистенциальдық әдебиет еске түседі. Бұл айна сарай - адамның жады. Автордың классикалық проза дәстүрінен үйренгені айқын. Бальзактың Шегірен былғары атты романындағы шал сияқты кейіпкерді айна сарайға ертіп баратын шал да − сайтан. Ес пен жад осылай таңбаланады. Амфитеатр толған, менің бейнем дейді жазушының кейіпкері. Ол адамның мың құбылған мінезін бедерлейді. Зенон, Шопенгауер аттары аталады. Автор кейіпкері сайтанмен дауласады. Бұл − Гетенің Фауст атты туындысын еріксіз еске түсіреді алынған. Автор өз танымын нанымды жеткізу үшін, түрлі айна мотивін ұсынады. Өлі, безбүйрек айна, қара айналар мен аңғал айналар деп кейіпкерін өзін-өзі тануға ұмтылысын бейнелейді. Санасын құлазу меңдеген автордың танымында ақыл-ес ақыры салтанат құрады. Әңгімеде тылсым қабаттар мол. Трактат тәрізденеді. Кейіпкер атсыз, себебі ол сіз бен біз. Автор өмірдің мағынасы туралы толғанады да, мұның ұшығына жетпей, жаны қиналады. Қазақ прозасында мұндай сипаттағы әңгіме некен-саяқ.
Қаламгердің Әулие атты әңгімесінде де автор өзі сүйетін айна мотивін көркемдік тәсіл етеді. Мұнда айна адамның өзіне, өз ішіне үңілуінің символы ретінде алынады. Кейіпкер өзін көріп, былай мойындауға мәжбүр: Кеспірі мына сықпытты кісіден өз басым аулағырақ жүрер едім. Әңгіменің өн бойында кейіпкер айнаға бірнеше мәрте қарайды. А.П.Чеховтың хамелеонындай құбылады. Әңгімеде кітапшылдық сарын белең алған, кейіпкер Абай мен Монтеньді айтады, цитата алады. Тіпті жасырын текстпен Этнографиялық әңгіме де (Ғ.Мүсірепов) тұр. Әріптесі, оқымысты, жаттанды апасы ғалым аталған. Ол өзінің оймақтай қол айнасына қарап, өзін солай тану арқылы дүниені таниды, − деп тұжырымдайды автор. Содан бері мұның девизі - Апекем дұрыс айтады. Этнографиялық әңгімеде Атекем дұрыс айтады деген фраза болатын. Бұл хас надандық пен ой мешеулігін бейнелейтін шығарма.
Әңгіме кейіпкері жұрттың бәріне жағу үшін өмір сүріп байқаса, өзін жоғалтып алады. Айнада бейнесі жоқ. Бұл − қоғамдағы салтанат құрған екіжүзділікті, өтірік пен дақпырт, жалған мақтауды бейнелегені.
1.1. Оралхан Бөкей шығармалаарындағы түс көру құбылысы
"Бәрі де майдан" повесінде түс көру және оны жору оқиғасы бірнеше мәрте кездеседі. Повесте соғыс жылдарындағы қазақ ауылының өмірі Алма кемпірдің әңгімелеуімен, еңбек армиясының өмірі Ақан шалдың аузыменбаяндалады. Түс көру, көбінесе алдағыны болжау, сезіну сипатында көрінеді.
"Құлыным-ай, аман-есен екен ғой. Бәсе, түсімде ақ боз атқа мініп, Бұқтырма тасып жатқанына қарамастан, салып-ұрып өте шығып еді,-деп көзінің жасын шылауышымен сүртті".
Күркіреме бұлағы - ауылдағы ер-азаматтардымайданға аттандырғанда шығарып салғандағы тұс. Ауыл адамдарының бүкіл үміт-тілегі осы Күрткіреме бұлағына ауады. Алыс сапардан қайта оралар азаматтарды күтіп алар жер де осы. "Күркіреме бұлағы азаматтарды майданға аттандырар табалдырық секілді." Бірақ кемпірдің түсіне кіретін ауыл маңындағы асау да арынды өзен - Бұқтырма. Кейіпкердің болашақ өмірінің ишарасы осы өзеннен салып-ұрып өте шығуынан көрінеді. Халық түсінігінде, түсінде ағынды су көрсе, ол тұнық болса жақсыға жорылады. Ал, тұңғиық, не лай болса жақсы емес. Азырақ қам болса керек дер". Повесте бұл көрінген түс былайша жорылады: "Апам түс көріпті. Сен ақ боз атқа мініп, Бұқтырманың ағаш басына шығыптасып жатқанына қарамай өте шығыпсың. Жарығым, есен-аман келеді деп отыр". Тасып жатқан өзен аласапыран оқиғаның, арпалыстың белгісі. Осы өзеннен аман-есен өту - өмір сүрудің нышаны. Мифтік ұғымда Тәңір, теңіз деген сөздердің өзі су деген мағынамен байланысты екенін С.Қасқабасов талдап көрсетеді. Бірі - көктегі, екіншісі - жердегі су. Бірі - өлім әлемі, екіншісі - өлім әлемі. Түсте өзеннің немесе теңіздің суына қарық болу, яғни суға кету - жамандықтың, қасіреттің нышаны. Халық нанымындағы бұл жору да оқиға барысынан көрініс береді. Анасының түсінде тасыған Бұқтырмадан өте шыққан Аққан соғыстан аман-есен оралады.
Ақанның түсі:
"Түнде кезегім бітіп, шаршапкеліп, ұйықтап кеттім. Түсіме алғаш рет Ақтайлақ пен Бағдат кірді. Екеуі де атқа мініп, өткел бермей, шанағынан асып-тасыған Бұқтырмадан өтіп барады. Осы кезде асау толқын айдаһардай ысқырып, екеуін бірдей бүктеп апарып, жалмап жұтып қояды. Жар жағасында қалған мен айғайлап сондарынан жүгіремін, дауыстап шақырамын. Жым-жырт. Бұл түс арқылы еңбек армиясында жүрген Ақан майдандағы ағасы Ақтайлақ пен інісі Бағдаттың оралмайтынын біледі.
"Екеуінен де мәңгілікке айрылғанымды жүрегім сезіп еді.
Бұқтырмадан аман-есен өткен Ақан ауылға оралады, ал сол Бұқтырманың толқыны жұтып қойған Ақтайлақ пен Бағдат майданда қаза болады. О.Бөкеев кейіпкерлерінің түсінде Бұқтырма - өмір мен өлім межесі. Және ол түске тасыған қалпымен енеді.
"Су әлемі - түс жоруда екі түрлі сипатыменкөрінеді. Біріншіс - адам жаратылысының негізі, тіршілік көзі. Ол алғашқы материялық негіздердің бірі, аналық бастау мәңгіліктік және тылсымдылық сипаты да бар.
Екіншісі - қауіптің, қатердіңмекені, көз жасының символы. Түске өзеннің мазасыз қалпы, тасуы кірсе күтпеген қолайсыздық болады.Аласұрған теңіз, дауыл, тасқын болатын жаманшылықты алдын ала сезіну болып табылады. Халықтық ұғымдада түстің осындай символикалық белгісібар. Жазушы кейіпкерлерінің түсіндегі Бұқтырманың тасуы - қауіп-қатер, судан аман өту - өмірдің ұзақ болуы, суға кету - ажал, қаза болып көрінеді.Суға түсу де ауыртпалықты, сәтсіздікті білдіреді. "Ардақ" әңгімесіндегі Ардақ өзінің суға түсіп жүргенін көреді. Көп ұзамай қасіретке ұрынады.
Сонымен, кейіпкерлертағдырын түс көру арқылы болжап білу біз мысалға келтірген түс көру оқиғаларынан айқын байқалатынын көрдік. Өмір мен өлім мәселесі түстегі су әлемі Бұқтырма өзені арқылы бейнеленеді. Ақтайлақ пен Бағдаттың " суға кеткенін" түсінде көретін Ақан жар жағасында қалады. Яғни, су - өлім әлемі, жар жағасы - тіршілік әлемі. Халық "су түбіне кетті", "суға кеткен тал қармайды", "су аяғы құрдым" деген тіркестерді осы мифтік ұғымға негіздеп туғызған. Суда Үббе болады, ол адамдарды өзіне шақырып, ажал қаптырады делінетін мифтен де судың қауіптік белгісі танылады. Мифтік дәуір адамдары болжамға, ішкі интуицияға көп сүйенеді десек, сол дәуірлерден қалыптасқан сенім жазушы кейіпкерлерінің таным-түсінігінен де елес береді.
Ақанның тасыған Бұқтырмадан ақ боз атқа мініп өтуінің де символдық мәні бар. "Егер кісі түсінде ерттеулі атқа мінсе, мұратына жетер". Ақан мінген ат - ақ боз. Ақ түс те, боз түс те халық ұғымында киелі саналған. Ақ түс - жақсылық хабардың нышаны, әрі қасиетті түс. Боз түс туралы көне таным елестерін негізге ала отырып, осы пікірдіт айтуға болады. Ақанның аман оралуы судан аман-есен өтуімен болжанса, ақ боз атқа мінуі осы болжамды нақтылай түсетін белгі.
"Көне дүние көшпенділері үшін су - шейіт патшалығы. Оған кеткендер қайтып оралмайды. Жер тіршілігіне ұқсас құрылғанына қарамастан, бұл - қыршын өмірлерді қылғып жұтып жатқан мүлде басқаша әлем. Көзге көрінбейтін албасты осы әлеммен сабақтас, екі қабат әйелдердің ажалы содан, өкпесін ұрлап алып, суға атып жібереді. Албастыны түріп айдап шығатын тек ақ боз ат қана,- деп жазады З.Серікқалиев.
"... Кеше көзім ілініп кеткен екен, түс көрдім. Қынымда сармойын, мүйіз сап пышақ, астымда аспанға атылған арғымақ, уралап батысқа шауып барады екем деймін... Сенің де күнің жақындап қалды-ау... Шүйіншілі хабарға жорыдым".
Түсте көрінетін қылыш, мылтық, пышақ, т.б. адамның өңінде ұл перзентті болуының белгісі жорамалы. Мұндай халықтық танымға сәйкес жору кейіпкерлерге де белгілі.
Міне, қарап отырғаныңыздай, бұл повестегі түстер шығарма бойында өрілген сюжеттің бағдарын бедерлеп, жобасын белгілеп, алдағы болар оқиғаның хабарын беріп отырады. Автор түсті басты тәсіл ретінде ала отырып, Ұлы Отан соғысы жылдардағы халық өмірін, қан майданның елге тигізген зардабын, сол замандағы елдің мүшкіл халін, әке орнына әке болып, ана орнына ана болған әйелдердің зар илеп, қайғы жұтқан ауыр күндерін, бір уыс жанын орамалына түйіп, қанды шайқасқа аттанған, Отан үшін айқасқан ерлердің ерлігі, етті жүрегін Алма шешей мен Ақан шалдың әңгімелеуі негізінде баяндайды.
Түс көру сюжеті - образды-символдық түрде көбінесе түс көрушінің психологиялық мотивін, инстинкті тілегін, талабын, эмоциясын және сезінуін, бүкіл сана астарындағы алуан түрлі психологиялық комплексті құрайды. Автор кейіпкерлеріне түс көргізе отыра, заман шындығын еш бүкпесіз жеткізеді. М.Ф.Достоевский шығармаларындағы түс көру табиғатын зерттеген әдебиетші - ғалым Ж.И.Степаньянцтың: "түс қандай бір нақты қызмет атқармасын, ол шығарманың негізгі ой-нысанасынан ауытқымайды", - деген сөзі біздің ойды нақтылай түседі. (10,102) Повестегі автордың негізгі идеясы Достоевскийдің мына сөзімен сәйкес келетіндей:"Түстің таңғажайыптылығы сонда өз санаңда неше жылдан бері жауабын күтіп жүрген сауалыңды қайта жаңғыртып, бейне бір сәуегейлілікпен шешіп береді. Және ол Сізге жаңа өте күшті сезім не қуаныш не реніш сыйлайды".(19,494)
О.Бөкей кейіпкерлерінің ішкі жан дүниесін жарқырата ашу үшін түс көру тәсілінің көркемдік қызметін, көп қырлылығын, тақырып пен идеяға, уақыт пен кеңістікке шек қойылмайтын көркемдік еркіндігін жақсы меңгерген жазушы.
Оның шығармаларында түс көрмейтін кейіпкер кемде-кем. Және олардың бәрі де шығаманың сюжеттік-композициялық құрлымын қолынан шығармайтын идеялық-эстетикалық құндылықтың қазығы бола білетін, бүкіл туындының көркемдік дәрежесін биік деңгейге жеткізетін бірден-бір көркемдік тәсіл болып табылады. О.Бөкей туындыларында фантастикалық түстер кездеспейді. Олар кәдімгі кез-келген адамға енетін, шындық өмірден алынған шынайы түстер. Кез-келген түс психологиялық негізде әрқашан реалды көріністермен байланысты және көркем ойлаумен тығыз қатынаста болады.
Достоевский: "Фантастиканың өзі шындыққа жанасымды, сондықтан оған сенуіңізге де болады",- дейді. О.Бөкей шығармасындағы автор мен кейіпкерлер ойы жалғасып, бірегей образдарға айналып кетеді. Кейіпкерлері ойшыл мүлде өзгеше қырменен сезімтал қалпымен ешқандай ұлы істерсіз-ақ өнеге таратып, үлгі көрсетіп жатады. Шыншылдыққа, батылдыққа, мөлдір, тазалыққа, соның бірі қосыла келіп - жан сұлулығына үнсіз шақырып тұратын кейіпкерлер. О.Бөкейдің үлкенді-кішілі шығармаларына тән аңызға бергісіз жұмбақ сыр, қызық сарын, ілесе жүреді. Кейде тіпті адам сенбес оқиғалардың сілемі қабаттаса қиял мен шындық арасындағы жұмбақ халдер бірде оқиға арқауында, бірде күшейткіш көркемдік нақыштар түрінде көрініп қалуы мен келеді. Д.Әшімханов өз естелігінде: "Оралхан адамның өзін-өзі жұмбақтау ұстау қасиетін ерекше бағалайтын" дегендейін жазушы мәңгілікке жұмбақ қалпын, сыры тереңде жатқан жұмбақ өмірді, сол өмірде шешімі жоқ адамның жұмбақ әлемін Мәңгілікке ескерткіш ретінде сол адам жаратылғалы бері шешімі жұмбақ болып келе жатқан Түсті шығармаларына енгізе отыра, айтар ойын жұмбақ күйінде оқырманына ұсынды. Бұл - жазушының әдебиет айдынына өзіндік өрнекпен салған сара жолының бір қыры еді.
1.2 Әбіш Кекілбаев туындыларындағы түстің көркемдік құрал ретіндегі көрінісі
Түс көру тәсілі Ә.Кекілбаевтың шығармаларында өз шыңына жетіп, көркемдік, характерлік, символдық, мифологиялық, психоаналитикалық қызмет атқарар әдіс қана,тіпті түгелдей бір туындының тұтқасын құрайтын көркемдік тұтастыққа ие болғандай.
Мысалы, Ә.Кекілбаевтың "Аңыздың ақыры" мен "Ханша-дария хикаясы" роман-повестері бастан-аяқ түстен тұрады де болады.Бұл шығарманың идеялық,көркемдік тұтастығын құрайтын түс - ішкі монологтыңбір элементі ретінде кейіпкердің көңіл-күйін, санасында үздіксіз жүріп жатқан психикалық процесті бейнелейтін бірден-бір тәсіл. Қазақ прозасында соншалықты мән беріп,одан үлкен философиялық ой, әлеуметтік-қоғамдық мәселе көтеретін Ә.Кекілбаевтың көркемдік әлемі әлі де ашылмай жатқан арал секілді.(8.122)
Ә.Кекілбаев шығармаларына бір көз жіберіп, түс көру тәсіл көріністерін байқайық. "Үркердегі" Әбілхайыр ханның түс көріп, оны сонша жерге ат арылтып досы Тайланға жорытуы, "Аңыздың ақырындағы" Кіші ханым мен Әміршінің түстері, "Күй" повесіндегі Жөнейттің, "Ханша-дария хикаясындағы" Гүрбелжін ханымның қыз күніндегі мен ерге шыққаннан кейінгі үнемі кіретін бір мазмұндағы түстері т.б.Бұл түстердің поэтикасын талдау,мағынасын оқып тану арқылы біз көркем шығарманың шындығын, кейіпкердің бүкіл табиғатын,шын бет пердесін,ішкі иірімдерін, көңіл-сана түкпіріндегіқұпия сырды,адам жанының психологиясына тереңдей енеміз. Біздің ұлттық менталитетіміздеежелден қалыптасқантүс туралы ұғым-сенім,дәстүрлі жорыту жолдары Ә.Кекілбаев шығармаларында жаңаша өң алып,олар үлкен әлеуметтік, философиялық,ғибраттық,психологиялы қ та қызмет атқаратын болды.
Өмірдің мәңгілік құндылығы да осы түстер туралы толғаныстарда кеңінен әңгімеленеді.Түстер мына өмірдің жалғандығын, бүгінгі тақ пен мансаптың, байлық пен бақтың Ажал-Ақиқат алдында бір тиындықта құны жоқьығын тұспалдайды. Осы түстер арқылы философиялық, психологиялық тереңдіктерге бару,бүкіл адамзат баласына ортақ "мәңгілік құндылықтар", адамгершілік мәселелері, кезең, орта,уақыт таңдамайтын көкейтесті проблемалар жөнінде ой толғау тек Ә.Кекілбаев түстеріне, оның қаламгерлік қуатына тән қасиет.(6.122)
Сондай-ақ, жазушы түстерді сюжет құруда және әдеби тәсілдерді түрлендіруде, шығарманың бүкіл көркемдік-құрылысын ажарландыруда бірден-бір айшықты тәсіл ретінде қолданады.
Жазушы Ә. Кекілбаевтың әрбір шығармасында Түс- Ақиқат.Олар оқушысына ақыл айтпайды, жол сілтемейді.Ол тек тұспалдайды, ой толғайды. Өмір мен өлім, тазалық пен настық, қуаныш пен қасірет, адалдық пен жауыздық т.б. толып жатқан қайшылықтар жайында сыр шертеді.
Енді бір сәт осы түстердің өздеріне, олардың берілу тәсілдеріне де тоқтала кетейік.
Аңыздық желілерді, мифтік мотивтерді, ертегілік сюжеттерді шағын және орта жанрда өзіндік стильдік ерекшеліктерін танытқан жазушы Ә.Кекілбаев ежелгі аңыз бен мифтерден, бүгінгі өмір сүріп отырған дәуірлердің талап-тілегімен, адамгершілік болмысымен ұтымды ұштастыра суреттейді. Осындай шығармаларының бірі "Аңыздың ақыры" романында жазушы түс көру тәсілін аңыздық желіде тарихи шындықты, өмір шындығын көркемдік шындыққа ұластырып суреттеуде шебер қолданған.
"Аңыздың ақыры" романындағы "Махаббат" атты тараудан бір үзінді: ...Бауыры от құшақтағандай өртеніп барады. Ол төсегіне батылсыз енген жас жігіттің мойнына оратыла кетті. Бұның баяғыдан бергі сарылып күткен ыстық іңкәрі басқа ешкімде емес, тек осы ғана... \151-б\ Бұл - кіші ханымның түсі, екі бетке созылып әйелдің есін алған шебер жігіттің ыстық құшағы түс емес тап өңдегідей өртеп барады, яғни бұл көрініс бар бояуымен, табиғи болмысымен бейнеленеді. Өйткені, түс өтірік айта алмайды. Адамның жан баласына жақ ашып айтпаған, отыз тістен шығармаған шынайы шындықты, ішкі жасырын құпия-сырды әшкерелеген де осы Түс. Сіз өзге түгіл өзіңізден де жасырып жүрген құпияңызды ашатын да, жұртқа жария ететін де - Түн, Түс, ондағы бейсаналы сәттер.Сіздің күндізгі еркіңізге көніп, жасырын жатқан іңкәр сезімді де оқыста опасыздықпен әшкерелеп қоятын да осы - Түс. Абайдың ел-жұрттан жасырып, тек жүрегінде ғана сақтап-жаттап жүрген жалғыз есім - Тоғжан еді. Ұл-қызы бар, некелі жұбайы болса да, елге танылған атақты Абайды да естен айырып, "Тоғжан" деп толғандырып қойған осы Түс емес пе еді? Бөгде жұртта, әсіресе Тоғжан деп тіл қатуға қақысы жоқ. Тоғжанның қайын елінің көзінше - "Жаным!Асылым. Барым бір өзің"-деп бар сырын жұртқа жариялатып, ішкі әлемін әшкерелеген де осы- Түс.(6,98)
Кіші ханым да күні бойы алыс сапардан оралған Әміршіні ойлап, аңсап, бар жан - тәнімен соған бағышталды,бірақ Түсінде шебер жігіттің шырмауынан шыға алмай қалады.Өйткені,ол өтірік өрге баспайтын Түс өлкесінде,өзге әлемнің ішінде жүр. Ешқандай ақыл-еске, ырыққа көнбейтін бейсаналы елінде саяхатта жүр. Күндізгі өзін-өзі алдаусыратқан алдамшы, жалған өмірден өзге шынайы өмір, шындық пен тазалықтың, адалдық пен Ақиқаттың ауылында ол. Өзін-өзі алдайын, ұстайын десе де,ерікке көнбейтін Түн, Түс деген тылсым күш оның бүкіл шын бет-пердесін ашып тастады. Өзі де білмейтін,сезбейтін, тіпті мойындамайтын жүрек сырын Түс әшкерелеп берді. Осы жерде ұйықтап жатқан адамның қимыл-қозғалысын, дене қалпын (позы спящего) зерттеген көрнекті психиатр Самюэл Данкелл түс көру сәтінде ашылған ақиқат алдында кім де болса кіші, өйткені ол күндізгі маскировкаға көнбейтін шынайы шындықтың қайнар көзі екендігін ескертеді. Сол себепті де Ә.Кекілбаев түстің осынау психоаналитикалық, символдық, көркемдік мүмкіндіктерін кеңінен пайдалана білген.
Романның үзіліссіз бір үндестікпен дамып келе жатқан оқиға желісі түс сюжетімен үзеңгілесіп,сол қалпында дами береді. Біз оқып отырған үзіндінің сана актісі екені Кіші ханымның түс көру барысындағы ілеспе ішкі күдігі,өз болжауы арқылы анықталып жатады:" Ханым ұйықтайтын ұлан-асыр кең жайды барша жарық жалғаннан көлкештеп тұрған алтын шайған ауыр есік сықырсыз ашылып,аяғының ұшынан басып әлдекім ішке өткендей болды". Мұны алғашында түс емес, елес, көзге елестету екен деп қаласыз. "Кірді де, одан арғыға батылы жетпегендей босағада тұрып қалды... Апыр-ай, кім болды екен. Ханым оны танитын сияқты... Күнде-күнде қасында жүрген, күнде-күнде көріп жүрген біреуі тәрізді. Бірақ жыға тани алмсады..." Осылай ұзаққа созылған түс-елес сана астарында Кіші ханымды біраз әуре-сарсаңға салады. Ол ұзақ уақыт мұның кім екендігін білмей, бет-жүзіндегі бейвербалды ишараттарды, сыртқы психологиялық қимыл көріністерді қадағалаумен болады,сосын ғана шырамытады, шебер жігітті. Өңінде өзіне ғашық болып, үздіккен жас жігіттің батылы жетіп бұған келуі Кіші ханым үшін тосын жайт. Екеуінің де ішкі бір іңкәрліктерін үйлестірген бұл түс ынтық сезімнен туған сананың сәулесі екені сөзсіз. Өңінде шебер жігіттің салып жатқан махаббат мұнарасында мөлдіреп тұрған мөп-мөлдір сезімді күнде көрсе де мойындағысы келмеген Кіші ханымның да жүрек түкпіріндегі жасырын сырын әшкере еткен бұл түс ең бастысы, ұлы Әмірші алдында сыр алдыртып қояды. Оқып көрелік: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
AБЫЛAЙ ХAН AТЫНДAҒЫ ҚAЗAҚ ХAЛЫҚAPAЛЫҚ ҚAТЫНACТAP ЖӘНE ӘЛEМ ТІЛДEPІ УНИВEPCИТEТІ
Шығыcтaну фaкультeті
5B021016 - шeтeл филологияcы: қытай-ағылшын тілдері
мaмaндығы
Жобaлық жұмыc:
Қазіргі Қытай прозасындағы түс және айна сарыны
(Цан Сюе шығармалары негізінде)
Оpындaғaн:412-топ студенті Мұхтар Алтынай
Ғылыми жeтeкшіcі: ф.ғ.к., пpоф. Қaйpaт Ғaбитхaнұлы
Қоpғaуғa жібepілді
Кaфeдpa мeңгepушіcі
Бүpкітбaй Г.Ж.
Aлмaты, 2022
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Көркем шығармадағы түс көру ұғымы
1. Түс көрудің прозадағы көркемдік қызметі
1.1. Оралхан Бөкей шығармаларындағы түс көру құбылысы ... ... ... ...
1.2. Әбіш Кекілбаев туындыларындағы түстің көркемдік құрал ретіндегі
көрінісі
КІPІCПE
Жұмыcтың жaлпы cипaттaмacы. Қытайдағы қазіргі заманғы әдебиеті динамикалық және күрделі, бұл оқырманды 1978-1982 жылдары өз шығармаларын жариялаған әр түрлі авторлардың әңгімелерімен таныстырады. Дәл осы кезде жиырма жылдық үнсіздіктен кейін әдебиетке қайта оралған жазушылармен бірге дарынды прозашылардың тұтас галактикасы пайда болды, олардың шығармашылығы реалистік қытай прозасының жаңғыруы мен дамуына жаңа үлес қосты. Бұл шығармашылық бағыттағы жазушылар шындықты жаңғыртудың қатаң дәлдігіне ұмтылады. Олар өздерінің қиялдарының фактілерге әсер етуіне және эмоцияларының сөздік риторикаға айналуына жол бермейді. Олардың шығармалары өмірдегі оқиғаларға иллюстрация емес, тәжірибенің нағыз шежіресі.
Зepттeудің өзeктілігі. Оқырманға ұсынылған қытай прозасы - бұл біздің замандастарымыздың Қытайдағы әңгімелері, бұл біздің заманымызға қатысты проза, бірақ ол қазіргі өмірде барлығына қатысты болып қала береді; бұл проза, өмір құбылыстарын түсінудің жаңа деңгейіне көтеріліп, жалпы адамзаттық құндылықтарға төзімді. Осындай прозамен, оқиғаларды субъективті-лирикалық немесе лирикалық-публицистикалық қамту жанрындағы дәстүрлі баяндау жанрымен, сондай-ақ композицияның толық бос екендігін көрсететін прозамен танысасыз: уақыт ішінде батырлардың еркін қозғалысы , прозада ассоциативті ауытқулармен және авторлар мен олардың кейіпкерлерінің бүгінгі күннің негізгі мәселелеріне негізделген жауаптарымен таныстыратын боламыз.
Зepттeу ныcaны: Қытай прозасындағы түс және айна сарыны
Зepттeудің мaқcaты мен міндеттері:
1) "Арман" ұғымының мағынасын және түс көру мәтіндерінің көркемдік ерекшеліктерін анықтау; ақындар шығармашылығындағы әдеби армандардың семантикасы мен құрылымын талдау;
2)Қытай прозасында айна сарыны мен түс көру туралы жазылған шығармаларды зерттеу.
3)Жазушылар поэтикасындағы ұйқы мотивінің функциялары мен орнын анықтау;
4)Шығармалардағы түс көрудің кейіпкерлерге қандай ішкі сезім тудыратынын көрсету
Зepттeу әдіc-тәcілдepі.
Жұмыcтa зepттeудің лингвиcтикaлық әдіc-тәcілдepінің біpнeшe түpі пaйдaлaнылды. Aтaп aйтcaқ, cипaттaмa жacaу, caлғacтыpу, aудapу, талдау, жіктeу әдіcтep қолдaнылды.
Зepттeудің тeоpиялық мәні.
Жобa жұмыcының тeоpиялық мәні - жобa жұмыcының нәтижecінде түс көру, айна сарынын енгізу арқылы кейіпкердің өткенін, нақты осы шақта өтіп жатқан өмірінің маңызды жақтарын білуімізге болады.
Жоба жұмысының практикалық мәіні - қазіргі қытай заман әдебиет шығармалары негізінде айна сарыны мен түс көру мотивін анықтап, талдау жүргізу.
Жобaның ғылыми жaңaлығы. Зepттeу ныcaны бойыншa мынaдaй мәceлeлep aлғaш peт шeшімін тaпты:
Цан Сюе шығармаларындағы символикалық мағынадағы образдарына сипаттама жүргізілді;
Қазақ тілінде жазылған ұқсас көркем шығармадағы түс көру ұғымына талдау жасау;
Жобa жұмыcының мaтepиaлдapы мeн дepeккөздepі.
А.Ә. Кенжебаева Әйелдер прозасының поэтикасы атты қытай және қазақ әдебиеттерінің негізінде жазылған кітабы, Сабаева Гүлбаршын - Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың ІІ курс магистранты жазған Көркем шығармадағы түс көру ұғымы еңбегі, Айнаның алдындағы адам жағдайы М.М.Бахтиннің шығармасы және де қытай тіліндeгі интepнeт caйттapы мен дepeккөздepдeн aлынды. Зерттеуге қазақ жазушыларының поэтикалық шығармалары, сондай-ақ шетел әдебиетінің кейбір көркем туындылары салыстыру, жалпылау және қорытынды жасауға пайдаланылды.
Жобa жұмыcының құpылымы. Жобa жұмыcы кіpіcпeдeн, үш тapaудaн жәнe қоpытындыдaн тұpaды. Жұмыcтың cоңындa пaйдaлaнылғaн әдeбиeттep тізімі және продукт ұсынылады.
Кейіпкердің жан-дүниесіне үңілу оны әр қырынан танытатын көркемдік құралдарды пайдалану жазушы шеберлігіне талантына байланысты. Осы заманғы әдебиеттің даму жағдайымен сәйкес уақыт қойып отырған міндеттің бірі адам жанының диалектикасын ашу (Н.Г.Чернышевский), кейіпкердің рухани өміріне үңілу, жан сарайына психологиялық талдау жасау, адамның ішкі дүниесінің құпиясын ашу. Түс көру - ежелгі дәуірден бері бүкіл әлем бойынша мифтерде, эпостарда, діни шығармаларда, тарихи шежірелерде, көркем әдебиет пен поэзияда кездесетін жалпы сюжет, әдеби әдіс. Әдеби әдіс ретінде түс көру "бүкіл шығарманың және оның құрамдас бөліктерінің формальды құрылысы мен көркемдік құрамының, актерлердің идеологиялық және психологиялық сипаттамаларының және сайып келгенде, автордың көзқарастарын ұсынудың көптеген мақсаттарына қызмет етеді" Соңғы онжылдықтарда әдебиеттануда мотив талдауға деген қызығушылық артты, өйткені мәтіннің ең кішкентай семантикалық элементі ретінде жеке мотивтің мысалында белгілі бір мәтіннің ғана емес, сонымен бірге бір автордың немесе белгілі бір кезеңнің бүкіл жұмысының ерекшеліктерін анықтауға болады. Әр дәуірде ең маңызды болып табылатын, ең үлкен семантикалық жүктемені көтеретін мотивтерді талдау ерекше қызығушылық тудырады. Ұйқының мотиві-бүкіл әлем әдебиетіндегі ең кең таралған әдеби талдау, бірақ әсіресе оның даму кезеңдерінде мистицизмге деген қызығушылықтың жоғарылауымен, ең алдымен ойлаудың романтикалық түріне тән жердегі шындықтан тыс идеалға ұмтылумен сипатталады.
Өнер - ұлттық сананың тікелей көрінісі десек, түс көру - бүкіл адамзаттық сананың көрінісі санадағы сезімдік процесстің өмірдегі, жеке адам санасындағы сәулесі, нақты қорытындысы.
Адамзатпен бірге туып, бірге қалыптасқан ойлау процессінде, іс-әрекеттерде ерікті және еріксіз түрде жүзеге асырып жататын психологиялық, биологиялық, табиғи құбылыстың құпиясын, ғажайып сырларын ұғынуға, сезініп білуге деген талпыныс еш толастаған емес. Негізгі адамның түс көруі туралы алғашқы ұғым-түсініктер ежелгі діни наным-сенім негізінде қалыптасқан. Өйткені ешқандай информация хат-хабар жоқ кездерде түс солардың қызметін атқарғаны аян. Түс көрудің алдыңғы орынға шығуы, соған елдердің имандай сенуі, сол арқылы келешекті де сәуегнейлікпен сезінуі, болашақты болжауы, келер қауіптен қорғануы т.б. соның бірден-бір дәлел болса керек. Оның сан алуан көркемдік көріністері біздің төл әдебиетімізде, әсіресе көне эпостарда кестелі бейнеленген және оны ақын-жыраулар өз ойларын айшықтау үшін қолданған. Әсіресе түс жорудың символикасы, этнографилық маңызы, өзіндік қалыптасқан дәстүр тағлымы, сән-салтанатының өзі қойнауы құпия сырға толы ғажап дүние.
Түс көру мотиві шығармаларда жекелеген адам ойына келе бермейтін, қиялына сыймайтын түсініксіз, таңғажайып, сенімсіздеу оқиғаның орын алып, сөз өнерінде өзіндік өрнекпен өріс алуына шексіз мүмкіндік береді. Түс көру тәсілінің көркемдік еркіндігі мен мүмкіндігі, ойны ойнатып берудегі, қиялды қанаттандырудағы, күрделі психологиялық жағдайды талдаудағы ешбір көркемдік тәсілге теңеспес, түрлік формалардың көркемдік қызметі шексіз.
Әдеби түс көруде кейіпкердің ішкі жан әлемін психологиялықтұрғыдан нанымды бейнелеу басым түсіп жатады. Ол түстің спецификасын, табиғатқа тән құбылыс екенін естен шығармау керек. Ұйқы күйінде біз "шындық санатын" жоғалтамыз; сана арманның құшағында және өз қиялының құрылымдары арасында өмір сүруден басқа мүмкіндігі жоқ. Ұйқының мазмұны ең алдымен визуалды. Түсінде тіпті сыртқы ынталандыру-дыбыстар, бөлмедегі температураның өзгеруі секілді-арман әлемінде бар нәрсе ретінде қабылданады. Шынайы әлеммен байланыстың жоғалуы ұйқының күйі мен ояту күйінің арасындағы айырмашылықты көрсететін екі маңызды нәтижеге ие. Біріншіден, ояту кезінде әлсіз немесе тез кететін көрнекі бейнелер түсінде тұтас көріністерге немесе суреттерге айналады. Ояну кезеңінен айырмашылығы, әртүрлі оқиғалар біздің назарымыз үшін бір-бірімен таласқан кезде, түсінде оларға назар аударуға ештеңе кедергі болмайды.Екіншіден,түс көру - психиканың сезімді сюжеттік құрылымды құрайтын образдарға шоғырландыру қабілетінің таза мысалы.
Түс көру ұғымын зерттеген З.Фрейдтің түсінігінше, түс көру ұғымы сана әрекетімен болатын құбылыс. Түсті талдау арқылы оның сезімге толы, мазмұнға бай ой барысын алмастырушы болып табылатындығы анықталды. Осы ойлардың негізінде түстің түзілу процесі жайлы әзірге айта алмаймын. Бірақ, түс көруді ұйқы кезінде мидың жеке жасушалар тобының оқшау іс-әрекеті нәтижесінде құралатын, психикалық жағынан мәнсіз, тек ағзалық құбылыс ретінде қарастыру дұрыс емес екендігін түсіндімдейді. Фрейдтің айтуы, талдауы бойынша, түс көргендегі адамның түсіндегі іс-әрекеттер алдын-ала ойланған, армандаған, жоспарлаған іс-әрекеттердің жиынтығы екенін өз еңбегінде дәлелдеп көрсетіп берді. Біз көркем шығарманы талдағанда да, түс ұғымының кейіпкер санасында болып кеткен армандаған көріністері екендігін аңғаруымызға болады. Мұның көркем шығармадағы іс-әрекеттерге де соқпай өтпеуі мүмкін емес екенін аңғарамыз.
Біріккен түстегі жағдайды бейнелеуде бәрінен бұрын оның астарындағы жасырын ойлар, әрине жарамды болуы керек, яғни, барлық құрамдас бөлімдердің бір немесе бірнеше жалпы элементтері айқын көрінуі қажет. Түс құдды бір Фрэнсис Гальтонның жинаған отбасылық фотосуреттері тәрізді. Түсте әртүрлі құрамдас бөлімдер біріктіріледі. Сондықтан түсте ортақ элементтер ғана көрінсе, ал қарама-қарсы бөлшектер бір-бірін жояды деп қарастыруға болады. Мұндай процесс түстің сан алуан элементтерінің ретсіз шатасуымен түсіндіріледі. Осыған орай, түсті жорыған кезде, келесі ережені ұстанған жөн: егер де талдау кезінде қандай да бір жұмбақты немесе-немесе арқылы шешу мүмкін болса, ал жоруда бұл баламаны және арқылы қарастырып, түспен жұмыс негізінде алынған ойлардың тәуелсіз қатары үшін әрбір мүшені бастапқы пункт етіп алмастыру керек
Түс - адам жанының, адам өмірінің, тағдырының жұмбақ сырлары сақталған жан сарайының құпия көріністері сияқты. Атақты психолог ғалым З.Фрейд Түс көру - мидың аса маңызды, ерекше тілі - деп тегін айтпаса керек.
Көркем әдебиеттегі түс көру және айна сарындары алуан түрлі қызмет атқарады. Түспен айна-көркем шығармада шартты нәрселер. Сон - это семиотическое зеркало, и кажый видит в нем отражение своего языка, сон - знак в чистом виде, так как человек знает, что есть сон, видение, знает что оно имеет значение, но не знает - какое. Это значение нужно расшифровать. Он говорит с человеком на языке, понимание которого принципиально требует присутствия переводчика. Сну необходим истолкователь - будет ли это современный психолог или языческий жрец, - деп жазады Ю.Лотман өзінің Культура и взрыв атты еңбегінде. Осылайша, түс ең алғашқы рет мәтін ретінде интерпретацияға ұшырайды. Сондықтан түстің мәтінде берілу промблемасын мәтін ішіндегі мәтін-деп анықтама береді. Ал Қ.Әбдезұлы: Көркем әдебиеттегі түс көру тәсілінің ең басты көркемдік қызметі-психологиялық нақтылықты дәл бейнелейді,-дейді.
Жалпы көркем шығармады түс көру тәсілін,айна сарынын қолдану-көркем идеяны ашуда белгілі бір қызмет атқарып тұрғанын байқауға болады. Г.Пірәлиева түс сарыны туралы: Фольклордағы түс көру бір тегіс,бір бағытта,яғни хабар алдын-ала болжаудың міндетін атқарса,прозадағы түс көру тәсілі-образ бен ой айшықтауда,кейіпкердің характерін психологиялық өмірдің заңдылығына сәйкес сомдауда,ұйқы мен ояну мезеті арасындағы жан қозғалыстарын байланыстыра бейнелеуде, түстен кейінгі адам санасы мен іс-әрекеттеріндегі психологиялық түзілістерді тереңдей талдауда таптырмас құрал бола алады,-дейді.
Халық танымында да түс және оны жору құбылыстары күнделікті күйбең тіршілікпен қатар жүретін процесс. Түсті қазақ халқының киелі санап, қадір тұтқаны соншалық, түсті діндар, сәуегей, түс жорушыларға, тіптен болмаса үлкен жасы ұлғайған дана қарияларға жорытып, түс садақасын беруі әуел бастан келе жатқан салт-дәстүрдің бір көрінісі. Халықтық философияда түстің алар орны ерекше. Бұл барлық ұлттарда кедесетін дәстүр. Ал осы адамға әлі жұмбағы беймәлім құбылыстың ғалымдар арасында даудамай туғызып келе жатқаны былай тұрсын, қарапайым халықтың Түс түлкінің ... деп қарайтындары тағы бар. Бұл тәсіл - әлі де үлкен зерттеулерді қажет ететін тәсіл. Біз бұған түс және оның зерттелуіне қатысты материалдар жинауда, автор шығармаларында анализ жасауда көз жеткіздік.
Ресейлік ғалым В.В.Коженов К вопросу о стилевых традициях - деген мақаласында адам - әлемді, ғалам - әдемді тану түс көру табиғатын танумен тең, өмірдің өзі түс екенін айтады.
Ю. Лотман:" арман -- бұл семиотикалық айна, және әркім оны өз тілінің көрінісі ретінде көреді"деген.
Әдеби шығармадағы арман-бұл мәтіннің ерекше фрагменті, ол келесі ерекшеліктерге ие: максималды тығыз, схемалық, символизмнің көптігі (нәтижесінде мәтіннің кішкене бөлігінде негізгі семантикалық жіптер мен мотивтердің шоғырлануы), бүкіл шығармаға стильдік сәйкессіздік. Ұйқы-бұл ашықтықтың қауіпсіз себебі. Эмоционалды көрме арман туралы әңгімеде рұқсат етілген шектердің, сондай-ақ оларды бұзғаны үшін санкциялардың практикалық болмауымен байланысты.
Композициялық элемент ретінде ұйқы функциялары:
- суреттелген оқиғаларға түсініктеме беру және бағалау.
- кейіпкердің психологиялық сипаттамасы
- шығарманың идеялық мазмұнын түсіну.
- жанның хабары
- "пайғамбарлық дауысы" - Құдаймен қарым-қатынас
Ортағасырлық поэзияда арман жақтау құрылымының ең көп таралған түрлерінің бірі болып табылады (мысалы, әйгілі "Раушан туралы Роман", Фруассардың "Махаббат қазынасы" трактаты, Эсташ Дешанның "Махаббат лэ", Рауль де уданның "жер асты әлемі туралы арман"өлеңдері). Кейде ол прозада да кездеседі (Ален Чартьердің" төрт дауысты инвективті", 1422).
Түс қазақ әдебиет тарихын жаңа заманмен үндестіріп, жаңаша қалыптасуын негіздейді.
Мәселен, Д.Мамырбаева оның Бойжеткен қыздың екі арманы атты шығармасында әжесі балауса қызға: Бұл айна ақсүйектер мен ханшалар ғана қолына ұстай алатын қат дүние болған кезінде,-деп айна әдемілікті одан сайын сұландырып,соғыстың тоқтауына себепкер болғаны туралы түсіндіріп өтеді. Бұл мысалдардан қазіргі қытай және қазақ прозасының мистикалық сарынында жетекші рөл атқараып, жиі қолданылып жүрген айна сарының жетекші рөл атқарып, жиі қолданысын байқау қиын емес. Мифологиялық таным бойынша айна екі әлем арасындағы шекара ретінде, өлімнің ажырамас бөлігі ретінде қарастырылған. Мұнда айна адамның өзіне, өзінің ішкі жан сарайына терең үңілуінің нәзік құралы ретінде алынады. Кейіпкер өзін көріп, былай мойындауға мәжбүр Ұсқыны кеткен мына әйелден өз басым аулағырақ жүрер едім. Әңгіменің өң бойында кейіпкер айнаға бірнеше мәрте қарайды. М. Омарова да айнаны кейіпкержан дүниесін толықтырып,тұратын көркемдік деталь ретінде қолданады. Айна - жазушы арулардың шығармашылығындағы айшықты прозаның көрінісін беретін атрибут. Қаламгер арулар туындыларындағы айна лейтмотиві - әйелдің айнала қоршаған әлемді, оның алғашқы танымдық қасиеттерін тануын мегзеп тұрғандай.
Айна лейтмотивін өз туындыларында көп қолданған тағы бір жазушы - Цан Сюе. Цан Сюенің Өгіз әңгімесінде де мистикалық қуат басым. Елес, қиял, арман шегіне жеткізіле әсіреленеді. Көркем туынында айна мифологемі арқылы уақыт пен кеңістік ықшамдалып, жинақталады. Бұл туынды арқылы нәзік жанды әйел санасының дағдарысы бейнеленеді. Шығармадан енген сайын экзистенциялық әдебиет еске түседі. Бұл айна сарай - адамның жады. Автор кейіпкері айнамен сұхбаттасады, сан түрлі сұрақтар, сауалдар қояды. Санасын құлазу меңдеген атордың танымында ақыл-ес ақыры салтанат құрады. Әңгімеде тылсым қабаттар сан бояулы. Негізгі кейіпкер есімі беймәлім, себебі ол сіз бен біз. Нәзік жанды өмірдің мағынасы тураы толғанады, өзіндік пайымдаулар жасайды. Цан Сюенің кейіпкерлері әрадйым жалғыз, тек бір сәт қана өзге адамның жан дүниесімен жанасып қалады. Жазушы арулар сондай-ақ шығармаларында қала кеңістігі туралы сөз қозғағанда ағаш бейнесін күшті деталь ретінде алып қарастырады: қазақ әдебиетінде бұл - терек, шие немесе алма ағашы болса, қытай әдебиетінде шабдал, құрма ағашы немес тал ағашы. Тал ағашы әйелдер прозасында терең мұңмен қасірет символы.
Қазақ әдебиетінде түс көру ұғымы зерттелген мәселелердің бірі болып табылады. Түс көруқұбылысы фольклорлық әдебиеттерде, қисса-дастандарда, эпостық және лиро-эпостық дастандарда кездеседі. Бұл дастандарда түс көру құбылысы аян беру ұғымын білдірген еді.
Қазіргі психологизм ұғымын зерттеп жүрген Г.Піралиева осы аспекті жөнінде толық мәлімет беріп кеткен.
Түс көру ұғымы Жүсіп Зылиха дастанында сәуегейлік қызмет атқарады. Зынданда жатқан Жүсіптің бостандық алуына жол береді. Перғауынның түсіндежеті аш сиыр жеті семіз сиырдың жеп жатуы, бұл сол елдің басына төнген ашаршылық болудың белгісі еді. Ал, батырлар жырында да, түс сәуегейлік қызмет атқарғандығы белгілі болып отыр. Біз осы аталған түс ұғымына көп тоқталмай ақ қояйық. Бұл зерттелген мәселелердің бірі болып табылатындықтан, басқа да зерттелмеген аспектілерді қарастырғанымыз жөн болар деп ойлаймын. Сондай ақ, қазақ әдебиетінде кездесетін қисса-дастандарда да түс көру ұғымы сәуегейлік қызмет атқарған. Мәселен, Алпамыс батыр жырында, Алпамыс дүниеге келер сәтінде анасы түс көреді. Түсінде аян беріледі. Бозжігіт дастанында да, Бозжігіттің түсіне сұлу қыздың еніп, өзіне шақыру мотиві кездеседі. Мұнда Бозжігіт сол сұлу қызбен әр жылда кездесіп, көрісіп, мауқын басып тұрады да, ақыры артынан сол қызды іздеп досымен алыс сапарға шығады.
Психологизм зерттеушісі Г.Пірәлиеваның айтуы бойынша, көркем шығарманың негізі - адам баласы. Мақтадай жұмсақ, тастай берік болуы адамның сезімдеріне байланысты болса керек. Ал, қазақ әдебиетінде адам баласының жанына көңіл бөлу ХХ ғ. басында басталды. Бұл жөнінде жоғарыда айтып кеткенбіз. Көркем шығармада адам баласы арқау болғандықтан да біз, адам жанының құпиясына терең үңіліп, жан сарайын аша білуіміз қажет. Түс ұғымы көркем шығармада кейіпкер әлемінің құпиясын аша түседі деп айтсақ қателеспеген болар едік.
Көркем шығармадағы психологиялық аспектілердің бірі болып табылатын - түс көру ұғымының көркем шығармада атқаратын қызметі, мәні мен мақсаты орасан зор роль атқарады десек те болады. Түс аспектісі шығарма кейіпкерінің арманын, тілегін айқын көрсетіп береді. Автор түс көру қызметін осы мағынада қолданады деп айтсақ, қателеспеген болар едік. Түс ұғымы көркем шығармада кейіпкердің армандап жүрген арманын, қалауын, тілегін бұлжытпай көрсетіп береді. Мысал ретінде Ж.Аймауытовтың Қартқожа романынан алайық. Қартқожа дамыл көрмейді. Тағы ойлайды, тағы да жақсы жақсы түстер көреді. Оянса жоқ. Қартқожа ойлайды, түс көреді. Бұл кейіпкер не ойлайды, арманы не? Қартқожа оқуды ойлайды, сауатты болсам екен дейді. Бұл ХХ ғасырдың басындағы ұлт-азаттық көтеріліс тұсындағы оқиға болғандықтан, бұл кезде қоғамда сауатсыздықты жою ісімен ешкімнің шаруасы болмады. Әрине, төңкеріліс революция халықты дүрліктірмей қоймады. Қартқожа тонының қысқалығынан оқымады. Ол қаладан келген жас шәкірттерге қызыға қарады. Қаланы көргісі келді, сауат ашып, орысша сөйлеп, орысшы киініп жүргісі келді. Осыны ол күнде ойлады, армандады. Автор осы арманын толық түрде түс көру аспектісі арқылы жеткізіп отырғандығы белгілі. Мәселен: Түсінде қалаға барған екен дейді. Қала деген кісінің миы жетпейтін шым-шытырық бірдеңе. Ылғи бір заңғар үйлер, аспанмен тілдескен мұнаралар, қара құрттай қайнаған ығыжығы кісілер. Солардың ішінде Қартқожа да жүр. Бұрынғы Қартқожа емес. Сымдай орысша киім, аяқта қу табан, Әбділда тілмаш тәрізденіп шашын қайыра қойыпты. Орысша тілді де біліпті, көшеде өтіп бара жатқан орыстарға қалпағын алып, іздірәсти деп амандасып жүр, танымал кісідей олар да Қартқожаға басын шұлғып барады. Міне, шығармадағы Қартқожаның басты арманы осы болатын. Бірақ, Қартқожа ояна келе мұның бәрі түс екенін біліп, қатты қамығады.
Қазіргі қазақ прозасындағы мистикалық сипатты айқындайдын мотивтің бірі - Айна. Айна - философиялық-эстетикалық феномен. Мифологиялық таным бойынша айна екі әлем арасындағы шекара ретінде, өлімнің ажырамас бөлігі ретінде қарастырылған. М.М.Бахтин айна феноменін басқалардың категориясымен тікелей байналыстыра қарастырады. Айнаның алдындағы адам жағдайы М.М.Бахтиннің тәлімдік-тәрбиелік философиясына айналады. Бахтин философиялық мәселелерді шегінен шығара отырып, айна алдындағы адамның бейнесін бір қатар келесі құрамдас бөліктері - айнаға қарап тұрған адамның өзінің сыртқы бейнесін тануының қарапайым әдісі және басқалар ұстанымы тұрғысынан өзін-өзі тануы арқылы ашады. М.Бахтиннің байқауынша, айна кейіпкердің өзін-өзі тануына ықпалын тигізеді. Бұл жерде кейіпкер автордың көмегінсіз айна арқылы өзінің ішкі әлемін және сыртқы сипатын тануға мүмкіндік алады. Бұл жағдайда М.М.Бахтиннің айнасы тұрмыс құралы ғана емес, сондай-ақ, адамның өзін сыртынан көруі, өзін-өзі тануы мен бағалауы қызметін атқарады. Бахтиннің пікірінше: ...Функцию зеркала выполняет и постоянная мучительная рефлексия героев над своей наружностью, а для Голядкина - его двойник.
Т.Шапайдың Айна сарай әңгімесінде де мистикалық қуат басым. Елес, қиял, аңсар шегіне жеткізіле әсіреленеді. Айна мифологемі арқылы уақыт пен Кеңістік сығымдалып, жинақталады. Бұл туынды арқылы сана дағдарысы. Экзистенциальдық әдебиет еске түседі. Бұл айна сарай - адамның жады. Автордың классикалық проза дәстүрінен үйренгені айқын. Бальзактың Шегірен былғары атты романындағы шал сияқты кейіпкерді айна сарайға ертіп баратын шал да − сайтан. Ес пен жад осылай таңбаланады. Амфитеатр толған, менің бейнем дейді жазушының кейіпкері. Ол адамның мың құбылған мінезін бедерлейді. Зенон, Шопенгауер аттары аталады. Автор кейіпкері сайтанмен дауласады. Бұл − Гетенің Фауст атты туындысын еріксіз еске түсіреді алынған. Автор өз танымын нанымды жеткізу үшін, түрлі айна мотивін ұсынады. Өлі, безбүйрек айна, қара айналар мен аңғал айналар деп кейіпкерін өзін-өзі тануға ұмтылысын бейнелейді. Санасын құлазу меңдеген автордың танымында ақыл-ес ақыры салтанат құрады. Әңгімеде тылсым қабаттар мол. Трактат тәрізденеді. Кейіпкер атсыз, себебі ол сіз бен біз. Автор өмірдің мағынасы туралы толғанады да, мұның ұшығына жетпей, жаны қиналады. Қазақ прозасында мұндай сипаттағы әңгіме некен-саяқ.
Қаламгердің Әулие атты әңгімесінде де автор өзі сүйетін айна мотивін көркемдік тәсіл етеді. Мұнда айна адамның өзіне, өз ішіне үңілуінің символы ретінде алынады. Кейіпкер өзін көріп, былай мойындауға мәжбүр: Кеспірі мына сықпытты кісіден өз басым аулағырақ жүрер едім. Әңгіменің өн бойында кейіпкер айнаға бірнеше мәрте қарайды. А.П.Чеховтың хамелеонындай құбылады. Әңгімеде кітапшылдық сарын белең алған, кейіпкер Абай мен Монтеньді айтады, цитата алады. Тіпті жасырын текстпен Этнографиялық әңгіме де (Ғ.Мүсірепов) тұр. Әріптесі, оқымысты, жаттанды апасы ғалым аталған. Ол өзінің оймақтай қол айнасына қарап, өзін солай тану арқылы дүниені таниды, − деп тұжырымдайды автор. Содан бері мұның девизі - Апекем дұрыс айтады. Этнографиялық әңгімеде Атекем дұрыс айтады деген фраза болатын. Бұл хас надандық пен ой мешеулігін бейнелейтін шығарма.
Әңгіме кейіпкері жұрттың бәріне жағу үшін өмір сүріп байқаса, өзін жоғалтып алады. Айнада бейнесі жоқ. Бұл − қоғамдағы салтанат құрған екіжүзділікті, өтірік пен дақпырт, жалған мақтауды бейнелегені.
1.1. Оралхан Бөкей шығармалаарындағы түс көру құбылысы
"Бәрі де майдан" повесінде түс көру және оны жору оқиғасы бірнеше мәрте кездеседі. Повесте соғыс жылдарындағы қазақ ауылының өмірі Алма кемпірдің әңгімелеуімен, еңбек армиясының өмірі Ақан шалдың аузыменбаяндалады. Түс көру, көбінесе алдағыны болжау, сезіну сипатында көрінеді.
"Құлыным-ай, аман-есен екен ғой. Бәсе, түсімде ақ боз атқа мініп, Бұқтырма тасып жатқанына қарамастан, салып-ұрып өте шығып еді,-деп көзінің жасын шылауышымен сүртті".
Күркіреме бұлағы - ауылдағы ер-азаматтардымайданға аттандырғанда шығарып салғандағы тұс. Ауыл адамдарының бүкіл үміт-тілегі осы Күрткіреме бұлағына ауады. Алыс сапардан қайта оралар азаматтарды күтіп алар жер де осы. "Күркіреме бұлағы азаматтарды майданға аттандырар табалдырық секілді." Бірақ кемпірдің түсіне кіретін ауыл маңындағы асау да арынды өзен - Бұқтырма. Кейіпкердің болашақ өмірінің ишарасы осы өзеннен салып-ұрып өте шығуынан көрінеді. Халық түсінігінде, түсінде ағынды су көрсе, ол тұнық болса жақсыға жорылады. Ал, тұңғиық, не лай болса жақсы емес. Азырақ қам болса керек дер". Повесте бұл көрінген түс былайша жорылады: "Апам түс көріпті. Сен ақ боз атқа мініп, Бұқтырманың ағаш басына шығыптасып жатқанына қарамай өте шығыпсың. Жарығым, есен-аман келеді деп отыр". Тасып жатқан өзен аласапыран оқиғаның, арпалыстың белгісі. Осы өзеннен аман-есен өту - өмір сүрудің нышаны. Мифтік ұғымда Тәңір, теңіз деген сөздердің өзі су деген мағынамен байланысты екенін С.Қасқабасов талдап көрсетеді. Бірі - көктегі, екіншісі - жердегі су. Бірі - өлім әлемі, екіншісі - өлім әлемі. Түсте өзеннің немесе теңіздің суына қарық болу, яғни суға кету - жамандықтың, қасіреттің нышаны. Халық нанымындағы бұл жору да оқиға барысынан көрініс береді. Анасының түсінде тасыған Бұқтырмадан өте шыққан Аққан соғыстан аман-есен оралады.
Ақанның түсі:
"Түнде кезегім бітіп, шаршапкеліп, ұйықтап кеттім. Түсіме алғаш рет Ақтайлақ пен Бағдат кірді. Екеуі де атқа мініп, өткел бермей, шанағынан асып-тасыған Бұқтырмадан өтіп барады. Осы кезде асау толқын айдаһардай ысқырып, екеуін бірдей бүктеп апарып, жалмап жұтып қояды. Жар жағасында қалған мен айғайлап сондарынан жүгіремін, дауыстап шақырамын. Жым-жырт. Бұл түс арқылы еңбек армиясында жүрген Ақан майдандағы ағасы Ақтайлақ пен інісі Бағдаттың оралмайтынын біледі.
"Екеуінен де мәңгілікке айрылғанымды жүрегім сезіп еді.
Бұқтырмадан аман-есен өткен Ақан ауылға оралады, ал сол Бұқтырманың толқыны жұтып қойған Ақтайлақ пен Бағдат майданда қаза болады. О.Бөкеев кейіпкерлерінің түсінде Бұқтырма - өмір мен өлім межесі. Және ол түске тасыған қалпымен енеді.
"Су әлемі - түс жоруда екі түрлі сипатыменкөрінеді. Біріншіс - адам жаратылысының негізі, тіршілік көзі. Ол алғашқы материялық негіздердің бірі, аналық бастау мәңгіліктік және тылсымдылық сипаты да бар.
Екіншісі - қауіптің, қатердіңмекені, көз жасының символы. Түске өзеннің мазасыз қалпы, тасуы кірсе күтпеген қолайсыздық болады.Аласұрған теңіз, дауыл, тасқын болатын жаманшылықты алдын ала сезіну болып табылады. Халықтық ұғымдада түстің осындай символикалық белгісібар. Жазушы кейіпкерлерінің түсіндегі Бұқтырманың тасуы - қауіп-қатер, судан аман өту - өмірдің ұзақ болуы, суға кету - ажал, қаза болып көрінеді.Суға түсу де ауыртпалықты, сәтсіздікті білдіреді. "Ардақ" әңгімесіндегі Ардақ өзінің суға түсіп жүргенін көреді. Көп ұзамай қасіретке ұрынады.
Сонымен, кейіпкерлертағдырын түс көру арқылы болжап білу біз мысалға келтірген түс көру оқиғаларынан айқын байқалатынын көрдік. Өмір мен өлім мәселесі түстегі су әлемі Бұқтырма өзені арқылы бейнеленеді. Ақтайлақ пен Бағдаттың " суға кеткенін" түсінде көретін Ақан жар жағасында қалады. Яғни, су - өлім әлемі, жар жағасы - тіршілік әлемі. Халық "су түбіне кетті", "суға кеткен тал қармайды", "су аяғы құрдым" деген тіркестерді осы мифтік ұғымға негіздеп туғызған. Суда Үббе болады, ол адамдарды өзіне шақырып, ажал қаптырады делінетін мифтен де судың қауіптік белгісі танылады. Мифтік дәуір адамдары болжамға, ішкі интуицияға көп сүйенеді десек, сол дәуірлерден қалыптасқан сенім жазушы кейіпкерлерінің таным-түсінігінен де елес береді.
Ақанның тасыған Бұқтырмадан ақ боз атқа мініп өтуінің де символдық мәні бар. "Егер кісі түсінде ерттеулі атқа мінсе, мұратына жетер". Ақан мінген ат - ақ боз. Ақ түс те, боз түс те халық ұғымында киелі саналған. Ақ түс - жақсылық хабардың нышаны, әрі қасиетті түс. Боз түс туралы көне таным елестерін негізге ала отырып, осы пікірдіт айтуға болады. Ақанның аман оралуы судан аман-есен өтуімен болжанса, ақ боз атқа мінуі осы болжамды нақтылай түсетін белгі.
"Көне дүние көшпенділері үшін су - шейіт патшалығы. Оған кеткендер қайтып оралмайды. Жер тіршілігіне ұқсас құрылғанына қарамастан, бұл - қыршын өмірлерді қылғып жұтып жатқан мүлде басқаша әлем. Көзге көрінбейтін албасты осы әлеммен сабақтас, екі қабат әйелдердің ажалы содан, өкпесін ұрлап алып, суға атып жібереді. Албастыны түріп айдап шығатын тек ақ боз ат қана,- деп жазады З.Серікқалиев.
"... Кеше көзім ілініп кеткен екен, түс көрдім. Қынымда сармойын, мүйіз сап пышақ, астымда аспанға атылған арғымақ, уралап батысқа шауып барады екем деймін... Сенің де күнің жақындап қалды-ау... Шүйіншілі хабарға жорыдым".
Түсте көрінетін қылыш, мылтық, пышақ, т.б. адамның өңінде ұл перзентті болуының белгісі жорамалы. Мұндай халықтық танымға сәйкес жору кейіпкерлерге де белгілі.
Міне, қарап отырғаныңыздай, бұл повестегі түстер шығарма бойында өрілген сюжеттің бағдарын бедерлеп, жобасын белгілеп, алдағы болар оқиғаның хабарын беріп отырады. Автор түсті басты тәсіл ретінде ала отырып, Ұлы Отан соғысы жылдардағы халық өмірін, қан майданның елге тигізген зардабын, сол замандағы елдің мүшкіл халін, әке орнына әке болып, ана орнына ана болған әйелдердің зар илеп, қайғы жұтқан ауыр күндерін, бір уыс жанын орамалына түйіп, қанды шайқасқа аттанған, Отан үшін айқасқан ерлердің ерлігі, етті жүрегін Алма шешей мен Ақан шалдың әңгімелеуі негізінде баяндайды.
Түс көру сюжеті - образды-символдық түрде көбінесе түс көрушінің психологиялық мотивін, инстинкті тілегін, талабын, эмоциясын және сезінуін, бүкіл сана астарындағы алуан түрлі психологиялық комплексті құрайды. Автор кейіпкерлеріне түс көргізе отыра, заман шындығын еш бүкпесіз жеткізеді. М.Ф.Достоевский шығармаларындағы түс көру табиғатын зерттеген әдебиетші - ғалым Ж.И.Степаньянцтың: "түс қандай бір нақты қызмет атқармасын, ол шығарманың негізгі ой-нысанасынан ауытқымайды", - деген сөзі біздің ойды нақтылай түседі. (10,102) Повестегі автордың негізгі идеясы Достоевскийдің мына сөзімен сәйкес келетіндей:"Түстің таңғажайыптылығы сонда өз санаңда неше жылдан бері жауабын күтіп жүрген сауалыңды қайта жаңғыртып, бейне бір сәуегейлілікпен шешіп береді. Және ол Сізге жаңа өте күшті сезім не қуаныш не реніш сыйлайды".(19,494)
О.Бөкей кейіпкерлерінің ішкі жан дүниесін жарқырата ашу үшін түс көру тәсілінің көркемдік қызметін, көп қырлылығын, тақырып пен идеяға, уақыт пен кеңістікке шек қойылмайтын көркемдік еркіндігін жақсы меңгерген жазушы.
Оның шығармаларында түс көрмейтін кейіпкер кемде-кем. Және олардың бәрі де шығаманың сюжеттік-композициялық құрлымын қолынан шығармайтын идеялық-эстетикалық құндылықтың қазығы бола білетін, бүкіл туындының көркемдік дәрежесін биік деңгейге жеткізетін бірден-бір көркемдік тәсіл болып табылады. О.Бөкей туындыларында фантастикалық түстер кездеспейді. Олар кәдімгі кез-келген адамға енетін, шындық өмірден алынған шынайы түстер. Кез-келген түс психологиялық негізде әрқашан реалды көріністермен байланысты және көркем ойлаумен тығыз қатынаста болады.
Достоевский: "Фантастиканың өзі шындыққа жанасымды, сондықтан оған сенуіңізге де болады",- дейді. О.Бөкей шығармасындағы автор мен кейіпкерлер ойы жалғасып, бірегей образдарға айналып кетеді. Кейіпкерлері ойшыл мүлде өзгеше қырменен сезімтал қалпымен ешқандай ұлы істерсіз-ақ өнеге таратып, үлгі көрсетіп жатады. Шыншылдыққа, батылдыққа, мөлдір, тазалыққа, соның бірі қосыла келіп - жан сұлулығына үнсіз шақырып тұратын кейіпкерлер. О.Бөкейдің үлкенді-кішілі шығармаларына тән аңызға бергісіз жұмбақ сыр, қызық сарын, ілесе жүреді. Кейде тіпті адам сенбес оқиғалардың сілемі қабаттаса қиял мен шындық арасындағы жұмбақ халдер бірде оқиға арқауында, бірде күшейткіш көркемдік нақыштар түрінде көрініп қалуы мен келеді. Д.Әшімханов өз естелігінде: "Оралхан адамның өзін-өзі жұмбақтау ұстау қасиетін ерекше бағалайтын" дегендейін жазушы мәңгілікке жұмбақ қалпын, сыры тереңде жатқан жұмбақ өмірді, сол өмірде шешімі жоқ адамның жұмбақ әлемін Мәңгілікке ескерткіш ретінде сол адам жаратылғалы бері шешімі жұмбақ болып келе жатқан Түсті шығармаларына енгізе отыра, айтар ойын жұмбақ күйінде оқырманына ұсынды. Бұл - жазушының әдебиет айдынына өзіндік өрнекпен салған сара жолының бір қыры еді.
1.2 Әбіш Кекілбаев туындыларындағы түстің көркемдік құрал ретіндегі көрінісі
Түс көру тәсілі Ә.Кекілбаевтың шығармаларында өз шыңына жетіп, көркемдік, характерлік, символдық, мифологиялық, психоаналитикалық қызмет атқарар әдіс қана,тіпті түгелдей бір туындының тұтқасын құрайтын көркемдік тұтастыққа ие болғандай.
Мысалы, Ә.Кекілбаевтың "Аңыздың ақыры" мен "Ханша-дария хикаясы" роман-повестері бастан-аяқ түстен тұрады де болады.Бұл шығарманың идеялық,көркемдік тұтастығын құрайтын түс - ішкі монологтыңбір элементі ретінде кейіпкердің көңіл-күйін, санасында үздіксіз жүріп жатқан психикалық процесті бейнелейтін бірден-бір тәсіл. Қазақ прозасында соншалықты мән беріп,одан үлкен философиялық ой, әлеуметтік-қоғамдық мәселе көтеретін Ә.Кекілбаевтың көркемдік әлемі әлі де ашылмай жатқан арал секілді.(8.122)
Ә.Кекілбаев шығармаларына бір көз жіберіп, түс көру тәсіл көріністерін байқайық. "Үркердегі" Әбілхайыр ханның түс көріп, оны сонша жерге ат арылтып досы Тайланға жорытуы, "Аңыздың ақырындағы" Кіші ханым мен Әміршінің түстері, "Күй" повесіндегі Жөнейттің, "Ханша-дария хикаясындағы" Гүрбелжін ханымның қыз күніндегі мен ерге шыққаннан кейінгі үнемі кіретін бір мазмұндағы түстері т.б.Бұл түстердің поэтикасын талдау,мағынасын оқып тану арқылы біз көркем шығарманың шындығын, кейіпкердің бүкіл табиғатын,шын бет пердесін,ішкі иірімдерін, көңіл-сана түкпіріндегіқұпия сырды,адам жанының психологиясына тереңдей енеміз. Біздің ұлттық менталитетіміздеежелден қалыптасқантүс туралы ұғым-сенім,дәстүрлі жорыту жолдары Ә.Кекілбаев шығармаларында жаңаша өң алып,олар үлкен әлеуметтік, философиялық,ғибраттық,психологиялы қ та қызмет атқаратын болды.
Өмірдің мәңгілік құндылығы да осы түстер туралы толғаныстарда кеңінен әңгімеленеді.Түстер мына өмірдің жалғандығын, бүгінгі тақ пен мансаптың, байлық пен бақтың Ажал-Ақиқат алдында бір тиындықта құны жоқьығын тұспалдайды. Осы түстер арқылы философиялық, психологиялық тереңдіктерге бару,бүкіл адамзат баласына ортақ "мәңгілік құндылықтар", адамгершілік мәселелері, кезең, орта,уақыт таңдамайтын көкейтесті проблемалар жөнінде ой толғау тек Ә.Кекілбаев түстеріне, оның қаламгерлік қуатына тән қасиет.(6.122)
Сондай-ақ, жазушы түстерді сюжет құруда және әдеби тәсілдерді түрлендіруде, шығарманың бүкіл көркемдік-құрылысын ажарландыруда бірден-бір айшықты тәсіл ретінде қолданады.
Жазушы Ә. Кекілбаевтың әрбір шығармасында Түс- Ақиқат.Олар оқушысына ақыл айтпайды, жол сілтемейді.Ол тек тұспалдайды, ой толғайды. Өмір мен өлім, тазалық пен настық, қуаныш пен қасірет, адалдық пен жауыздық т.б. толып жатқан қайшылықтар жайында сыр шертеді.
Енді бір сәт осы түстердің өздеріне, олардың берілу тәсілдеріне де тоқтала кетейік.
Аңыздық желілерді, мифтік мотивтерді, ертегілік сюжеттерді шағын және орта жанрда өзіндік стильдік ерекшеліктерін танытқан жазушы Ә.Кекілбаев ежелгі аңыз бен мифтерден, бүгінгі өмір сүріп отырған дәуірлердің талап-тілегімен, адамгершілік болмысымен ұтымды ұштастыра суреттейді. Осындай шығармаларының бірі "Аңыздың ақыры" романында жазушы түс көру тәсілін аңыздық желіде тарихи шындықты, өмір шындығын көркемдік шындыққа ұластырып суреттеуде шебер қолданған.
"Аңыздың ақыры" романындағы "Махаббат" атты тараудан бір үзінді: ...Бауыры от құшақтағандай өртеніп барады. Ол төсегіне батылсыз енген жас жігіттің мойнына оратыла кетті. Бұның баяғыдан бергі сарылып күткен ыстық іңкәрі басқа ешкімде емес, тек осы ғана... \151-б\ Бұл - кіші ханымның түсі, екі бетке созылып әйелдің есін алған шебер жігіттің ыстық құшағы түс емес тап өңдегідей өртеп барады, яғни бұл көрініс бар бояуымен, табиғи болмысымен бейнеленеді. Өйткені, түс өтірік айта алмайды. Адамның жан баласына жақ ашып айтпаған, отыз тістен шығармаған шынайы шындықты, ішкі жасырын құпия-сырды әшкерелеген де осы Түс. Сіз өзге түгіл өзіңізден де жасырып жүрген құпияңызды ашатын да, жұртқа жария ететін де - Түн, Түс, ондағы бейсаналы сәттер.Сіздің күндізгі еркіңізге көніп, жасырын жатқан іңкәр сезімді де оқыста опасыздықпен әшкерелеп қоятын да осы - Түс. Абайдың ел-жұрттан жасырып, тек жүрегінде ғана сақтап-жаттап жүрген жалғыз есім - Тоғжан еді. Ұл-қызы бар, некелі жұбайы болса да, елге танылған атақты Абайды да естен айырып, "Тоғжан" деп толғандырып қойған осы Түс емес пе еді? Бөгде жұртта, әсіресе Тоғжан деп тіл қатуға қақысы жоқ. Тоғжанның қайын елінің көзінше - "Жаным!Асылым. Барым бір өзің"-деп бар сырын жұртқа жариялатып, ішкі әлемін әшкерелеген де осы- Түс.(6,98)
Кіші ханым да күні бойы алыс сапардан оралған Әміршіні ойлап, аңсап, бар жан - тәнімен соған бағышталды,бірақ Түсінде шебер жігіттің шырмауынан шыға алмай қалады.Өйткені,ол өтірік өрге баспайтын Түс өлкесінде,өзге әлемнің ішінде жүр. Ешқандай ақыл-еске, ырыққа көнбейтін бейсаналы елінде саяхатта жүр. Күндізгі өзін-өзі алдаусыратқан алдамшы, жалған өмірден өзге шынайы өмір, шындық пен тазалықтың, адалдық пен Ақиқаттың ауылында ол. Өзін-өзі алдайын, ұстайын десе де,ерікке көнбейтін Түн, Түс деген тылсым күш оның бүкіл шын бет-пердесін ашып тастады. Өзі де білмейтін,сезбейтін, тіпті мойындамайтын жүрек сырын Түс әшкерелеп берді. Осы жерде ұйықтап жатқан адамның қимыл-қозғалысын, дене қалпын (позы спящего) зерттеген көрнекті психиатр Самюэл Данкелл түс көру сәтінде ашылған ақиқат алдында кім де болса кіші, өйткені ол күндізгі маскировкаға көнбейтін шынайы шындықтың қайнар көзі екендігін ескертеді. Сол себепті де Ә.Кекілбаев түстің осынау психоаналитикалық, символдық, көркемдік мүмкіндіктерін кеңінен пайдалана білген.
Романның үзіліссіз бір үндестікпен дамып келе жатқан оқиға желісі түс сюжетімен үзеңгілесіп,сол қалпында дами береді. Біз оқып отырған үзіндінің сана актісі екені Кіші ханымның түс көру барысындағы ілеспе ішкі күдігі,өз болжауы арқылы анықталып жатады:" Ханым ұйықтайтын ұлан-асыр кең жайды барша жарық жалғаннан көлкештеп тұрған алтын шайған ауыр есік сықырсыз ашылып,аяғының ұшынан басып әлдекім ішке өткендей болды". Мұны алғашында түс емес, елес, көзге елестету екен деп қаласыз. "Кірді де, одан арғыға батылы жетпегендей босағада тұрып қалды... Апыр-ай, кім болды екен. Ханым оны танитын сияқты... Күнде-күнде қасында жүрген, күнде-күнде көріп жүрген біреуі тәрізді. Бірақ жыға тани алмсады..." Осылай ұзаққа созылған түс-елес сана астарында Кіші ханымды біраз әуре-сарсаңға салады. Ол ұзақ уақыт мұның кім екендігін білмей, бет-жүзіндегі бейвербалды ишараттарды, сыртқы психологиялық қимыл көріністерді қадағалаумен болады,сосын ғана шырамытады, шебер жігітті. Өңінде өзіне ғашық болып, үздіккен жас жігіттің батылы жетіп бұған келуі Кіші ханым үшін тосын жайт. Екеуінің де ішкі бір іңкәрліктерін үйлестірген бұл түс ынтық сезімнен туған сананың сәулесі екені сөзсіз. Өңінде шебер жігіттің салып жатқан махаббат мұнарасында мөлдіреп тұрған мөп-мөлдір сезімді күнде көрсе де мойындағысы келмеген Кіші ханымның да жүрек түкпіріндегі жасырын сырын әшкере еткен бұл түс ең бастысы, ұлы Әмірші алдында сыр алдыртып қояды. Оқып көрелік: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz