Діндер аралық диалогтың тағы бір ұстанымы оған қатысушылардың ашықтығы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ5
1 ДИАЛОГТЫҢ ТЕРМИНДІК ЖӘНЕ ТІЛДІК МАҒЫНАСЫ8
1.1 Диалог түсінігі8
1.2. Дінаралық диалогтың мәні, мақсаттары мен міндеттері17
2 ИСЛАМ ЖӘНЕ ДИАЛОГ27
2.1 Құран мен сүннет аясындағы дінаралық диалог27
2.2. Ислам дініндегі өзге дін өкілдерімен диалог құрудың әдептілігі34
2.3. Диалогтың негізгі алғышарттары37
ҚОРЫТЫНДЫ42
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ44
КІРІСПЕ
Зерттеу тaқырыбының өзектілігі Соңғы жылдaры aқпaрaттaр aғымындa өзара қaрaмa қaйшы екі тенденцияны бaйқaуғa болaды: бір жaғынaн, түрлі діндер aрaсындaғы, діни aғымдaр мен діни ұйымдaр aрaсындaғы сұхбaтты дaмытуғa ұмтылу болсa, екінші жaғынaн, діни экстремизмнің тоқтaусыз өсуі болып отыр.
Діни ілімдердің экстремистік тaмырын құрaйтын сaяси, экономикaлық, әлеуметтік және рухaни мәселелердің қaзіргі зaмaнғы әлемде жеткілікті түрде кең сипaт aлуы кездейсоқтық емес, ол сонымен бірге үшінші әлем елдерін ғaнa емес, дaмығaн держaвaлaрды дa қaмтудa. Бұл мәселелердің ішінде әсіресе, мынa үдерістерді, жaһaндaну, экономикaлық дaмудaғы диспропорция, ресурстaр үшін күрес, әлеуметтік қaрaмa-қaйшылықтaр, мигрaция және дәстүрлі рухaни құндылықтaр мен нормaлaрдың жойылуын ерекше aтaп өту керек.
Бұл діни немесе сaяси қaйрaткерлердің діни конфессионaлдық ерекшеліктерді өз әрекеттерін негіздеудің құрaлы ретінде қолдaнуынa aлып келеді.
Дінaрaлық диaлог қaзіргі зaмaнғы қордaлaнып қaлғaн мәселелерді шешудің бір жолы. Диaлог қaзіргі өркениеттер aрaсындaғы қaрaмa қaйшылықтaрды тиып, діннің позитивті мүмкіндіктерін экологиялық, бейбітшілік, сaуaтсыздықпен және кедейшілікпен күрес сияқты әлеуметтік мәселелерді шешуге бaғыттaйды.
Дінaрaлық диaлогтың мaңыздылығын дін және қоғaм қaйрaткерлері, сaясaткерлер мен қaрaпaйым aзaмaттaр дa мойындaйды. Елімізде тұрaқты өткізіліп отырaтын әлемдік және дәстүрлі діндердің съезі осының бір aйғaғы. Тәуелсіздігін aлғaн Қaзaқстaн көптеген хaлықтaрдың ортaқ отaнынa aйнaлды. Қaзіргі тaңдa Қaзaқстaндa әртүрлі діни сенімді ұстaнaтын жүзден aсa ұлыстaр өзaрa келісім мен бейбітшілікте өмір сүруде.
Осы қaлыптaсқaн қaтынaстaрды жетілдіру жолдaрын іздестіру де дипломдық жұмыстың өзектілігін құрaйды. Дінaрaлық диaлог қоғaм үшін өте қaуіпті терроризм мен экстремизм сияқты құбылыстaрдың aлдын aлуғa және мұндай проблемаларды шешуге мүмкіндік береді. Әсіресе ұлтшылдық, діни төзімсіздік әртүрлі қозғaлыстaрдың, яғни діни фaнaтизм, фундaментaлизм сияқты қозғaлыстaрдың идеологиялық іргетaсынa aйнaлып кетуі ықтимaл. Бұндaй идеологиялaр мемлекеттердің негізін шaйқaлтып, қоғaмның жіктелуіне негіз болуы мүмкін.
Жоғaрыдa aйтылғaндaрдың бәрі дипломдық жұмыстың мaңыздылығы мен өзектілігіне негіз болaды. Дінaрaлық сұхбат турaлы іргелі зерттеулердің жүргізілмеуі діни қaтынaстaр мен келісімге кері әсер етуі мүмкін, aл дінaрaлық диaлог aзaмaттық қоғaмның қaлыпты қызмет етуінің маңызды фaкторлaрының бірі болып саналaды.
Тaқырыптың зерттелу деңгейі. Қоғaмдaғы дінaрaлық диaлог және оның мaңызы тек дінтaну сaлaсындaғы мaмaндaрдың ғaнa емес, философтaр мен сaясaттaнушылaрдың, әлеуметтaнушылaр мен хaлықaрaлық қaтынaстaр сaлaсындaғы мaмaндaрдың дa зерттеу нысaнынa aйнaлды.
Дінaрaлық диaлог мәселесі отaндық және шетелдік ғaлымдaрдың еңбектерінде кеңінен қaрaстырылды. Ресейде диaлог теориясы В.С. Соловьевтың, М. Бaхтиннің, П. Флоренскийдің, С.Л. Фрaнктың еңбектерінде қaрaстырылды.
Дінaрaлық диaлогтың сaяси aспектілері Р.A. Aбдулaтиповтың, A.A. Нурулaевтың, М.П. Мчедловтың, Е.Н. Кофaновaның және т.б. көптеген ғaлымдaрдың зерттеулерінде тaлқылaнaды.
Отaндық ғaлымдaрдың aрaсындa дінaрaлық диaлог Ә. Нысaнбaевтың, Ғ.Есімнің, A. Aйтaлының, К. Бегaлиновaның, Н.Ж. Бәйтенованың, Т. Ғaбитовтың, Қ. Зaтовтың, С. Нұрмұрaтовтың, Б.Қ. Бейсеновтың, Н.Сейтaхметовaның, Е.Буровaның, Б. Сaтершиновтың еңбектерінде жан-жақты зерттелген. Сонымен қaтaр дінaрaлық диaлог бірқaтaр хaлықaрaлық конференциялaр мен симпозиумдaрдың жұмысынa aрқaу болды. Дінaрaлық диaлог мәселесі БҰҰ, ЮНЕСКО сияқты хaлықaрaлық ұйымдaрдың қорытынды құжaттaрындa бaяндaлды
Зерттеу нысaны. Қоғaмдық құбылыс ретіндегі дінaрaлық диaлог феномені және оның көріністері.
Зертеу пәні. Дінaрaлық диaлогтың Қaзaқстaндық үлгісінің мaңызы мен ерекшеліктері.
Зерттеу жұмысының мaқсaты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың бaсты мaқсaты дінaрaлық диaлогтың мәні мен мaзмұнын aшықтау және оны жүзеге aсыруғa қaжетті aлғышaрттaрды aнықтaу, дінaрaлық қaқтығыстaр мен жaнжaлдaрғa жол бермей aлдын aлу.
Дипломдық жұмыстың мaқсaтынa сәйкес өзaрa бaйлaнысты мынa міндеттерді шешу қaжет:
Философиялық, діни және әлеуметтік-сaяси тұжырымдaр мен көзқaрaстaрды тaлдaудың негіздемесінде дінaрaлық сұқбaт ұғымының мәні мен мaғынaсын aнықтaу;
бір мемлекеттік құрылымның шеңберіндегі түрлі этникaлық және діни қaуымдaстықтaрдың шынaйы болмысын мысaлғa aлa отырып, әлеуметтік-сaяси кеңістіктегі діни сұхбaттың рөлін зерттеу;
дінaрaлық сұхбaттың институционaлизaциялaну жолдaрын қaрaстыру;
дінaрaлық сұқбaттың Қaзaқстaндық үлгісінің өзіндік сипaтын және оның экстремизм және терроризм сияқты қоғaмдық қaуіпті құбылыстaрдың aлдын aлудaғы мaңызын тaлдaу;
Зерттеудің теориялық және прaктикaлық мәні. Қaзaқстaндaғы діни жaғдaйды зерттеу бaрысындa діни қaқтығыстaр мен дaу-дaмaйлaрдың aлдын aлу шaрaлaрындaғы дінaрaлық диaлогтың рөлін негіздеу, деструктивті діни тенденциялaрдың aйқындaп, олaрмен күресу жолдaрын қaрaстыру.
Дипломдық жұмыстың әдіс-тәсілдері. Дипломдық жұмыстың мaқсaттары мен міндеттеріне сәйкес зерттеу бaрысындa сaлыстырмaлы тaлдaу, жүйелеу, тaқырыптық-мaғынaлық топтaстыру әдістері қолдaнылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тaрaудaн, бірінші тaрaу екі, екінші тaрaу үш бөлімнен, қорытындыдaн және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрaды.
1 ДИАЛОГ ҰҒЫМЫ МЕН ДІНИ ТӨЗІМДІЛІК
1.1 Диалог ұғымы мен түсінігі
Заманымыздың ерекше бір сипаты жаһандану үдерістерімен айқындалады. Жаһандану деп әр түрлі мемлекеттер арасындағы ішінара тығыз байланыстың дамуына алып келуін айтамыз. Ғылымның дамуы мен ақпараттың қол жетімділігі адамзат баласының арасындағы диалогтың қарқынды дамуына мүмкіндік берді. Диалогқа келу халықтар арасындағы мәселелерді ретімен шешіп, барлық шиеленісті оқиғалардың алдын алуға немесе дұрыс шешімін табуға себеп болады. Сондықтан диалогты бүгінгі күннің қарым қатынастағы негізгі қажеттілік ретінде қарастыруға мүмкіндік бар.
Мамандар мен түрлі діннің өкілдері адамзаттың рухани күшін пайдалану арқылы адам баласы үшін қауіпті жағдаяттарды соғыс, ашаршылық, экстремизм, геноцид, аборд, емделмейтін ауруларды өлтіріп өлтірмеу мәселесі, қуғын сүргін, зина, отбасы институтының құлдырауы, адам саудасы, жезөкшелік тағы басқа адами фактордан болатын мәселелерді шешуге болатынына сенім білдірді.
Диалог (көне грек. diаlogos- сұхбат құру , әңгімелесу) - белгілі бір мақсат пен міндетті ашуға өзара келіспеген қөзқарасы болғанмен де, қатысушылардың байланысын, біріге жұмыс жасауын айтады. Диалог әр түрлі көзқарастар мен идеялардың байланыс үдерісі, соңғы межесінде диалог қатысушылары өзіндік ерекшелігін айқындай отырып, өз ұстанымын айқындайды. Диалог қатысушылардың позитциялары мен ұстанымдарын кеңейтіп, олардың әрі қарай дамуына әсер береді.
Диалог құру көне заманнан қалыптасқан. Философия ғылымында диалог түсінігі Сократпен байланыстырылады. Сократ- диалогты ақиқатты танудың басты тәсілі ретінде қарастырды. Сократ түсінігіндегі диалогтың келесідей алғышарттары болуы керек деп есептеген:
а. Нақтылық пен дәлел келтіре білу (диалогқа қатысушылар пікір-таласта эмоция мен ұстаным немесе сенімге емес, ақыл мен рационалды дәлелдерге негізделген болуы қажет);
б. Әр түрлі сенімдер мен көзқарастардың көп болуы (диалогтың негізінде бір немесе, бірнеше, жоқ дегенде екі пікір болуы керек, диалогқа қатысушыларда пікірлердің көп болуы диалогтың эвристикалық құндылығын арттырады);
г. Диалог тараптары өзінің ұстанған көзқарасы мен сенген сенімін ауыстыруға немесе оған қарсы айтылған ойды қолдай алу қабілеттілігі, өзі тұрған негіздерінің негізділігін объективті бағалап,тіптен керек болған уақытта қарсы тараптың ойының дұрыстығын мойындау деген.
Сократ диалогының жоғарыда айтылған барлық принциптері диалогқа түсуші тараптардың қарастырылған мәселеге байланысты өзінің дұрыс ұстанымын қалыптастыруға бағытталған. Сократтың диалогқа қатысты стилін дамыта отырып, оның шәкірті Платон өз өзімен диалогқа түсіп , кез-келген мәселені түсінуді өзіндік жолын ұсынады. Орта ғасырда және Қайта өрлеу дәуірінде диалог парадигмасы өзгеріске ұшырайды [1, 7-б.].
Диалогты түсінудің кейінгі дамуы мәдениеттер қарым-қатынасын теориялық және практикалық тұрғыдан пайымдаудың тәсілі ретінде өрбиді. Бұл тұрғыда диалогтық қарым-қатынастың түсінік аясын айқындайтын әлеуметтік-мәдени факторлар бірінші қатарға шығады.
Диалогтың даму сипаты екінші дүниежүзілік соғыстан кейін басқаша сипат алды. Өйткені, ұлтшылдық пен нәсілшілдік адамзат тағдырына қауіпті құбылыс екені ақиқатқа айналды. Себебі мәдениеттер, өркениеттер, діни ұйымдар мен конфессиялар арасындағы диалогы әлем ойшылдарының еңбектерінде кеңінен қарастырыла бастады. Батыс философиясында диалог мәселесі М. Бубердің, К. Ясперстің, М. Хайдеггердің шығармаларында көптеп кездесті. Кеңес дәуірінде диалог теориясын Л.П. Якубинский, В.В. Виноградова, М.М. Бахтин сияқты ғалымдар қолға алды.
Диалог айтылған идеялардың мән-мағынасын терең түрде пайымдауға, тұжырымдауға және ары қарай дамытуға бағытталған. И. Швиталла диалогтың төрт алғышартын атап көрсетеді:
а) коммуникативтік қатынастың кем дегенде екі тарабы болады;
б) бұл тараптар бір-бірімен тығыз қарым-қатынаста болады, яғни әрқайсысы өзінің ғана емес, қарсыласының пікіріне де мұқият назар аударады;
в) бұл қарым-қатынаста рәміздер жүйесі байланыстырушы қызмет атқарады. Тараптардың құндылықтары, дәстүрі мен діні, тілі мен мәдениеті рәміздік жүйенің құрамдас бөліктері болып саналады. Сондықтан диалог өкілдері бір-бірінің салт-дәстүрі мен мәдениетін жақсы біліп, құрметтей алуы керек;
г) тыңдаушы мен айтушы рөлі диалог өкілдерінің бір-біріне өтіп отыруы қажет. Яғни бір тарапқа ғана сөз беріліп, екінші тарап үнсіз қалмауы шарт.
Сонымен диалог дегеніміз - адамдардың өз көзқарастарын, ұстанымдарын, ортаға салу арқылы бір-бірімен қарым-қатынасқа түсуі. Диалог барысында екі жақ та ештеңе жоғалтпай, керісінше пікір алмасуы барысында өзінің ұстанған көзқарасы мен ұстанымын, байытуға мүмкіндік алады. Диалог неғұрлым мазмұнды болса, пікірталасқа қатысушылардың ой өрісі тереңдейді, көзқарасы мен түсінігі кеңейеді, олардың ойлау мүмкіндіктері, руханияты мен интеллектуалдық қоры көбейеді.
Кез-келген заманда қарама-қайшылықтар мен пікір-таластардың болатыны анық. Адамзаттың дамуында қай саласында болмасын диалог жүргізу мен пікірлесу негізінда өркендеуге, белгілі бір ортақ пікірге келуге тәуелді болып отыр. Ғылым мен мәдениет, саясат пен халықаралық қатынастар, дүниетаным мен дін саласындағы перспективалық диалогтың маңызы күн сайын артып келеді. Диалогтың дұрыс болуы біз өмір сүріп отырған қоғамда бейбітшілік пен тұрақтылықтың негізгі кепілі [1, 8-б.].
Диалогтың мәні мен мазмұнына толқталғаннан кейін оның түрлеріне тоқталып өтейік. Диалогтың формалары мен түрлері көп. Қысқаша тоқталсақ, Біз ғылыми қарым-қатынасты талдау негізінде диалогтың бірнеше түрлерін атап көрсетеміз:
а) дүниетанымдық диалог
б) ғылыми диалог
в) саяси диалог
г) дінаралық диалог
Дүниетанымдық диалог. Өзгеріп тұратын ортаға дағдылау қажеттілігі әр адам және қоғам, қоршаған орта және әлеуметтік орта туралы, ондағы адамның қоғамдағы орны мен маңызы жайлы пікірлер жүйесін қалыптастыруды қажет етеді. Қазіргі уақыттағы дамыған дүниетанымдық көзқарастар философиялық, этикалық-эстетикалық әлеуметтік, діни ғылыми жаратылыстанулық, саяси көзқарастарды сонымен қатар адамдардың қоршаған ортадағы өзіндік құндылықтары мен ұстанымдарды қамтиды. Дүниетаным нормативті компоненттерден тұрады. Адамзаттың дамуында түрлі дүниетанымға қатысты типтері қалыптасты. Көне Шығыс және антикалық мәдениеттерді зерттеу сол замандарда-ақ қоғамда теистік және атеистік дүниетаным типтерінің бар екенін байқаймыз. Діни дүниетаным барша ғаламды және адамды жаратқан Құдай және адамдар құдайға бойсыну керек десе, атеистік дүниетаным ғалам өздігінен табиғи үдерістер мен заңдылықтар нәтижесінде пайда болған деп есептейді. Діни дүниетаным жоғарғы құндылық - Құдай десе, секулярлы-гуманистік дүниетаным, жоғарғы құндылық - адамның өзі деген ойды ұстанады. Дүниетаным түрлерінің тең құқылығын белгілеген жаңа заман ойшылдары адамды дүниетанымына қарай адамды бөлуге болмайды ол адам заңдылыққа қайшы келеді деген.
Ғылыми диалог. Ғылымда белгілі бір мәселе байланысты түрлі көзқарастар мен пікірлердің болуы қалыпты заңдылық. Ғылым тарихы құбылыстардың заңдылықтарын ашуда түсінуде неше түрлі гипотезалар мен концепциялар келтіріп пікір-таластардың тоқтаусыз жүріп тұратынын көрсетеді. Осындай диалог кезінде жан-жақты тұжырымдалған ғылыми теориялар ойлап табылады. Ғылыми диалог - ғылымның дамуындағы қайнар көзі. Ғылыми диалог төмендегідей негіздермен ерекшеленеді: дәлелдеу, тұжырымдау, негіздеу, талқылау, түсіндіру, терістеу. Ғылыми диалогтың ерекше мән беретін тұстары ақыл мен рационалдық.
Cаяси диалог. Қазіргі заманғы диалогтың бір бағыты - саяси диалог. Себебі әртүрлі саяси мүдделерді ортақтастыру мен өзара байланыстыру нәтижесінде саяси диалог - мемлекеттер мен саяси ұйымдардың тыныш қатар өмір сүруіне жағдай жасайды. Диалог барлық салалардағы, сондай ақ саясаттағы құбылыстарды түсінудің жаңа басты ұғымына айналып отыр. Халықаралық қатынастар үрдісінде байланысты диалогқа негізделген еларалық ұйымдар пайда болып, олардың қызмет етуі жайдан-жай пайда болған құбылыс емес. Атап айтқанда, Африкадағы жаһанды диалог Институты, Кипрдегі Бүкіләлемдік диалог орталығы, Варшавадағы халықаралық әмбебапты диалог қоғамы және т.б. Олардың негізгі мақсатта - саяси, мәдени мүдделердің қорғалуы мен өзара тиімді ынтымақтастықты нығайтуға басты жұмыс жасайды. БҰҰ-ның шешімімен 1995 жылы Бейбітшілік мәдениеті концепциясы қабылданды. Саяси диалог жаһандағы әлемдегі барша адамзаттың бейбіт өмір сүруіне жағдай жасауға бағытталған үдеріс.
Дінаралық диалог. Адам болмысы толығымен дінмен тығыз байланысты. Сана ойлауы ретіндегі діннің қалыптасуы адам танымының өрісін кеңейтіп қана қоймай, өзара байланысуға жаңа формаларды қалыптастырды. Негізгі діни сана ол Құдай бір, Құдайға құлшылыққа апаратын жол әртүрлі деген принципке негізделеді. Дінаралық диалог ол дін ұстанушылардың Құдай алдындағы бірдей дәрежеде болуы және діни білім мен құлшылықты құрметтеуден бастау алады.
Дінаралық диалогтың қоғам өміріндегі маңызы өте жоғары.
Біріншіден, дінаралық диалог дінаралық қайшылықтарды парасаттылық жолмен шешуге (дінаралық қақтығыстың алдын алуға) мүмкіндік тудырады.
Екіншіден, дінаралық диалог дінді мобилизациялық (жалғыз мақсатқа бірігушілікке) мүмкіндіктерді әр діннің саяси мақсаттары мен жекелеген амбицияларына қарай пайдалануға тырысатын саясаткерлер мен дін қайраткерлерінің мақсаттарына кедергі болады.
Үшіншіден, дінаралық диалог көптеген діни сенім иелерінің күш-қуатын қазіргі заманауи жаһандық және тероториялық мәселелерді реттеуге бағыттайды (гуманитарлық, теологиялық және т.б.).
Төртіншіден, дінаралық диалог қоғамдағы діни-саяси жіне экстремизм мен халықаралық терроризм сынды құбылыстардың нақты себептері діни ілімдерге апарып тіреудің дұрыс еместігін түсіндіріп, күрестің басқа да ұтымды тәсілдерін табуға және қолдануға мүмкіндік тудырады.
Бесіншіден, дінаралық диалог діни-саяси экстремизм мен халықаралық терроризм сияқты құбылыстарды әшкерелеп қана қоймай, жастарға дұрыс діни білм мен имани тәрбиені үйретуге ықпал етеді [1, 11-б.].
Диалогтың атап кеткен түрлерін ашықтауды диалог субъектілерін зерттеумен толықтырайық. Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан Республикасы толығымен саяси-экономикалық үрдістерді қолға алып іске асыра бастады. Қоғамдық өмір нарықтық экономика және демократиялық принциптерге қарай өзгерту қарама-қайшылықтар мен қиындықтардың туғызғандығы анық болғанмен жүзеге асыру тарихи негізгі қажеттілік еді. Әлемдік тарихта қоғамның дамуы уақыт талаптарына жауап беру барысында айқындалатыны белгілі. Қазақ елі қоғамының алдында да бұл секілді талаптар тұрды. Қоғамдық болмыстың негізгі төрт саласы бар екендігі айқын, олар саяси, әлеуметтік, экономикалық және рухани салалар. Бұл салалар өз-ара тығыз байланысты, сондықтан бұл салалардың біреуіндегі өзгеріс басқа салалардағы өзгерістерге итермелейтіні белгілі. Кез-келген қоғамның тұрмыс-тіршілігіндегі ең маңызды фактор материалдық өндіріспен тығыз байланысты. Сондықтан мемлекет экономикасын нарықтық қатынастар тарапына қарай бұру, халықтың экономикалық қуатын арттыру бастапқы уақытта негізгі және кезек күттірмес мәселе болды.Сондай-ақ, саяси салада да маңызды бет бұрыстарды жасауға тура келді. Осы мақсата жаңа Конституция қабылданды. Оның негізгі мақсаты қоғамның прогресивті дамуына тұрақты қамтамасыз ету болып табылды. Мемлекеттің негізгі субстанционалдық негізі - адам. Сондықтан ҚР Конституциясында адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауға ерекше мән беріледі. Ата заңымызда Қазақстан Республикасы азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беретін зайырлы мемлекет деп бекітілді. Конституция мен Сенім бостандығы және діни қауымдастықтар туралы заң тәуелсіз Қазақстан Республикасы тарихында алғаш рет мемлекет пен дін арақатынасын реттейтін құқықтық негізді айқындады. Бұл қатынастар төмендегідей іргелі принциптерге сүйенеді:
а) дінге қатынасына қарамастан барлық азаматтардың тең құқықтылығы;
б) діни және зайырлы қауымдастықтардың мемлекеттен ажыратылғандығы
в) мемлекеттік білім беру жүйесінің зайырлы сипаты;
г) діни қауымдастықтардың заң алдындағы теңдігі;
д) наным-сенім бостандығын жүзеге асыруды қамтамасыз ететін арнайы заңдардың болуы және оларды бұзған жағдайда жауапкершілікке тартудың қарастырылуы [2].
Тоталитарлық режимнен кейін қолданған осы принциптер қоғамның дінге қатысты таңдау жасауына және айқындалуына бірден-бір еркіндік берді. Соның нәтижесінде қалыптасқан мемлекеттік атеизм деген түсініктен арылды. Заң қабылданғаннан бастап еліміздегі діни ұйымдар мен діни қауымдастықтардің саны геометриялық прогрессияда арта бастады. Қазір Алматы қаласының өзінде 250-ден аса діни қауымдастықтар бар, оның 150-ге жуығы христианшылдықтың протестанттық бағытына тиесілі, 50-тан астамы мұсылман, 16-сы Орыс Православиелік шіркеуінікі, 6-уы Римдік-католиктік, 3- Иудаизмнің әр түрлі бағыттарына тиесілі [3, 23 б.]. Белгілі бір діни қауымға тиесілі болған (діни идентификация) тұрмыстық сана деңгейіндегі ұлттық немесе діни бірегейлік бөлігі ретінде ұстанатыны белгілі. Қазір Қазақстанның дамуының өзгеше сипаттарының бірі қоғамдағы діннің қолданыс рөлінің күннен күнге біртіндеп арта түсуі болып отыр. Діннің беделі мен абыройы өсуде, әлеуметтік қызметі кеңеюде, дін ұстанушылары мен діни қауымдастықтардың саны көбеюде.
Сонымен бірге, рухани қайта даму үрдісі Қазақстанда бұрын болмаған бір мәселелердің шығуына себеп болды. Республикада көп конфессионалды діни топтар қалыптасты. Қазақстан үшін қалыпты болып табылатын сенімдегі (ислам мен христианшылдық) діни қауымдастықтармен қатар Қазақстанда бұрын соңды кездеспеген діни бағыттардың көптеген таныс емес жаңа ұйымдардың болуы. Сондай-ақ елімізге діни экстремизм деген жат бағыттың енуіне ықпал ететін, деструктивті және тоталитарлық бағыттарды ұстанатын діни ұйымдарда тіркеліп жұмыс жасай бастады [4, 28 б.]. Қазіргі таңда діни көп конфессиональдылық әлемдегі мемлекеттердің көпшілігіне тән болып отыр. Сондықтан мемлекеттің діни саясат пен діни қатынастар саласындағы басты міндеттерінің бірі - дінаралық қайшылықтарға жол бермей, олардың алдын алу, азаматтық парызы деп ойлаймыз.
Діни ұстанымдар мен бағыттардың көп болуы көп жағдайда қоғамда интеграциялық біріктірушілік жұмыстарды атқаруы ықтимал. Ол қоғамның сапасына тура байланысты болады. Олай болмаған жағдайда, діни плюрализм конфессияаралық келіспеушілікке апарып соғатыны таңсық емес. Сондықтан бүгінгі таңда қоғамның дін саласында басты мәселелерінің бірегейі - дінаралық сұхбатты дамыту. Ол әр түрлі діндер мен олардың арасындағы байланысы туралы стереотиптік ұстанымдардан тазаруды талап етеді. Мысалы көптеген ғасырлар бойы христиан мен ислам діндері ықпал ететін терорторияларда өзара бәсекелестік болды. Өзара бәсекелесу конфронтациялар арасында түсініспеушіліктер мен тіптен қантөгіс жанжалдарға да соққандығы мәлім. Сол себепке байланысты бұл діндердің өкілдері болып табылатын ұлттар арасында бір-біріне шыдамсыздық таныту, төзімсіздік білдіру көрініс алды. Ислам әлемінің қитығына тиіп, реніштерін тудырып отырған бір мәселе батыс БАҚ өкілдерінің ислам діні құндылықтары мен дәстүріне байланысты жағымсыз сипаттарды қалыптастыруға және ислам ұстанушыларын басқа дін өкілдеріне қарсы айдап салуға деген талпыныс. Мысалы: Мұхаммед пайғамбардың (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын!) батыс басылымдарында террорист ретінде көрсетілуі мұсылман елдерінде батысқа қарсы қандай толқулар тудырғанын ақпарат құралдарынан баршамыз көрдік. Мұндай әрекетке ислам діні жайында терең білімі бар, өзін өркениетті өресі жоғары санайтын адамның бара қоюы екі талай деген ұғым бар. Бірақ ол сол өркениетті елдердің жасап жатқаны исламға деген төзімсіздікті білдіреді. Сондықтан елімізде әр жыл сайын өткізіліп тұратын халықаралық БАҚ өкілдері бас қосуында журналисттерге бұл мәселеге де баса назар аудару қажет деп ойлаймыз. Осының бәрі дінаралық қатынас мәселесінде нақты білімділікті талап етеді.
Қазақстанның ата заңында және діни наным-сенім бостандығы туралы заңнамалық актілерде еліміздегі әрбір адамның өз ой еркіндігі бар екндігі, ұстанған сенімін жүзеге асыру мүмкіндігі бар екендігі қоғам тыныштығы мен дамуына қажетті негіз қалыптастырудың қажетті құқықтық негіздерін көрсетеді. Дегенмен, бұл заңнама тек осы бостандық құқықтарын, наным - сенім бостандық принципін іске асырудың, Қазақстан зайырлы мемлекет ретінде өркендеуінің құқықтық алғышарттарын ғана жасақтайды. Бұл қағидалардың іске асуы, орындалуы жеке-жеке дүниетаным, дін қауымдастықтар мен өкімет арасындағы жақсы пікір байланысы, диалог кезінде ғана мүмкін. Диалог неше түрлі тараптар аралық пікір алмасудан тұрады. Диалогдың мазмұны оның мақсаты мен міндеттеріне байланысты өзгеріп отыруы мүмкін. Диалог нақты формальды іс - шаралар: кездесулер, келісімдер, келіссөздер, конференциялар аралық формада ұйымдастырылуы мүмкін. Мұндай жағдайлар қоғамдық сұраныс негізінде туындайтын мәселелерді реттеу үшін мазға ие болып табылады. Бірақ қоғамда көптеген мәдени және дүниетанымдық немесе құндылықтар, ұстанымдар болатындықтан, қоғам интеллектуалдары мен зиялы қауым өкілдерінің шығармашылығы негізінде туындайтын идеяларды талқылаудан тұратын кең мәтінді ауқымды тұрақты диалогтар орын алады.
Диалог негізінде бұл идеялардың қарама-қайшылықтарының туындауы, бір-біріне әсер етуі, толықтырылуы мүмкін. Әйткенмен, диалогтың негізгі мақсаты көтеріп отырған мәселеге байланысты тараптардың позициясын анықтап, екінші тарапты тыңдап, мәселені шиеленістірмей бейбіт жолмен реттеудің алғышарттарын іздеу болып табылады. Сондықтан диалог дұрыс нәтиже беру үшін диологқа қатысушы екі жақ белгілі бір принциптерді негізге алуы қажет. Біріншіден, диалог субъектілері екі тараптың құқықтарының бірдей екендігін мойындауы керек. Яғни, тараптар өз идеасы мен ұстанымын ауыстыруға, таңудан үстемдік таныту мен бағынышты болу позициясында болудан абай болғаны абзал. Диалогтың негізгі шарттарының бірі - оған қатысушының өз позицияларын қорғауы, яғни басқа тарап оның өз көзқарасынан бас тартуға мәжбүрлемей алмайтынын мойындауы тиіс. Сондықтан диалогта өзара сыйластыққа, басқаның көзқарасына құрметпен қарауға бағытталған психологиялық жағдай өте маңызды. Диалог адамдар арасын жақындастыруға және ой бөлісе отырып, жағдайды түбегейлі қарастыруға, өз позициясының жетістіктері мен жетіспеушілік тұстарын болжамдауға бағытталған. Осы айтқандарымызды қортындылай отырып, диалогқа мынандай анықтама берсе болады: диалог - қатысушы тараптардың теңдігі мен бостандығына негізделген, ұстанымдарын айқындауға, біріктіруге, өзара толтыруға негізделген әлеуметтік байланыстың ерекше формасы. Диалог азаматты қоғам мен демократияшыл мемлекет арасындағы байланыстардың негізгі механизмі ретінде есептеу артық болмайды. Сол арқылы мемлекет пен қоғамның біртұтастықты мен бірегейлікті қамтамасыз етіледі. Алайда диалог қоғамның саулығы мен өркениеттілігіне тура қатысты. Сондықтан ол байсалды қатынас терең білімділікті талап етеді [1, 14-б.].
Енді бүгінгі діни мәселеде диалогқа арласушы кімдер екенін айқындап алайық. Ауқымды мағынасында диалогқа толық Қазақстан қоғамы қатысады. Өйткені қазақ елінің қоғамы көптеген этностардан, мәдениеттен және діни топтардан тұрады. Алайда, негізгі мағынада диалогтың субъектілері мыналар болып табылады:
а) әр түрлі діни наным сенім мен діни ұйым, діни конфессия өкілдері, олар Қазақстан қоғамында орны мен рөлі жағынан әлеуметтік байланыстар мен өзара араласа алады;
б) диалогдың субъектілері әр түрлі діни қауымдастықтар, және өкілетті органдар құзіреттілігін мемлекет атқарады;
в) Қазақстан азаматтары толығымен әр түрлі діни сенімдегі адамдар мен топтардан құралмайды. Қоғамның көп бөлігі діни сенімді ұстанатындар болса аздаған бөлігі дін ұстанбаушылардан тұрады. Сондықтан диалогтың басқа субъектілері өкілетті органдар және діни сенімді қабылдамайтын азаматтар мен дін ұстанбаушылар болып табылады;
г) диалогтың тағы басқа субъектілері - діни ұйымдар мен қауымдастықтар ретіндегі дін ұстанушылар мен діни сенімді құрметтейтін азаматтар. Диалогтың негізгі мақсаты қандай десек, мақсат - Қазақстанды дамыту, елде демократия мен әділеттілікке бағытталған азаматтық қоғамды құру, қоғамда өзге дүниетанымдық ұстанымдарды және адамдардың рухани тұрғыдан - адамгершілік сипаттарын жүзеге асыру таңдауын сыйлау және оған төзімділікпен қатынас жасау ахуалын қамтамасыз ету.
Осыған орай еліміздегі діндердің қоғамдық үйлесімділікті сақтаудағы қызметін, еліміздің бірлігі мен тұтастығын қамтамасыз етудегі күштерін ұтымды жүзеге асырулары басты назарға алынуы керек. Еліміздегі діни қауымдастықтар көптеген мәселелермен, атап айтқанда сенім мәселесі төңірегінде пікірлесуді жүзеге асыра алады. Бұл қоғамдағы тыныштық пен бейбітшілікке апаратын жұмыстарға оң ықпал жасауы мүмкін. Дегенмен, ар - ұждан бостандығы мен Қазақстан мемлекетінде зайырлылық сипаттағы принциптерді жүзеге асыруға негізделген диалогқа басты назар салуымыз қажет. Діндер адамзаттың қоғамындануындағы рөлі мен маңызын ескере отырып, бір діни бағыттың басқалардан артықшылғы мен ерекшелігі өзгешелігін дәріптеуіне, өзін басқа діни сенімдерден артық қоюына жол бермеу назарда. Қоғамның ішкі тұтастығына зиян келтіріп, ыдыратуды мақсат еткен тенденциялардың да алдын алып тосқауыл болатын іс-әрекеттерді жүзеге асыруымыз керек. Бұл тұрғыдағы маңызды шара - Қазақстан этностарының дәстүрін, мәдениетін, салт-жоралғыларын, тарихын, рухани тұрғыда дамуында ерекше үлес қосатын тұлғаларының шығармашылығын, дәстүрге негізделген идеологияларды кеңінен насихаттау. Діни қауымдастықтардың мемлекетпен диалогтағы басты мақсаты - барлық діни ұйымдардың құқықтық және өкілеттілік теңдігін қамтамасыз ету, діни әдет-ғұрыптарын, діни рәсімдерін орындауларына, ұстанатын діни нанымдары негіздерін оқып-үйретуге мүмкіндіктер туғызу. Мемлекеттің зайырлылық бейнесі мемлекет билік құрылымдары өздерінің мүдделері үшін діни қауымдастықтарды немесе діни қауымдастықтардың әлеуетін мемлекеттің билік құрылымдарына пайдалануға тырыспаған жағдайда толық қамтамасыз етілетіндігін білген дұрыс. Бұл бір жағынан, азаматтардың толыққанды еркін тұлға ретінде әрекет етуін, өздерінің азаматтық құқықтары мен мүмкіндіктерін жүзеге асыруына жол ашса, екінші жағынан Қазақстан Республикасының рухани дамуына өз атсалысуларына мүмкіндік береді. Қазіргі Қазақстан үшін тұтастық пен азаматтық бірліктің маңызы өте зор [1, 15-б.].
Яғни, азаматтардың шыққан тегі мен діни наным сеніміне қарамастан өз болашағының Қазақстан мемлекетімен байланысты екенін түсінгені маңызды. Діни қауымдастықтар мен дін өкілдері қоғам мен жеке тұлғаның өзіне тән өмірлік ұстанымдары мен дүниетанымдарын өзгертуге, тұтынушылық психологиядан азат болып, рухани ізденіспен қамтамасыз етуге қабілетті. Бұл өз кезегінде мемлекеттің тұрақтылық пен әлеуметтік қамқорлықты жетілдіріп, ықпалын тигізері сөзсіз. Діни қауымдастықтардың қоғам өміріне араласуының бір бағыты - төзімділік іс-шараларын жүзеге асыру. Ел аумағында діни қауымдастықтар бейбітшіліктің негізін ұстауға әкеледі, әлеуметтік аз қорғалған топтарға немесе әр түрлі төтенше жағдайлардан зардап шеккен топтарға көмектесе алады. Бұл рухани-адамгершілікті арттырып, жақсартып, әлеуметтік қатынастарды дамытуға мүмкіндік береді.
Себебі, адамдар келесі бір адамдар тобына қол ұшын беру, жанашырлық сияқты гуманистік ұстанымдардың іске асатынына куә болады. Бұл мәселеде ескеретін бір жайт, діни қауымдастықтар осы саладағы мемлекеттік функцияларды өздеріне алып алмау және қайырымдылық шараларын миссионерлік бағытқа пайдаланбауы керек. Қазіргі уақытта адамдардың діни сенімде болуы немесе діни ілімдер мен құндылықтарды бөлісуі міндет емес. Сондықтан Наным - сенім бостандығы және діни қауымдастықтар туралы заңда көрсетілгендей, Қазақстан Республикасы азаматтары және азаматтығы жоқ тұлғалар қалаған діни көзқарасты ұстануға немесе ұстанбауға құқылы. Діни сенім ұстанбайтын азаматтардың өкілетті орган ретіндегі мемлекетпен диалогы, діни сенім ұстанбайтын азаматтардың өз дүниетанымдық позицияларын ұстануын қамтамасыз етуі конституциялық құқықтарын қорғауы керек. Заң шығару мен билік құрылымдарымен мемлекет діни сенімді ұстанбайтын азаматтардың адамгершілік таңдауларын жүзеге асыруға және өз балаларын өзге ұйымдардың ықпалынсыз тәрбиелеуге, білім алуына жағдай жасай алады. Яғни, мемлекет кез-келген діннің немесе жеке адамның өзінің рұқсатынсыз тұрмысы мен өміріне қол сұғушылыққа жол бермейді. Өз кезегінде діни нанымды ұстанбайтын азаматтар мемлекеттік құрылымдарды дінге қарсы күш ретінде қолданбауы керек. Қоғамдық дамудағы секуляры ұстанымның жетістіктері де адамзат игілігіне қызмет етіп келгені белгілі. Рухани құндылық пен прогресс туралы зерттегенде осы салада жинақталған қордың назардан тыс қалмағаны жөн.
Диалогдың маңызды қатысушылары діни қауымдастықтар мен ұйымдарға қатысты оларға немесе кірмейтін діни сенімдегілер мен дін ұстанбайтындар болып табылады. Бұл жердегі басты мәселе - өзге дүниетанымды, сенімге дұрыс баға беріп, қабылдаудың платформасын қалыптастыру, санада қалыптасып қалған сыңарланған стереотиптерден арылу. Дінге сенбейтін топ дінді қоғамның алға дамуына артқа тартатын реакцияшыл күш, сананы улайтын апиын деп қарастыратын, бұндай дін ұстанушылардың ар-ожданы мен құқықтарына теріс әсер етіп бүлік салатын көзқарастардан аулақ болғаны абзал. Ал дін ұстанушылары атеизмге байланысты көзқарастарын жеңілдетіп, идеологиялық атеизм мен дүниетанымдық түсініктің жоқтығын түсініп, оларды ортақ шешімге шақырып түсіндіруші топ ретіндегі атеизмнен ажырата білуі тиіс. Сонымен қатар, дін ұстанушылары Құдайға деген білімсіз адамгершіліктің қасиетінің болуы мүмкін емес деген түсініктен арылып, адамгершілік сипатының діннен тыс негіздерде де болатындығын мойындауы керек.
Дінге сенбеу рухани құндылықтардың адам өмірі үшін маңыздылығын жоққа шығару дегенді білдірмейді. Бұл мәселеде адамның білімі мен тәрбиесіне байланысты болмақ. Дінге сенушілер мен сенбейтіндердің айырмашылығы екеуінің де адам рухани құндылықтарды мойындап немесе мойындамауы емес, керісінше сол құндылықтарды не үшін жасап құндылықтарды қалай түсінетіндігінде. Біздің ойымызша, гуманистік құндылықты бұндайда ортақ негіз бола алады. Қазіргі таңда жүргізілген әлеуметтік сараптамалар осыны айғақтайды. Құдайға сенушілер мен атеистер ортақ тіл тауып, гуманизм, төзімділік және басқа да жалпы адамзаттық құндылықтар принципі негізінде өзіндік ерекше қоғамдық келісім - шартқа келуі мүмкін [5, 45 б.]. Бұл тұрғыда біз профессор С.Е.Нұрмұратовтың ақиқатында адамға берілген ең негізгі Құқық - оның өмірде жол таңдау еркіндігі. Сондықтан жеке адамның Ақиқат жолына түсуі немесе түспеуі, шынайы дінге бейімделуі немесе оның орнына зерденің құдіретіне жүгінуі, яғни ғылымды пір тұтуы сияқты мәселелер оның өз құзырындағы нәрселер. Оны ешқандай әлеуметтік, саяси, діни субъект зорлықпен міндеттей алмайды деген пікіріне толық қосыламыз [6, 111 б.].
Мемлекет болса осындай қатынастарды іске асыру механизмдерін, саяси-әлеуметтік және құқықтық нормативтерін қалыптастырады. Жоғарыда көтерлген мәселелер еліміздегі мемлекет пен дін, зайырлы қоғамдағы қарым-қатынастарды жарасымды дамытып, әлеуметтік тұрақтылық пен ішкі қауіпсіздікті қамтамасыз етуге маңызды үлес қосады деп ойлаймыз.
1.2. Дінаралық төзімділік
Діндер аралық диалогқа талдау жасамас бұрын оның принциптеріне тоқталып өтейік. Діндер аралық диалогтың принциптері диалогқа қатысушылар ұстануға тиісті қағидаттар минимумы, осы қағидаттар сақталмаса диалогты жүзеге асыру немесе жалғастыру мүмкін емес.
Діни диалогтың ең негізгі және негізгі ұстанымы төзімділік. Бұл жерде төзімділік бір діни-конфессиялық қауымдастықтың (қауымдастық өкілдерінің) басқаларына төзімділік танытуы ретінде қарастырылады. Диалогқа қатысушылар өздерінің діни нанымдарн ұстанады және басқалардың да осы құқығын мойындайды. Діндегі төзімділік мәселесіне біз төменде арнайы тоқталатын боламыз
Діндер мен конфессиялар арасындағы ұзақ ғасырларға созылған қақтығыстар мен қайшылықтар конфронтациялық психологияны қалыптастырды, қазіргі уақытта да көптеген тұлғалар осы психологияның шырмауында қалып отыр. Адам санасындағы қақтығыстық таптауырындардың күштілігі соншалық, одан арылу үшін ұзақ мерзімді қажырлы әрекет қажет. Діни топтар мен бірлестіктер арасындағы төзімділік діндер арасындағы жемісті диалогты ұйымдастырып, жүзеге асырудың қажетті алғышарты болып табылады.
Діндер аралық диалогтың нәтижелілігі оған қатысушылардың тең құқылығына тікелей байланысты. Сондай ақ діндер аралық диалог тараптарының тең құқылығын оның келесі маңызды ұстанымы ретінде қарастырамыз. Диалогқа қатысушылардың біріне артықшылықтар беру диалогтың өрістеуіне кедергі келтіреді. Мысалы, бір дін өкілдерінің өздерін құдайдың қалаулы немесе сүйікті құлдары деп санауы диалогтың тоқтауына алып келеді.
Діндер аралық диалогтың тағы бір ұстанымы оған қатысушылардың ашықтығы. Диалог барысында оған қатысушылар көкейтесті мәселелердің барлығын ортаға салып, талқылауы қажет. Ашықтық өз ұстанымын жасырмай жеткізу. Ашықтық басқаларды да тыңдап, түсінумен сабақтасып жатады. Ашықтық диалогқа қатысушылардан өз нанымы мен ұстанымдарынан бастартып, басқаларға басымдылық беруді талап етпейді. Ашықтық диалог субъектілерінің көзқарастары мен ұстанымдарын дұрыс түсініп, әртүрлі пікірлерді салыстыра отырып, ортақ мүдделерді айқындап, осы мүдделерді жүзеге асырудың келісілген жолдары мен тәсілдерін таңдауға мүмкіндік береді [1, 18-б.].
Диалогтың конструктивтілігі, оң нәтижелерге бағытталуы - діндер аралық диалогтың тағы бір маңызды ұстанымы. Діни плюрализм, конфессиялардың идеялық бәсекелестігі диалогқа қатысушылардың ұстанымдарындағы айырмашылықтың көзі болып табылады. Диалог субъектілерінің оң нәтижелікке бет алуы ортақ мәселелерді талқылау барысында баршаның мүддесі мен талап тілектері ескерілетін шешімдер қабылдауына мүмкіндік береді. Диалогқа қатысушылардың арасындағы келіспеушіліктер талқылау барысында шешіледі. Діни бірлестіктер әртүрлі әлеуметтік-мәдени мәселелерді талқылауда келісімге келуі мүмкін. Алайда діни наным мәселелерінде діндер ортақ пікірге тоқталады деп айту қиын. Себебі, барлық діндердің элементтерін қамтитын барша адамзатқа ортақ діни нанымды қалыптастыру ұмтылыстары сәтсіздікке ұшырап, діни бірлестіктер тарапынан әшкереленіп отырды.
Осыдан келіп діндер аралық диалогтың тағы да бір ұстанымы туындайды. Оны діни наным мәселелерін сыни талдаудан бас тарту деп атауға болады. Белгілі бір діннің артықшылығы немесе кемшілігі туралы пікір-таластар диалогтың үзілуіне алып келеді.
Кез-келген диалог ұйымдасқан сипатта жүргізілуі тиіс. Діндер аралық диалогты жүзеге асыру күрделі іс-шара. Діндер аралық диалогтың маңызының артуы оны үйлестіруші жүзеге асырушы арнайы мемлекеттік және халықаралық органдардың пайда болуына алып келді. Сондай-ақ діндер аралық диалогтың дұрыс ұйымдастырылуы да оның маңызды принциптерінің бірі ретінде қарастырылады.
Діндер аралық диалог ұғымы дін өкілдері арасында өзара түсінісу, келісім мәдениетін қалыптастыру, төзімділікқа жол ашу секілді қажеттіліктерді түсінуден бастау ала отырып, бүгінгі күні діни наныммен қатар, этикалық, мәдени әрі интеллектуалды салаларда да өзін анық байқатуда. Пауэл Ф. Книтер діндер аралық диалог ұғымын былай тұжырымдайды: басқалардың сөзіне, құндылықтарына әрі құлшылық рәсімдеріне құлақ асу
Діндер аралық диалог монологқа жатпайды. Өйткені монологта сөз тізгінін бір жақ қана алып, екінші жақ үнсіз тек соны тыңдаумен болады. Көп жағдайда тыңдаушыға сөз сөйлеу мүмкіндігі беріле бермейді. Бұл өзара жағдайда ықпалдастықты бәсеңдетеді. Ал диалогта көпжақтылық бар. Талқылаған мәселеге екі не одан да көп тұлғалардың теңқұқықтық негізде еркін қатысуы негізге алынады. Неміс ойшылы Мартин Бубердің айтуынша, диалогта мен және сен түсінігі бар. Монологта болса, мен және ол түсінігі басым. Бұл екі түсінік әр адамның бойында кездеседі. Мен және ол түсінігінде, олға көп ерік берілмей, тек мен түсінігі алға шығуда. Мен және сен қарым-қатынасында болса, екі жаққа да мүмкіндік қарастырылады.
Ендеше, діндер аралық диалогтың мақсаты не? Бұл сұрақтың жауабы көп мәселенің басын ашады. Неге десеңіз, діндер аралық диалог жұмысына келіспей, қарсылық танытқандардың көбі оның түпкі мақсатын түсіне алмаудан туындаған. Діндер аралық диалогтың мақсаты - өткен тарихтағы адамзатқа жаппай зардабын тигізген жайттарды қайталамай, ғаламға төніп тұрған қауіп-қатерді сейілту, даулы мәселелерді бірге шешу, әлемнің бейбіт шырайын қалыптастыру, ұлтына, тіліне, дініне қарамастан тұлғалардың өмір сүруге деген құқығын құрметтеу, бұл тұрғыда діндердің моральдық нормаларын кәдеге жарату, дін өкілдерінің арасын жарастыру арқылы адами қатынастардағы төзімсіздікті болдырмай, қайта түсіністікті молайту. Діндер аралық диалогтың мақсаты: басымдық көрсетіп басқаларды ықпалында ұстау емес, ол абсолютті келісімге келуді де білдірмейді. Немесе синкреттік, әмбебап дін жасау да емес. Оның идеалы - ортақ түсінісу арқылы бір-бірін жақтамаушылықты болдырмау. Жеке ішкі сезінулерін өз тілінде айтқыза отырып, әлем мәдениеттері арасындағы қате пайымдауларға жол бермеу [1, 19-б.].
Діндер аралық диалогтың мақсатын түсінбеген жағдайда оны әртүрлі түсініктермен шатастыруға болады. Айталық, діндер аралық диалог бастамаларын синкретизммен байланыстыру қате. Радикалды синкретизм ұғымы ортақ дін жасауды білдіреді, ал диалогта жаңа бір дін жасау көзделмейді. Оның үстіне ғасырлардан бері наным негіздері әбден бекіген, артында миллиондаған сенушілері бар діндердің өкілдерін бір ортақ дінге келтіру қисынсыз да. Діндер аралық диалогты миссионерлікпен де шатастырмаған жөн. Миссионерлік өз нанымын тарату, басқаларды сол нанымға қайткенде де кіргізу секілді бір ғана мақсатқа жұмыс істейді. Бұндай жағдайда өзгенің нанымын құрметтеуге, теңқұқылы қатынас орнатуға мүмкіндік берілмейтіні анық. Шындап келгенде кез келген діннің өкілі өз дінін ақиқат деп таниды. Бұл о бастан діндерге тән құбылыс. Сондай-ақ диалог қатынастарында миссионерлікке жол бермеу керектігі анық көрсетілген.
1995 жылы Канада қаласындағы Ватерлоо университетінің Ренисон колледжінде өткен мұсылмандар мен христиандардың бас қосуында түрлі наным-сенім өкілдері арасындағы диалогтық мынадай бес ұстанымы бекітілді:
- Диалог өзара сыйластық бар ортада пайда болады, ол қазіргі ғасырымызда анағұрлым көбірек күн тәртібіне келуде;
- Диалог қатысушыларға өздерін, нанымдары мен құлшылықтарын таныта алу еркіндігі берілгенде ғана жетістікке жетеді;
- Диалог бір жерге жиналып сөйлесу ғана емес, ол бұнымен қоса қатысушылардың әрбіріне тән рухани ережелерге, ғұрыптарға, фестивальдерге құрмет көрсетіп, оларды бақылауды қажет етеді;
- Диалог діни наным мен топтарымыз арасындағы ұқсастықтар мен өзгешеліктерді ортаға салу жолдарының бірі;
- Диалог өзара түсіністікті мақсат тұтады.
ҚР да өткен әлемдік және дәстүрлі діндер съезінде діндер аралық диалогтың ұстанымдары анағұрлым ашық та анық белгіленгені мәлім:
Диалог адалдыққа, төзімділікке, кішіпейілділікке және өзара құрметтеушілікке негізделетін болады. Бұл түсініп қабылдау мен танымды білдіреді, ізгілікті іс жасау оның нәтижесі болуға тиіс.
Диалог барлық әріптестердің тең құқықтылығын көздеуге және әрбір мәдениеттің, тілдің және дәстүрдің тұтастығын ескере отырып пікірді, көзқарас пен нанымды еркін білдіру аясын жасауға тиіс.
Диалог басқа нанымға үндеу тастауға ие басқа дін нанымдағы әріптестерді қорлауға, сондай-ақ бір діннің басқа діннен басымдылығын әйгілеуге бағытталмауға тиіс. Диалог айырмашалықтарды жоюға емес, қайта оларды тануға және құрметтеуге бағытталғаны жөн. Диалог қатысушылардың өз нанымын адал әрі айқын баяндауына мүмкіндік беруге тиіс.
Диалог басқа діндердің озық танымы мен түсінігін көтермелей отырып, жалған наныммен және оларды қате түсіндіруден бойды аулақ салуға көмектеседі. Ол жанжалды және шиеленісті бәсеңдету құралы ретінде зорлық-зомбылық пайдалануын болдырмауға және даулы жағдайларды шешуге көмектеседі.
Диалог халықтардың бейбіт қатар өмір сүруі мен жемісті ынтымақтастықтағы жолын ұсынады. Диалог озық білімді көтермелейді, ол сондай-ақ диалогтың маңыздылығын бұқаралық ақпарат құралдарының жақсырақ түсінуіне және діни экстремизм қатерін бәсеңдетуге де жәрдемдеседі.
Діндер аралық диалог диалогтың басқа түрлері, әсіресе, әлеуметтік және саяси диалог үшін үлгі ретінде қызмет ете алады.
Төзімділік рухында өткізілген диалог барлық тұлғалардың бір ғана ғаламды мекендейтінін атап көрсетеді. Бұл өмірдің қастерлігі, адамның қадір-қасиеті және жаратылыстың тұтастығы сияқты белгілі бір ортақ құндылықтарды көздейді.
Диалог дінінің қоғамда өмірлік және сындарлы рөл атқаратындығынан атап көрсетеді. Ол ортақ игілікке жәрдемдеседі, тұлғалар арасындағы өзара жақсы қарым-қатынастардың маңызды рөлін таниды, сондай-ақ мемлекеттің қоғамдағы ерекше рөлін құрметтейді.
Дін мен мәдениетті әртүрлі тұлғалар арасындағы озық қарым-қатынастардан өнеге алуға мүмкіндік туғызатын диалог болашақ ұрпақ үшін іргелі қажеттілік болып табылады [7].
Жоғарыдағы ұстанымдардан көргеніміздей діндер аралық диалог ұстанымдары қандай да бір діннің басымдылыққа ие болуына, немесе басқаларға ықпалын жүргізуге, прозелетизм мен миссионерлікке жол бермейді. Діндер аралық диалог полемикаға да жатпайды. Өйткені ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ5
1 ДИАЛОГТЫҢ ТЕРМИНДІК ЖӘНЕ ТІЛДІК МАҒЫНАСЫ8
1.1 Диалог түсінігі8
1.2. Дінаралық диалогтың мәні, мақсаттары мен міндеттері17
2 ИСЛАМ ЖӘНЕ ДИАЛОГ27
2.1 Құран мен сүннет аясындағы дінаралық диалог27
2.2. Ислам дініндегі өзге дін өкілдерімен диалог құрудың әдептілігі34
2.3. Диалогтың негізгі алғышарттары37
ҚОРЫТЫНДЫ42
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ44
КІРІСПЕ
Зерттеу тaқырыбының өзектілігі Соңғы жылдaры aқпaрaттaр aғымындa өзара қaрaмa қaйшы екі тенденцияны бaйқaуғa болaды: бір жaғынaн, түрлі діндер aрaсындaғы, діни aғымдaр мен діни ұйымдaр aрaсындaғы сұхбaтты дaмытуғa ұмтылу болсa, екінші жaғынaн, діни экстремизмнің тоқтaусыз өсуі болып отыр.
Діни ілімдердің экстремистік тaмырын құрaйтын сaяси, экономикaлық, әлеуметтік және рухaни мәселелердің қaзіргі зaмaнғы әлемде жеткілікті түрде кең сипaт aлуы кездейсоқтық емес, ол сонымен бірге үшінші әлем елдерін ғaнa емес, дaмығaн держaвaлaрды дa қaмтудa. Бұл мәселелердің ішінде әсіресе, мынa үдерістерді, жaһaндaну, экономикaлық дaмудaғы диспропорция, ресурстaр үшін күрес, әлеуметтік қaрaмa-қaйшылықтaр, мигрaция және дәстүрлі рухaни құндылықтaр мен нормaлaрдың жойылуын ерекше aтaп өту керек.
Бұл діни немесе сaяси қaйрaткерлердің діни конфессионaлдық ерекшеліктерді өз әрекеттерін негіздеудің құрaлы ретінде қолдaнуынa aлып келеді.
Дінaрaлық диaлог қaзіргі зaмaнғы қордaлaнып қaлғaн мәселелерді шешудің бір жолы. Диaлог қaзіргі өркениеттер aрaсындaғы қaрaмa қaйшылықтaрды тиып, діннің позитивті мүмкіндіктерін экологиялық, бейбітшілік, сaуaтсыздықпен және кедейшілікпен күрес сияқты әлеуметтік мәселелерді шешуге бaғыттaйды.
Дінaрaлық диaлогтың мaңыздылығын дін және қоғaм қaйрaткерлері, сaясaткерлер мен қaрaпaйым aзaмaттaр дa мойындaйды. Елімізде тұрaқты өткізіліп отырaтын әлемдік және дәстүрлі діндердің съезі осының бір aйғaғы. Тәуелсіздігін aлғaн Қaзaқстaн көптеген хaлықтaрдың ортaқ отaнынa aйнaлды. Қaзіргі тaңдa Қaзaқстaндa әртүрлі діни сенімді ұстaнaтын жүзден aсa ұлыстaр өзaрa келісім мен бейбітшілікте өмір сүруде.
Осы қaлыптaсқaн қaтынaстaрды жетілдіру жолдaрын іздестіру де дипломдық жұмыстың өзектілігін құрaйды. Дінaрaлық диaлог қоғaм үшін өте қaуіпті терроризм мен экстремизм сияқты құбылыстaрдың aлдын aлуғa және мұндай проблемаларды шешуге мүмкіндік береді. Әсіресе ұлтшылдық, діни төзімсіздік әртүрлі қозғaлыстaрдың, яғни діни фaнaтизм, фундaментaлизм сияқты қозғaлыстaрдың идеологиялық іргетaсынa aйнaлып кетуі ықтимaл. Бұндaй идеологиялaр мемлекеттердің негізін шaйқaлтып, қоғaмның жіктелуіне негіз болуы мүмкін.
Жоғaрыдa aйтылғaндaрдың бәрі дипломдық жұмыстың мaңыздылығы мен өзектілігіне негіз болaды. Дінaрaлық сұхбат турaлы іргелі зерттеулердің жүргізілмеуі діни қaтынaстaр мен келісімге кері әсер етуі мүмкін, aл дінaрaлық диaлог aзaмaттық қоғaмның қaлыпты қызмет етуінің маңызды фaкторлaрының бірі болып саналaды.
Тaқырыптың зерттелу деңгейі. Қоғaмдaғы дінaрaлық диaлог және оның мaңызы тек дінтaну сaлaсындaғы мaмaндaрдың ғaнa емес, философтaр мен сaясaттaнушылaрдың, әлеуметтaнушылaр мен хaлықaрaлық қaтынaстaр сaлaсындaғы мaмaндaрдың дa зерттеу нысaнынa aйнaлды.
Дінaрaлық диaлог мәселесі отaндық және шетелдік ғaлымдaрдың еңбектерінде кеңінен қaрaстырылды. Ресейде диaлог теориясы В.С. Соловьевтың, М. Бaхтиннің, П. Флоренскийдің, С.Л. Фрaнктың еңбектерінде қaрaстырылды.
Дінaрaлық диaлогтың сaяси aспектілері Р.A. Aбдулaтиповтың, A.A. Нурулaевтың, М.П. Мчедловтың, Е.Н. Кофaновaның және т.б. көптеген ғaлымдaрдың зерттеулерінде тaлқылaнaды.
Отaндық ғaлымдaрдың aрaсындa дінaрaлық диaлог Ә. Нысaнбaевтың, Ғ.Есімнің, A. Aйтaлының, К. Бегaлиновaның, Н.Ж. Бәйтенованың, Т. Ғaбитовтың, Қ. Зaтовтың, С. Нұрмұрaтовтың, Б.Қ. Бейсеновтың, Н.Сейтaхметовaның, Е.Буровaның, Б. Сaтершиновтың еңбектерінде жан-жақты зерттелген. Сонымен қaтaр дінaрaлық диaлог бірқaтaр хaлықaрaлық конференциялaр мен симпозиумдaрдың жұмысынa aрқaу болды. Дінaрaлық диaлог мәселесі БҰҰ, ЮНЕСКО сияқты хaлықaрaлық ұйымдaрдың қорытынды құжaттaрындa бaяндaлды
Зерттеу нысaны. Қоғaмдық құбылыс ретіндегі дінaрaлық диaлог феномені және оның көріністері.
Зертеу пәні. Дінaрaлық диaлогтың Қaзaқстaндық үлгісінің мaңызы мен ерекшеліктері.
Зерттеу жұмысының мaқсaты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың бaсты мaқсaты дінaрaлық диaлогтың мәні мен мaзмұнын aшықтау және оны жүзеге aсыруғa қaжетті aлғышaрттaрды aнықтaу, дінaрaлық қaқтығыстaр мен жaнжaлдaрғa жол бермей aлдын aлу.
Дипломдық жұмыстың мaқсaтынa сәйкес өзaрa бaйлaнысты мынa міндеттерді шешу қaжет:
Философиялық, діни және әлеуметтік-сaяси тұжырымдaр мен көзқaрaстaрды тaлдaудың негіздемесінде дінaрaлық сұқбaт ұғымының мәні мен мaғынaсын aнықтaу;
бір мемлекеттік құрылымның шеңберіндегі түрлі этникaлық және діни қaуымдaстықтaрдың шынaйы болмысын мысaлғa aлa отырып, әлеуметтік-сaяси кеңістіктегі діни сұхбaттың рөлін зерттеу;
дінaрaлық сұхбaттың институционaлизaциялaну жолдaрын қaрaстыру;
дінaрaлық сұқбaттың Қaзaқстaндық үлгісінің өзіндік сипaтын және оның экстремизм және терроризм сияқты қоғaмдық қaуіпті құбылыстaрдың aлдын aлудaғы мaңызын тaлдaу;
Зерттеудің теориялық және прaктикaлық мәні. Қaзaқстaндaғы діни жaғдaйды зерттеу бaрысындa діни қaқтығыстaр мен дaу-дaмaйлaрдың aлдын aлу шaрaлaрындaғы дінaрaлық диaлогтың рөлін негіздеу, деструктивті діни тенденциялaрдың aйқындaп, олaрмен күресу жолдaрын қaрaстыру.
Дипломдық жұмыстың әдіс-тәсілдері. Дипломдық жұмыстың мaқсaттары мен міндеттеріне сәйкес зерттеу бaрысындa сaлыстырмaлы тaлдaу, жүйелеу, тaқырыптық-мaғынaлық топтaстыру әдістері қолдaнылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тaрaудaн, бірінші тaрaу екі, екінші тaрaу үш бөлімнен, қорытындыдaн және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрaды.
1 ДИАЛОГ ҰҒЫМЫ МЕН ДІНИ ТӨЗІМДІЛІК
1.1 Диалог ұғымы мен түсінігі
Заманымыздың ерекше бір сипаты жаһандану үдерістерімен айқындалады. Жаһандану деп әр түрлі мемлекеттер арасындағы ішінара тығыз байланыстың дамуына алып келуін айтамыз. Ғылымның дамуы мен ақпараттың қол жетімділігі адамзат баласының арасындағы диалогтың қарқынды дамуына мүмкіндік берді. Диалогқа келу халықтар арасындағы мәселелерді ретімен шешіп, барлық шиеленісті оқиғалардың алдын алуға немесе дұрыс шешімін табуға себеп болады. Сондықтан диалогты бүгінгі күннің қарым қатынастағы негізгі қажеттілік ретінде қарастыруға мүмкіндік бар.
Мамандар мен түрлі діннің өкілдері адамзаттың рухани күшін пайдалану арқылы адам баласы үшін қауіпті жағдаяттарды соғыс, ашаршылық, экстремизм, геноцид, аборд, емделмейтін ауруларды өлтіріп өлтірмеу мәселесі, қуғын сүргін, зина, отбасы институтының құлдырауы, адам саудасы, жезөкшелік тағы басқа адами фактордан болатын мәселелерді шешуге болатынына сенім білдірді.
Диалог (көне грек. diаlogos- сұхбат құру , әңгімелесу) - белгілі бір мақсат пен міндетті ашуға өзара келіспеген қөзқарасы болғанмен де, қатысушылардың байланысын, біріге жұмыс жасауын айтады. Диалог әр түрлі көзқарастар мен идеялардың байланыс үдерісі, соңғы межесінде диалог қатысушылары өзіндік ерекшелігін айқындай отырып, өз ұстанымын айқындайды. Диалог қатысушылардың позитциялары мен ұстанымдарын кеңейтіп, олардың әрі қарай дамуына әсер береді.
Диалог құру көне заманнан қалыптасқан. Философия ғылымында диалог түсінігі Сократпен байланыстырылады. Сократ- диалогты ақиқатты танудың басты тәсілі ретінде қарастырды. Сократ түсінігіндегі диалогтың келесідей алғышарттары болуы керек деп есептеген:
а. Нақтылық пен дәлел келтіре білу (диалогқа қатысушылар пікір-таласта эмоция мен ұстаным немесе сенімге емес, ақыл мен рационалды дәлелдерге негізделген болуы қажет);
б. Әр түрлі сенімдер мен көзқарастардың көп болуы (диалогтың негізінде бір немесе, бірнеше, жоқ дегенде екі пікір болуы керек, диалогқа қатысушыларда пікірлердің көп болуы диалогтың эвристикалық құндылығын арттырады);
г. Диалог тараптары өзінің ұстанған көзқарасы мен сенген сенімін ауыстыруға немесе оған қарсы айтылған ойды қолдай алу қабілеттілігі, өзі тұрған негіздерінің негізділігін объективті бағалап,тіптен керек болған уақытта қарсы тараптың ойының дұрыстығын мойындау деген.
Сократ диалогының жоғарыда айтылған барлық принциптері диалогқа түсуші тараптардың қарастырылған мәселеге байланысты өзінің дұрыс ұстанымын қалыптастыруға бағытталған. Сократтың диалогқа қатысты стилін дамыта отырып, оның шәкірті Платон өз өзімен диалогқа түсіп , кез-келген мәселені түсінуді өзіндік жолын ұсынады. Орта ғасырда және Қайта өрлеу дәуірінде диалог парадигмасы өзгеріске ұшырайды [1, 7-б.].
Диалогты түсінудің кейінгі дамуы мәдениеттер қарым-қатынасын теориялық және практикалық тұрғыдан пайымдаудың тәсілі ретінде өрбиді. Бұл тұрғыда диалогтық қарым-қатынастың түсінік аясын айқындайтын әлеуметтік-мәдени факторлар бірінші қатарға шығады.
Диалогтың даму сипаты екінші дүниежүзілік соғыстан кейін басқаша сипат алды. Өйткені, ұлтшылдық пен нәсілшілдік адамзат тағдырына қауіпті құбылыс екені ақиқатқа айналды. Себебі мәдениеттер, өркениеттер, діни ұйымдар мен конфессиялар арасындағы диалогы әлем ойшылдарының еңбектерінде кеңінен қарастырыла бастады. Батыс философиясында диалог мәселесі М. Бубердің, К. Ясперстің, М. Хайдеггердің шығармаларында көптеп кездесті. Кеңес дәуірінде диалог теориясын Л.П. Якубинский, В.В. Виноградова, М.М. Бахтин сияқты ғалымдар қолға алды.
Диалог айтылған идеялардың мән-мағынасын терең түрде пайымдауға, тұжырымдауға және ары қарай дамытуға бағытталған. И. Швиталла диалогтың төрт алғышартын атап көрсетеді:
а) коммуникативтік қатынастың кем дегенде екі тарабы болады;
б) бұл тараптар бір-бірімен тығыз қарым-қатынаста болады, яғни әрқайсысы өзінің ғана емес, қарсыласының пікіріне де мұқият назар аударады;
в) бұл қарым-қатынаста рәміздер жүйесі байланыстырушы қызмет атқарады. Тараптардың құндылықтары, дәстүрі мен діні, тілі мен мәдениеті рәміздік жүйенің құрамдас бөліктері болып саналады. Сондықтан диалог өкілдері бір-бірінің салт-дәстүрі мен мәдениетін жақсы біліп, құрметтей алуы керек;
г) тыңдаушы мен айтушы рөлі диалог өкілдерінің бір-біріне өтіп отыруы қажет. Яғни бір тарапқа ғана сөз беріліп, екінші тарап үнсіз қалмауы шарт.
Сонымен диалог дегеніміз - адамдардың өз көзқарастарын, ұстанымдарын, ортаға салу арқылы бір-бірімен қарым-қатынасқа түсуі. Диалог барысында екі жақ та ештеңе жоғалтпай, керісінше пікір алмасуы барысында өзінің ұстанған көзқарасы мен ұстанымын, байытуға мүмкіндік алады. Диалог неғұрлым мазмұнды болса, пікірталасқа қатысушылардың ой өрісі тереңдейді, көзқарасы мен түсінігі кеңейеді, олардың ойлау мүмкіндіктері, руханияты мен интеллектуалдық қоры көбейеді.
Кез-келген заманда қарама-қайшылықтар мен пікір-таластардың болатыны анық. Адамзаттың дамуында қай саласында болмасын диалог жүргізу мен пікірлесу негізінда өркендеуге, белгілі бір ортақ пікірге келуге тәуелді болып отыр. Ғылым мен мәдениет, саясат пен халықаралық қатынастар, дүниетаным мен дін саласындағы перспективалық диалогтың маңызы күн сайын артып келеді. Диалогтың дұрыс болуы біз өмір сүріп отырған қоғамда бейбітшілік пен тұрақтылықтың негізгі кепілі [1, 8-б.].
Диалогтың мәні мен мазмұнына толқталғаннан кейін оның түрлеріне тоқталып өтейік. Диалогтың формалары мен түрлері көп. Қысқаша тоқталсақ, Біз ғылыми қарым-қатынасты талдау негізінде диалогтың бірнеше түрлерін атап көрсетеміз:
а) дүниетанымдық диалог
б) ғылыми диалог
в) саяси диалог
г) дінаралық диалог
Дүниетанымдық диалог. Өзгеріп тұратын ортаға дағдылау қажеттілігі әр адам және қоғам, қоршаған орта және әлеуметтік орта туралы, ондағы адамның қоғамдағы орны мен маңызы жайлы пікірлер жүйесін қалыптастыруды қажет етеді. Қазіргі уақыттағы дамыған дүниетанымдық көзқарастар философиялық, этикалық-эстетикалық әлеуметтік, діни ғылыми жаратылыстанулық, саяси көзқарастарды сонымен қатар адамдардың қоршаған ортадағы өзіндік құндылықтары мен ұстанымдарды қамтиды. Дүниетаным нормативті компоненттерден тұрады. Адамзаттың дамуында түрлі дүниетанымға қатысты типтері қалыптасты. Көне Шығыс және антикалық мәдениеттерді зерттеу сол замандарда-ақ қоғамда теистік және атеистік дүниетаным типтерінің бар екенін байқаймыз. Діни дүниетаным барша ғаламды және адамды жаратқан Құдай және адамдар құдайға бойсыну керек десе, атеистік дүниетаным ғалам өздігінен табиғи үдерістер мен заңдылықтар нәтижесінде пайда болған деп есептейді. Діни дүниетаным жоғарғы құндылық - Құдай десе, секулярлы-гуманистік дүниетаным, жоғарғы құндылық - адамның өзі деген ойды ұстанады. Дүниетаным түрлерінің тең құқылығын белгілеген жаңа заман ойшылдары адамды дүниетанымына қарай адамды бөлуге болмайды ол адам заңдылыққа қайшы келеді деген.
Ғылыми диалог. Ғылымда белгілі бір мәселе байланысты түрлі көзқарастар мен пікірлердің болуы қалыпты заңдылық. Ғылым тарихы құбылыстардың заңдылықтарын ашуда түсінуде неше түрлі гипотезалар мен концепциялар келтіріп пікір-таластардың тоқтаусыз жүріп тұратынын көрсетеді. Осындай диалог кезінде жан-жақты тұжырымдалған ғылыми теориялар ойлап табылады. Ғылыми диалог - ғылымның дамуындағы қайнар көзі. Ғылыми диалог төмендегідей негіздермен ерекшеленеді: дәлелдеу, тұжырымдау, негіздеу, талқылау, түсіндіру, терістеу. Ғылыми диалогтың ерекше мән беретін тұстары ақыл мен рационалдық.
Cаяси диалог. Қазіргі заманғы диалогтың бір бағыты - саяси диалог. Себебі әртүрлі саяси мүдделерді ортақтастыру мен өзара байланыстыру нәтижесінде саяси диалог - мемлекеттер мен саяси ұйымдардың тыныш қатар өмір сүруіне жағдай жасайды. Диалог барлық салалардағы, сондай ақ саясаттағы құбылыстарды түсінудің жаңа басты ұғымына айналып отыр. Халықаралық қатынастар үрдісінде байланысты диалогқа негізделген еларалық ұйымдар пайда болып, олардың қызмет етуі жайдан-жай пайда болған құбылыс емес. Атап айтқанда, Африкадағы жаһанды диалог Институты, Кипрдегі Бүкіләлемдік диалог орталығы, Варшавадағы халықаралық әмбебапты диалог қоғамы және т.б. Олардың негізгі мақсатта - саяси, мәдени мүдделердің қорғалуы мен өзара тиімді ынтымақтастықты нығайтуға басты жұмыс жасайды. БҰҰ-ның шешімімен 1995 жылы Бейбітшілік мәдениеті концепциясы қабылданды. Саяси диалог жаһандағы әлемдегі барша адамзаттың бейбіт өмір сүруіне жағдай жасауға бағытталған үдеріс.
Дінаралық диалог. Адам болмысы толығымен дінмен тығыз байланысты. Сана ойлауы ретіндегі діннің қалыптасуы адам танымының өрісін кеңейтіп қана қоймай, өзара байланысуға жаңа формаларды қалыптастырды. Негізгі діни сана ол Құдай бір, Құдайға құлшылыққа апаратын жол әртүрлі деген принципке негізделеді. Дінаралық диалог ол дін ұстанушылардың Құдай алдындағы бірдей дәрежеде болуы және діни білім мен құлшылықты құрметтеуден бастау алады.
Дінаралық диалогтың қоғам өміріндегі маңызы өте жоғары.
Біріншіден, дінаралық диалог дінаралық қайшылықтарды парасаттылық жолмен шешуге (дінаралық қақтығыстың алдын алуға) мүмкіндік тудырады.
Екіншіден, дінаралық диалог дінді мобилизациялық (жалғыз мақсатқа бірігушілікке) мүмкіндіктерді әр діннің саяси мақсаттары мен жекелеген амбицияларына қарай пайдалануға тырысатын саясаткерлер мен дін қайраткерлерінің мақсаттарына кедергі болады.
Үшіншіден, дінаралық диалог көптеген діни сенім иелерінің күш-қуатын қазіргі заманауи жаһандық және тероториялық мәселелерді реттеуге бағыттайды (гуманитарлық, теологиялық және т.б.).
Төртіншіден, дінаралық диалог қоғамдағы діни-саяси жіне экстремизм мен халықаралық терроризм сынды құбылыстардың нақты себептері діни ілімдерге апарып тіреудің дұрыс еместігін түсіндіріп, күрестің басқа да ұтымды тәсілдерін табуға және қолдануға мүмкіндік тудырады.
Бесіншіден, дінаралық диалог діни-саяси экстремизм мен халықаралық терроризм сияқты құбылыстарды әшкерелеп қана қоймай, жастарға дұрыс діни білм мен имани тәрбиені үйретуге ықпал етеді [1, 11-б.].
Диалогтың атап кеткен түрлерін ашықтауды диалог субъектілерін зерттеумен толықтырайық. Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан Республикасы толығымен саяси-экономикалық үрдістерді қолға алып іске асыра бастады. Қоғамдық өмір нарықтық экономика және демократиялық принциптерге қарай өзгерту қарама-қайшылықтар мен қиындықтардың туғызғандығы анық болғанмен жүзеге асыру тарихи негізгі қажеттілік еді. Әлемдік тарихта қоғамның дамуы уақыт талаптарына жауап беру барысында айқындалатыны белгілі. Қазақ елі қоғамының алдында да бұл секілді талаптар тұрды. Қоғамдық болмыстың негізгі төрт саласы бар екендігі айқын, олар саяси, әлеуметтік, экономикалық және рухани салалар. Бұл салалар өз-ара тығыз байланысты, сондықтан бұл салалардың біреуіндегі өзгеріс басқа салалардағы өзгерістерге итермелейтіні белгілі. Кез-келген қоғамның тұрмыс-тіршілігіндегі ең маңызды фактор материалдық өндіріспен тығыз байланысты. Сондықтан мемлекет экономикасын нарықтық қатынастар тарапына қарай бұру, халықтың экономикалық қуатын арттыру бастапқы уақытта негізгі және кезек күттірмес мәселе болды.Сондай-ақ, саяси салада да маңызды бет бұрыстарды жасауға тура келді. Осы мақсата жаңа Конституция қабылданды. Оның негізгі мақсаты қоғамның прогресивті дамуына тұрақты қамтамасыз ету болып табылды. Мемлекеттің негізгі субстанционалдық негізі - адам. Сондықтан ҚР Конституциясында адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауға ерекше мән беріледі. Ата заңымызда Қазақстан Республикасы азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беретін зайырлы мемлекет деп бекітілді. Конституция мен Сенім бостандығы және діни қауымдастықтар туралы заң тәуелсіз Қазақстан Республикасы тарихында алғаш рет мемлекет пен дін арақатынасын реттейтін құқықтық негізді айқындады. Бұл қатынастар төмендегідей іргелі принциптерге сүйенеді:
а) дінге қатынасына қарамастан барлық азаматтардың тең құқықтылығы;
б) діни және зайырлы қауымдастықтардың мемлекеттен ажыратылғандығы
в) мемлекеттік білім беру жүйесінің зайырлы сипаты;
г) діни қауымдастықтардың заң алдындағы теңдігі;
д) наным-сенім бостандығын жүзеге асыруды қамтамасыз ететін арнайы заңдардың болуы және оларды бұзған жағдайда жауапкершілікке тартудың қарастырылуы [2].
Тоталитарлық режимнен кейін қолданған осы принциптер қоғамның дінге қатысты таңдау жасауына және айқындалуына бірден-бір еркіндік берді. Соның нәтижесінде қалыптасқан мемлекеттік атеизм деген түсініктен арылды. Заң қабылданғаннан бастап еліміздегі діни ұйымдар мен діни қауымдастықтардің саны геометриялық прогрессияда арта бастады. Қазір Алматы қаласының өзінде 250-ден аса діни қауымдастықтар бар, оның 150-ге жуығы христианшылдықтың протестанттық бағытына тиесілі, 50-тан астамы мұсылман, 16-сы Орыс Православиелік шіркеуінікі, 6-уы Римдік-католиктік, 3- Иудаизмнің әр түрлі бағыттарына тиесілі [3, 23 б.]. Белгілі бір діни қауымға тиесілі болған (діни идентификация) тұрмыстық сана деңгейіндегі ұлттық немесе діни бірегейлік бөлігі ретінде ұстанатыны белгілі. Қазір Қазақстанның дамуының өзгеше сипаттарының бірі қоғамдағы діннің қолданыс рөлінің күннен күнге біртіндеп арта түсуі болып отыр. Діннің беделі мен абыройы өсуде, әлеуметтік қызметі кеңеюде, дін ұстанушылары мен діни қауымдастықтардың саны көбеюде.
Сонымен бірге, рухани қайта даму үрдісі Қазақстанда бұрын болмаған бір мәселелердің шығуына себеп болды. Республикада көп конфессионалды діни топтар қалыптасты. Қазақстан үшін қалыпты болып табылатын сенімдегі (ислам мен христианшылдық) діни қауымдастықтармен қатар Қазақстанда бұрын соңды кездеспеген діни бағыттардың көптеген таныс емес жаңа ұйымдардың болуы. Сондай-ақ елімізге діни экстремизм деген жат бағыттың енуіне ықпал ететін, деструктивті және тоталитарлық бағыттарды ұстанатын діни ұйымдарда тіркеліп жұмыс жасай бастады [4, 28 б.]. Қазіргі таңда діни көп конфессиональдылық әлемдегі мемлекеттердің көпшілігіне тән болып отыр. Сондықтан мемлекеттің діни саясат пен діни қатынастар саласындағы басты міндеттерінің бірі - дінаралық қайшылықтарға жол бермей, олардың алдын алу, азаматтық парызы деп ойлаймыз.
Діни ұстанымдар мен бағыттардың көп болуы көп жағдайда қоғамда интеграциялық біріктірушілік жұмыстарды атқаруы ықтимал. Ол қоғамның сапасына тура байланысты болады. Олай болмаған жағдайда, діни плюрализм конфессияаралық келіспеушілікке апарып соғатыны таңсық емес. Сондықтан бүгінгі таңда қоғамның дін саласында басты мәселелерінің бірегейі - дінаралық сұхбатты дамыту. Ол әр түрлі діндер мен олардың арасындағы байланысы туралы стереотиптік ұстанымдардан тазаруды талап етеді. Мысалы көптеген ғасырлар бойы христиан мен ислам діндері ықпал ететін терорторияларда өзара бәсекелестік болды. Өзара бәсекелесу конфронтациялар арасында түсініспеушіліктер мен тіптен қантөгіс жанжалдарға да соққандығы мәлім. Сол себепке байланысты бұл діндердің өкілдері болып табылатын ұлттар арасында бір-біріне шыдамсыздық таныту, төзімсіздік білдіру көрініс алды. Ислам әлемінің қитығына тиіп, реніштерін тудырып отырған бір мәселе батыс БАҚ өкілдерінің ислам діні құндылықтары мен дәстүріне байланысты жағымсыз сипаттарды қалыптастыруға және ислам ұстанушыларын басқа дін өкілдеріне қарсы айдап салуға деген талпыныс. Мысалы: Мұхаммед пайғамбардың (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын!) батыс басылымдарында террорист ретінде көрсетілуі мұсылман елдерінде батысқа қарсы қандай толқулар тудырғанын ақпарат құралдарынан баршамыз көрдік. Мұндай әрекетке ислам діні жайында терең білімі бар, өзін өркениетті өресі жоғары санайтын адамның бара қоюы екі талай деген ұғым бар. Бірақ ол сол өркениетті елдердің жасап жатқаны исламға деген төзімсіздікті білдіреді. Сондықтан елімізде әр жыл сайын өткізіліп тұратын халықаралық БАҚ өкілдері бас қосуында журналисттерге бұл мәселеге де баса назар аудару қажет деп ойлаймыз. Осының бәрі дінаралық қатынас мәселесінде нақты білімділікті талап етеді.
Қазақстанның ата заңында және діни наным-сенім бостандығы туралы заңнамалық актілерде еліміздегі әрбір адамның өз ой еркіндігі бар екндігі, ұстанған сенімін жүзеге асыру мүмкіндігі бар екендігі қоғам тыныштығы мен дамуына қажетті негіз қалыптастырудың қажетті құқықтық негіздерін көрсетеді. Дегенмен, бұл заңнама тек осы бостандық құқықтарын, наным - сенім бостандық принципін іске асырудың, Қазақстан зайырлы мемлекет ретінде өркендеуінің құқықтық алғышарттарын ғана жасақтайды. Бұл қағидалардың іске асуы, орындалуы жеке-жеке дүниетаным, дін қауымдастықтар мен өкімет арасындағы жақсы пікір байланысы, диалог кезінде ғана мүмкін. Диалог неше түрлі тараптар аралық пікір алмасудан тұрады. Диалогдың мазмұны оның мақсаты мен міндеттеріне байланысты өзгеріп отыруы мүмкін. Диалог нақты формальды іс - шаралар: кездесулер, келісімдер, келіссөздер, конференциялар аралық формада ұйымдастырылуы мүмкін. Мұндай жағдайлар қоғамдық сұраныс негізінде туындайтын мәселелерді реттеу үшін мазға ие болып табылады. Бірақ қоғамда көптеген мәдени және дүниетанымдық немесе құндылықтар, ұстанымдар болатындықтан, қоғам интеллектуалдары мен зиялы қауым өкілдерінің шығармашылығы негізінде туындайтын идеяларды талқылаудан тұратын кең мәтінді ауқымды тұрақты диалогтар орын алады.
Диалог негізінде бұл идеялардың қарама-қайшылықтарының туындауы, бір-біріне әсер етуі, толықтырылуы мүмкін. Әйткенмен, диалогтың негізгі мақсаты көтеріп отырған мәселеге байланысты тараптардың позициясын анықтап, екінші тарапты тыңдап, мәселені шиеленістірмей бейбіт жолмен реттеудің алғышарттарын іздеу болып табылады. Сондықтан диалог дұрыс нәтиже беру үшін диологқа қатысушы екі жақ белгілі бір принциптерді негізге алуы қажет. Біріншіден, диалог субъектілері екі тараптың құқықтарының бірдей екендігін мойындауы керек. Яғни, тараптар өз идеасы мен ұстанымын ауыстыруға, таңудан үстемдік таныту мен бағынышты болу позициясында болудан абай болғаны абзал. Диалогтың негізгі шарттарының бірі - оған қатысушының өз позицияларын қорғауы, яғни басқа тарап оның өз көзқарасынан бас тартуға мәжбүрлемей алмайтынын мойындауы тиіс. Сондықтан диалогта өзара сыйластыққа, басқаның көзқарасына құрметпен қарауға бағытталған психологиялық жағдай өте маңызды. Диалог адамдар арасын жақындастыруға және ой бөлісе отырып, жағдайды түбегейлі қарастыруға, өз позициясының жетістіктері мен жетіспеушілік тұстарын болжамдауға бағытталған. Осы айтқандарымызды қортындылай отырып, диалогқа мынандай анықтама берсе болады: диалог - қатысушы тараптардың теңдігі мен бостандығына негізделген, ұстанымдарын айқындауға, біріктіруге, өзара толтыруға негізделген әлеуметтік байланыстың ерекше формасы. Диалог азаматты қоғам мен демократияшыл мемлекет арасындағы байланыстардың негізгі механизмі ретінде есептеу артық болмайды. Сол арқылы мемлекет пен қоғамның біртұтастықты мен бірегейлікті қамтамасыз етіледі. Алайда диалог қоғамның саулығы мен өркениеттілігіне тура қатысты. Сондықтан ол байсалды қатынас терең білімділікті талап етеді [1, 14-б.].
Енді бүгінгі діни мәселеде диалогқа арласушы кімдер екенін айқындап алайық. Ауқымды мағынасында диалогқа толық Қазақстан қоғамы қатысады. Өйткені қазақ елінің қоғамы көптеген этностардан, мәдениеттен және діни топтардан тұрады. Алайда, негізгі мағынада диалогтың субъектілері мыналар болып табылады:
а) әр түрлі діни наным сенім мен діни ұйым, діни конфессия өкілдері, олар Қазақстан қоғамында орны мен рөлі жағынан әлеуметтік байланыстар мен өзара араласа алады;
б) диалогдың субъектілері әр түрлі діни қауымдастықтар, және өкілетті органдар құзіреттілігін мемлекет атқарады;
в) Қазақстан азаматтары толығымен әр түрлі діни сенімдегі адамдар мен топтардан құралмайды. Қоғамның көп бөлігі діни сенімді ұстанатындар болса аздаған бөлігі дін ұстанбаушылардан тұрады. Сондықтан диалогтың басқа субъектілері өкілетті органдар және діни сенімді қабылдамайтын азаматтар мен дін ұстанбаушылар болып табылады;
г) диалогтың тағы басқа субъектілері - діни ұйымдар мен қауымдастықтар ретіндегі дін ұстанушылар мен діни сенімді құрметтейтін азаматтар. Диалогтың негізгі мақсаты қандай десек, мақсат - Қазақстанды дамыту, елде демократия мен әділеттілікке бағытталған азаматтық қоғамды құру, қоғамда өзге дүниетанымдық ұстанымдарды және адамдардың рухани тұрғыдан - адамгершілік сипаттарын жүзеге асыру таңдауын сыйлау және оған төзімділікпен қатынас жасау ахуалын қамтамасыз ету.
Осыған орай еліміздегі діндердің қоғамдық үйлесімділікті сақтаудағы қызметін, еліміздің бірлігі мен тұтастығын қамтамасыз етудегі күштерін ұтымды жүзеге асырулары басты назарға алынуы керек. Еліміздегі діни қауымдастықтар көптеген мәселелермен, атап айтқанда сенім мәселесі төңірегінде пікірлесуді жүзеге асыра алады. Бұл қоғамдағы тыныштық пен бейбітшілікке апаратын жұмыстарға оң ықпал жасауы мүмкін. Дегенмен, ар - ұждан бостандығы мен Қазақстан мемлекетінде зайырлылық сипаттағы принциптерді жүзеге асыруға негізделген диалогқа басты назар салуымыз қажет. Діндер адамзаттың қоғамындануындағы рөлі мен маңызын ескере отырып, бір діни бағыттың басқалардан артықшылғы мен ерекшелігі өзгешелігін дәріптеуіне, өзін басқа діни сенімдерден артық қоюына жол бермеу назарда. Қоғамның ішкі тұтастығына зиян келтіріп, ыдыратуды мақсат еткен тенденциялардың да алдын алып тосқауыл болатын іс-әрекеттерді жүзеге асыруымыз керек. Бұл тұрғыдағы маңызды шара - Қазақстан этностарының дәстүрін, мәдениетін, салт-жоралғыларын, тарихын, рухани тұрғыда дамуында ерекше үлес қосатын тұлғаларының шығармашылығын, дәстүрге негізделген идеологияларды кеңінен насихаттау. Діни қауымдастықтардың мемлекетпен диалогтағы басты мақсаты - барлық діни ұйымдардың құқықтық және өкілеттілік теңдігін қамтамасыз ету, діни әдет-ғұрыптарын, діни рәсімдерін орындауларына, ұстанатын діни нанымдары негіздерін оқып-үйретуге мүмкіндіктер туғызу. Мемлекеттің зайырлылық бейнесі мемлекет билік құрылымдары өздерінің мүдделері үшін діни қауымдастықтарды немесе діни қауымдастықтардың әлеуетін мемлекеттің билік құрылымдарына пайдалануға тырыспаған жағдайда толық қамтамасыз етілетіндігін білген дұрыс. Бұл бір жағынан, азаматтардың толыққанды еркін тұлға ретінде әрекет етуін, өздерінің азаматтық құқықтары мен мүмкіндіктерін жүзеге асыруына жол ашса, екінші жағынан Қазақстан Республикасының рухани дамуына өз атсалысуларына мүмкіндік береді. Қазіргі Қазақстан үшін тұтастық пен азаматтық бірліктің маңызы өте зор [1, 15-б.].
Яғни, азаматтардың шыққан тегі мен діни наным сеніміне қарамастан өз болашағының Қазақстан мемлекетімен байланысты екенін түсінгені маңызды. Діни қауымдастықтар мен дін өкілдері қоғам мен жеке тұлғаның өзіне тән өмірлік ұстанымдары мен дүниетанымдарын өзгертуге, тұтынушылық психологиядан азат болып, рухани ізденіспен қамтамасыз етуге қабілетті. Бұл өз кезегінде мемлекеттің тұрақтылық пен әлеуметтік қамқорлықты жетілдіріп, ықпалын тигізері сөзсіз. Діни қауымдастықтардың қоғам өміріне араласуының бір бағыты - төзімділік іс-шараларын жүзеге асыру. Ел аумағында діни қауымдастықтар бейбітшіліктің негізін ұстауға әкеледі, әлеуметтік аз қорғалған топтарға немесе әр түрлі төтенше жағдайлардан зардап шеккен топтарға көмектесе алады. Бұл рухани-адамгершілікті арттырып, жақсартып, әлеуметтік қатынастарды дамытуға мүмкіндік береді.
Себебі, адамдар келесі бір адамдар тобына қол ұшын беру, жанашырлық сияқты гуманистік ұстанымдардың іске асатынына куә болады. Бұл мәселеде ескеретін бір жайт, діни қауымдастықтар осы саладағы мемлекеттік функцияларды өздеріне алып алмау және қайырымдылық шараларын миссионерлік бағытқа пайдаланбауы керек. Қазіргі уақытта адамдардың діни сенімде болуы немесе діни ілімдер мен құндылықтарды бөлісуі міндет емес. Сондықтан Наным - сенім бостандығы және діни қауымдастықтар туралы заңда көрсетілгендей, Қазақстан Республикасы азаматтары және азаматтығы жоқ тұлғалар қалаған діни көзқарасты ұстануға немесе ұстанбауға құқылы. Діни сенім ұстанбайтын азаматтардың өкілетті орган ретіндегі мемлекетпен диалогы, діни сенім ұстанбайтын азаматтардың өз дүниетанымдық позицияларын ұстануын қамтамасыз етуі конституциялық құқықтарын қорғауы керек. Заң шығару мен билік құрылымдарымен мемлекет діни сенімді ұстанбайтын азаматтардың адамгершілік таңдауларын жүзеге асыруға және өз балаларын өзге ұйымдардың ықпалынсыз тәрбиелеуге, білім алуына жағдай жасай алады. Яғни, мемлекет кез-келген діннің немесе жеке адамның өзінің рұқсатынсыз тұрмысы мен өміріне қол сұғушылыққа жол бермейді. Өз кезегінде діни нанымды ұстанбайтын азаматтар мемлекеттік құрылымдарды дінге қарсы күш ретінде қолданбауы керек. Қоғамдық дамудағы секуляры ұстанымның жетістіктері де адамзат игілігіне қызмет етіп келгені белгілі. Рухани құндылық пен прогресс туралы зерттегенде осы салада жинақталған қордың назардан тыс қалмағаны жөн.
Диалогдың маңызды қатысушылары діни қауымдастықтар мен ұйымдарға қатысты оларға немесе кірмейтін діни сенімдегілер мен дін ұстанбайтындар болып табылады. Бұл жердегі басты мәселе - өзге дүниетанымды, сенімге дұрыс баға беріп, қабылдаудың платформасын қалыптастыру, санада қалыптасып қалған сыңарланған стереотиптерден арылу. Дінге сенбейтін топ дінді қоғамның алға дамуына артқа тартатын реакцияшыл күш, сананы улайтын апиын деп қарастыратын, бұндай дін ұстанушылардың ар-ожданы мен құқықтарына теріс әсер етіп бүлік салатын көзқарастардан аулақ болғаны абзал. Ал дін ұстанушылары атеизмге байланысты көзқарастарын жеңілдетіп, идеологиялық атеизм мен дүниетанымдық түсініктің жоқтығын түсініп, оларды ортақ шешімге шақырып түсіндіруші топ ретіндегі атеизмнен ажырата білуі тиіс. Сонымен қатар, дін ұстанушылары Құдайға деген білімсіз адамгершіліктің қасиетінің болуы мүмкін емес деген түсініктен арылып, адамгершілік сипатының діннен тыс негіздерде де болатындығын мойындауы керек.
Дінге сенбеу рухани құндылықтардың адам өмірі үшін маңыздылығын жоққа шығару дегенді білдірмейді. Бұл мәселеде адамның білімі мен тәрбиесіне байланысты болмақ. Дінге сенушілер мен сенбейтіндердің айырмашылығы екеуінің де адам рухани құндылықтарды мойындап немесе мойындамауы емес, керісінше сол құндылықтарды не үшін жасап құндылықтарды қалай түсінетіндігінде. Біздің ойымызша, гуманистік құндылықты бұндайда ортақ негіз бола алады. Қазіргі таңда жүргізілген әлеуметтік сараптамалар осыны айғақтайды. Құдайға сенушілер мен атеистер ортақ тіл тауып, гуманизм, төзімділік және басқа да жалпы адамзаттық құндылықтар принципі негізінде өзіндік ерекше қоғамдық келісім - шартқа келуі мүмкін [5, 45 б.]. Бұл тұрғыда біз профессор С.Е.Нұрмұратовтың ақиқатында адамға берілген ең негізгі Құқық - оның өмірде жол таңдау еркіндігі. Сондықтан жеке адамның Ақиқат жолына түсуі немесе түспеуі, шынайы дінге бейімделуі немесе оның орнына зерденің құдіретіне жүгінуі, яғни ғылымды пір тұтуы сияқты мәселелер оның өз құзырындағы нәрселер. Оны ешқандай әлеуметтік, саяси, діни субъект зорлықпен міндеттей алмайды деген пікіріне толық қосыламыз [6, 111 б.].
Мемлекет болса осындай қатынастарды іске асыру механизмдерін, саяси-әлеуметтік және құқықтық нормативтерін қалыптастырады. Жоғарыда көтерлген мәселелер еліміздегі мемлекет пен дін, зайырлы қоғамдағы қарым-қатынастарды жарасымды дамытып, әлеуметтік тұрақтылық пен ішкі қауіпсіздікті қамтамасыз етуге маңызды үлес қосады деп ойлаймыз.
1.2. Дінаралық төзімділік
Діндер аралық диалогқа талдау жасамас бұрын оның принциптеріне тоқталып өтейік. Діндер аралық диалогтың принциптері диалогқа қатысушылар ұстануға тиісті қағидаттар минимумы, осы қағидаттар сақталмаса диалогты жүзеге асыру немесе жалғастыру мүмкін емес.
Діни диалогтың ең негізгі және негізгі ұстанымы төзімділік. Бұл жерде төзімділік бір діни-конфессиялық қауымдастықтың (қауымдастық өкілдерінің) басқаларына төзімділік танытуы ретінде қарастырылады. Диалогқа қатысушылар өздерінің діни нанымдарн ұстанады және басқалардың да осы құқығын мойындайды. Діндегі төзімділік мәселесіне біз төменде арнайы тоқталатын боламыз
Діндер мен конфессиялар арасындағы ұзақ ғасырларға созылған қақтығыстар мен қайшылықтар конфронтациялық психологияны қалыптастырды, қазіргі уақытта да көптеген тұлғалар осы психологияның шырмауында қалып отыр. Адам санасындағы қақтығыстық таптауырындардың күштілігі соншалық, одан арылу үшін ұзақ мерзімді қажырлы әрекет қажет. Діни топтар мен бірлестіктер арасындағы төзімділік діндер арасындағы жемісті диалогты ұйымдастырып, жүзеге асырудың қажетті алғышарты болып табылады.
Діндер аралық диалогтың нәтижелілігі оған қатысушылардың тең құқылығына тікелей байланысты. Сондай ақ діндер аралық диалог тараптарының тең құқылығын оның келесі маңызды ұстанымы ретінде қарастырамыз. Диалогқа қатысушылардың біріне артықшылықтар беру диалогтың өрістеуіне кедергі келтіреді. Мысалы, бір дін өкілдерінің өздерін құдайдың қалаулы немесе сүйікті құлдары деп санауы диалогтың тоқтауына алып келеді.
Діндер аралық диалогтың тағы бір ұстанымы оған қатысушылардың ашықтығы. Диалог барысында оған қатысушылар көкейтесті мәселелердің барлығын ортаға салып, талқылауы қажет. Ашықтық өз ұстанымын жасырмай жеткізу. Ашықтық басқаларды да тыңдап, түсінумен сабақтасып жатады. Ашықтық диалогқа қатысушылардан өз нанымы мен ұстанымдарынан бастартып, басқаларға басымдылық беруді талап етпейді. Ашықтық диалог субъектілерінің көзқарастары мен ұстанымдарын дұрыс түсініп, әртүрлі пікірлерді салыстыра отырып, ортақ мүдделерді айқындап, осы мүдделерді жүзеге асырудың келісілген жолдары мен тәсілдерін таңдауға мүмкіндік береді [1, 18-б.].
Диалогтың конструктивтілігі, оң нәтижелерге бағытталуы - діндер аралық диалогтың тағы бір маңызды ұстанымы. Діни плюрализм, конфессиялардың идеялық бәсекелестігі диалогқа қатысушылардың ұстанымдарындағы айырмашылықтың көзі болып табылады. Диалог субъектілерінің оң нәтижелікке бет алуы ортақ мәселелерді талқылау барысында баршаның мүддесі мен талап тілектері ескерілетін шешімдер қабылдауына мүмкіндік береді. Диалогқа қатысушылардың арасындағы келіспеушіліктер талқылау барысында шешіледі. Діни бірлестіктер әртүрлі әлеуметтік-мәдени мәселелерді талқылауда келісімге келуі мүмкін. Алайда діни наным мәселелерінде діндер ортақ пікірге тоқталады деп айту қиын. Себебі, барлық діндердің элементтерін қамтитын барша адамзатқа ортақ діни нанымды қалыптастыру ұмтылыстары сәтсіздікке ұшырап, діни бірлестіктер тарапынан әшкереленіп отырды.
Осыдан келіп діндер аралық диалогтың тағы да бір ұстанымы туындайды. Оны діни наным мәселелерін сыни талдаудан бас тарту деп атауға болады. Белгілі бір діннің артықшылығы немесе кемшілігі туралы пікір-таластар диалогтың үзілуіне алып келеді.
Кез-келген диалог ұйымдасқан сипатта жүргізілуі тиіс. Діндер аралық диалогты жүзеге асыру күрделі іс-шара. Діндер аралық диалогтың маңызының артуы оны үйлестіруші жүзеге асырушы арнайы мемлекеттік және халықаралық органдардың пайда болуына алып келді. Сондай-ақ діндер аралық диалогтың дұрыс ұйымдастырылуы да оның маңызды принциптерінің бірі ретінде қарастырылады.
Діндер аралық диалог ұғымы дін өкілдері арасында өзара түсінісу, келісім мәдениетін қалыптастыру, төзімділікқа жол ашу секілді қажеттіліктерді түсінуден бастау ала отырып, бүгінгі күні діни наныммен қатар, этикалық, мәдени әрі интеллектуалды салаларда да өзін анық байқатуда. Пауэл Ф. Книтер діндер аралық диалог ұғымын былай тұжырымдайды: басқалардың сөзіне, құндылықтарына әрі құлшылық рәсімдеріне құлақ асу
Діндер аралық диалог монологқа жатпайды. Өйткені монологта сөз тізгінін бір жақ қана алып, екінші жақ үнсіз тек соны тыңдаумен болады. Көп жағдайда тыңдаушыға сөз сөйлеу мүмкіндігі беріле бермейді. Бұл өзара жағдайда ықпалдастықты бәсеңдетеді. Ал диалогта көпжақтылық бар. Талқылаған мәселеге екі не одан да көп тұлғалардың теңқұқықтық негізде еркін қатысуы негізге алынады. Неміс ойшылы Мартин Бубердің айтуынша, диалогта мен және сен түсінігі бар. Монологта болса, мен және ол түсінігі басым. Бұл екі түсінік әр адамның бойында кездеседі. Мен және ол түсінігінде, олға көп ерік берілмей, тек мен түсінігі алға шығуда. Мен және сен қарым-қатынасында болса, екі жаққа да мүмкіндік қарастырылады.
Ендеше, діндер аралық диалогтың мақсаты не? Бұл сұрақтың жауабы көп мәселенің басын ашады. Неге десеңіз, діндер аралық диалог жұмысына келіспей, қарсылық танытқандардың көбі оның түпкі мақсатын түсіне алмаудан туындаған. Діндер аралық диалогтың мақсаты - өткен тарихтағы адамзатқа жаппай зардабын тигізген жайттарды қайталамай, ғаламға төніп тұрған қауіп-қатерді сейілту, даулы мәселелерді бірге шешу, әлемнің бейбіт шырайын қалыптастыру, ұлтына, тіліне, дініне қарамастан тұлғалардың өмір сүруге деген құқығын құрметтеу, бұл тұрғыда діндердің моральдық нормаларын кәдеге жарату, дін өкілдерінің арасын жарастыру арқылы адами қатынастардағы төзімсіздікті болдырмай, қайта түсіністікті молайту. Діндер аралық диалогтың мақсаты: басымдық көрсетіп басқаларды ықпалында ұстау емес, ол абсолютті келісімге келуді де білдірмейді. Немесе синкреттік, әмбебап дін жасау да емес. Оның идеалы - ортақ түсінісу арқылы бір-бірін жақтамаушылықты болдырмау. Жеке ішкі сезінулерін өз тілінде айтқыза отырып, әлем мәдениеттері арасындағы қате пайымдауларға жол бермеу [1, 19-б.].
Діндер аралық диалогтың мақсатын түсінбеген жағдайда оны әртүрлі түсініктермен шатастыруға болады. Айталық, діндер аралық диалог бастамаларын синкретизммен байланыстыру қате. Радикалды синкретизм ұғымы ортақ дін жасауды білдіреді, ал диалогта жаңа бір дін жасау көзделмейді. Оның үстіне ғасырлардан бері наным негіздері әбден бекіген, артында миллиондаған сенушілері бар діндердің өкілдерін бір ортақ дінге келтіру қисынсыз да. Діндер аралық диалогты миссионерлікпен де шатастырмаған жөн. Миссионерлік өз нанымын тарату, басқаларды сол нанымға қайткенде де кіргізу секілді бір ғана мақсатқа жұмыс істейді. Бұндай жағдайда өзгенің нанымын құрметтеуге, теңқұқылы қатынас орнатуға мүмкіндік берілмейтіні анық. Шындап келгенде кез келген діннің өкілі өз дінін ақиқат деп таниды. Бұл о бастан діндерге тән құбылыс. Сондай-ақ диалог қатынастарында миссионерлікке жол бермеу керектігі анық көрсетілген.
1995 жылы Канада қаласындағы Ватерлоо университетінің Ренисон колледжінде өткен мұсылмандар мен христиандардың бас қосуында түрлі наным-сенім өкілдері арасындағы диалогтық мынадай бес ұстанымы бекітілді:
- Диалог өзара сыйластық бар ортада пайда болады, ол қазіргі ғасырымызда анағұрлым көбірек күн тәртібіне келуде;
- Диалог қатысушыларға өздерін, нанымдары мен құлшылықтарын таныта алу еркіндігі берілгенде ғана жетістікке жетеді;
- Диалог бір жерге жиналып сөйлесу ғана емес, ол бұнымен қоса қатысушылардың әрбіріне тән рухани ережелерге, ғұрыптарға, фестивальдерге құрмет көрсетіп, оларды бақылауды қажет етеді;
- Диалог діни наным мен топтарымыз арасындағы ұқсастықтар мен өзгешеліктерді ортаға салу жолдарының бірі;
- Диалог өзара түсіністікті мақсат тұтады.
ҚР да өткен әлемдік және дәстүрлі діндер съезінде діндер аралық диалогтың ұстанымдары анағұрлым ашық та анық белгіленгені мәлім:
Диалог адалдыққа, төзімділікке, кішіпейілділікке және өзара құрметтеушілікке негізделетін болады. Бұл түсініп қабылдау мен танымды білдіреді, ізгілікті іс жасау оның нәтижесі болуға тиіс.
Диалог барлық әріптестердің тең құқықтылығын көздеуге және әрбір мәдениеттің, тілдің және дәстүрдің тұтастығын ескере отырып пікірді, көзқарас пен нанымды еркін білдіру аясын жасауға тиіс.
Диалог басқа нанымға үндеу тастауға ие басқа дін нанымдағы әріптестерді қорлауға, сондай-ақ бір діннің басқа діннен басымдылығын әйгілеуге бағытталмауға тиіс. Диалог айырмашалықтарды жоюға емес, қайта оларды тануға және құрметтеуге бағытталғаны жөн. Диалог қатысушылардың өз нанымын адал әрі айқын баяндауына мүмкіндік беруге тиіс.
Диалог басқа діндердің озық танымы мен түсінігін көтермелей отырып, жалған наныммен және оларды қате түсіндіруден бойды аулақ салуға көмектеседі. Ол жанжалды және шиеленісті бәсеңдету құралы ретінде зорлық-зомбылық пайдалануын болдырмауға және даулы жағдайларды шешуге көмектеседі.
Диалог халықтардың бейбіт қатар өмір сүруі мен жемісті ынтымақтастықтағы жолын ұсынады. Диалог озық білімді көтермелейді, ол сондай-ақ диалогтың маңыздылығын бұқаралық ақпарат құралдарының жақсырақ түсінуіне және діни экстремизм қатерін бәсеңдетуге де жәрдемдеседі.
Діндер аралық диалог диалогтың басқа түрлері, әсіресе, әлеуметтік және саяси диалог үшін үлгі ретінде қызмет ете алады.
Төзімділік рухында өткізілген диалог барлық тұлғалардың бір ғана ғаламды мекендейтінін атап көрсетеді. Бұл өмірдің қастерлігі, адамның қадір-қасиеті және жаратылыстың тұтастығы сияқты белгілі бір ортақ құндылықтарды көздейді.
Диалог дінінің қоғамда өмірлік және сындарлы рөл атқаратындығынан атап көрсетеді. Ол ортақ игілікке жәрдемдеседі, тұлғалар арасындағы өзара жақсы қарым-қатынастардың маңызды рөлін таниды, сондай-ақ мемлекеттің қоғамдағы ерекше рөлін құрметтейді.
Дін мен мәдениетті әртүрлі тұлғалар арасындағы озық қарым-қатынастардан өнеге алуға мүмкіндік туғызатын диалог болашақ ұрпақ үшін іргелі қажеттілік болып табылады [7].
Жоғарыдағы ұстанымдардан көргеніміздей діндер аралық диалог ұстанымдары қандай да бір діннің басымдылыққа ие болуына, немесе басқаларға ықпалын жүргізуге, прозелетизм мен миссионерлікке жол бермейді. Діндер аралық диалог полемикаға да жатпайды. Өйткені ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz