Микроб жасушаларының құрылысы
Құрбанова Күнсулу Саимқызы
Жақыпбекова Бибігүл Оразқызы
Құрбанова Айсулу Саимқызы
Ветеринариялық микробиология пәнінен
Дәрістер жинағы
Шымкент,2022
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.О.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН УНИВЕРСИТЕТІ
Ветеринариялық микробиология пәнінен
дәрістер жинағы
6В09111 - Ветеринарлық медицина
мамандығының студенттеріне арналған
Шымкент, 2022
ӘОЖ 636.09619
КБЖ 28
Құрбанова К.С., Жақыпбекова Б.О., Құрбанова А. С. Ветеринариялық микробиология Дәрістер жинағы - Шымкент: М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан университеті, 2022. -148б.
Бұл дәрістер жинағындамикробтар жіктелінуі, физиологиясы мен генетикасы, микробиологиялық және генинженерлік жолдармен заттардың алынуы мен пайдалануы, иммунология, инфекциялық ауруларға микробиологиялық балау қою, сонымен қатар жануарлар азықтануындағы микроорганизмдердің қызметі, өсімдік азықтарын сақтауда және консервілеуде микроорганизмдерді қолдану, антибиотиктер жөнінде жаңа деректер сөз болады.
Дәрістер жинағы 6В09111 - Ветеринарлық медицина мамандығының студенттеріне арналған және Ветеринариялық микробиология пәнінің типтік оқу бағдарламасына сәйкестендіріліп жазылған.
Пікір берушілер:Турымбетов Б.С. - а.ш.ғ.д., профессор
Дәрістер жинағы М. Әуезов атындағы ОҚУ Оқу-әдістемелік кеңесінде хаттама №_____ __________________ 2022 ж. қаралып, баспадан шығаруға ұсынылды.
@ М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан университеті
АЛҒЫ СӨЗ
Табиғатта тіршілік иелерінің мейлінше сан алуан түрлері кездеседі. Олардың арасында өсімдіктер мен жануарлар дүниесінен басқа, жәй көзге көрінбейтін тірі организмдер микроорганизмдер ерекше орын алады. Микроорганизмдер болмаса, жер бетінде тіршілік орнамас еді. Өйткені олар өсімдіктердің қалдықтары мен жануарлардың өлекселерін шіріте отыра, топырақтың құнарлылығын арттырып, зат айналымына белсене қатысады. Сонымен қатар, олар жануарлардың, әсіресе күйіс қайырушылардың ас қорыту процесінде аса маңызды рөл атқарады. Микроорганизмдер белгілі болғанына дейін адамзат олардың әсерінен туындайтын құбылыстарды өз пайдасына қолданып келді. Айталық, микробтардың биохимиялық белсенділігін адамдар шарап, қымыз, айран даярлауда, нан пісіруде және т.б. өнімдерді шығаруда пайдалана білді.Микробтардың пайдалы әрекеттерін тұрмыста қолданып қана қоймай, адам баласы олардың зиянды әрекеттеріне қарсы күресе де білген. Айталық, қытайлықтар, үнділер және біздің ата-бабаларымыз шешек ауруына қарсы екпе қолданып, адам өміріне араша түсе білген. Жұқпалы аурулармен сырқаттанған адамдарды оқшаулап, жеке күткен. Микробтар туралы түсініктері болмаса да, олардың зардаптарынан тағамдарды сақтай білген. Археологиялық зерттеулерге сүйенсек, адамзат тағам өнімдерін сақтауды (қайнату, тоңазыту, қақтау, тұздау, кептіру) сонау неолитика кезінен бастап игерген көрінеді.
Ветеринариялық микробиология және вирусология пәні микробтар мен вирустардың морфологиясы мен физиологиясын, олардың әртүрлі физикалық және биологиялық әсерлерге төзімділігін, генетикасын және сыртқы ортада таралуын, зат алмасуға қатысуын, инфекциялық аурулардың шығуы мен таралуын, ағзалардың инфекциялық ауруларға төзімділігін иммунитет, ауру қоздырушыларының биологиялық қасиеттерін,инфекциялық ауруларды зертханалық балау әдістерін, оларды емдеу және алдын алу үшін қолданылатын препараттарды зерттейді.
Ветеринарлық медицина мамандығы студенттері микробиология және вирусологияны оқығанда микробтар мен вирустардың пішіні, биологиясы, вирустардың көбеюерекшеліктері және инфекциялық ауруларқоздырушылары, одан басқа халық шаруашылығы мен биологияда қолданылатын пайдалы бактериялар, инфекциялық аурулардыңшығуы мен таралуы, иммунитеттің пайда болу заңдылықтары жөнінде теориялық білім алады.Бұл дәрістер жинағындамикробтар мен вирустардың жіктелінуі, физиологиясы мен генетикасы, микробиологиялық және генинженерлік жолдармен заттардың алынуы мен пайдалануы, иммунология, инфекциялық ауруларға микробиологиялықжәне вирусологиялық балау қою, сонымен қатар жануарлар азықтануындағы микроорганизмдердің қызметі (ішек-қарын микрофлорасы), өсімдік азықтарын (шөп, сүрлем, сенаж және басқаларын) сақтауда және консервілеуде микроорганизмдерді қолдану, антибиотиктер жөнінде жаңа деректер ескерілген.
КІРІСПЕ
Микробиология - арнайы аспапсыз көзге көрінбейтін, микроорганизмдер немесе микробтар деп аталатын өте ұсақ тіршілік иелерінің систематикасын, биологиялық қасиеттерін, экологиясын, жер бетін мекендейтін басқа да организмдермен қарым-қатынасын және табиғаттағы зат айналымындағы маңызын зерттейтін ғылым. Аталмыш ғылымның аты үш грек сөзінен құрастырылған: micros - кішкене немесе майда, bios - өмір және logos - ілім. Микроорганизмдер - жиынтық ұғым. Олардың қатарына жай көзге көрінбейтін, яғни мөлшері 0,07-0,08 мм-ден (70-80мкм-ден) аспайтын тіршілік иелері, атап айтсақ, микроскопиялық саңырауқұлақтар, балдырлар, актиномицеттер, бактериялар, микоплазмалар, риккетсиялар, вирустар және басқа да организмдер жатады. Міне, сондықтан да оларды тек арнайы үлкейткіш құралдардың (жарық немесе электрон микроскоптарының) көмегімен ғана көруге болады.
Микроорганизмдер табиғатта өте кең тараған. Олар Арктиканың мәңгі тоңынан, Сахара құмдарынан, жер астынан шығып жатқан ыстық су көздерінен, жер бетінен 10 шақырымдай биіктіктен алынған ауа үлгілерінен, атом реакторларынан алынған су сынамаларынан табылған. Кейбір ғалымдардың есебі бойынша (I.Alcamo and L.Elson, 1996) жер бетіндегі микробтардың жалпы салмағы барлық өсімдіктер мен жануарлардың массасынан басым түседі екен. Тіршілігіміздің тірегі жер анамыздың топырағында микроорганизмдер органикалық заттарды толассыз шірітіп, өсімдіктер пайдалана алатын химиялық қосылыстарға айналдырып отырады. Кейбір микробтар атмосферадан азотты сіңіріп, топырақтың құнарлылығын арттырады. Микроорганизмдер болмаса жер бетінде тіршілік те болмас еді, өйткені планетамызды өсімдіктердің қалдықтары мен жан-жануарлардың өлекселері басып кетер еді.
Малдың азық қорыту үрдісі де микробтардың қатысуынсыз өтпейді. Айталық, күйіс қайырушы жануарлардың қарнында клетчатка целлюлоза ыдыратушы бактериялардың көмегімен өзгеріске ұшырайды. Орташа есеппен алғанда, сиырдың месқарнындағы микробтардың салмағы 3 кг-ға дейін барады екен.
Жануарлар бұл микроорганизмдердің тіршілік өнімдерін, ал кейіннен өздеріне қоректік материал ретінде қолданады. Қысқаша қайырғанда, микробтардың тіршілік әрекеттерінің арқасында табиғатта зат айналымы іске асып, жануарлар мен өсімдіктердің өміріне қолайлы жағдайлар туындап отырады. Жер қойнауындағы шымтезек, көмір, мұнай сияқты қазба байлықтардың түзілуі де микробтардың тіршілік әрекеттерімен тікелей баланысты екендігі ғылыми түрде дәлелденгенін айта кеткеніміз де артық болмас.
Адамзат микроорганизмдердің ашылуына дейін олардың биохимиялық әрекеттерін нан пісіруде, шарап ашытуда, сыра қайнатуда, сонымен қатар сүт қышқылды тағамдарды даярлауда қолданып келді. Қазіргі кезде микроорганизмдер спирт, ацетон, глицерин, лимон қышқылын, амин қышқылдарын, әртүрлі антибиотиктер мен вакциналарды және тағы басқа пайдалы заттарды алуда, сонымен қатар, мал азығының құнарлылығын арттыруда, ағынды суды және ластанған топырақты тазартуда, биогаз алуда және басқа да бағыттарда баға жетпес көмекшілер ретінде танылып отыр. Одан қалды, микробтар протеиндерді өндіру бойынша ешбір тіршілік иесіне дес бермейді. Мысалы, салмағы 500 кг сиыр тәулігіне небәрі 0,5кг протеин түзсе, осы салмақтағы ашытқы жасушалары сол уақыт ішінде 50 тоннадай, яғни 100 мың есе көп өнім түзеді (Н.Р.Асонов, 1989).
Соңғы 20 жылда микроорганизмдер гендік инженерия деп аталатын молекулярлық биологияның жаңа бағытында кеңінен қолданыс тауып келеді. Қазіргі кезде медицинаға қажет инсулин, интерферон, өсу гормоны және тағы басқа биологиялық белсенді заттарды өндіре алатын бактериялардың штамдары алынды. Олар мұндай қасиетке өздерінің ДНҚ молекуласына тігілген адам гендерінің жұмыс істеуі (экспрессиясы) арқасында ие болып отыр. Сонымен қатар, микробтар мен өсімдіктердің геномына бактериялардың азотты сіңіруге жауапты генін орналастыру бағытында ізденістер жүргізіліп жатыр.
Микроорганизмдер арасында, сонымен қатар, адам мен жануарларға және өсімдіктерге зиянды түрлері де кездеседі.
Айталық, олар әртүрлі жұқпалы ауруларды қоздырады және тағам өнімдерінің бүлінуін тудырады. Міне, сондықтан да ауылшаруашылығы саласының болашақ мамандары үшін микроорганизмдердің пайдалы қасиеттерін мал шаруашылығынан алынатын тағам өнімдері мен шикізаттарды өңдеуде, мал азығын даярлауда, жұқпалы аурулардың алдын алуда қолдана білу өте маңызды.
Бұл оқулықтамикробтар мен вирустардың жіктелінуі, физиололгиясы мен генетикасы, микробиологиялық және генинженерлік жолдармен заттардың алынуы мен пайдалануы, иммунология, инфекциялық ауруларға микробиологиялықжәне вирусологиялық балау қою, сонымен қатар жануарлар азықтануындағы микроорганизмдердің қызметі (ішек-қарын микрофлорасы), өсімдік азықтарын (шөп, сүрлем, сенаж және басқаларын) сақтауда және консервілеуде микроорганизмдерді қолдану, антибиотиктер жөнінде жаңа деректер ескерілген.
Ветеринариялық микробиология және вирусология курсын оқып болғаннан кейін, студент жалпы микробиология және вирусологияны, инфекцияны, иммунитет, микробтар мен вирустардың генетикасын, олардың пайдалы және зиянды қызметтерін, зат алмасу процесіндегі қызметін, мал азығын дайындау мен сақтаудағы ролін, инфекциялық ауруларды бактериологиялык, вирусологиялық, серологиялық балау негізін білуі керек.
Микробиологиялық және вирусологиялық зерттеулер жүргізу үшін, патологиялық материал алу, консервілеу, тасымалдау жұмыстарын,вакциналарды, қан сары суларын, диагностикумдарды, микробтар түзетін өнімдерді дұрыс пайдалану iciн,инфекциялық аурулардың балауын, емін, алдын алуын дұрыс істей білуі керек.
1 - дәріс Жалпы микробиология.
Жоспар:
Кіріспе Ветеринариялық микробиология пәні, оның міндеттері.
1.Микробтар қысқаша түсініктеме
2.Микробиологияның дамуының негізгі кезеңдері.
Кіріспе Ветеринариялық микробиология пәні, оның міндеттері
Ветеринарлық микробиология пәнін оқытудың мақсаты
Ветеринарлық микробиология пәні микробтар мен вирустардың морфологиясы мен физиологиясын, олардың әртүрлі физикалық және химиялық әсерлерге төзімділігін, генетикасын және сыртқы ортада таралуын, зертханалық зерттеулер үшін сынамалар, өлекселерден биосынамалар алуды жүргізу, жолдама хат жазу. Патологиялық материалдардан және ауру жануарлардан микробтардың шоғырлану және анықтау әдістерін білу, таза өсінділерді бөліп алу әдістерін игеру. Індетті аурулардың зертханалық және аллергиялық анықтау әдістерін білу, індетті аурулардың қоздырғыштарының негізгі қасиеттерін зерттейді.
Пәнді оқытудың негізгі міндеттері
-патогенді және шартты-патогенді микроағзалардың жіктелуі және биологиялық қасиеттері туралы түсінік беру;
макро-және микроорганизм әрекеттестігінің молекулярлық механизмдері туралы түсінік қалыптастыру;
-инфекциялық агенттерден қорғану негізі механизмдері және иммунологиялық реакциялардың типтеріне сипаттама беру;
микробтар қоздырған аурулардың патогенезі, инфекциялық иммунитеттің қалыптасуы, арнайы профилактика принциптері және ауруларды емдеу туралы түсінік беру;
-зерттеу материалынан микроорганизмдердің таза дақылын бөліп алу әдістерін, идентификациялау принциптерін, микрорганизмдердің микробтарға қарсы қолданатын препараттарға сезімталдығынтөзімділігін анықтауды үйрету; денсаулық сақтау практикасында қолданатын қазіргі кездегі микробиологиялық, иммунологиялық және молекулярлы-генетикалық әдістерді қолдану білімін қалыптастыру;
-кең таралған инфекциялық және онтогенді қабыну ауруларға қазіргі кездегі микробиологиялық диагноз қою әдістерімен таныстыру;
-микробиологиялық зерттеуге арналған биологиялық материалды алу
1.Микробтарға қысқаша түсініктеме
Микробиология - арнайы аспапсыз көзге көрінбейтін, микроорганизмдер немесе микробтар деп аталатын өте ұсақ тіршілік иелерінің систематикасын, биологиялық қасиеттерін, экологиясын, жер бетін мекендейтін басқа да организмдермен қарым-қатынасын және табиғаттағы зат айналымындағы маңызын зерттейтін ғылым. Аталмыш ғылымның аты үш грек сөзінен құрастырылған: micros - кішкене немесе майда, bios - өмір және logos - ілім. Микроорганизмдер - жиынтық ұғым. Олардың қатарына жай көзге көрінбейтін, яғни мөлшері 0,07-0,08 мм-ден (70-80 мкм-ден) аспайтын тіршілік иелері, атап айтсақ, микроскопиялық саңырауқұлақтар, балдырлар, актиномицеттер, бактериялар, микоплазмалар, риккетсиялар, вирустар және басқа да организмдер жатады. Міне, сондықтан да оларды тек арнайы үлкейткіш құралдардың (жарық немесе электрон микроскоптарының) көмегімен ғана көруге болады.
Микроорганизмдер табиғатта өте кең тараған. Олар Арктиканың мәңгі тоңынан, Сахара құмдарынан, жер астынан шығып жатқан ыстық су көздерінен, жер бетінен 10 шақырымдай биіктіктен алынған ауа үлгілерінен, атом реакторларынан алынған су сынамаларынан табылған. Кейбір ғалымдардың есебі бойынша жер бетіндегі микробтардың жалпы салмағы барлық өсімдіктер мен жануарлардың массасынан басым түседі екен. Тіршілігіміздің тірегі жер анамыздың топырағында микроорганизмдер органикалық заттарды толассыз шірітіп, өсімдіктер пайдалана алатын химиялық қосылыстарға айналдырып отырады. Кейбір микробтар атмосферадан азотты сіңіріп, топырақтың құнарлығын арттырады. Микроорганизмдер болмаса жер бетінде тіршілік те болмас еді, өйткені планетамызды өсімдіктердің қалдықтары мен жан-жануарлардың өлекселері басып кетер еді. Малдың азық қорыту үрдісі де микробтардың қатысуынсыз өтпейді. Айталық, күйіс қайырушы жануарлардың қарнында клетчатка целлюлоза ыдыратушы бактериялардың көмегімен өзгеріске ұшырайды. Орташа есеппен алғанда, сиырдың мес қарнындағы микробтардың салмағы 3 кг-ға дейін барады екен. Жануарлар бұл микроорганизмдердің тіршілік өнімдерін, ал кейіннен өздеріне қоректік материал ретінде қолданады. Қысқаша қайырғанда, микробтардың тіршілік әрекеттерінің арқасында табиғатта зат айналымы іске асып, жануарлар мен өсімдіктердің өміріне қолайлы жағдайлар туындап отырады. Жер қойнауындағы шымтезек, көмір, мұнай сияқты қазба байлықтардың түзілуі де микробтардың тіршілік әрекеттерімен тікелей баланысты екендігі ғылыми түрде дәлелденгенін айта кеткеніміз де артық болмас.Микроорганизмдер арасында, сонымен қатар, адам мен жануарларға және өсімдіктерге зиянды түрлері де кездеседі. Айталық, олар әртүрлі жұқпалы ауруларды қоздырады және тағам өнімдерінің бүлінуін тудырады. Міне, сондықтан да ауыл шаруашылығы саласының болашақ мамандары үшін микроорганизмдердің пайдалы қасиеттерін мал шаруашылығынан алынатын тағам өнімдері мен шикізаттарды өңдеуде, мал азығын даярлауда, жұқпалы аурулардың алдын алуда қолдана білу өте маңызды.
2.Микробиологияның дамуының негізгі кезеңдері.
Микробтардың пайдалы әрекеттерін тұрмыста қолданып қана қоймай, адам баласы олардың зиянды әрекеттеріне қарсы күресе де білген. Айталық, қытайлықтар, үнділер және біздің ата-бабаларымыз шешек ауруына қарсы екпе қолданып, адам өміріне араша түсе білген. Жұқпалы аурулармен сырқаттанған адамдарды оқшаулап, жеке күткен. Микробтар туралы түсініктері болмаса да, олардың зардаптарынан тағамдарды сақтай білген. Археологиялық зерттеулерге сүйенсек, адамзат тағам өнімдерін сақтауды (қайнату, тоңазыту, қақтау, тұздау, кептіру) сонау неолитика кезінен бастап игерген көрінеді.
Орта ғасыр тарихында Еуропа мен Азия елдерінде шешек, оба, бөртпе, сүзек және т.б. жұқпалы аурулар кең қанат жайып, халықты үлкен қайғы-қасіретке ұшыратып отырды. Бұл аурулардың себептері мен күресу шаралары жөнінде жалған түсініктер орнықты. Алайда, қоғамның озық ойлы адамдарының ізденістерінің нәтижесінде дәйектер мен тәжірибелер жинақталып, жұқпалы аурулар туралы ілім қалыптаса бастады.
Орта Азиялық ғалым, философ және дәрігер Әбу Әлі ибн Сина (Авиценна) (980-1037 ж.ж.) өзінің бірнеше ғасырлар бойы Азияда ғана емес, сонымен қатар Еуропада міндетті нұсқау түрінде қолданыста болған Медицина канондары атты бес томдық танымал еңбегінде оба, шешек және басқа аурулардың су және ауа арқылы көзге көрінбес қоздырғыштары арқылы таралатынын жазған еді. Италиандық ғалым Джироламо Фракастро 1546 жылы жарық көрген. Жұқпа туралы кітабында аурулардың адамнан адамға өте ұсақ тіршілік иелері - contagium vivum арқылы жұғатындығына негіздеме келтірген. Жұқпалы аурулардың тірі табиғаты туралы гипотезаны біздің жыл санауымызға дейін өмір сүрген грек дәрігері Гиппократ (б.ғ.д. 460-377 жж.), рим жазушылары Варрон (б.ғ.д 116-27 жж.) мен Плиний (б.ғ.д 23-75 жж.) де болжаған болатын. Рим ақыны және философы Лукреций өзінің б.ғ.д. 75 жылы жариялаған De rerum natura атты еңбегінде оба белгісіз бір тұқымдардың әсерінен туындайды деген тұжырымға келген.
Микробиология ғылымының дамуындағы айтулы кезең көзге көрінбейтін тіршілік иелерін зерттеуге арналған құралдың құрастырылуынан басталды. 1590 жылы шыны ажарлаушы Ганс және Захарий Янсендер майда заттарды үлкейтіп көрсететін аспап құрастырды.
1609-1610 жылдары Г.Галилей (1564-1642) ең алғашқы қарапайым микроскоп жасады. 1617-1619 жылдары физик-өнертапқыш К.Дреббель қос линзалы микроскоп жасады. Рим ғалымы Афанасий Кирхер осы микроскоп көмегімен сасыған етті, шарап сіркесін, сүтті зерттеп, олардың ішінде құрттардың болатындығын байқайды. Сонымен қатар, зерттеуші қанның әртүрлі жасушалардан тұратындығына көзін жеткізеді. Оба ауруына шалдыққан адамдар қанынан Кирхер ерекше құртты көрдім деп мәлімдеді. Әрине, қарапайым аспаппен микробтарды анық көру мүмкін емес еді. Дегенмен, аталмыш аурудың қанда жүрген майда организмдер арқылы таралатыны жөніндегі оның пікірі өз кезіндегі ілгерішіл батыл көзқарас болды.
Егер микробиологияның бастауы ретінде адамның ең бірінші рет микроорганизмдерді көрген уақытын алатын болсақ, онда біз аталмыш ғылымның туған жылын ғана емес, сонымен қатар туған күнін де және зерттеушінің атын да дәл басып айта аламыз: 1676 жылы 24 сәуір, голландия азаматы Антони ван Левенгук (1632-1723). Ол арнайы білімі жоқ, саудагер ғана болатын. Бос уақыттарында А. Левенгук үлкейткіш линзалар жасап, олардың көмегімен өсімдіктердің жапырақтарын, сілекейді, тіс өңезін, су тамшыларын, бұрыш тұнбасын және т.б. зерттеумен әуестенген. 1683 жылы ол қоршаған ортада көзге көрінбейтін animalculae деп өзі белгілеген ұсақ жәндіктердің болатындығын Левенгук ашқан табиғат құпиялары атты кітабында жария етеді. Бұл еңбегінде ол ауыз қуысында, су үлгілерінде және т.б. субстраттарда өте көп мөлшерде кездесетін дөңгелек пішінді, таяқша іспеттес, сонымен қатар иректелген анималькульдердің суреттерін келтіреді, олардың кейбіреулерінің белсенді түрде жылжи алатындығын жазады. Алайда ол организмдердің табиғатта алатын орны, әрекеттері жөнінде мағлұмат бере алмады. Левенгуктің еңбегі көптеген ғалымдардың қызығушылығын тудырғанмен, жаңа зерттеулерге жол аша алмады, өйткені ол кезде биология ғылымы аталмыш жаңалықты игеріп кететіндей деңгейге әлі жетпеген еді.
Швед ғалымы Карл Линей Табиғат жүйесін жасаған кезінде микроорганизмдерді бұл жүйеге енгізбей хаос яғни адам түсінбейтін, көзге көрінбейтін құпия сыры бар бей-берекет жәндіктер тобына жатқызды. Дегенмен, микробтар туралы деректер жинала беріп, микробиологияның морфологиялық кезеңінің дамуына жол ашты.
Анималькульдерді алғаш зерттегендердің бірі орыс дәрігері М.М.Тереховский (1740-1796) болды. Ол 1775 жылы Страсбург университетінде өзінің микроорганизмдер жөніндегі De chao infusorio Linnaei атты еңбегін қорғап, тіршіліктің өздігінен пайда болуы туралы теорияны теріске шығарды. XVIII ғасырдың екінші жартысында ғылымда мұндай жалған ұғым үстем болатын.
Микробтардың әртүрлі орталарда кездесетіндігін байқаған зерттеушілер олардың өсіп-өнуінде ешқандай заңдылық жоқ және бұл жәндіктер кез-келген жерде өздігінен пайда бола береді деген жорамалдар айтты.
М.М.Тереховский және италяндық ғалым Спаланцани мұндай жалған қағиданы жоққа шығарды. Олар тірі жәндіктері бар тұрып қалған суларды немесе басқа да сұйықтықтарды қайнатып, ыдысты ауа енбейтіндей етіп жапса, онда тірішілік иелерінің пайда болмайтындығын дәлелдеп береді. Яғни бұл тәжірибе микробтардың сұйықтыққа қоршаған ортадағы ауа арқылы еніп, барлық жан иелеріне тән заңдылық негізінде көбейе алатындығын көрсетті. Алайда, бұл тәжірибе ғалымдар қауымына жете таныс болмағандықтан, назардан тыс қалды. Сөйтіп микробиология өзінің морфологиялық кезеңінің шеңберінде қала берді.
XIX ғасырдың бірінші жартысында жұқпалы ауруларды қоздыратын кейбір микроорганизмдер белгілі бола бастады.
Айталық, 1839 жылы И.Шенлейн тазқотыр зардапты саңырауқылақтың әсерінен пайда болатынын дәлелдесе, 1843 жылы Д.Груби бұзаутаздың, сәл кейінірек А.Полендер, К.Давен және Ф.Брауэлл 1849-1854 жылдарда топалаңың қоздырғыштарын ашады. Алайда, аталмыш ғалымдардың және сол кездегі басқа да зерттеушілердің еңбектері табылған микроорганизмдердің сыртқы пішінін жазумен ғана шектеліп отырды. Міне, сондықтан да, бұл уақыт микробиологияның ғылым ретінде қалыптасуындағы морфологиялық кезеңі деп аталып жүр.
Микробиологияның келесі даму сатысының - физиологиялық кезеңнің негізін қалаушы әйгілі француз ғалымы Луи Пастер (1822-1895) болды.
Францияның Лилль қаласында химияпрофессоры лауазымында қызмет етіп жүрген Л.Пастерспирт зауыттарының иегерлерінің өтініші бойынша шарап пен сыралардың бұзылу себебін анықтау мақсатында зерттеулер жүргізген. Ізденістерінің нәтижесінде 1857 жылы ол спиртті, сүт қышқылды, май қышқылды ашулар, сонымен қатар сыра даярлау кезіндегі ашу белгілі бір микроорганизмдердің әсерінен туындайтындығы туралы қорытындыға келеді. Осылайша ол ғылыми түрде ашудың химиялық емес, биологиялық құбылыс екендігін, ал ашу процесінің негізін әртүрлі ферменттерді бөліп шығаратын микроорганизмдердің әрекеттері құрайтындығын дәлелдеп береді. Май қышқылды ашуды зерттей отыра, Л.Пастер жалпыбиологиялық маңызы бар жаңалық, атап айтсақ анаэробиоз құбылысын ашады. Оған дейін ғылымда оттегісіз өмір мүмкін емес деген Лавуазье айтқан қағида мызғымас заң ретінде қабылданып келген болатын. Сонымен қатар, Л.Пастер шірудің де белгілі бір микроорганизмдердің әрекеттерінен болатындығын анықтайды.
Ашудың микробтық табиғатын таныған ғалым 1865 жылы тауар өндірушілерге практикалық маңызы өте зор ұсыныс береді. Бұл жаңалық қазіргі кезде бізге пастерлеу деген терминімен белгілі. Осы жылы Француз Үкіметі Л.Пастерден жібек құрттарының пебрина атты ауруының салдарынан орасан зор шығынға ұшырап отырған кәсіпкерлерге көмек көрсетуін өтінеді. Бұл жұмыспен бес жыл шұғылданған ғалым 1868 жылы аурудың белгілі бір микроорганизммен қоздырылатынын анықтап, онымен күрес шараларынайқындап береді. Міне, осы оқиғадан кейін, Л.Пастер микробтардың адамдар мен жануарлардың жұқпалы ауруларын тудыру мүмкіндігін зерттеуді қолға алады. Пастерге дейін ауру қан мен шырынның өздігінен өзгеріске ұшырауы ретінде қарастырылып келген еді. Ғалым топалаңның, тауық тырысқағының, құтырықтың, шошқа тілмесінің және басқа жұқпалы аурулардың негізгі себебі - белгілі бір микроорганизмдер екендігін дәлелдейді. Жұқпалы аурулардың табиғатын зерттей отыра, ол зардапты микробтардың уыттылығы белгілі бір жағдайлардың әсерінен әлсірейтіндігін байқайды.
Тәжірибелерін негізге ала отыра, ғалым микробтарды аттенуациялау, яғни уыттылығын төмендету жолдарын анықтап, әлсіреген ауру қоздырғыштарын жұқпалы аурулардың, атап айтсақ тауық тырысқағының (1880), сібір жарасының (1881) және құтырықтың (1885) алдын алу мақсатында екпе ретінде қолдануды ұсынады. Өзінің ғылыми жұмыстарына сүйене отыра, ол жұқпалы аурулардың микробтық теориясын жасап шығарды. Пастерге дейін де ауруға қарсы екпелер қолданған болатын.
Дегенмен, микроорганизмдердің уыттылығын әлсіретудің ғылымға негізделген тәсілдерін әзірлеген Пастер болды. Осы жерде мына бір тарихи шындыққа тоқтала кеткеніміз жөн болар. Ғылыми еңбектерде, оқулықтарда шешекке қарсы вакцинаны 1796 жылы Э.Дженнер ең алғаш рет қолданған деген мәлімет орныққан.
Алайда, ағылшын дәрігеріне дейін 350 жылдай бұрын аталмыш аурудың алдын алудың тәсілін Керей хан мен Жәнібек хандардың тұсында Өтеубойдақ Тілеуқабыл деген бабамыз қолданып, өз тәжірибелерін Шипагерлік баян кітабында жазған екен. Бұл сәйкессіздікті білім мен ғылым саласындағы қалыптасып қалған еуроцентристік көзқарастың бірден бір көрінісі ретінде қабылағанымыз жөн болар. Өтеубойдақ Тілеуқабылұлы 1397 жылы Жетісу өңірінде дүниеге келген. Мол тәжірибе жинаған ғалым ретінде Жәнібек ханның тапсырмасы бойынша 1467-1475 жылдары аралығында Шипагерлік баян атты энциклопедиялық медициналық еңбегін жазып шығады. Бұл кітап бірнеше рет көшіріліп жазылып, қолдан қолға ауысып, ұрпақтан ұрпаққа тапсырылып, біздің қолымызға да тиіп отыр. Ғалымның кітабы медицинаның, гигиена мен терапияның жалпы заңдылықтарына, сол кездегі белгілі болған ауруларды балау тәсілдеріне арналған ірі 7 бөлімнен тұрады. Аталмыш еңбекте 5 мыңға жуық рецепттер, 1384 дәрі-дәрмектік препараттар (олардың ішінде 859 өсімдік, ал 455 жануар тектес), 70 металлдар мен металлоидтар келтірілген. Жоғарыда айтып кеткендей, Өтеубойдақ Тілеуқабылұлының сол кездегі медицина саласында жасаған теңдесі жоқ ғылыми жаңалығының бірі ретінде ғалымның 1446 жылдан бастап шешек ауруына қарсы адамдарға өз әдісімен екпе жасай бастауын айтуға болады. Бұл әдіс бойынша ол шешекке шалдыққан адамның материалымен сиырды жұқтырып, пайда болған күлдіреуіктердің сұйықтығын балаларға еккен. Сиыр да шешекпен ауырады, алайда ол адам шешегінің вирусына төзімді болып келеді, сондықтан да оның денесінде орын тепкен қоздырғыш әлсіреп, қазіргі қолданып жүрген вакциналардың қасиеттеріне ие болады.
Микробиология тарихында Л.Пастермен қатар ғылымының негізін қалаған тұлға ретінде неміс ғалымы Роберт Кохтың есімі (1843-1910) заңды түрде аталып жүр. Өз тәжірибелерін ол ауыл дәрігері болып жүріп, сібір жарасын зерттеуден бастаған еді. Кейіннен оның назары сол кезде кең тараған, емі табылмаған аурулардың біріне - туберкулезге ауады. 1882 жылы ол аталмыш аурудың қоздырғышын тапқаны туралы еңбегін жариялайды. Көп ұзамай бұл микроорганизмдерге зерттеушінің құрметіне Кох таяқшалары деген атау беріледі.
Тырысқақвибриондарының ашылуын, сонымен қатар тығыз қоректік ортада микробтар өсінділерін бір-бірінен ажырату, микроорганизмдерді анилин бояуларымен бояу, микробтарды микроскоптың иммерсиялық жүйесімен зерттеу, заттарды жоғары қысымды бумен зарарсыздандыру тәсілдерін және дезинфекция ұғымы мен туберкулиннің қолданысқа алынуын Р.Кохтың микробиология ғылымының дамуына қосқан сүбелі үлестерінің қатарына жатқызуға болады.
Жұқпалы аурулар этиологиясы саласындағы микробиологияның жетістіктері организмнің қорғаныс механизмдерін зерттеу ізденістеріне жол ашты. Бұл мәселе шеңберінде орыстың зоолог ғалымы И.И.Мечников (1845-1916) теориялық және практикалық маңызы зор жаңалықтар ашты
1883 жылы орыс жаратылыстанушылары мен дәрігерлерінің 7-ші съезіндегі Организмнің қорғаныш күштері атты баяндамасында ғалым жұқпалы ауруларға қарсы төзімділіктің ғылыми негіздемесін жасап, ғылымға Иммунитеттің жасушалық теориясы деп аталатын ұғымды енгізді. Ғалым микроорганизмдердің тіршілік ету барысында бір-бірімен күресі, яғни антагонизм туралы ілімнің де негізін қалады, сүт қышқылды бактериялардың ерекше топтарын тауып, оларды өндіріске сүттен әртүрлі тағамдарды даярлауда қолдануды ұсынды. Кейінірек ол сүт қышқылды өнімдердің адам өмірін ұзартуда қолдануының ғылыми негіздемесін жасады.
Жұқпалы ауруларға төзімділіктің табиғатын И.И. Мечниковпен қатар немістің ірі ғалымы П.Эрлих те (1854-1915) жан жақты зерттеп, Иммунитеттің гуморальдық теориясын ұсынады. Бұл теорияны жақтаушылар Р. Пфейфер мен Ж.Борде өз еңбектерінде организм жұқпалы аурулардан микробтар мен олардың уларына қарсы ерекше бір заттарды (антиденелерді) синтездеу арқылы қорғана алатындығын жариялады. 1888 жылы француз ғалымдары Э.Ру мен А.Йерсен күл ауруының (дифтерия) негізгі себебі микроорганизм өндіретін улы зат екендігін дәлелдейді. 1890 жылы неміс ғалымы Э.Беринг және жапон зерттеушісі С.Китазато сіреспе және күл аурулары қоздырғыштарының улы заттарына қарсы иммунды қан сарысуларын даярлап шығарады.
1908 жылы П.Эрлих пен И.И.Мечников иммунитеттің жасушалық және гуморальдық факторларын зерттеуге арналған еңбектері үшін Нобель сыйлығымен марапатталды.
Ауыл шаруашылығы саласында микробиологияның дамуына С.Н. Виноградский, М.С.Воронин, М.Бейеринк және т.б. зерттеушілер зор үлес қосты. С.Н.Виноградский (1856-1953) - топырақ микробиологиясының негізін қалаушылардың бірі. Ол күкірт бактерияларының күкірт сутегін күкірт қышқылына дейін тотықтыра алатындығын дәлелдеді. Ал, осы реакция кезінде бөлінетін энергия ауадағы көмір қышқыл газын күкірт бактерияларының сіңіруіне жұмсалатын болып шықты. Сондықтан да мұндай бактериялар органикалық қалдықтары жоқ ортада да тіршілік ете береді. Бұл құбылыс ғылымға хемосинтез деген атаумен енді. Хемосинтез темір бактерияларына да тән болып шықты. Сонымен қатар ол нитрлендіру процесін тудыратын бактериялардың әсерінен органикалық заттардың азотты қышқылдың, ал кейіннен азот қышқылының тұздарына айналатынын дәделдеп берді.
М.С.Воронин бұршақ тұқымдас өсімдіктер тамырында тіршілік етіп, ауадағы атмосфералық азотты өз бойына сіңіре алатын микроорганизмдердің ерекше тобын - түйнек бактерияларын тауып, оларды жете зерттеді.
М.Бейеринк түйнек бактерияларын жеке күйінде бөліп алып, оларды өсіру үшін арнайы қоректік орта әзірледі. 1901 жылы голландия ғалымы топырақтың құнарлылығын біршама арттыратын және топырақта еркін тіршілік жасайтын азот бактерияларын тапты. Бұл бактериялардың ауадағы азотты қалай және қандай жағдайда сіңіре алатындығын С.П.Костычев терең зерттеді. Ол В.С.Буткевичпен бірге микроскоптық саңырауқұлақтардың түрлі органикалық қышқылдарды, соның ішінде лимон қышқылын түзетіндігін дәлелдеді. С.А.Королев (1876-1932) пен А.Ф.Войткевичтің (1876-1950) сүт қышқылды бактериялардың тіршілігін зерттеу кезінде алған нәтижелері сүт тағамдарын даярлау технологияларына тиісті өзгерістер енгізді. В.Н.Шапошников және басқа ғалымдар өндірістік жағдайда сүт қышқылын, ацетонды және бутил спиртін алудың әдісін әзірледі. Спирт өндірісінде ашытқыларды қолдануда және сірке қышқылы ашу процесінің мәселелерін шешуде даниялық ғалым Э.Х.Гансен үлкен еңбек сіңірді.
Микробиология және вирусологияның дамуының негізгі кезеңдері.
Микробиология даму тарихын 5 этапқа бөлуге болады:
Эвристикалық(4-3қазіргі ғасырға дейін - 16 ғасыр қазіргі эрада) - эпидемия пайда болғанын аспандағы құдайдан көрген. Бірақ сол кездегі көптеген ғалымдар (Гиппократ, рим жазушысы В-аррон және т.б.) айтуы бойынша эпидемия кезінде ауада ерекше ауру тамшылар - миазмалар бар, ал Лукрецкий Кар айтқандай әр инфекцияның өз тұқымы бар.! 14 ғасырда оба пандемиясы Европа тұрғындарының 14 қайтыс болғанын инфекциялық аурулары жұқпалығына зең қойды. 1374 жылы Венецияда бірінші рет карантин шаралары қолданды, қала 40 күнге ешкімді кіргізбей, ешкімді шығармады. Бір ғасыр өткен соң осының бәрі ауру себебі, жұқтырылуы Джираламо Фракастро гипотезасы негізіне жатты. Осы гипотеза бойынша әр ауру бір ғана жұқтырылуымен байланысты, науқас адамдарды бөлек (изоляция) емдеу қажет, көп қабатты марлядан жасалған мұрындық (масқа) кию керек, карантин жасау. Бірақ осы гипотезаны дәлелдеу үшін микробтар әлемін ашу қажет болды.
Морфологиялық кезең. Микробты зерттеу ХІІІ ғасырдың екінші жартысында қолға алынды. Бұған оптикалық аспаптардың шығарылуы әсер етті. Микроскоп алғаш рет 1619 жылы Голландияда жасалып шығарылды. Бұл аспапты одан әрі жетілдірген Афанасий Кирхер болды. Бұл әрине, құрылысы жөнінен өте қарапайым аспап еді. Солай бола тұрса да А.Кирхер сасыған етті, шарап сіркесін, сүтті қарап, олардан түрлі организмдерді көрген. Оба ауруымен ауырған адамдардың қанын қарап, одан ерекще құртты көрді.
Микроорганизмдерді алғаш көріп, сипаттап жазған Голландия ғалымы Антон Ван Левенгук (1632-1723). Ол заттарды 160-300 есе үлкейте алатын алғашқы оптикалық құрал, әғни жабайы микроскоп жасады. Осы микроскоптың көмегімен ол ет тағамдарында өскен зеңді, тұрып қалған қақ сулардағы тірі организмдерді көрді, олардың пішінін, түрін және қозғалысын сипаттап жазды. Міне осы кезден бастап бүкіл әлемге А.Левенгуктің есімі белгілі болды және микроорганизмдер жайлы ғылым - микробиологияның негізі салынды десек қателеспес едік.
ХІІІ ғасырдағы шведтің көрнекті табиғат зерттеушісі Карл Линней өзінің "табиғат систематикасын" жасағанда жануарлар мен өсімдіктерді белгілі бір тәртіппен орналастырғаны мәлім. Бұл системаға ол микроорганизмдерді енгізген жоқ. Оны К.Линней хаос, яғни берекесіз жәндіктер тобына жатқызды. Бұдан ол микроорганизмдер дүниесін зерттеудің қажеті жоқ деген қорытынды шығарды.
Микробиология ғылымының одан әрі дамуына орыс ғалымы М.М.Тереховский (1740-1796) көп еңбек сіңірді. Ол Ресейде бірінші болып микроорганизмдерді бақылап, зерттеді. Микроскоптық организмдердің әртүрлі жерлерде кездесуі, пайда болуы және табиғаты жайлы еңбек қорғады. Өз зерттеулерінде ол эксперименттік әдіс қолданды. Ол алғаш рет микроорганизмдерге температураның, химиялық заттардың, электр тоғының тигізетін әсерін зерттеді.
Х1Х ғасырдың бірінші жартысында оба ауруын ұзақ жылдар зерттеген орыс ғалымы Д.Самойлович (1724-1810) осы ауру қоздырғыштардың көзге көрінбейтін микроорганизмдер екенін дәлелдеді. Әрине микробиологияның әр саласында, әзірше байланысы жоқ, бірақ маңызы зор деректер осы кезде жинала бастады.
Микробтар морфологиясы және онда эволюциялық принциптерді қолдану жөнінен бірқатар еңбек сіңірген орыс ғалымы Л.С.Ценковскийді де (1822-1887) атап өту қажет.
Пастер және Кох дәуірі, физиологиялық кезең.
Микробиология тарихында Л. Пастер (1822-1895) ашқан жаңалықтардың мәні аса зор. Х1Х ғасырдың екінші жартысында Европада өнеркәсіптік капитализм дамыды. Осыған байланысты микробиологияда бірқатар жетістіктер пайда болады. Осы жетістіктерге Л. Пастердің тікелей қатысы бар. Ол 1857 жылы ашу процесін зерттеп, оның табиғатын таныды, 1868 жылы жібек құртының індетін ашты.
1891 жылы жұқпалы аурулар қоздырғыштарын зерттеп, онымен күресу үшін пайдасы мол микроорганизмдерден вакцина жасады. Ал 1885 жылы құтыру ауруының табиғатын зерттеп, қоздырғышын ашты, одан сақтанудың жолдарын көрсетіп берді.
"Тіршіліктің өздігінен пайда болуы" философтар арасында өте ертеден талас туғызған мәселе еді. Бұл мәселені дұрыс, дәйекті, ғылыми негізде шешу үшін, Франция академиясы арнаулы сыйлық та белгілеген болатын. Л. Пастер ашу мен шіру процесіндегі микробтар ролін дәлелдеген кезде, ғалымдар арасында ол микробтар қайдан пайда болады деген сұрақ туды. Кейбіреулер мүмкін ашитын сұйықта ол микробтар өздігінен пайда болатын шығар деген пікір айтты.
Роберт Кох (1843-1910) , Олар бөлініп алынған микробты зерттеп қана қойған жоқ, оны сау малға жұқтырып, дәл сол ауру екенін анықтады. Р.Кох микробиологияда зерттеу жұмысына арнап көптеген әдіс-тәсілдерді ұсынды. Әсіресе, оның белгілі бір микробты зерттеу үшін, арнаулы қоректік орта дайындау керек деген пікірі өте құнды және ол іс жүзінде қазір микробиологиялық практикада қолданылады. Арнайы қоздырғыштарды зерттеп Р.Кох келесі критерийлер, яғни постулаттар ашты (Кох триадасы): 1. Микроорганизмдер нақты ауруларда кездеседі және аурудың патологиялық және клиника көріністерін сипаттайтын жағдайда. 2. Басқа ауруларда микроорганизмдер кейдесоқ патогенді паразит ретінде кездеспейді. 3. Науқастың материалынан алынған микрорганизмдер, олардың таза дақылын бөліп алған соң жануарларға еңгізгенде, оларда да адамда дамыған ауру қозады.
Неміс Кох мектебінің оқушылары - Гаффки, Леффлер, Беринг, Катазато, Клебс, Эберт және т.б. дарын ғалымдар.
Р.Кох ұсынған тәсілдер бойынша 20 жылдан астам көптеген инфекциялық аурулар қоздырғыштары ашылды (сібір түйнемесі, оба, дифтерия, дизентерия, тырысқақ, туберкулез және т.б.).
Микробиология тарихында орыс ғалымы Д.И.Ивановскийдің (1864-1920) қосқан үлесі мол. Ол осыған дейін ешкім зерттемеген темекі теңбілі мен рябуха деген ауруларды зерттеп, олардың қоздырғыштарын тапты. Олардың әрқайсысы өз алдына жеке ауру екенін және бұл ауруларды қоздырғыштардың өзі осы аурулардан бөлек болатының анықтады, кәдімгі бактериялар өтпейтін сүзгіден өтіп кететін, мөлшері жағынан өте кішкене вирустар деп аталатын микроорганизмдердің ерекше тобын тапты. Ивановскийдің осы еңбегінің арқасында вирусология ғылымының негізі жасалады.
Л. Пастердің вакцинация жұмыстары микробиологияда жаңа этапын ашуға жол салды - иммунологиялық кезеңге (ХХ ғасырдың бірінші жартысы). Бұл кезде вакцинациядан соң пайда болған иммунитеттің себебі мен даму механизмдерге бірқатар тексерулер өткізілді. Солардың ішінде Пауль Эрлих және И. И. Мечниковтың жұмыстарын айту керек
П.Эрлих - неміс химикі - иммунитеттің гуморальдық теориясын ұсынды. Осы теория бойынша жануарларға еңгізген сіреспе және дифтерия токсиндері қандағы антиденелер арқылы нейтрализациялып иммунитет құрайды. Осымен қатар, И.И.Мечников зерттеулерінде иммунитетте макро- және микрофагтар қатысатының дәлелдеді. Осы клеткалар бөтен заттарды (соның ішінде бактерияларда) өзіне қаратып жояды.
Микробиология дамуына айта қаларлықтай үлес қосқан орыс ғалымы И.И.Мечниковтың (1845-1916) фагоцитоз жөніндегі ілімі бүкіл әлемге әйгілі, клеткалық иммунитетке бастау салды. И. И. Мечников фагоцитоздан басқа микробтық антагонизм ілімін ашты. Экспериментальды сифилис, туберкулез эпидемиологиясы мен иммунологиясын тексеруде атқарған үлесі зор. И.И.Мечников ілімін одан әрі жалғастырушы академик Н.Ф.Гамалея (1859-1949). Ол көп жылдық еңбектің нәтижесінде микробтар әлеміндегі ерекше организмдер - бактериофагтарды ашып, зерттеді. Сөйтіп қазіргі кезде зор қарқынмен дамыған вирусология ғылымының негізін қалады.
Осы этапта жаңа патогенді микроорганизмдер ашылып, зерттелген - құқыл спирохета, лептоспирлер, боррелиялер, риккетсиялар, хламидиялар, бактериялардың 1-формасы, микоплазмалар, жаңа вирустар. Клиникалық иммунология кең дамуда, антидене анықтайтын диагностикалық реакциялар ашылуда - Вассерман, Видаль ж.т.б. реакциялар. Кальмет және Джерен туберкулез таяқшалар ішінен вакциналық штамм шығарды (БЦЖ), Рамон дифтерия және сіреспе профилактикасы үшін дифтерия мен сіреспе анатоксинын ұсынды. Жаңадан химиопрепараттар пайда болды (сальварсан - Эрлих), кейінірек - хинин, сульфаниламидтер.
Иммунологиялық этап генотипі бөтен заттарға (антигендер) иммунды жүйенің негізгі реакциялары пайда болуымен сипатталды. Антидене түзілу, фагоцитоз ашылған соң гиперсезімталдылық (аллергия) реакциялары, иммунологиялық толеранттылық (ағылшын ғалымы Медавар және чех Гашек), иммунологиялық есте сақтау (орыс дәрігері Райский), ісіктер клеткаларының антигендері (Ресей ғалымы Зильбер-1957) ашылды және иммунитеттің клональдік-селекция теориясы жарық көрді.
1950-1960 жылдары микробиология және иммунология жылдам түрде дамуда - молекулярлы-генетикалық кезең деп аталады. Оның даму себептері: а) молекулярлық биология, генетика, биохимия салаларында күрделі жаңалықтар ашылуда; б) жаңа бағыттар жол алуда - генетикалық және клеткалық инженерия, биотехнология, информатика; в) жаңа әдіс-тәсілдер мен жаңа аппаратуралар тіршіліктің одан әрі құпияларын ашуда едәуір зең салуда.
Осы кезеңдегі жаңалықтар:
- Көптеген вирустар, бактериялардың молекулярлық құрылысы және молекулярлық-генетика ұйымдастыруы, приондардың ашылуы;
- Көптеген антигендердің химиялық құрылысы және синтезі (лизоцим, СПИД вирусының пептидтері);
- Ісіктердің антигенді ашылуда (Зильбер);
- Иммуноглобулиндер құрылысы (Эдельман, Портер);
- Жануарлар және өсімдік клеткалар өсіп-өндіру әдістері ашылды және оларды өндіру өнеркәсіпте қолдану;
- Рекомбинантты бактериялар және рекомбинантты вирустарды өндеу;
- Вирустар және бактериялардың керекті гендерін синтездеу;
- Иммунды В-лимфоциттер гибридомын алу - клеткалық инженерия нәтижесінде моноклоналдық антиденелер синтездей (Келлер, Милстайн);
- Иммуномодуляторларды ашу - интерлейкинфер, интерферон, ісік некрозы факторы ж.т.б., оларды көптеген аурулардың емі мен алдын алуға қолдану;
- Жаңа молекулярлы, рекомбинантты, субъединицалық вакциналар алу (гепатит В қарсы вакцина, басқа вирустық инфекцияларға қарсы вакциналар);
- Вакцина эффективтілігін артатын химиялық вакцина, адъюванттар, липосомалар өндеу;
- Туа және жүре пайда болған иммунодефициттерді, иммуно-терапияны зерттеу. Иммунитет тапшылы синдромын (СПИД) қоздыратын вирустарды ашу.
- Инфекциялық аурулар диагностикасында жаңа әдістер ашу (иммунологиялық - ИФА, иммуноблотинг; молекулярлы-генетикалық - полимеразды тізбекті реакция, молекулярлық гибридизация ж.т.б.);
- Осы анализдерді және басқа да экспресс-диагностика жүргізетін тест-системалар табу.
Осы жылдары жаңа қоздырғыштар ашылуда - жылына 2-3 түрі (Лассо, Мачупо, гемморагиялық қызба қоздырғышы, иммунитет тапшылығы вирусы (Люк Монтанье), астровирустар, легионеллдер - легионерлер ауруы қоздырғышы ж.б
Микробиология ғылымы дами келе көптеген жаңалықтармен, теориялық және практикалық маңызы бар жетістіктермен толықтырылып тұрды. Қазіргі кезде адамзаттың түрлі қажеттері мен мақсатттарына сәйкес ғылым бірнеше салаларға бөлініп отыр.
Жалпы микробиология микроорганизмдердің өзгергіштілігі мен тұқым қуалаушылығын, дамуы мен тіршілігін, табиғатта зат алмасу процесіндегі рөлін зерттеп, айқындалған заңдылықтарды адам игілігіне қолдануды мақсат тұтады.
Техникалық немесеөнеркәсіптік микробиология микробтардың тіршілігі нәтижесінде түзілетін өнімдердің адам үшін ең қажеттілерін көп мөлшерде өндірудің ғылыми деректерге негізделген тиімді технологиясын әзірлейді. Сонымен қатар ол дайын өнімдерді бүлінуден сақтайтын әдістерді жетілдірумен де шұғылданады. Аталмыш сала микробиологиясының дамуы барысында ашыту өнеркәсібі, антибиотиктерді, ферменттерді, витаминдерді, амин қышқылдарын өндіретін өндірістер пайда болды.
Тағам микробиологиясы әр түрлі микроорганизмдердің көмегімен тағам өнімдерін даярлау әдістерін жетілдіру мақсатында зерттеулер жүргізеді және осы өнімдерді сақтау шараларын анықтайды.
Ауыл шаруашылық микробиологиясы өсімдіктердің қоректенуі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жақыпбекова Бибігүл Оразқызы
Құрбанова Айсулу Саимқызы
Ветеринариялық микробиология пәнінен
Дәрістер жинағы
Шымкент,2022
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.О.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН УНИВЕРСИТЕТІ
Ветеринариялық микробиология пәнінен
дәрістер жинағы
6В09111 - Ветеринарлық медицина
мамандығының студенттеріне арналған
Шымкент, 2022
ӘОЖ 636.09619
КБЖ 28
Құрбанова К.С., Жақыпбекова Б.О., Құрбанова А. С. Ветеринариялық микробиология Дәрістер жинағы - Шымкент: М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан университеті, 2022. -148б.
Бұл дәрістер жинағындамикробтар жіктелінуі, физиологиясы мен генетикасы, микробиологиялық және генинженерлік жолдармен заттардың алынуы мен пайдалануы, иммунология, инфекциялық ауруларға микробиологиялық балау қою, сонымен қатар жануарлар азықтануындағы микроорганизмдердің қызметі, өсімдік азықтарын сақтауда және консервілеуде микроорганизмдерді қолдану, антибиотиктер жөнінде жаңа деректер сөз болады.
Дәрістер жинағы 6В09111 - Ветеринарлық медицина мамандығының студенттеріне арналған және Ветеринариялық микробиология пәнінің типтік оқу бағдарламасына сәйкестендіріліп жазылған.
Пікір берушілер:Турымбетов Б.С. - а.ш.ғ.д., профессор
Дәрістер жинағы М. Әуезов атындағы ОҚУ Оқу-әдістемелік кеңесінде хаттама №_____ __________________ 2022 ж. қаралып, баспадан шығаруға ұсынылды.
@ М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан университеті
АЛҒЫ СӨЗ
Табиғатта тіршілік иелерінің мейлінше сан алуан түрлері кездеседі. Олардың арасында өсімдіктер мен жануарлар дүниесінен басқа, жәй көзге көрінбейтін тірі организмдер микроорганизмдер ерекше орын алады. Микроорганизмдер болмаса, жер бетінде тіршілік орнамас еді. Өйткені олар өсімдіктердің қалдықтары мен жануарлардың өлекселерін шіріте отыра, топырақтың құнарлылығын арттырып, зат айналымына белсене қатысады. Сонымен қатар, олар жануарлардың, әсіресе күйіс қайырушылардың ас қорыту процесінде аса маңызды рөл атқарады. Микроорганизмдер белгілі болғанына дейін адамзат олардың әсерінен туындайтын құбылыстарды өз пайдасына қолданып келді. Айталық, микробтардың биохимиялық белсенділігін адамдар шарап, қымыз, айран даярлауда, нан пісіруде және т.б. өнімдерді шығаруда пайдалана білді.Микробтардың пайдалы әрекеттерін тұрмыста қолданып қана қоймай, адам баласы олардың зиянды әрекеттеріне қарсы күресе де білген. Айталық, қытайлықтар, үнділер және біздің ата-бабаларымыз шешек ауруына қарсы екпе қолданып, адам өміріне араша түсе білген. Жұқпалы аурулармен сырқаттанған адамдарды оқшаулап, жеке күткен. Микробтар туралы түсініктері болмаса да, олардың зардаптарынан тағамдарды сақтай білген. Археологиялық зерттеулерге сүйенсек, адамзат тағам өнімдерін сақтауды (қайнату, тоңазыту, қақтау, тұздау, кептіру) сонау неолитика кезінен бастап игерген көрінеді.
Ветеринариялық микробиология және вирусология пәні микробтар мен вирустардың морфологиясы мен физиологиясын, олардың әртүрлі физикалық және биологиялық әсерлерге төзімділігін, генетикасын және сыртқы ортада таралуын, зат алмасуға қатысуын, инфекциялық аурулардың шығуы мен таралуын, ағзалардың инфекциялық ауруларға төзімділігін иммунитет, ауру қоздырушыларының биологиялық қасиеттерін,инфекциялық ауруларды зертханалық балау әдістерін, оларды емдеу және алдын алу үшін қолданылатын препараттарды зерттейді.
Ветеринарлық медицина мамандығы студенттері микробиология және вирусологияны оқығанда микробтар мен вирустардың пішіні, биологиясы, вирустардың көбеюерекшеліктері және инфекциялық ауруларқоздырушылары, одан басқа халық шаруашылығы мен биологияда қолданылатын пайдалы бактериялар, инфекциялық аурулардыңшығуы мен таралуы, иммунитеттің пайда болу заңдылықтары жөнінде теориялық білім алады.Бұл дәрістер жинағындамикробтар мен вирустардың жіктелінуі, физиологиясы мен генетикасы, микробиологиялық және генинженерлік жолдармен заттардың алынуы мен пайдалануы, иммунология, инфекциялық ауруларға микробиологиялықжәне вирусологиялық балау қою, сонымен қатар жануарлар азықтануындағы микроорганизмдердің қызметі (ішек-қарын микрофлорасы), өсімдік азықтарын (шөп, сүрлем, сенаж және басқаларын) сақтауда және консервілеуде микроорганизмдерді қолдану, антибиотиктер жөнінде жаңа деректер ескерілген.
КІРІСПЕ
Микробиология - арнайы аспапсыз көзге көрінбейтін, микроорганизмдер немесе микробтар деп аталатын өте ұсақ тіршілік иелерінің систематикасын, биологиялық қасиеттерін, экологиясын, жер бетін мекендейтін басқа да организмдермен қарым-қатынасын және табиғаттағы зат айналымындағы маңызын зерттейтін ғылым. Аталмыш ғылымның аты үш грек сөзінен құрастырылған: micros - кішкене немесе майда, bios - өмір және logos - ілім. Микроорганизмдер - жиынтық ұғым. Олардың қатарына жай көзге көрінбейтін, яғни мөлшері 0,07-0,08 мм-ден (70-80мкм-ден) аспайтын тіршілік иелері, атап айтсақ, микроскопиялық саңырауқұлақтар, балдырлар, актиномицеттер, бактериялар, микоплазмалар, риккетсиялар, вирустар және басқа да организмдер жатады. Міне, сондықтан да оларды тек арнайы үлкейткіш құралдардың (жарық немесе электрон микроскоптарының) көмегімен ғана көруге болады.
Микроорганизмдер табиғатта өте кең тараған. Олар Арктиканың мәңгі тоңынан, Сахара құмдарынан, жер астынан шығып жатқан ыстық су көздерінен, жер бетінен 10 шақырымдай биіктіктен алынған ауа үлгілерінен, атом реакторларынан алынған су сынамаларынан табылған. Кейбір ғалымдардың есебі бойынша (I.Alcamo and L.Elson, 1996) жер бетіндегі микробтардың жалпы салмағы барлық өсімдіктер мен жануарлардың массасынан басым түседі екен. Тіршілігіміздің тірегі жер анамыздың топырағында микроорганизмдер органикалық заттарды толассыз шірітіп, өсімдіктер пайдалана алатын химиялық қосылыстарға айналдырып отырады. Кейбір микробтар атмосферадан азотты сіңіріп, топырақтың құнарлылығын арттырады. Микроорганизмдер болмаса жер бетінде тіршілік те болмас еді, өйткені планетамызды өсімдіктердің қалдықтары мен жан-жануарлардың өлекселері басып кетер еді.
Малдың азық қорыту үрдісі де микробтардың қатысуынсыз өтпейді. Айталық, күйіс қайырушы жануарлардың қарнында клетчатка целлюлоза ыдыратушы бактериялардың көмегімен өзгеріске ұшырайды. Орташа есеппен алғанда, сиырдың месқарнындағы микробтардың салмағы 3 кг-ға дейін барады екен.
Жануарлар бұл микроорганизмдердің тіршілік өнімдерін, ал кейіннен өздеріне қоректік материал ретінде қолданады. Қысқаша қайырғанда, микробтардың тіршілік әрекеттерінің арқасында табиғатта зат айналымы іске асып, жануарлар мен өсімдіктердің өміріне қолайлы жағдайлар туындап отырады. Жер қойнауындағы шымтезек, көмір, мұнай сияқты қазба байлықтардың түзілуі де микробтардың тіршілік әрекеттерімен тікелей баланысты екендігі ғылыми түрде дәлелденгенін айта кеткеніміз де артық болмас.
Адамзат микроорганизмдердің ашылуына дейін олардың биохимиялық әрекеттерін нан пісіруде, шарап ашытуда, сыра қайнатуда, сонымен қатар сүт қышқылды тағамдарды даярлауда қолданып келді. Қазіргі кезде микроорганизмдер спирт, ацетон, глицерин, лимон қышқылын, амин қышқылдарын, әртүрлі антибиотиктер мен вакциналарды және тағы басқа пайдалы заттарды алуда, сонымен қатар, мал азығының құнарлылығын арттыруда, ағынды суды және ластанған топырақты тазартуда, биогаз алуда және басқа да бағыттарда баға жетпес көмекшілер ретінде танылып отыр. Одан қалды, микробтар протеиндерді өндіру бойынша ешбір тіршілік иесіне дес бермейді. Мысалы, салмағы 500 кг сиыр тәулігіне небәрі 0,5кг протеин түзсе, осы салмақтағы ашытқы жасушалары сол уақыт ішінде 50 тоннадай, яғни 100 мың есе көп өнім түзеді (Н.Р.Асонов, 1989).
Соңғы 20 жылда микроорганизмдер гендік инженерия деп аталатын молекулярлық биологияның жаңа бағытында кеңінен қолданыс тауып келеді. Қазіргі кезде медицинаға қажет инсулин, интерферон, өсу гормоны және тағы басқа биологиялық белсенді заттарды өндіре алатын бактериялардың штамдары алынды. Олар мұндай қасиетке өздерінің ДНҚ молекуласына тігілген адам гендерінің жұмыс істеуі (экспрессиясы) арқасында ие болып отыр. Сонымен қатар, микробтар мен өсімдіктердің геномына бактериялардың азотты сіңіруге жауапты генін орналастыру бағытында ізденістер жүргізіліп жатыр.
Микроорганизмдер арасында, сонымен қатар, адам мен жануарларға және өсімдіктерге зиянды түрлері де кездеседі.
Айталық, олар әртүрлі жұқпалы ауруларды қоздырады және тағам өнімдерінің бүлінуін тудырады. Міне, сондықтан да ауылшаруашылығы саласының болашақ мамандары үшін микроорганизмдердің пайдалы қасиеттерін мал шаруашылығынан алынатын тағам өнімдері мен шикізаттарды өңдеуде, мал азығын даярлауда, жұқпалы аурулардың алдын алуда қолдана білу өте маңызды.
Бұл оқулықтамикробтар мен вирустардың жіктелінуі, физиололгиясы мен генетикасы, микробиологиялық және генинженерлік жолдармен заттардың алынуы мен пайдалануы, иммунология, инфекциялық ауруларға микробиологиялықжәне вирусологиялық балау қою, сонымен қатар жануарлар азықтануындағы микроорганизмдердің қызметі (ішек-қарын микрофлорасы), өсімдік азықтарын (шөп, сүрлем, сенаж және басқаларын) сақтауда және консервілеуде микроорганизмдерді қолдану, антибиотиктер жөнінде жаңа деректер ескерілген.
Ветеринариялық микробиология және вирусология курсын оқып болғаннан кейін, студент жалпы микробиология және вирусологияны, инфекцияны, иммунитет, микробтар мен вирустардың генетикасын, олардың пайдалы және зиянды қызметтерін, зат алмасу процесіндегі қызметін, мал азығын дайындау мен сақтаудағы ролін, инфекциялық ауруларды бактериологиялык, вирусологиялық, серологиялық балау негізін білуі керек.
Микробиологиялық және вирусологиялық зерттеулер жүргізу үшін, патологиялық материал алу, консервілеу, тасымалдау жұмыстарын,вакциналарды, қан сары суларын, диагностикумдарды, микробтар түзетін өнімдерді дұрыс пайдалану iciн,инфекциялық аурулардың балауын, емін, алдын алуын дұрыс істей білуі керек.
1 - дәріс Жалпы микробиология.
Жоспар:
Кіріспе Ветеринариялық микробиология пәні, оның міндеттері.
1.Микробтар қысқаша түсініктеме
2.Микробиологияның дамуының негізгі кезеңдері.
Кіріспе Ветеринариялық микробиология пәні, оның міндеттері
Ветеринарлық микробиология пәнін оқытудың мақсаты
Ветеринарлық микробиология пәні микробтар мен вирустардың морфологиясы мен физиологиясын, олардың әртүрлі физикалық және химиялық әсерлерге төзімділігін, генетикасын және сыртқы ортада таралуын, зертханалық зерттеулер үшін сынамалар, өлекселерден биосынамалар алуды жүргізу, жолдама хат жазу. Патологиялық материалдардан және ауру жануарлардан микробтардың шоғырлану және анықтау әдістерін білу, таза өсінділерді бөліп алу әдістерін игеру. Індетті аурулардың зертханалық және аллергиялық анықтау әдістерін білу, індетті аурулардың қоздырғыштарының негізгі қасиеттерін зерттейді.
Пәнді оқытудың негізгі міндеттері
-патогенді және шартты-патогенді микроағзалардың жіктелуі және биологиялық қасиеттері туралы түсінік беру;
макро-және микроорганизм әрекеттестігінің молекулярлық механизмдері туралы түсінік қалыптастыру;
-инфекциялық агенттерден қорғану негізі механизмдері және иммунологиялық реакциялардың типтеріне сипаттама беру;
микробтар қоздырған аурулардың патогенезі, инфекциялық иммунитеттің қалыптасуы, арнайы профилактика принциптері және ауруларды емдеу туралы түсінік беру;
-зерттеу материалынан микроорганизмдердің таза дақылын бөліп алу әдістерін, идентификациялау принциптерін, микрорганизмдердің микробтарға қарсы қолданатын препараттарға сезімталдығынтөзімділігін анықтауды үйрету; денсаулық сақтау практикасында қолданатын қазіргі кездегі микробиологиялық, иммунологиялық және молекулярлы-генетикалық әдістерді қолдану білімін қалыптастыру;
-кең таралған инфекциялық және онтогенді қабыну ауруларға қазіргі кездегі микробиологиялық диагноз қою әдістерімен таныстыру;
-микробиологиялық зерттеуге арналған биологиялық материалды алу
1.Микробтарға қысқаша түсініктеме
Микробиология - арнайы аспапсыз көзге көрінбейтін, микроорганизмдер немесе микробтар деп аталатын өте ұсақ тіршілік иелерінің систематикасын, биологиялық қасиеттерін, экологиясын, жер бетін мекендейтін басқа да организмдермен қарым-қатынасын және табиғаттағы зат айналымындағы маңызын зерттейтін ғылым. Аталмыш ғылымның аты үш грек сөзінен құрастырылған: micros - кішкене немесе майда, bios - өмір және logos - ілім. Микроорганизмдер - жиынтық ұғым. Олардың қатарына жай көзге көрінбейтін, яғни мөлшері 0,07-0,08 мм-ден (70-80 мкм-ден) аспайтын тіршілік иелері, атап айтсақ, микроскопиялық саңырауқұлақтар, балдырлар, актиномицеттер, бактериялар, микоплазмалар, риккетсиялар, вирустар және басқа да организмдер жатады. Міне, сондықтан да оларды тек арнайы үлкейткіш құралдардың (жарық немесе электрон микроскоптарының) көмегімен ғана көруге болады.
Микроорганизмдер табиғатта өте кең тараған. Олар Арктиканың мәңгі тоңынан, Сахара құмдарынан, жер астынан шығып жатқан ыстық су көздерінен, жер бетінен 10 шақырымдай биіктіктен алынған ауа үлгілерінен, атом реакторларынан алынған су сынамаларынан табылған. Кейбір ғалымдардың есебі бойынша жер бетіндегі микробтардың жалпы салмағы барлық өсімдіктер мен жануарлардың массасынан басым түседі екен. Тіршілігіміздің тірегі жер анамыздың топырағында микроорганизмдер органикалық заттарды толассыз шірітіп, өсімдіктер пайдалана алатын химиялық қосылыстарға айналдырып отырады. Кейбір микробтар атмосферадан азотты сіңіріп, топырақтың құнарлығын арттырады. Микроорганизмдер болмаса жер бетінде тіршілік те болмас еді, өйткені планетамызды өсімдіктердің қалдықтары мен жан-жануарлардың өлекселері басып кетер еді. Малдың азық қорыту үрдісі де микробтардың қатысуынсыз өтпейді. Айталық, күйіс қайырушы жануарлардың қарнында клетчатка целлюлоза ыдыратушы бактериялардың көмегімен өзгеріске ұшырайды. Орташа есеппен алғанда, сиырдың мес қарнындағы микробтардың салмағы 3 кг-ға дейін барады екен. Жануарлар бұл микроорганизмдердің тіршілік өнімдерін, ал кейіннен өздеріне қоректік материал ретінде қолданады. Қысқаша қайырғанда, микробтардың тіршілік әрекеттерінің арқасында табиғатта зат айналымы іске асып, жануарлар мен өсімдіктердің өміріне қолайлы жағдайлар туындап отырады. Жер қойнауындағы шымтезек, көмір, мұнай сияқты қазба байлықтардың түзілуі де микробтардың тіршілік әрекеттерімен тікелей баланысты екендігі ғылыми түрде дәлелденгенін айта кеткеніміз де артық болмас.Микроорганизмдер арасында, сонымен қатар, адам мен жануарларға және өсімдіктерге зиянды түрлері де кездеседі. Айталық, олар әртүрлі жұқпалы ауруларды қоздырады және тағам өнімдерінің бүлінуін тудырады. Міне, сондықтан да ауыл шаруашылығы саласының болашақ мамандары үшін микроорганизмдердің пайдалы қасиеттерін мал шаруашылығынан алынатын тағам өнімдері мен шикізаттарды өңдеуде, мал азығын даярлауда, жұқпалы аурулардың алдын алуда қолдана білу өте маңызды.
2.Микробиологияның дамуының негізгі кезеңдері.
Микробтардың пайдалы әрекеттерін тұрмыста қолданып қана қоймай, адам баласы олардың зиянды әрекеттеріне қарсы күресе де білген. Айталық, қытайлықтар, үнділер және біздің ата-бабаларымыз шешек ауруына қарсы екпе қолданып, адам өміріне араша түсе білген. Жұқпалы аурулармен сырқаттанған адамдарды оқшаулап, жеке күткен. Микробтар туралы түсініктері болмаса да, олардың зардаптарынан тағамдарды сақтай білген. Археологиялық зерттеулерге сүйенсек, адамзат тағам өнімдерін сақтауды (қайнату, тоңазыту, қақтау, тұздау, кептіру) сонау неолитика кезінен бастап игерген көрінеді.
Орта ғасыр тарихында Еуропа мен Азия елдерінде шешек, оба, бөртпе, сүзек және т.б. жұқпалы аурулар кең қанат жайып, халықты үлкен қайғы-қасіретке ұшыратып отырды. Бұл аурулардың себептері мен күресу шаралары жөнінде жалған түсініктер орнықты. Алайда, қоғамның озық ойлы адамдарының ізденістерінің нәтижесінде дәйектер мен тәжірибелер жинақталып, жұқпалы аурулар туралы ілім қалыптаса бастады.
Орта Азиялық ғалым, философ және дәрігер Әбу Әлі ибн Сина (Авиценна) (980-1037 ж.ж.) өзінің бірнеше ғасырлар бойы Азияда ғана емес, сонымен қатар Еуропада міндетті нұсқау түрінде қолданыста болған Медицина канондары атты бес томдық танымал еңбегінде оба, шешек және басқа аурулардың су және ауа арқылы көзге көрінбес қоздырғыштары арқылы таралатынын жазған еді. Италиандық ғалым Джироламо Фракастро 1546 жылы жарық көрген. Жұқпа туралы кітабында аурулардың адамнан адамға өте ұсақ тіршілік иелері - contagium vivum арқылы жұғатындығына негіздеме келтірген. Жұқпалы аурулардың тірі табиғаты туралы гипотезаны біздің жыл санауымызға дейін өмір сүрген грек дәрігері Гиппократ (б.ғ.д. 460-377 жж.), рим жазушылары Варрон (б.ғ.д 116-27 жж.) мен Плиний (б.ғ.д 23-75 жж.) де болжаған болатын. Рим ақыны және философы Лукреций өзінің б.ғ.д. 75 жылы жариялаған De rerum natura атты еңбегінде оба белгісіз бір тұқымдардың әсерінен туындайды деген тұжырымға келген.
Микробиология ғылымының дамуындағы айтулы кезең көзге көрінбейтін тіршілік иелерін зерттеуге арналған құралдың құрастырылуынан басталды. 1590 жылы шыны ажарлаушы Ганс және Захарий Янсендер майда заттарды үлкейтіп көрсететін аспап құрастырды.
1609-1610 жылдары Г.Галилей (1564-1642) ең алғашқы қарапайым микроскоп жасады. 1617-1619 жылдары физик-өнертапқыш К.Дреббель қос линзалы микроскоп жасады. Рим ғалымы Афанасий Кирхер осы микроскоп көмегімен сасыған етті, шарап сіркесін, сүтті зерттеп, олардың ішінде құрттардың болатындығын байқайды. Сонымен қатар, зерттеуші қанның әртүрлі жасушалардан тұратындығына көзін жеткізеді. Оба ауруына шалдыққан адамдар қанынан Кирхер ерекше құртты көрдім деп мәлімдеді. Әрине, қарапайым аспаппен микробтарды анық көру мүмкін емес еді. Дегенмен, аталмыш аурудың қанда жүрген майда организмдер арқылы таралатыны жөніндегі оның пікірі өз кезіндегі ілгерішіл батыл көзқарас болды.
Егер микробиологияның бастауы ретінде адамның ең бірінші рет микроорганизмдерді көрген уақытын алатын болсақ, онда біз аталмыш ғылымның туған жылын ғана емес, сонымен қатар туған күнін де және зерттеушінің атын да дәл басып айта аламыз: 1676 жылы 24 сәуір, голландия азаматы Антони ван Левенгук (1632-1723). Ол арнайы білімі жоқ, саудагер ғана болатын. Бос уақыттарында А. Левенгук үлкейткіш линзалар жасап, олардың көмегімен өсімдіктердің жапырақтарын, сілекейді, тіс өңезін, су тамшыларын, бұрыш тұнбасын және т.б. зерттеумен әуестенген. 1683 жылы ол қоршаған ортада көзге көрінбейтін animalculae деп өзі белгілеген ұсақ жәндіктердің болатындығын Левенгук ашқан табиғат құпиялары атты кітабында жария етеді. Бұл еңбегінде ол ауыз қуысында, су үлгілерінде және т.б. субстраттарда өте көп мөлшерде кездесетін дөңгелек пішінді, таяқша іспеттес, сонымен қатар иректелген анималькульдердің суреттерін келтіреді, олардың кейбіреулерінің белсенді түрде жылжи алатындығын жазады. Алайда ол организмдердің табиғатта алатын орны, әрекеттері жөнінде мағлұмат бере алмады. Левенгуктің еңбегі көптеген ғалымдардың қызығушылығын тудырғанмен, жаңа зерттеулерге жол аша алмады, өйткені ол кезде биология ғылымы аталмыш жаңалықты игеріп кететіндей деңгейге әлі жетпеген еді.
Швед ғалымы Карл Линей Табиғат жүйесін жасаған кезінде микроорганизмдерді бұл жүйеге енгізбей хаос яғни адам түсінбейтін, көзге көрінбейтін құпия сыры бар бей-берекет жәндіктер тобына жатқызды. Дегенмен, микробтар туралы деректер жинала беріп, микробиологияның морфологиялық кезеңінің дамуына жол ашты.
Анималькульдерді алғаш зерттегендердің бірі орыс дәрігері М.М.Тереховский (1740-1796) болды. Ол 1775 жылы Страсбург университетінде өзінің микроорганизмдер жөніндегі De chao infusorio Linnaei атты еңбегін қорғап, тіршіліктің өздігінен пайда болуы туралы теорияны теріске шығарды. XVIII ғасырдың екінші жартысында ғылымда мұндай жалған ұғым үстем болатын.
Микробтардың әртүрлі орталарда кездесетіндігін байқаған зерттеушілер олардың өсіп-өнуінде ешқандай заңдылық жоқ және бұл жәндіктер кез-келген жерде өздігінен пайда бола береді деген жорамалдар айтты.
М.М.Тереховский және италяндық ғалым Спаланцани мұндай жалған қағиданы жоққа шығарды. Олар тірі жәндіктері бар тұрып қалған суларды немесе басқа да сұйықтықтарды қайнатып, ыдысты ауа енбейтіндей етіп жапса, онда тірішілік иелерінің пайда болмайтындығын дәлелдеп береді. Яғни бұл тәжірибе микробтардың сұйықтыққа қоршаған ортадағы ауа арқылы еніп, барлық жан иелеріне тән заңдылық негізінде көбейе алатындығын көрсетті. Алайда, бұл тәжірибе ғалымдар қауымына жете таныс болмағандықтан, назардан тыс қалды. Сөйтіп микробиология өзінің морфологиялық кезеңінің шеңберінде қала берді.
XIX ғасырдың бірінші жартысында жұқпалы ауруларды қоздыратын кейбір микроорганизмдер белгілі бола бастады.
Айталық, 1839 жылы И.Шенлейн тазқотыр зардапты саңырауқылақтың әсерінен пайда болатынын дәлелдесе, 1843 жылы Д.Груби бұзаутаздың, сәл кейінірек А.Полендер, К.Давен және Ф.Брауэлл 1849-1854 жылдарда топалаңың қоздырғыштарын ашады. Алайда, аталмыш ғалымдардың және сол кездегі басқа да зерттеушілердің еңбектері табылған микроорганизмдердің сыртқы пішінін жазумен ғана шектеліп отырды. Міне, сондықтан да, бұл уақыт микробиологияның ғылым ретінде қалыптасуындағы морфологиялық кезеңі деп аталып жүр.
Микробиологияның келесі даму сатысының - физиологиялық кезеңнің негізін қалаушы әйгілі француз ғалымы Луи Пастер (1822-1895) болды.
Францияның Лилль қаласында химияпрофессоры лауазымында қызмет етіп жүрген Л.Пастерспирт зауыттарының иегерлерінің өтініші бойынша шарап пен сыралардың бұзылу себебін анықтау мақсатында зерттеулер жүргізген. Ізденістерінің нәтижесінде 1857 жылы ол спиртті, сүт қышқылды, май қышқылды ашулар, сонымен қатар сыра даярлау кезіндегі ашу белгілі бір микроорганизмдердің әсерінен туындайтындығы туралы қорытындыға келеді. Осылайша ол ғылыми түрде ашудың химиялық емес, биологиялық құбылыс екендігін, ал ашу процесінің негізін әртүрлі ферменттерді бөліп шығаратын микроорганизмдердің әрекеттері құрайтындығын дәлелдеп береді. Май қышқылды ашуды зерттей отыра, Л.Пастер жалпыбиологиялық маңызы бар жаңалық, атап айтсақ анаэробиоз құбылысын ашады. Оған дейін ғылымда оттегісіз өмір мүмкін емес деген Лавуазье айтқан қағида мызғымас заң ретінде қабылданып келген болатын. Сонымен қатар, Л.Пастер шірудің де белгілі бір микроорганизмдердің әрекеттерінен болатындығын анықтайды.
Ашудың микробтық табиғатын таныған ғалым 1865 жылы тауар өндірушілерге практикалық маңызы өте зор ұсыныс береді. Бұл жаңалық қазіргі кезде бізге пастерлеу деген терминімен белгілі. Осы жылы Француз Үкіметі Л.Пастерден жібек құрттарының пебрина атты ауруының салдарынан орасан зор шығынға ұшырап отырған кәсіпкерлерге көмек көрсетуін өтінеді. Бұл жұмыспен бес жыл шұғылданған ғалым 1868 жылы аурудың белгілі бір микроорганизммен қоздырылатынын анықтап, онымен күрес шараларынайқындап береді. Міне, осы оқиғадан кейін, Л.Пастер микробтардың адамдар мен жануарлардың жұқпалы ауруларын тудыру мүмкіндігін зерттеуді қолға алады. Пастерге дейін ауру қан мен шырынның өздігінен өзгеріске ұшырауы ретінде қарастырылып келген еді. Ғалым топалаңның, тауық тырысқағының, құтырықтың, шошқа тілмесінің және басқа жұқпалы аурулардың негізгі себебі - белгілі бір микроорганизмдер екендігін дәлелдейді. Жұқпалы аурулардың табиғатын зерттей отыра, ол зардапты микробтардың уыттылығы белгілі бір жағдайлардың әсерінен әлсірейтіндігін байқайды.
Тәжірибелерін негізге ала отыра, ғалым микробтарды аттенуациялау, яғни уыттылығын төмендету жолдарын анықтап, әлсіреген ауру қоздырғыштарын жұқпалы аурулардың, атап айтсақ тауық тырысқағының (1880), сібір жарасының (1881) және құтырықтың (1885) алдын алу мақсатында екпе ретінде қолдануды ұсынады. Өзінің ғылыми жұмыстарына сүйене отыра, ол жұқпалы аурулардың микробтық теориясын жасап шығарды. Пастерге дейін де ауруға қарсы екпелер қолданған болатын.
Дегенмен, микроорганизмдердің уыттылығын әлсіретудің ғылымға негізделген тәсілдерін әзірлеген Пастер болды. Осы жерде мына бір тарихи шындыққа тоқтала кеткеніміз жөн болар. Ғылыми еңбектерде, оқулықтарда шешекке қарсы вакцинаны 1796 жылы Э.Дженнер ең алғаш рет қолданған деген мәлімет орныққан.
Алайда, ағылшын дәрігеріне дейін 350 жылдай бұрын аталмыш аурудың алдын алудың тәсілін Керей хан мен Жәнібек хандардың тұсында Өтеубойдақ Тілеуқабыл деген бабамыз қолданып, өз тәжірибелерін Шипагерлік баян кітабында жазған екен. Бұл сәйкессіздікті білім мен ғылым саласындағы қалыптасып қалған еуроцентристік көзқарастың бірден бір көрінісі ретінде қабылағанымыз жөн болар. Өтеубойдақ Тілеуқабылұлы 1397 жылы Жетісу өңірінде дүниеге келген. Мол тәжірибе жинаған ғалым ретінде Жәнібек ханның тапсырмасы бойынша 1467-1475 жылдары аралығында Шипагерлік баян атты энциклопедиялық медициналық еңбегін жазып шығады. Бұл кітап бірнеше рет көшіріліп жазылып, қолдан қолға ауысып, ұрпақтан ұрпаққа тапсырылып, біздің қолымызға да тиіп отыр. Ғалымның кітабы медицинаның, гигиена мен терапияның жалпы заңдылықтарына, сол кездегі белгілі болған ауруларды балау тәсілдеріне арналған ірі 7 бөлімнен тұрады. Аталмыш еңбекте 5 мыңға жуық рецепттер, 1384 дәрі-дәрмектік препараттар (олардың ішінде 859 өсімдік, ал 455 жануар тектес), 70 металлдар мен металлоидтар келтірілген. Жоғарыда айтып кеткендей, Өтеубойдақ Тілеуқабылұлының сол кездегі медицина саласында жасаған теңдесі жоқ ғылыми жаңалығының бірі ретінде ғалымның 1446 жылдан бастап шешек ауруына қарсы адамдарға өз әдісімен екпе жасай бастауын айтуға болады. Бұл әдіс бойынша ол шешекке шалдыққан адамның материалымен сиырды жұқтырып, пайда болған күлдіреуіктердің сұйықтығын балаларға еккен. Сиыр да шешекпен ауырады, алайда ол адам шешегінің вирусына төзімді болып келеді, сондықтан да оның денесінде орын тепкен қоздырғыш әлсіреп, қазіргі қолданып жүрген вакциналардың қасиеттеріне ие болады.
Микробиология тарихында Л.Пастермен қатар ғылымының негізін қалаған тұлға ретінде неміс ғалымы Роберт Кохтың есімі (1843-1910) заңды түрде аталып жүр. Өз тәжірибелерін ол ауыл дәрігері болып жүріп, сібір жарасын зерттеуден бастаған еді. Кейіннен оның назары сол кезде кең тараған, емі табылмаған аурулардың біріне - туберкулезге ауады. 1882 жылы ол аталмыш аурудың қоздырғышын тапқаны туралы еңбегін жариялайды. Көп ұзамай бұл микроорганизмдерге зерттеушінің құрметіне Кох таяқшалары деген атау беріледі.
Тырысқақвибриондарының ашылуын, сонымен қатар тығыз қоректік ортада микробтар өсінділерін бір-бірінен ажырату, микроорганизмдерді анилин бояуларымен бояу, микробтарды микроскоптың иммерсиялық жүйесімен зерттеу, заттарды жоғары қысымды бумен зарарсыздандыру тәсілдерін және дезинфекция ұғымы мен туберкулиннің қолданысқа алынуын Р.Кохтың микробиология ғылымының дамуына қосқан сүбелі үлестерінің қатарына жатқызуға болады.
Жұқпалы аурулар этиологиясы саласындағы микробиологияның жетістіктері организмнің қорғаныс механизмдерін зерттеу ізденістеріне жол ашты. Бұл мәселе шеңберінде орыстың зоолог ғалымы И.И.Мечников (1845-1916) теориялық және практикалық маңызы зор жаңалықтар ашты
1883 жылы орыс жаратылыстанушылары мен дәрігерлерінің 7-ші съезіндегі Организмнің қорғаныш күштері атты баяндамасында ғалым жұқпалы ауруларға қарсы төзімділіктің ғылыми негіздемесін жасап, ғылымға Иммунитеттің жасушалық теориясы деп аталатын ұғымды енгізді. Ғалым микроорганизмдердің тіршілік ету барысында бір-бірімен күресі, яғни антагонизм туралы ілімнің де негізін қалады, сүт қышқылды бактериялардың ерекше топтарын тауып, оларды өндіріске сүттен әртүрлі тағамдарды даярлауда қолдануды ұсынды. Кейінірек ол сүт қышқылды өнімдердің адам өмірін ұзартуда қолдануының ғылыми негіздемесін жасады.
Жұқпалы ауруларға төзімділіктің табиғатын И.И. Мечниковпен қатар немістің ірі ғалымы П.Эрлих те (1854-1915) жан жақты зерттеп, Иммунитеттің гуморальдық теориясын ұсынады. Бұл теорияны жақтаушылар Р. Пфейфер мен Ж.Борде өз еңбектерінде организм жұқпалы аурулардан микробтар мен олардың уларына қарсы ерекше бір заттарды (антиденелерді) синтездеу арқылы қорғана алатындығын жариялады. 1888 жылы француз ғалымдары Э.Ру мен А.Йерсен күл ауруының (дифтерия) негізгі себебі микроорганизм өндіретін улы зат екендігін дәлелдейді. 1890 жылы неміс ғалымы Э.Беринг және жапон зерттеушісі С.Китазато сіреспе және күл аурулары қоздырғыштарының улы заттарына қарсы иммунды қан сарысуларын даярлап шығарады.
1908 жылы П.Эрлих пен И.И.Мечников иммунитеттің жасушалық және гуморальдық факторларын зерттеуге арналған еңбектері үшін Нобель сыйлығымен марапатталды.
Ауыл шаруашылығы саласында микробиологияның дамуына С.Н. Виноградский, М.С.Воронин, М.Бейеринк және т.б. зерттеушілер зор үлес қосты. С.Н.Виноградский (1856-1953) - топырақ микробиологиясының негізін қалаушылардың бірі. Ол күкірт бактерияларының күкірт сутегін күкірт қышқылына дейін тотықтыра алатындығын дәлелдеді. Ал, осы реакция кезінде бөлінетін энергия ауадағы көмір қышқыл газын күкірт бактерияларының сіңіруіне жұмсалатын болып шықты. Сондықтан да мұндай бактериялар органикалық қалдықтары жоқ ортада да тіршілік ете береді. Бұл құбылыс ғылымға хемосинтез деген атаумен енді. Хемосинтез темір бактерияларына да тән болып шықты. Сонымен қатар ол нитрлендіру процесін тудыратын бактериялардың әсерінен органикалық заттардың азотты қышқылдың, ал кейіннен азот қышқылының тұздарына айналатынын дәделдеп берді.
М.С.Воронин бұршақ тұқымдас өсімдіктер тамырында тіршілік етіп, ауадағы атмосфералық азотты өз бойына сіңіре алатын микроорганизмдердің ерекше тобын - түйнек бактерияларын тауып, оларды жете зерттеді.
М.Бейеринк түйнек бактерияларын жеке күйінде бөліп алып, оларды өсіру үшін арнайы қоректік орта әзірледі. 1901 жылы голландия ғалымы топырақтың құнарлылығын біршама арттыратын және топырақта еркін тіршілік жасайтын азот бактерияларын тапты. Бұл бактериялардың ауадағы азотты қалай және қандай жағдайда сіңіре алатындығын С.П.Костычев терең зерттеді. Ол В.С.Буткевичпен бірге микроскоптық саңырауқұлақтардың түрлі органикалық қышқылдарды, соның ішінде лимон қышқылын түзетіндігін дәлелдеді. С.А.Королев (1876-1932) пен А.Ф.Войткевичтің (1876-1950) сүт қышқылды бактериялардың тіршілігін зерттеу кезінде алған нәтижелері сүт тағамдарын даярлау технологияларына тиісті өзгерістер енгізді. В.Н.Шапошников және басқа ғалымдар өндірістік жағдайда сүт қышқылын, ацетонды және бутил спиртін алудың әдісін әзірледі. Спирт өндірісінде ашытқыларды қолдануда және сірке қышқылы ашу процесінің мәселелерін шешуде даниялық ғалым Э.Х.Гансен үлкен еңбек сіңірді.
Микробиология және вирусологияның дамуының негізгі кезеңдері.
Микробиология даму тарихын 5 этапқа бөлуге болады:
Эвристикалық(4-3қазіргі ғасырға дейін - 16 ғасыр қазіргі эрада) - эпидемия пайда болғанын аспандағы құдайдан көрген. Бірақ сол кездегі көптеген ғалымдар (Гиппократ, рим жазушысы В-аррон және т.б.) айтуы бойынша эпидемия кезінде ауада ерекше ауру тамшылар - миазмалар бар, ал Лукрецкий Кар айтқандай әр инфекцияның өз тұқымы бар.! 14 ғасырда оба пандемиясы Европа тұрғындарының 14 қайтыс болғанын инфекциялық аурулары жұқпалығына зең қойды. 1374 жылы Венецияда бірінші рет карантин шаралары қолданды, қала 40 күнге ешкімді кіргізбей, ешкімді шығармады. Бір ғасыр өткен соң осының бәрі ауру себебі, жұқтырылуы Джираламо Фракастро гипотезасы негізіне жатты. Осы гипотеза бойынша әр ауру бір ғана жұқтырылуымен байланысты, науқас адамдарды бөлек (изоляция) емдеу қажет, көп қабатты марлядан жасалған мұрындық (масқа) кию керек, карантин жасау. Бірақ осы гипотезаны дәлелдеу үшін микробтар әлемін ашу қажет болды.
Морфологиялық кезең. Микробты зерттеу ХІІІ ғасырдың екінші жартысында қолға алынды. Бұған оптикалық аспаптардың шығарылуы әсер етті. Микроскоп алғаш рет 1619 жылы Голландияда жасалып шығарылды. Бұл аспапты одан әрі жетілдірген Афанасий Кирхер болды. Бұл әрине, құрылысы жөнінен өте қарапайым аспап еді. Солай бола тұрса да А.Кирхер сасыған етті, шарап сіркесін, сүтті қарап, олардан түрлі организмдерді көрген. Оба ауруымен ауырған адамдардың қанын қарап, одан ерекще құртты көрді.
Микроорганизмдерді алғаш көріп, сипаттап жазған Голландия ғалымы Антон Ван Левенгук (1632-1723). Ол заттарды 160-300 есе үлкейте алатын алғашқы оптикалық құрал, әғни жабайы микроскоп жасады. Осы микроскоптың көмегімен ол ет тағамдарында өскен зеңді, тұрып қалған қақ сулардағы тірі организмдерді көрді, олардың пішінін, түрін және қозғалысын сипаттап жазды. Міне осы кезден бастап бүкіл әлемге А.Левенгуктің есімі белгілі болды және микроорганизмдер жайлы ғылым - микробиологияның негізі салынды десек қателеспес едік.
ХІІІ ғасырдағы шведтің көрнекті табиғат зерттеушісі Карл Линней өзінің "табиғат систематикасын" жасағанда жануарлар мен өсімдіктерді белгілі бір тәртіппен орналастырғаны мәлім. Бұл системаға ол микроорганизмдерді енгізген жоқ. Оны К.Линней хаос, яғни берекесіз жәндіктер тобына жатқызды. Бұдан ол микроорганизмдер дүниесін зерттеудің қажеті жоқ деген қорытынды шығарды.
Микробиология ғылымының одан әрі дамуына орыс ғалымы М.М.Тереховский (1740-1796) көп еңбек сіңірді. Ол Ресейде бірінші болып микроорганизмдерді бақылап, зерттеді. Микроскоптық организмдердің әртүрлі жерлерде кездесуі, пайда болуы және табиғаты жайлы еңбек қорғады. Өз зерттеулерінде ол эксперименттік әдіс қолданды. Ол алғаш рет микроорганизмдерге температураның, химиялық заттардың, электр тоғының тигізетін әсерін зерттеді.
Х1Х ғасырдың бірінші жартысында оба ауруын ұзақ жылдар зерттеген орыс ғалымы Д.Самойлович (1724-1810) осы ауру қоздырғыштардың көзге көрінбейтін микроорганизмдер екенін дәлелдеді. Әрине микробиологияның әр саласында, әзірше байланысы жоқ, бірақ маңызы зор деректер осы кезде жинала бастады.
Микробтар морфологиясы және онда эволюциялық принциптерді қолдану жөнінен бірқатар еңбек сіңірген орыс ғалымы Л.С.Ценковскийді де (1822-1887) атап өту қажет.
Пастер және Кох дәуірі, физиологиялық кезең.
Микробиология тарихында Л. Пастер (1822-1895) ашқан жаңалықтардың мәні аса зор. Х1Х ғасырдың екінші жартысында Европада өнеркәсіптік капитализм дамыды. Осыған байланысты микробиологияда бірқатар жетістіктер пайда болады. Осы жетістіктерге Л. Пастердің тікелей қатысы бар. Ол 1857 жылы ашу процесін зерттеп, оның табиғатын таныды, 1868 жылы жібек құртының індетін ашты.
1891 жылы жұқпалы аурулар қоздырғыштарын зерттеп, онымен күресу үшін пайдасы мол микроорганизмдерден вакцина жасады. Ал 1885 жылы құтыру ауруының табиғатын зерттеп, қоздырғышын ашты, одан сақтанудың жолдарын көрсетіп берді.
"Тіршіліктің өздігінен пайда болуы" философтар арасында өте ертеден талас туғызған мәселе еді. Бұл мәселені дұрыс, дәйекті, ғылыми негізде шешу үшін, Франция академиясы арнаулы сыйлық та белгілеген болатын. Л. Пастер ашу мен шіру процесіндегі микробтар ролін дәлелдеген кезде, ғалымдар арасында ол микробтар қайдан пайда болады деген сұрақ туды. Кейбіреулер мүмкін ашитын сұйықта ол микробтар өздігінен пайда болатын шығар деген пікір айтты.
Роберт Кох (1843-1910) , Олар бөлініп алынған микробты зерттеп қана қойған жоқ, оны сау малға жұқтырып, дәл сол ауру екенін анықтады. Р.Кох микробиологияда зерттеу жұмысына арнап көптеген әдіс-тәсілдерді ұсынды. Әсіресе, оның белгілі бір микробты зерттеу үшін, арнаулы қоректік орта дайындау керек деген пікірі өте құнды және ол іс жүзінде қазір микробиологиялық практикада қолданылады. Арнайы қоздырғыштарды зерттеп Р.Кох келесі критерийлер, яғни постулаттар ашты (Кох триадасы): 1. Микроорганизмдер нақты ауруларда кездеседі және аурудың патологиялық және клиника көріністерін сипаттайтын жағдайда. 2. Басқа ауруларда микроорганизмдер кейдесоқ патогенді паразит ретінде кездеспейді. 3. Науқастың материалынан алынған микрорганизмдер, олардың таза дақылын бөліп алған соң жануарларға еңгізгенде, оларда да адамда дамыған ауру қозады.
Неміс Кох мектебінің оқушылары - Гаффки, Леффлер, Беринг, Катазато, Клебс, Эберт және т.б. дарын ғалымдар.
Р.Кох ұсынған тәсілдер бойынша 20 жылдан астам көптеген инфекциялық аурулар қоздырғыштары ашылды (сібір түйнемесі, оба, дифтерия, дизентерия, тырысқақ, туберкулез және т.б.).
Микробиология тарихында орыс ғалымы Д.И.Ивановскийдің (1864-1920) қосқан үлесі мол. Ол осыған дейін ешкім зерттемеген темекі теңбілі мен рябуха деген ауруларды зерттеп, олардың қоздырғыштарын тапты. Олардың әрқайсысы өз алдына жеке ауру екенін және бұл ауруларды қоздырғыштардың өзі осы аурулардан бөлек болатының анықтады, кәдімгі бактериялар өтпейтін сүзгіден өтіп кететін, мөлшері жағынан өте кішкене вирустар деп аталатын микроорганизмдердің ерекше тобын тапты. Ивановскийдің осы еңбегінің арқасында вирусология ғылымының негізі жасалады.
Л. Пастердің вакцинация жұмыстары микробиологияда жаңа этапын ашуға жол салды - иммунологиялық кезеңге (ХХ ғасырдың бірінші жартысы). Бұл кезде вакцинациядан соң пайда болған иммунитеттің себебі мен даму механизмдерге бірқатар тексерулер өткізілді. Солардың ішінде Пауль Эрлих және И. И. Мечниковтың жұмыстарын айту керек
П.Эрлих - неміс химикі - иммунитеттің гуморальдық теориясын ұсынды. Осы теория бойынша жануарларға еңгізген сіреспе және дифтерия токсиндері қандағы антиденелер арқылы нейтрализациялып иммунитет құрайды. Осымен қатар, И.И.Мечников зерттеулерінде иммунитетте макро- және микрофагтар қатысатының дәлелдеді. Осы клеткалар бөтен заттарды (соның ішінде бактерияларда) өзіне қаратып жояды.
Микробиология дамуына айта қаларлықтай үлес қосқан орыс ғалымы И.И.Мечниковтың (1845-1916) фагоцитоз жөніндегі ілімі бүкіл әлемге әйгілі, клеткалық иммунитетке бастау салды. И. И. Мечников фагоцитоздан басқа микробтық антагонизм ілімін ашты. Экспериментальды сифилис, туберкулез эпидемиологиясы мен иммунологиясын тексеруде атқарған үлесі зор. И.И.Мечников ілімін одан әрі жалғастырушы академик Н.Ф.Гамалея (1859-1949). Ол көп жылдық еңбектің нәтижесінде микробтар әлеміндегі ерекше организмдер - бактериофагтарды ашып, зерттеді. Сөйтіп қазіргі кезде зор қарқынмен дамыған вирусология ғылымының негізін қалады.
Осы этапта жаңа патогенді микроорганизмдер ашылып, зерттелген - құқыл спирохета, лептоспирлер, боррелиялер, риккетсиялар, хламидиялар, бактериялардың 1-формасы, микоплазмалар, жаңа вирустар. Клиникалық иммунология кең дамуда, антидене анықтайтын диагностикалық реакциялар ашылуда - Вассерман, Видаль ж.т.б. реакциялар. Кальмет және Джерен туберкулез таяқшалар ішінен вакциналық штамм шығарды (БЦЖ), Рамон дифтерия және сіреспе профилактикасы үшін дифтерия мен сіреспе анатоксинын ұсынды. Жаңадан химиопрепараттар пайда болды (сальварсан - Эрлих), кейінірек - хинин, сульфаниламидтер.
Иммунологиялық этап генотипі бөтен заттарға (антигендер) иммунды жүйенің негізгі реакциялары пайда болуымен сипатталды. Антидене түзілу, фагоцитоз ашылған соң гиперсезімталдылық (аллергия) реакциялары, иммунологиялық толеранттылық (ағылшын ғалымы Медавар және чех Гашек), иммунологиялық есте сақтау (орыс дәрігері Райский), ісіктер клеткаларының антигендері (Ресей ғалымы Зильбер-1957) ашылды және иммунитеттің клональдік-селекция теориясы жарық көрді.
1950-1960 жылдары микробиология және иммунология жылдам түрде дамуда - молекулярлы-генетикалық кезең деп аталады. Оның даму себептері: а) молекулярлық биология, генетика, биохимия салаларында күрделі жаңалықтар ашылуда; б) жаңа бағыттар жол алуда - генетикалық және клеткалық инженерия, биотехнология, информатика; в) жаңа әдіс-тәсілдер мен жаңа аппаратуралар тіршіліктің одан әрі құпияларын ашуда едәуір зең салуда.
Осы кезеңдегі жаңалықтар:
- Көптеген вирустар, бактериялардың молекулярлық құрылысы және молекулярлық-генетика ұйымдастыруы, приондардың ашылуы;
- Көптеген антигендердің химиялық құрылысы және синтезі (лизоцим, СПИД вирусының пептидтері);
- Ісіктердің антигенді ашылуда (Зильбер);
- Иммуноглобулиндер құрылысы (Эдельман, Портер);
- Жануарлар және өсімдік клеткалар өсіп-өндіру әдістері ашылды және оларды өндіру өнеркәсіпте қолдану;
- Рекомбинантты бактериялар және рекомбинантты вирустарды өндеу;
- Вирустар және бактериялардың керекті гендерін синтездеу;
- Иммунды В-лимфоциттер гибридомын алу - клеткалық инженерия нәтижесінде моноклоналдық антиденелер синтездей (Келлер, Милстайн);
- Иммуномодуляторларды ашу - интерлейкинфер, интерферон, ісік некрозы факторы ж.т.б., оларды көптеген аурулардың емі мен алдын алуға қолдану;
- Жаңа молекулярлы, рекомбинантты, субъединицалық вакциналар алу (гепатит В қарсы вакцина, басқа вирустық инфекцияларға қарсы вакциналар);
- Вакцина эффективтілігін артатын химиялық вакцина, адъюванттар, липосомалар өндеу;
- Туа және жүре пайда болған иммунодефициттерді, иммуно-терапияны зерттеу. Иммунитет тапшылы синдромын (СПИД) қоздыратын вирустарды ашу.
- Инфекциялық аурулар диагностикасында жаңа әдістер ашу (иммунологиялық - ИФА, иммуноблотинг; молекулярлы-генетикалық - полимеразды тізбекті реакция, молекулярлық гибридизация ж.т.б.);
- Осы анализдерді және басқа да экспресс-диагностика жүргізетін тест-системалар табу.
Осы жылдары жаңа қоздырғыштар ашылуда - жылына 2-3 түрі (Лассо, Мачупо, гемморагиялық қызба қоздырғышы, иммунитет тапшылығы вирусы (Люк Монтанье), астровирустар, легионеллдер - легионерлер ауруы қоздырғышы ж.б
Микробиология ғылымы дами келе көптеген жаңалықтармен, теориялық және практикалық маңызы бар жетістіктермен толықтырылып тұрды. Қазіргі кезде адамзаттың түрлі қажеттері мен мақсатттарына сәйкес ғылым бірнеше салаларға бөлініп отыр.
Жалпы микробиология микроорганизмдердің өзгергіштілігі мен тұқым қуалаушылығын, дамуы мен тіршілігін, табиғатта зат алмасу процесіндегі рөлін зерттеп, айқындалған заңдылықтарды адам игілігіне қолдануды мақсат тұтады.
Техникалық немесеөнеркәсіптік микробиология микробтардың тіршілігі нәтижесінде түзілетін өнімдердің адам үшін ең қажеттілерін көп мөлшерде өндірудің ғылыми деректерге негізделген тиімді технологиясын әзірлейді. Сонымен қатар ол дайын өнімдерді бүлінуден сақтайтын әдістерді жетілдірумен де шұғылданады. Аталмыш сала микробиологиясының дамуы барысында ашыту өнеркәсібі, антибиотиктерді, ферменттерді, витаминдерді, амин қышқылдарын өндіретін өндірістер пайда болды.
Тағам микробиологиясы әр түрлі микроорганизмдердің көмегімен тағам өнімдерін даярлау әдістерін жетілдіру мақсатында зерттеулер жүргізеді және осы өнімдерді сақтау шараларын анықтайды.
Ауыл шаруашылық микробиологиясы өсімдіктердің қоректенуі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz