Банкаралық ақша аудару жүйесі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ӘЛ-ФАРАБИ атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ЖОҒАРЫ МЕКТЕБІ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ҚАРЖЫ ЖӘНЕ ЕСЕП кафедрасы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қорғауға жіберілді
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Хаттама № __ ___ ___________2021 ж.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кафедра меңгерушісі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
___________(А.Т.Ә.).
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақстанның төлем жүйесі: қазіргі жағдайы және даму перспективалары тақырыбына
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
5В050900 - Қаржы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Орындаған:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
_____Альжанова Акерке Абайқызы_____ А.Т.Ә.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
(қолы, күні)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ғылыми жетекші:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
______ Асилова Айжан Сарсеновна_____ А.Т.Ә.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
(қолы, күні)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Норма бақылаушы: __________________ А.Т.Ә.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
(қолы, күні)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Алматы 2021
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. ТӨЛЕМ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Төлем жүйесі ұғымы, және оның функциялары мен құрылымы
1.2 Төлем жүйесіндегі банктік есеп айырысудың формасы мен құралдары
1.3 Қазақстан Республикасында төлем жүйесінің жұмыс істеу принцептері
2. ҚАЗАҚСТАН ХАЛЫҚ ЖИНАҚ БАНКІ АҚ ТӨЛЕМ ЖҮЙЕСІ: ЖАЙ-КҮЙІН БАҒАЛАУ, ДАМУ БАҒЫТЫ
2.1Қазақстан Халық Жинақ Банкі АҚ төлем жүйесінің жағдайы
2.2 Банктің есеп айырысу операцияларын талдау
2.3 Банктің есеп айырысу операцияларын дамыту жөніндегі ұсынымдар
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ТӨЛЕМ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖӘНЕ ДАМЫТУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасы төлем жүйесінде кездесетін тәуекелдер мен мәселелер
3.2 Төлем жүйесіндегі тәуекелдер мен мәселелерден арылу және жетілдіру жолдары
Қорынтынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Экономикадағы қаржы нарығы және банк секторының тиімді қызмет етуі төлем жүйесіне тәуелді. Төлем жүйесі - ақша жүйесінің бір бөлігі ретінде экономикалық қызмет процесінде туындайтын тауарлар немесе көрсетілген қызметтер үшін төлемдердің, сонымен катар борыштық міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ететін заңды түрде реттелген элементтердің жиынтығы. Төлем жүйесінің мақсаты - банктік және қаржылық сектордың сол күні жүзеге асырылатын операциялардың тиімді және қауіпсіз төлем жүйесіндегі қажеттілікті қанағаттандыру болып табылады. Демек төлем жүйесінің экономикалық маңыздылығы жабдықтаушы мен тұтынушы арасында болатын есеп айырысуларда ақша қаражаттарын тиімді және өз мерзімінде аударуды қамтамасыз етуден көрінеді. Бүл өз кезегінде экономикалық және қаржылық қызмет нәтижесінде пайда болған міндеттемелердің орындалуына ықпал етеді.
Төлем жүйесі ақша қаражаттарының айналымын қамтамасыз ететін құралдардың, банктік процедуралардың және банкаралық ақша аударымдары жүйелерінің жиынтығы ретінде қарастырылады.
Ұлттық төлем жүйесінің дамуы тұрақты және үздіксіз процесс екенін атап өткен жөн. Барлық дамыған елдерде жүйенің белгілі бір элементтері үнемі жетілдіріліп отырады.
Ұлттық Банк ақша - несие саясатын реттеуші орган ретінде мемлекеттің қаржы жүйесінің тұрақтылығына жауапты. Қаржы жүйесінің тұрақтылығы оның басты элементі төлем жүйесіне тәуелді болғандықтан тиімді төлем жүйесін құру өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Төлемдердің қылдым және сапалы жүзеге асырылуы, қаржылық және тауар нарықтарындағы операциялардың өз мерзімінде аяқталуының кепілі болып табылады. Бүл өз кезегінде шет ел инвестицияларын тартуға алғы шарт болып табылады.
Қазақстанның тиімді төлем жүйесін құру-Ұлттық банк қызметінің стратегиялық міндеттерінің бірі. Аппараттық және бағдарламалық құралдар кешенін қамтитын күрделі тетікті білдіре отырып, төлем жүйесі халық, шаруашылық жүргізуші субъектілер, Екінші деңгейдегі банктер және Ұлттық банк арасындағы өзіндік байланыстырушы буын болып табылады. Төлем жүйесінің рөлі тұтынушы мен тауарлар мен қызметтерді жеткізуші арасында ақшаны уақтылы және тиімді аударуды қамтамасыз ету болып табылады, бұл экономикалық және қаржылық қызмет нәтижесінде қабылданған міндеттемелерді орындауды уақтылы аяқтауға ықпал етеді. Осыған байланысты қаржы нарықтары мен экономиканың банк секторы жұмысының тиімділігі көбінесе елдегі қолданыстағы төлем жүйесіне байланысты.
Төлем жүйесін құру бірқатар маңызды мәселелерді шешуде мүмкіндік берді деуге болады:
1. банк қаражаттарын аударудағы кешіктірулер дәрежесі төмендеді;
2. банк өтімділігінің тепе - теңсіздігі жойылды;
3. ақша- несие саясатын жүргізудің мүмкіндіктері кеңейді.
Ұлттық төлем жүйесінің мақсаты - банктік және қаржылық сектордың тиімді және қауіпсіз төлем жүйесіндегі қажеттілікті қанағаттандыру болып табылады. Төлем жүйесін дамытудың негізінде Ұлттық Банктің және коммерциялық банктердің жаңа шот жоспары, электронды берілетін жаңа төлем құжаттары енгізілді, өйткені халықаралық стандарттарға сай болуы керек және автоматты машиналармен өңделуі керек еді.
Тақырыптың өзектілігі төлем жүйесі экономикалық дамуда шешуші рөл атқаратын елдің қаржы жүйесінің негізгі элементтерінің бірі болып табылуында. Ұлттық төлем жүйесі арқылы коммерциялық және қаржылық мәмілелер жасау кезінде ақша аударымы жүзеге асырылады. Қазіргі уақытта көптеген төлем жүйелері арқылы өтетін ақша ағындарының құны соншалықты маңызды болғандықтан, кез-келген проблемалар қаржының елеулі бұзылуына және олардың тұрақсыздығына әкелуі мүмкін.
Төлем жүйесі Экономиканың әр түрлі секторларында қолданылады, сонымен қатар ұлттық және әлемдік экономикада басты рольді алады. Осыған орай төлем жүйесінің қазіргі заман талаптарына сай болуы және жалпы экономиканың өсуіне ықпал етуі өте маңызды. Ол үшін төлем жүйесін әрдайым дамытып отыру керек, сонда ол экономикадағы болып жатқан өзгерістерге икемді болады.
Тиімді төлем жүйесін құру өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Ақшалай аударымдардың жылдамдығынан шаруашылық процестің қатысушыларының қаржылық жағдайы, бюджетке салықтардың және басқа да алымдардың уақтылы түсуі тәуелді, сондықтан жалпы мемлекеттің экономикалық және саяси тұрақтылығы да тәуелді. Жылдам және нақты өткізілген төлемдер тауар және қаржы нарықтарындағы операциялардың дер кезінде аяқталуын қамтамасыз етеді және шет ел инвестицияларын тартуға ықпал жасайды. Осының барлығы жаңа есеп айырысу формаларын дамытып төлем жүйесіне ендіру қажеттігін көрсетіп отыр. Бірақ, осының барлығы экономикалық, ұйымдастыру, техникалық қиындықтарға келіп тіреледі. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында халықаралық стандарттарға сай төлем жүйесі жұмыс істеп жатыр.
Осыған байланысты таңдап алған тақырыбым бойынша диплом жұмысымның алға қойған мақсаты төлем жүйесінің, оның құрылымын, ұйымдастыру қағидаларын, құрамдас бөліктерін және критерийлерінің талдауын жасау, жетілдіру жолдарын, сонымен қатар Қазақстан Республикасының төлем жүйесіндегі Қазақстан Халық Жинақ Банкі АҚ ролін, төлем жүйесіндегі тәуекелдер мен мәселелерді, Қазақстан Республикасының төлем жүйесінің даму перспективаларын және жетілдіру жолдарын қарастыру болып табылады.
Қазақстанда түбегейлі экономикалық өзгерістерді жүзеге асыру нарықтық бағдарланған қағидаттарда жұмыс істейтін экономиканың толыққанды қаржы-банк секторын құрмай мүмкін емес. Өз кезегінде, экономиканың тиімділігіне тікелей әсер ететін кез-келген елдің қаржы нарықтарын дамытудың маңызды факторларының бірі шаруашылық жүргізуші субъектілерді нарықтық экономикада қалыптасқан міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ететін үздіксіз жұмыс істейтін төлем жүйесінің болуы болып табылады.
Төлем жүйесі экономикалық қызметтің барлық субъектілері арасында берік байланыстырушы буын ретінде әрекет етуі керек, осылайша өндірістің үздіксіздігі мен тауар-ақша қатынастарының тізбегінің тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Төлемдерді жылдам әрі нақты жүзеге асыру тауар және қаржы нарықтарындағы операциялардың аяқталуына кепілдік береді, қазақстандық экономиканың дамуына және шетелдік инвестицияларды тартуға алғышарттар жасайды.
Отандық экономиканың дамуы мен жетілдіруі барысында еліміздің екінші деңгейлі банктерінің төлем жүйесін зерттеу өте маңызды . Төлем жүйесінің мазмұны, оның әлеуметтік-экономикалық және қаржылық қатынастар жүйесіндегі, ұдайы өндіріс процесіндегі рөлі туралы көптеген атақты отандық және шетелдік ғалымдар еңбектер жазған. Олардың ішінде Дубова С. Е., Обаева А. С., Ажибаева З.М., Ольхова, Р. Г. және т.б. көптеген ғалымдар бар.
Бұл авторлардың еңбектерінде төлем жүйесінің өнімдері, құралдары, жіктелуі қарастырылған және төлем жүйесінің жеке типтері, түрлері бойынша ұйымдастырудың өзіндік ерекшеліктерінің мәні ашылып көрсетілген, сондай-ақ экономиканың әртүрлі салаларындағы өндірістік және қаржылық қызметтермен байланысты түрлі тәуекелдерді басқаруды ұйымдастырудың өзіндік ерекшеліктері анықталған.
Отандық және ресейлік экономикалық әдебиеттерде төлем жүйесі бойынша жазылған еңбектер көбінесе жоғарғы оқу орнына арналған оқу құралы ретінде жарық көрген. Ал күнделікті басылымдарда жарық көретін төлем жүйесінің сақтандыру қызметінің қалыптасуының өзекті мәселелері ғана талқыланады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасының төлем жүйесінің даму перспективаларын, атап айтқанда Қазақстанның карточкалық төлем жүйесін дамытуды, елдің ұлттық төлем жүйесін реформалаудың қолданылатын қағидаттарының тиімділігі мен орындылығын, ұлттық төлем жүйесінің халықаралық карточкалық төлем жүйелерімен өзара іс-қимыл мәселелерін зерттеу, сондай-ақ төлем карталары негізінде қолма-қол ақшасыз есеп айырысу жүйесін ұйымдастыруды оңтайландыру және жетілдіру проблемаларын зерделеу болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесідей зерттеу міндеттері қамтылды:
клиринг негізінде ұйымдастырылған банкаралық есеп айырысудың Экономикалық мақсаттылығы мен пайдалылығын дәйектеу;
төлем жүйесінің құрылымын жүйелеу; банкаралық есеп айырысуларды тиімді жүргізу мақсатында қолданыстағы есеп айырысу механизімдері қарастырылды;
есеп айырысу жүргізудегі тәуекелдердің рөлі мен орны нақтыланды;
республикадағы төлем жүйесінің қазіргі жағдайы талданып, даму бағдары белгіленді.
Зерттеу пәні - Қазақстанның төлем жүйесі: қазіргі жағдайы және даму перспективалары болып табылады.
Зерттеу объектісі - отандық экономиканың әлеуметтік-экономикалық саласы ретіндегі төлем жүйесінің екінші деңгейдегі банктердегі қазіргі жағдайы мен даму бағыттары.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі - отандық және шетелдік төлем жүйесінің дамуының теориялық және практикалық аспектілерімен айналысатын отандық және шетелдік экономистер мен қаржыгерлердің классикалық және қазіргі таңдағы еңбектерінде ұсынылған және дәлелденген теориялар мен гипотезалар, тұжырымдамалар, қазақстандық ғалымдардың зерттеу жұмыстары жатады. Жұмыстың методологиялық негізін төлем жүйесінің мәні, оның экономикалық интеграция және жаһандану жағдайындағы тұрақты даму мәселелерін шешуге арналған Қазақстан Республикасының заң шығарушы және атқарушы билік органдарының заңнамалық, нормативтік актілері құрайды.
Зерттеудің ақпаратттық базасы ретінде статистикалық мәліметтер, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкісінің мәліметтері, Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің, Қазақстан Республикасының Заңнамалық актілері, Қазақстан Республикасында қаржы нарығының жекелеген агенттерін реттейтін құқықтық және нормативтік құжаттар, монографиялар мен арнайы мамандырылған басылымдар болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Төлем жүйесінің теориялық және ұйымдастырушылық аспектілері
Төлем жүйесі ұғымы, және оның функциялары мен құрылымы
Төлем жүйесі - нарықтық экономика инфрақұрылымының элементі ретінде ақша аудару, есеп айырысуды жүзеге асыру және шаруашылық айналымға қатысушылар арасындағы борыштық міндеттемелерді реттеу үшін қолданылатын институттардың, құқықтық нормалардың, рәсімдер мен технологиялық құралдардың жиынтығын білдіреді.
Төлем жүйесі-бұл құралдарды, банктік рәсімдерді және ақша аудару жүйелерін пайдалануға негізделген және шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында төлемдерді тиімді жүргізу мақсатында жұмыс істейтін жүйелі, ақша айналымының бір бөлігімен реттелген тұтас жүйе.
Алайда, бұл анықтама тұжырымдаманың экономикалық мәнін ғана көрсетеді. Институционалды тұрғыдан төлем жүйесін келесідей анықтауға болады:
Төлем жүйесі-төлем берушіден алушыға төлем жасау кезінде өзара әрекеттесуді қамтамасыз ететін, төлем айналымының қызмет көрсетілетін бөлігінің тиімді және үздіксіз жұмыс істеуін мақсат ететін қаржы жүйесі.
Ақша аудару әдетте төлем жүйелері арқылы жүзеге асырылады деп саналады, алайда экономикалық теорияға сәйкес ақшаның төлем функциясының пайда болуы ақша қозғалысы мен тауарлар мен қызметтердің қозғалысы арасындағы алшақтықпен байланысты. Бұл ретте ақша әртүрлі ақшалай міндеттемелерді, өтеу функциясын қолданады. Заңды түрде, көп жағдайда төлем жүйесінде қарызды бір пайдаланушыдан екінші пайдаланушыға аудару орын алады деп айтуға болады. Басқаша айтқанда, төлем жүйесінің бір клиент алдындағы берешегі кейіннен басқа клиент алдындағы берешекке айналады. Бірінші пайдаланушы төлем жүйесіне өз ақшасын немесе оның баламаларын берген кезде жүйеде осы беру сомасы бекітіледі, яғни бірінші пайдаланушының алдында қарыз сомасы тіркеледі. Пайдаланушы өзінің төлем бұйрығымен төлем жүйесі енді оған емес, басқа пайдаланушыға қарыз екенін көрсете алады. Екінші пайдаланушы төлем жүйесіне жүгінген кезде өзінің осындай берешектің ақшалай баламасын алуға мүмкіндігі бар. Кейбір жағдайларда төлем құралдары-бұл ақшаға ұсынылған ақша немесе қарыздар емес, шартты төлем бірліктері немесе мамандандырылған бағалы қағаздар. Мұндай аударма объектісі есептеу жүйелеріне көбірек тән.
Кез-келген төлем жүйесінің негізгі функциясы экономикалық айналымның динамикасы мен тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады. Тиімді төлем жүйесінің болуы ақша-несие саласын бақылауды жүзеге асыруға ықпал етеді, төлем инфрақұрылымы институттарына өтімділікті белсенді басқаруға көмектеседі, осылайша үлкен және артық резервтерге деген қажеттілігі азаяды. Осының нәтижесінде ақша-несие бағдарламасын жасау процесі оңайлатылады және қаржы саясаты саласындағы операцияларды жүзеге асыру жеделдетіледі.
Төлем жүйесінің негізгі функциялары:
1) Төлем жүйесіне қатысушылары арасындағы төлем міндеттемелерін уақтылы реттеу : төлем жүйесі арқасында қатысушылар арасында төлемдерді жүзеге асыру уақтылы және толық көлемде жүргізіледі. Бұл көбею процесін ұлттық және халықаралық деңгейде қолдайды;
2) Төлемдердің үздіксіздігін және мемлекеттің ақша айналымының сабақтастығын қамтамасыз ету : төлем қатынастарына қатысушылардың міндеттемелерді уақтылы орындауына ықпал етеді. Төлемнің белгісіздігі төлеушінің төлемді аудару бойынша шараларды қаншалықты жылдам қабылдауымен байланысты болуы мүмкін; оны өңдеудің мерзімділігі мен тиімділігін қамтамасыз ету үшін төлемнің қандай құралдарын таңдайды; төлем операциясына делдалдардың қанша саны қатысады;
3) Төлем жүйесіне қатысушылардың өтімділігін басқару және қолдау : Төлем жүйесі күн ішінде банктердің өтімділігін бұзу ықтималдығын азайтуға және кейде жоюға мүмкіндік береді. Төлем жүйесі валюталау күнінде, яғни активті іс жүзінде жеткізу күнінде жылдам және түпкілікті есептеуді қамтамасыз етеді
Төлем жүйелерінің басқа да функцияларын бөлектейміз
- клиенттердің шоттарын ашу және жүргізу;
- клиенттерге өз шоттарын әртүрлі тәсілдермен толтыруға мүмкіндік беру;
- клиенттерге төлем жүйесінен ақшаны банктік шоттарға қолма-қол нысанда және басқа да жолдармен шығару мүмкіндігін беру;
- бір клиенттің шотынан екіншісінің шотына төлемдерді жүзеге асыру, транзакциялар тарихы бойынша деректерді сақтау;
- төлем айналымына қатысушылардың борыштық міндеттемелерін реттеу және есепке алу;
- төлемдердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету және тұрақты бақылау;
- кеңестік қолдау көрсету;
- төлем жүйесі кешенін техникалық қамтамасыз ету;
- экономикалық айналымның динамикасы мен тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Төлем жүйесінің бірнеше түрлері бар. Нақты төлем құрылымдарының әртүрлі қызмет ауқымына және олардың төлем жүйесінің әртүрлі сегменттеріне қызмет көрсету операцияларының сипатына байланысты:
1) көтерме немесе үлкен сомаға арналған төлем жүйесі;
2) бөлшек төлем жүйесі.
Көтерме төлемдер санатына сомасы бойынша ірі және, әдетте, банкаралық есеп айырысу мәмілелері мен ақша және қор нарықтарындағы есеп айырысу операцияларын делдалдайтын транзакцияларды орындау бойынша шұғыл операциялар кіреді. Ірі төлемдер банкаралық ақша есептеулерінің барлық түрлерін, соның ішінде ақша нарығының мәмілелері, бағалы қағаздармен және шетел валютасымен операциялар бойынша төлемдерді қамтиды. Мұндай төлемдерді өңдеу және реттеу жеке негізде жүзеге асырылады.
Ірі сомаларды аудару жүйелері ең алдымен ірі немесе шұғыл төлемдерді өңдеуге арналған. Ірі төлемдердің бірыңғай және нақты анықтамасы жоқ. Ірі сомаларға арналған төлем жүйесі арқылы жүзеге асырылатын төлемдер, әдетте, мынадай бір немесе бірнеше ерекшеліктерге ие болады:
1) бұл үлкен сомадағы төлемдер;
2) қаржы нарығына қатысушылар арасында алмасу (көтерме төлемдер);
3) әдетте шұғыл болып табылады және уақтылы есептеуді талап етеді;
4) ақша нарығындағы операциялар немесе валюталық операциялар сияқты қаржы нарығының маңызды аспектілерімен, сондай-ақ көптеген коммерциялық операциялармен байланысты
Бөлшек төлемдер санатына есеп айырысудың жылдамдығымен және тәуекелдерден қорғауға қатысты ерекше талаптармен сипатталатын жаппай күнделікті аз ақша сомасына жүргізілетін операцияларды жатқызуға болады. Бөлшек сауда секторындағы операциялар бір реттік мәмілелер түрінде де, мезгіл-мезгіл қайталанатын төлемдер режимінде де жасалады. Шағын төлемдердің үлкен көлемі үшін жұмыс күні ішінде белгілі бір уақыт аралығында төлем құжаттары тобын беру немесе өңдеу жүргізілген кезде деректерді пакеттік өңдеу, оның ішінде пакеттік түпкілікті есептеу қолданылады. Бөлшек төлем жүйелеріндегі есептеулер көп жағдайда операцияға қатысушылардың шоттарына кейінге қалдырылған қаражатпен екі жақты немесе көп жақты есептеумен аяқталады.
Бөлшек төлем жүйелері, өз кезегінде, ірі сомаларға арналған төлем жүйелерінен бірқатар айырмашылықтарға ие:
1) бөлшек төлемдер, әдетте, қаржы мекемелері арасындағы мәмілелер бойынша есеп айырысуларға қарағанда, мәмілелерге қатысушылардың едәуір санымен жүргізіледі;
2) бөлшек төлемдер ірі сомаларға төлемдерге қарағанда төлем құралдарының анағұрлым кең спектрін пайдалана отырып жүргізіледі;
3) бөлшек төлемдер нарығы төлем ақпаратын өңдеу және клиринг процесінде жеке сектор жүйелерін экстенсивті пайдаланумен сипатталады.
Клиенттерден келіп түсетін төлем өкімдерін өңдеу тәртібіне байланысты мынадай түрлері бөлінеді:
1) жалпы негізде есеп айырысудың төлем жүйесі - әрбір төлем құжатын жеке өңдеуді және тиісінше ол бойынша жеке төлем жүргізуді білдіреді. Жалпы есептеулер төлемдерді бір-біріне тәуелсіз өңдеуге мүмкіндік береді. Тарихи тұрғыдан төлем жүйелеріндегі есеп айырысудың бұл түрі бұрын қалыптасқан.
2) таза негізде есеп айырысудың төлем жүйесі - барлық түскен төлемдер бойынша ақша қаражатын тікелей аудару осы төлеушінің атына қаражаттың түсуі ескеріле отырып жүргізілетінін болжайды. Бұл ақша аударымының мөлшерін талаптар мен міндеттемелерді өзара есепке алу арқылы азайтуға болатындығын білдіреді. Таза негіздегі есептеулер неттинг деп те аталады, бұл таза төлем мөлшерін аударуды білдіреді, яғни түсімдерді алып тастағанда. Бұл жағдайда екі жақты және көп жақты неттинг өзара есеп айырысу жүйесіне қатысушылардың санына байланысты ажыратылады. Төлем жүйесін ұйымдастырудың осы нысанының ыңғайлылығы төлем транзакцияларының санын қысқарту болып табылады, бұл жүйе қызметтерінің құнына әсер етеді.
Төлем жүйелері қызметінің сипаттамасы. Осы сипаттамаларға сәйкес кез-келген төлем жүйесінің қызметінің ерекшеліктері туралы түсінік аламыз.
Валюталық критерийі бойынша:
a) Моновалюталық төлем жүйелері. Төлем жүйелерінің көпшілігінде ресми ақша бірліктерінің атаулары қолданылады (рубль, доллар, евро және т.б.).
b) Мультивалюталық төлем жүйелері. Егер бұл төлем жүйесі тіркелген елдің қолданыстағы заңнамасының талаптарына қайшы келмесе, жүйеде пайдаланылатын валюталардың саны әртүрлі болуы мүмкін. Есептеулерде пайдаланылатын валюталардың саны клиенттердің қажеттіліктерін ескере отырып анықталады. Егер жүйе екі немесе одан да көп валютаны қолданса, онда мұндай жүйе көп валюта деп аталады.
Төлем жүйелері жүйелердегі шоттарды толтыру әдістері негізінде де бөлінеді. Жүйенің танымалдығы мен таралуы, әдетте, жүйеде шоттарды толтырудың қолданылатын әдістерінің алуан түрлілігіне байланысты. Клиент, біріншіден, агенттің комиссиялық сыйақысының мөлшеріне байланысты, екіншіден, төлем шлюзінің аумақтық және техникалық қолжетімділігі бойынша шотты толтыру тәсілін таңдау мүмкіндігіне ие болуы тиіс. Жүйеге ақша енгізудің келесі әдістері бар:
- қолма-қол ақша салу - төлем жүйесіндегі шотты толтырудың ең оңай жолы;
- банк картасымен төлеу - төлем жасаудың мұндай тәсілі әлемде төлем карталарының таралу қарқынына сәйкес барған сайын танымал болуда;
- банк жүйесі арқылы қаражат енгізу-өзара әрекеттесудің екі түрі бар: банктік аударым (шот ашпай немесе ашып) және интернет-банкинг жүйелерін пайдалану;
- төлем терминалдарын пайдалану-жүйеге қаражат енгізудің ең қымбат әдістерінің бірі (комиссия алынғандықтан), бірақ қаражат аудару, әдетте, дереу жүзеге асырылады;
- алдын ала төленген карталарды пайдалана отырып толықтыру-мұндай қызметті барлық төлем жүйелері ұсынбайды. Ақшаны есепке алу да бірден жүзеге асырылады, ал қаражатты енгізу құны агенттің комиссиясына байланысты болады;
- желілік төлем жүйелері арқылы қаражат енгізу.
Төлем жүйелері жүйеде аударымдардың әртүрлі түрлерін қолданады (қолма-қол ақшасыз есеп айырысу нысандарындағыдай). Бастапқыда барлық төлем жүйелерінде төлем бастамасы жіберушіден шыққан, алушының нөмірі көрсетілген, ақша қозғалысы тікелей, сөзсіз және қайтарылмайтын (төлем тапсырмаларымен қолма-қол ақшасыз есеп айырысу схемасын қайталайды) қарапайым аударым қолданылды. Одан әрі төлем жүйелерінің дамуына қарай және шаруашылық жүргізуші субъектілердің қажеттіліктеріне сәйкес төлеуші мен қаражат алушы арасындағы өзара қарым-қатынастардың жаңа нысандары әзірленді. Олардың арасында:
a) протекционды аударым - бұл жөнелтуші бастамашылық еткен, төлемнің сомасы мен мақсатын, сондай - ақ алушының шотына есептеу шартын-белгіленген мерзімде протекционды кодты енгізуді қамтитын транзакция. Қорғау шарты орындалмаған жағдайда аударым орындалмайды;
b) төлеушіге шоттар беру - аударым бастамасы қаражат алушыдан келеді, ұсынылған шотта аударым үшін қажетті деректер (алушының деректемелері, төлем сомасы, шоттың мақсаты, төлем мерзімі) болады. Талаппен келісе отырып, қатысушы өз шотынан ақша бірліктерін автоматты түрде аударуды жүзеге асырады, немесе келіспей - шот жіберушісіне бас тарту туралы хабарлама жібереді;
c) есептеулерде электрондық чектерді пайдалану.
Төлем жүйелері жүйенің ақша бірліктерінің алдын-ала төлем өлшемі бойынша бөледі:
- дебеттік (алдын ала төленген) - жүйеге оның ақша құралдарының баламалы санын енгізу үшін бастапқы ақша енгізуді болжайды;
- несие түріндегі жүйелер-жүйеге кірген кезде қатысушыға қанша ақша болса да, жүйелік активтердің белгілі бір саны беріледі немесе есептеледі.
Төлем жүйелерінің әртүрлілігі нарықтың контрагенттер арасындағы ақша аудару қажеттіліктеріне байланысты. Төлем жүйелерінің бір бөлігі елімізде ұсынылмайды, бұл ұлттық заңнаманың ерекшеліктеріне байланысты.
Төлем жүйесінің сенімділігінің маңызды факторы - толыққанды құқықтық базаның болуы. Төлем жүйесінің сенімді құқықтық базасы мүдделі тараптарға операторлардың, қатысушылардың және реттеуші органдардың құқықтары мен міндеттерін айқындауды қамтамасыз етеді, бұл жүйенің жұмыс істеу тәуекелділігін төмендетеді. Ал Қазақстанда құқықтық база бойынша төлем жүйесі былайша бөлінеді
Төлем жүйелері, оның ішінде шетелдік төлем жүйелері мынадай түрлерге бөлінеді:
1) жүйелік маңызы бар төлем жүйесі;
2) маңызды төлем жүйесі;
3) өзге төлем жүйесі.
Көрсетілетін төлем қызметтерінің түрлері:
1) банк шотын пайдалана отырып төлемдерді және (немесе) ақша аударымдарын қабылдау және жүзеге асыру бойынша көрсетілетін қызметтер;
2) банк шоттарына, оның ішінде үшінші тұлғалардың банк шоттарына есепке алу үшін қолма-қол ақшаны қабылдау бойынша көрсетілетін қызметтер;
3) ақша жөнелтушінің банк шотын пайдаланбай төлемдерді жүзеге асыру үшін қолма-қол ақша қабылдау бойынша көрсетілетін қызметтер;
4) банк шотын ашпай ақша аударуды жүзеге асыру бойынша көрсетілетін қызметтер;
5) электрондық ақша шығару және өтеу бойынша көрсетілетін қызметтер;
6) төлем карточкаларын шығару бойынша көрсетілетін қызметтер;
7) электрондық ақшаны және төлем карточкаларын өткізу (тарату) бойынша көрсетілетін қызметтер;
8) электрондық ақшаны пайдалана отырып жасалған төлемдерді қабылдау және өңдеу бойынша көрсетілетін қызметтер;
9) клиент электрондық түрде бастама жасаған төлемдерді өңдеу және төлемдерді және (немесе) ақша аударымын жүзеге асыру не осы төлемдер бойынша ақша қабылдау үшін банкке, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымға қажетті ақпарат беру бойынша көрсетілетін қызметтер.
Төлем қызметін ұсынушылар:
1) Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі;
2) екінші деңгейдегі банктер;
3) банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар;
4) пошталық ақша аударымдарын жүзеге асыратын пошта операторы (бұдан әрі - пошта операторы);
5) төлем ұйымдары;
Төлем жүйесінің операторы ақша қаражатын төлеушінің банкінен алушының банкіне тікелей аударуды жүзеге асырады. Оператордың жағынан төлем төлеуші банктің корреспонденттік шотынан ақшаны есептен шығару, алушы банктің корреспонденттік шотына қаражат аудару және банктерге осы операцияны растайтын құжаттарды беру операциясынан тұрады.
Қазақстан Ұлттық Банкі есеп айырысу операцияларын жасау ережелерін бұзғаны үшін Банктер мен олардың клиенттерінің экономикалық жауапкершілігін белгілейді, ол төлем жүйесінің жұмыс істеуін ұйымдастырады, үйлестіреді және реттейді, есеп айырысуларды жүзеге асырудың, банктер мен олардың клиенттеріне кассалық қызмет көрсетудің нысандарын, тәсілдері мен тәртібін белгілейді. Төлем жүйесінің негізгі пайдаланушылары бұрынғысынша Екінші деңгейдегі банктер және олардың клиенттері болып табылады.
Төлем жүйесіндегі банктік есеп айырысудың формасы мен құралдары
Есеп айырысу деп төлеуші мен ақша алушы арасында шаруашылық және өзге де операциялар бойынша ақшалай міндеттемелерді реттеу мақсатында ақпарат алмасу процесі түсініледі. Есеп айырысу операциясы төлеммен, яғни төлеушінің ақша сомасының алушыға сөзсіз және қайтарып алынбайтын актісі арқылы берумен аяқталады, бұл ақша иесінің өзгеруіне әкеледі.
Төлем құралы - бұл төлеушіден алушыға ақша аударымын қамтамасыз ететін құрал немесе операциялар жиынтығы . Көптеген төлем құралдары бар, олардың әрқайсысы төлеуші мен төлем алушы арасындағы қарым-қатынас түріне байланысты әртүрлі сипаттамаларға ие. Жиі қолма-қол және қолма-қол ақшасыз төлем құралдарын ажыратуға болады.
Қазақстан Республикасының аумағында төлемдерді және (немесе) ақша аударымдарын жүзеге асыру кезінде төлем құралдарының мынадай түрлері:
1) төлем тапсырмасы;
2) төлем талабы;
3) чек;
4) вексель;
5) инкассолық өкім;
6) төлем ордері;
7) төлем хабарламасы;
8) электрондық төлем құралы пайдаланылады.
Қолма-қол ақшамен төлемдер (яғни банкноттар мен монеталарды пайдалану арқылы жүргізілетін төлемдер) әдетте жеке тұлғалар арасындағы төмен құнды жеке мәмілелермен байланысты немесе жеке тұлға мен коммерсант арасында. Егер тараптар жеке басы туралы ақпаратпен алмаспаса, ақшалай төлем "анонимді" болып саналады. Ақшалай төлем - бұл дереу және түпкілікті төлемді жабу, ал алушы бірден алынған қолма-қол ақшаны одан әрі төлемдер үшін пайдалана алады . Қосымша сәйкестендіру шаралар әдетте қолма-қол ақшамен операциялар жасау үшін қажет емес, егер ақшаны жылыстатуға қарсы күрес немесе ірі құны бар операциялар және терроризмді қаржыландыру болмаса .
Қолма-қол ақшасыз төлемдер, керісінше, шоттар арасында ақша аударуды қамтиды. Осылайша, қолма-қол ақшасыз төлем құралы-бұл төлеуші ақша қаражаттарын аударуға немесе оның көмегімен төлем жасауға өзінің банктік рұқсатын береді немесе алушы төлеушіге ақша алуға арналған банктік нұсқаулар береді. Екі жақ шоттары бір банкте де, әр түрлі банкте де ашылуы мүмкін.
Қолма-қолсыз есеп айыру кезінде төлем құралы ретінде тауарлар мен көрсетілетін қызметтер үшін есеп айырысулар қолма-қол ақшаны қолданбай жүзеге асырылады:
1) біріңғай нысандағы есеп айырысу құжаттарын пайдалану негізінде төлеушінің банктік шотынан алушының шотына ақша қаражатын аудару жүргізіледі;
2) ақша талаптары мен міндеттемелерді өзара есепке кірістіріп, реттелмеген қалдықты кредитордың (алушының) банк шотына түпкілікті аудару арқылы жүргізіледі.
Қазіргі жағдайда қолма-қол ақшасыз төлемдер барлық ақша айналымының басым бөлігін қамтиды. Экономикалық дамыған елдерде қолма-қол ақшасыз есеп айырысулардың үлесі қолма-қол қаражатты есеп айырысуларды қолдану үлесінен асып түседі. Қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың даму деңгейі экономикалық дамудың жалпы деңгейінің және қаржылық инфрақұрылым мен банк ұйымдарының жетілуінің белгілі бір көрсеткіші болып табылады. Қолма-қол ақшасыз төлемдер ақшалай төлемдерге қарағанда үнемді, арзан және операцияларды автоматтандыруға жақсы бейімделген.
Қолма-қол ақшасыз төлем құралдарының алуан түрлілігі бар, олардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар және оларды белгілі бір төлем түріне және белгілі бір төлем сомасына тиімді пайдалануға болады.
Қолма-қол ақшасыз есеп айырысу құралдарына қолданылатын тәсілдердің негізінде бөлшек төлем құралдарының неғұрлым егжей-тегжейлі былай жіктеуге болады.
қолма-қол ақша;
чектер;
тікелей ақша аударымдары:
-кредиттік трансферттер;
-тікелей Дебет.
төлем карталары:
-несиелік карталар;
-дебеттік карталар;
-кейінге қалдырылған төлемі бар дебеттік карталар .
электрондық ақшамен төлемдер:
-көп мақсатты алдын-ала төленген карталар;
-көп мақсатты бағдарламалық-желілік өнімдер .
мамандандырылған бөлшек төлем құралдары:
-жол чектері;
-ақшалай тапсырыстар.
Электрондық ақша- бұл эмитентке талап ретінде ұсынылған ақша құны,
электрондық құрылғыда сақталатын және эмитенттен басқа кәсіпорындардың электрондық құрылғысы ретінде қабылданатын төлем құралдары . Электрондық ақша аппараттық құрал болуы мүмкін (яғни құрылғыда, әдетте картада сақталады) немесе бағдарламалық (яғни компьютерлік серверде сақталады). Электрондық ақшаны төлем құралы ретінде емес, есеп айырысу құралы ретінде қарастыру керек, өйткені
электрондық ақшаны жасау немесе өтеу негізгі төлем құралдарының бірін пайдалана отырып жүзеге асырылады.
Төлем құралы-бұл төлем жүйесін пайдаланушы арасында келісілген
қызметтерді жеткізуші және құнды аударуға бастамашылық жасау үшін пайдаланылатын төлем қызметін жеткізуші жеке құрылғы (немесе құрылғылар жиынтығы) немесе операциялар жиынтығы. Электрондық төлем құралдарының типтік мысалдары - карталар, несие аударымдары, тікелей төлемдер, дебеттік карталар , электрондық ақша аударымдары және сандық төлем белгілері. Осылайша, цифрлық технологияларды дамытудың белгілі бір кезеңінде төлем құралдары транзакцияны жүзеге асыру тәсілдеріне ауыстырылады. Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, төлем құралын материалдық формасы бар немесе сандық қабыққа енгізілген механизм (процесс) ақша құнына мақсатты әсер ететін деп анықтауға болады . Ақша немесе ақша құны бұл құрал ретінде емес, төлем құрал әсері жүзеге асырылатын объект ретінде қарастырылады.
Төлем құралдарын жіктеуді жүзеге асыру үшін жүйелер теориясының негізгі ережелеріне сәйкес екі топқа бөлеміз. Бөлшек төлем құралының сыныптамасы:
бөлшек төлем жүйесіне кіру және одан шығу құралдары-бұл шоттардағы ақшаны басқаруды жүзеге асыратын және операцияларға рұқсат беретін пайдаланушылардың арнайы құралдары.
"Жүйе жағдайлары" құралы - бұл пайдаланушылар қойған төлем міндеттерін орындауға арналған технологиялық жүйелік (төлем тәсілдері) құралдар (төлем тапсырмасы, инкассалық тапсырма, төлем талабы, төлем ордері).
Баяндалған ерекшеліктерді ескере отырып, төлем құралдарын жіктеуді жүзеге асырамыз:
1) жеткізгіш нысаны бойынша:
- карточкалық құралдардың және ұқсас материалдық тасымалдаушылардың барлық түрлерін қамтитын материалдық нысаны бар микрочип карталарымен, сондай-ақ басқа сандық таратқыш құрылғылар. Айқын ерекшеліктеріне кең жаһандық және ұлттық төлем жүйелерінің ғана емес, сонымен қатар жергілікті (сегменттік) жүйелер бойынша карталар арқылы қызметтерді кеңейтудің елеулі мүмкіндіктері;
- материалдық нысаны жоқ (ал цифрлық нысаны бар), материалдық тасымалдаушы жоқ және қағазсыз чектер, электрондық чектер және басқа виртуалды міндеттемелер арқылы ұсынылады . Дәстүрлі төлем жүйелерінде
аз дәрежеде қолданылады, негізінен интернет жүйелеріне тән ақша аудару жүйелері;
2) технологиялар бойынша:
- контакті микрочипті карта құралдары - алдын-ала төленген ақпаратты оқуға арналған байланыс технологияларына негізделген (дебеттік) және
қолдануға негізделген несие карталары;
- байланыссыз микропроцессорлық құралдар-бұл байланыссыз
карталар, ұялы байланыс құрылғылары және EMV, NFC және т. б. технологиялары бар электронды материалдық медиа. Олар материалды тасымалдаушыдан байланыссыз ақпаратты оқу технологиясына негізделген. Контактісіз карталар контактілермен салыстырғанда прогрессивті деп саналады, олар эмиссия механизмінің қарапайымдылығына байланысты кеңінен қолданылады және қол жетімді. Контактілі және контактісіз карталар, чектер және басқа да таратқыш мобильді құрылғылар инновациялық төлем қызметтерінің пайда болуын қамтамасыз ете алады.
- электрондық, виртуалды-бұл банкаралық есептеулерде, клирингте жүйе ішіндегі төлем жүйелерінің субъектілері қолданатын қызмет көрсету, транзакцияларды тікелей жүзеге асыру құралдары, яғни жүйеге кіру және одан шығу арасында. Бұл технологиялық құралдар мен төлем әдістері: төлем тапсырмасы, инкассалық тапсырма, төлем талабы, төлем ордері . Оған электрондық коммерцияның виртуалды құралдары да кіреді. Бөлшек жүйедегі ақша аударымдарының жүйеге кіруде шот ашу және одан шығатын арнайы құралдар талап етілмейді, оған басқа процестер кіреді- төлеушілерді ішкі сәйкестендіруі және әр түрлі сәйкестендіру бойынша параметрлері (жеке басын куәландыратын құжаттар, цифрлық профильдер және т. б.);
3) тасымалдаушы түрі бойынша:
- карточкалық тасымалдаушылар -карточкалық құралдардың барлық түрлері;
- картадан тыс медиа-бұл картадан басқа, таратушы құрылғылар (білезіктер, сақиналар, сағаттар және басқалар) болып табылатын материалдық медиа;
- цифрлық тасымалдаушылар -бұл материалдық нысаны жок және ақпараттық (цифрлық) ағын ретінде;
4) функциялары бойынша:
- төлем құралдары-бұл төлем (бастапқы) және жинақтау (екінші) функцияларын орындайтын бұл үшін алдын-ала төленген, әдетте дебеттік сипаттағы құрал;
- есептеу құралдары-бұл овердрафт мүмкіндігі бар бір немесе бірнеше төлем объектілері бойынша есептеуді жүзеге асыруға мүмкіндігі бар құрал;
- бонустық (жеңілдік, жеңілдік) құралдар-бұл бір немесе бірнеше өндірушілердің, бір немесе бірнеше сатушылардың қызметтеріне таратылатын адалдық бағдарламаларын сату өнімі. Тек төлем жүйелерінде дербес маңызы бар бонустық құралдар, әдетте, тек көмекші құрал ретінде әрекет ететін, ұстаушыға артықшылық беретін құрал. Сондықтан практикалық тұрғыдан дисконттық қосымшаларды немесе есептеу құралдарын төлемге енгізу неғұрлым орынды болып көрінеді, соның нәтижесінде сапалы, жаңа, бәсекеге қабілетті кобрендингтік төлем құралы құрылады;
- алдын-ала төленген құралдар-бұл шотқа салынған қаражат немесе
басқа да ақшалай емес активтердің тек қалдық (дебеттік карталар түрі) операциялар шегінде қамтамасыз ететін тасымалдаушы;
- аралас (симбиотикалық) құралдар-бұл бірнеше төлем жүйелерімен бірлесіп шығарылатын әр түрлі төлем қызметтеріне және төлем қосымшаларына қол жеткізу құралдары;
5) эмитенттер бойынша:
- институционалдық банк эмитенттерімен берілген айналысқа шығарылатын төлем құралдары - бұл банктер санатына жататын әлемдік немесе отандық эмитенттердің (резиденттер мен резидент еместердің) көп мақсатты, әртүрлі бейінді төлем құралдары. Бөлшек төлем жүйелері үшін олар бірыңғай технологиялық базадағы басқа жүйелермен интеграциялануға мүмкіндік беретін құралдардың дамыған түрі. Қолдану тәжірибесі және қолдану аясының кеңдігі, әр түрлі, жеке және корпоративтік клиенттердің санаттары банктің бөлшек сауда төлем жүйесін нарықтағы тұрақтылығын сақтауға мүмкіндік береді;
- институционалды банктік емес эмитенттермен айналысқа шығарылатын төлем құралдары - әдетте, жергілікті төлем функцияларын жеке төлем жүйесінде жүзеге асыратын жоғары мамандандырылған құралдар болып табылады. Оларды банктік емес ұйым (бір мақсатты құралдар) немесе бір қызмет саласына жататын (мысалы, әлеуметтік) немесе ұқсас тауарларды сататын немесе байланысты қызметтер көрсететін топпен (аралас әр түрлі құралдар) шығарады. Тұйық (жергілікті) төлем жүйелерінде базалық және жалғыз төлем құралы болып табылады;
- институционалды емес эмитенттермен айналысқа шығарылатын төлем құралдары - бұл орталықтандырылмаған түрде шығарылатын
криптовалюталық құралдар, виртуалды төлем жүйелерінде шектеулі байланысы бар, бірақ ақшаға айырбасталуына байланысты төлем құралдары және шекаралық операциялар өзінің сипаты бойынша жергілікті болып табылмайды;
6) қамтамасыз етілуі бойынша:
- қолма-қол ақша айналымына қызмет көрсететін құралдар - бұл қамтамасыз етілген деп саналатын дәстүрлі төлем құралдары;
- криптовалютала (ақша емес) айналымына қызмет көрсететін құралдар - cандық қаржылық инновациялар сегменті. Крипто активтерінің ерекшеліктеріне байланысты құралдар қамтамасыздандырылған материалдық активтер болып табылмайды.
Сандық технологиялардың дамуының белгілі бір кезеңінде төлем құралдары транзакцияны жүзеге асыру тәсілдерімен ауыстырылады (немесе қатар жүреді). Жүйеге кіру, төлемді бастау үшін және одан шығу дәстүрлі төлем жүйелеріндегі төлем құралы қолданылады. Инновациялық бөлшек төлем жүйелерінде инструментальды визуализация және төлемді бастамалау (шотты басқару) орын алады, физикалық құрал тексерілген процесспен, транзакция әдісімен ауыстырылады.
ҚР төлем жүйесінің жұмыс істеу принцептері
Қазақстанда қазіргі уақытта екі ұлттық төлем жүйесі жұмыс істейді: банкаралық ақша аудару жүйесі және банкаралық клиринг жүйесі .
Қазақстанның әрбір төлем жүйесінің жұмыс істеу ерекшеліктері бар және нарықтың белгілі бір сегменттеріне бағытталған. Банкаралық ақша аудару жүйесі - бұл мемлекеттің нақты уақыт режимінде (RTGS) әр құжат жеке өңделетін және ақша аударымы әр төлем құжатының негізінде жүзеге асырылатын жалпы есептеу жүйесі. Банкаралық ақша аудару жүйесінің мақсаты мемлекеттегі ең үлкен және ең басымды төлемдерді өңдеуден тұрады. Жүйе арқылы несиелік және дебеттік аударымдар жүргізілуі мүмкін. Жүйе операциялық күн ішінде ұлттық валютада есеп айырысудың түпкілікті жүргізілуін қамтамасыз етеді. Дегенмен Банкаралық ақша аудару жүйесінде төлемдер тек электрондық тәсілмен жүзеге асырылады. БААЖ бұл электрондық ақшасыз ақша аудару жүйесі, оның пайдаланушылары болып табылатындар: Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі, қаржы Министрлігінің Қазынашылығы, Азаматтарға арналған үкімет Мемлекеттік корпорациясы, екінші деңгейлі банктер, қор биржасы, бағалы қағаз депозитариі және банктік емес қаржылық ұйымдар. Жүйенің әр бір пайдаланушысының Ұлттық Банктегі шоты бар.
1-сурет
1-суретте БААЖ пайдаланушыларының электрондық хабарлар алмасуы көрсетілген. Күнде таңертең операциялық күн басталар алдында (таңертеңгі 8-ден 9-ға дейін) Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі БААЖ пайдаланушылары қаражатының белгілі бір бөлігін олардың Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкіндегі корреспонденттік шоттарынан ҚҰБ-ның белгілі бір арнайы шотына - БААЖ-дың ҚҰБ-дағы шотына аударады.
Банкаралық клиринг жүйесі (өзара талаптар мен міндеттемелерді есепке алу) күніне бір рет қана, қатысушылардан түскен төлемдердің нетто-негізіндегі есеп айырысулар жүзеге асырылады. Клиринг нәтижелері бойынша ақша сомасын аудару банкаралық ақша аудару жүйесі арқылы жүзеге асырылады, өйткені клирингтік жүйеде нақты ақша жоқ. Банкаралық клиринг жүйесінің ерекшелігі, төлем құжаттары жеке өңделмейді, есептеу сәтіне дейін кезекке тұрады. Клирингке қатысушылардың операциялық күн жабылғанға дейін жүйеге жіберілген төлем құжатын кері қайтарып алуға мүмкіндігі бар. Клиринг пайдаланушылары болып табылатын Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі, қаржы Министрлігінің Қазынашылығы, Азаматтарға арналған үкімет Мемлекеттік корпорациясы, Қазпошта РМК және екінші деңгейлі банктер.
Сонымен Қазақстанның Банкаралық ақша аударымы жүйесі және Банкаралық клиринг төлем жүйелері арқылы 2021 жылдың бірінші жартысында 114,3 трлн. теңгеге 8,8 млн. транзакция жүргізілді. 2020 жылмен салыстырғанда төлем жүйелеріндегі төлемдер саны 22,5% артты (1614,1 мың транзакцияға), төлемдер сомасы 0,8% артты (0,9 трлн. теңгеге).
1 кесте
Банкаралық ақша аударымдары және Банкаралық клиринг жүйесі
Жыл
Cаны
Көлемі
2020
7 160,0
113 461,6
2021
8 774,1
114 313,7
Өзгеріс, %-бен
22,5%
0,8%
Банкаралық ақша аударымдары жүйесі
2021 жылдың бірінші жартысында Банкаралық ақша аударымдары жүйесі арқылы 113,3 трлн. Теңгеге 2,3 млн. транзакция жүргізілді. 2020 жылдың бірінші жартысымен салыстырғанда төлемдер саны 5,3% артты (116,8 мың транзакцияға), төлемдер сомасы 0,7% артты (на 0,8 трлн. теңгеге). Орташа алғанда бір күнде Банкаралық ақша аударымдары жүйесі арқылы 2021 жылы 3,0 трлн. теңге сомаға 60,7 мың транзакция өтті, бұл 2020 жылғы осындай кезеңіндегі деңгейден саны бойынша 10,9%-ға (6 мың транзакцияға) артық болса, сомасы бойынша 6,0% (на 0,2 трлн. теңгеге) артық .
2 кесте
Банкаралық ақша аудару жүйесі
Жыл
Cаны
Көлемі
2020
барлығы
2 188,7
112 467,5
орташа алғанда бір күнде
54,7
2 811,7
2021
барлығы
2 305,5
113 305,3
орташа алғанда бір күнде
60,7
2 981,7
Өзгеріс, %-бен
барлығы
5,3%
0,7%
орташа алғанда бір күнде
10,9%
6,0%
Банкаралық клиринг жүйесі
2021 жылдың бірінші жартысында бөлшек төлемдер ағыны 1008,5 млрд. теңге құрады 6,5 млн. құжат болды. 2020 жылдың бірінші жартысымен салыстырғанда клиринг жүйесіндегі құжаттар саны 30,1% (1497,3 мың транзакцияға) және төлемдер сомасы 1,4% (14,4 млрд. теңге) көбейді. Орташа алғанда бір күнде клиринг жүйесі арқылы 2021 жылдың бірінші жартысында 26,5 млрд. теңгеге 170,2 мың құжат өтті, бұл 2020 жылғы осындай кезеңдегі деңгейден төлемдер саны бойынша 37,0% (45,9 мың транзакцияға) және төлем сомасы бойынша - 10,8%-ға 6,8% (1,7 млрд. теңге) артық.
3 кесте
Банкаралық клиринг жүйесі
Жыл
Cаны
Көлемі
2020
барлығы
4 971,3
994,1
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ӘЛ-ФАРАБИ атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ЖОҒАРЫ МЕКТЕБІ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ҚАРЖЫ ЖӘНЕ ЕСЕП кафедрасы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қорғауға жіберілді
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Хаттама № __ ___ ___________2021 ж.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кафедра меңгерушісі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
___________(А.Т.Ә.).
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақстанның төлем жүйесі: қазіргі жағдайы және даму перспективалары тақырыбына
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
5В050900 - Қаржы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Орындаған:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
_____Альжанова Акерке Абайқызы_____ А.Т.Ә.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
(қолы, күні)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ғылыми жетекші:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
______ Асилова Айжан Сарсеновна_____ А.Т.Ә.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
(қолы, күні)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Норма бақылаушы: __________________ А.Т.Ә.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
(қолы, күні)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Алматы 2021
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. ТӨЛЕМ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Төлем жүйесі ұғымы, және оның функциялары мен құрылымы
1.2 Төлем жүйесіндегі банктік есеп айырысудың формасы мен құралдары
1.3 Қазақстан Республикасында төлем жүйесінің жұмыс істеу принцептері
2. ҚАЗАҚСТАН ХАЛЫҚ ЖИНАҚ БАНКІ АҚ ТӨЛЕМ ЖҮЙЕСІ: ЖАЙ-КҮЙІН БАҒАЛАУ, ДАМУ БАҒЫТЫ
2.1Қазақстан Халық Жинақ Банкі АҚ төлем жүйесінің жағдайы
2.2 Банктің есеп айырысу операцияларын талдау
2.3 Банктің есеп айырысу операцияларын дамыту жөніндегі ұсынымдар
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ТӨЛЕМ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖӘНЕ ДАМЫТУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасы төлем жүйесінде кездесетін тәуекелдер мен мәселелер
3.2 Төлем жүйесіндегі тәуекелдер мен мәселелерден арылу және жетілдіру жолдары
Қорынтынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Экономикадағы қаржы нарығы және банк секторының тиімді қызмет етуі төлем жүйесіне тәуелді. Төлем жүйесі - ақша жүйесінің бір бөлігі ретінде экономикалық қызмет процесінде туындайтын тауарлар немесе көрсетілген қызметтер үшін төлемдердің, сонымен катар борыштық міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ететін заңды түрде реттелген элементтердің жиынтығы. Төлем жүйесінің мақсаты - банктік және қаржылық сектордың сол күні жүзеге асырылатын операциялардың тиімді және қауіпсіз төлем жүйесіндегі қажеттілікті қанағаттандыру болып табылады. Демек төлем жүйесінің экономикалық маңыздылығы жабдықтаушы мен тұтынушы арасында болатын есеп айырысуларда ақша қаражаттарын тиімді және өз мерзімінде аударуды қамтамасыз етуден көрінеді. Бүл өз кезегінде экономикалық және қаржылық қызмет нәтижесінде пайда болған міндеттемелердің орындалуына ықпал етеді.
Төлем жүйесі ақша қаражаттарының айналымын қамтамасыз ететін құралдардың, банктік процедуралардың және банкаралық ақша аударымдары жүйелерінің жиынтығы ретінде қарастырылады.
Ұлттық төлем жүйесінің дамуы тұрақты және үздіксіз процесс екенін атап өткен жөн. Барлық дамыған елдерде жүйенің белгілі бір элементтері үнемі жетілдіріліп отырады.
Ұлттық Банк ақша - несие саясатын реттеуші орган ретінде мемлекеттің қаржы жүйесінің тұрақтылығына жауапты. Қаржы жүйесінің тұрақтылығы оның басты элементі төлем жүйесіне тәуелді болғандықтан тиімді төлем жүйесін құру өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Төлемдердің қылдым және сапалы жүзеге асырылуы, қаржылық және тауар нарықтарындағы операциялардың өз мерзімінде аяқталуының кепілі болып табылады. Бүл өз кезегінде шет ел инвестицияларын тартуға алғы шарт болып табылады.
Қазақстанның тиімді төлем жүйесін құру-Ұлттық банк қызметінің стратегиялық міндеттерінің бірі. Аппараттық және бағдарламалық құралдар кешенін қамтитын күрделі тетікті білдіре отырып, төлем жүйесі халық, шаруашылық жүргізуші субъектілер, Екінші деңгейдегі банктер және Ұлттық банк арасындағы өзіндік байланыстырушы буын болып табылады. Төлем жүйесінің рөлі тұтынушы мен тауарлар мен қызметтерді жеткізуші арасында ақшаны уақтылы және тиімді аударуды қамтамасыз ету болып табылады, бұл экономикалық және қаржылық қызмет нәтижесінде қабылданған міндеттемелерді орындауды уақтылы аяқтауға ықпал етеді. Осыған байланысты қаржы нарықтары мен экономиканың банк секторы жұмысының тиімділігі көбінесе елдегі қолданыстағы төлем жүйесіне байланысты.
Төлем жүйесін құру бірқатар маңызды мәселелерді шешуде мүмкіндік берді деуге болады:
1. банк қаражаттарын аударудағы кешіктірулер дәрежесі төмендеді;
2. банк өтімділігінің тепе - теңсіздігі жойылды;
3. ақша- несие саясатын жүргізудің мүмкіндіктері кеңейді.
Ұлттық төлем жүйесінің мақсаты - банктік және қаржылық сектордың тиімді және қауіпсіз төлем жүйесіндегі қажеттілікті қанағаттандыру болып табылады. Төлем жүйесін дамытудың негізінде Ұлттық Банктің және коммерциялық банктердің жаңа шот жоспары, электронды берілетін жаңа төлем құжаттары енгізілді, өйткені халықаралық стандарттарға сай болуы керек және автоматты машиналармен өңделуі керек еді.
Тақырыптың өзектілігі төлем жүйесі экономикалық дамуда шешуші рөл атқаратын елдің қаржы жүйесінің негізгі элементтерінің бірі болып табылуында. Ұлттық төлем жүйесі арқылы коммерциялық және қаржылық мәмілелер жасау кезінде ақша аударымы жүзеге асырылады. Қазіргі уақытта көптеген төлем жүйелері арқылы өтетін ақша ағындарының құны соншалықты маңызды болғандықтан, кез-келген проблемалар қаржының елеулі бұзылуына және олардың тұрақсыздығына әкелуі мүмкін.
Төлем жүйесі Экономиканың әр түрлі секторларында қолданылады, сонымен қатар ұлттық және әлемдік экономикада басты рольді алады. Осыған орай төлем жүйесінің қазіргі заман талаптарына сай болуы және жалпы экономиканың өсуіне ықпал етуі өте маңызды. Ол үшін төлем жүйесін әрдайым дамытып отыру керек, сонда ол экономикадағы болып жатқан өзгерістерге икемді болады.
Тиімді төлем жүйесін құру өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Ақшалай аударымдардың жылдамдығынан шаруашылық процестің қатысушыларының қаржылық жағдайы, бюджетке салықтардың және басқа да алымдардың уақтылы түсуі тәуелді, сондықтан жалпы мемлекеттің экономикалық және саяси тұрақтылығы да тәуелді. Жылдам және нақты өткізілген төлемдер тауар және қаржы нарықтарындағы операциялардың дер кезінде аяқталуын қамтамасыз етеді және шет ел инвестицияларын тартуға ықпал жасайды. Осының барлығы жаңа есеп айырысу формаларын дамытып төлем жүйесіне ендіру қажеттігін көрсетіп отыр. Бірақ, осының барлығы экономикалық, ұйымдастыру, техникалық қиындықтарға келіп тіреледі. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында халықаралық стандарттарға сай төлем жүйесі жұмыс істеп жатыр.
Осыған байланысты таңдап алған тақырыбым бойынша диплом жұмысымның алға қойған мақсаты төлем жүйесінің, оның құрылымын, ұйымдастыру қағидаларын, құрамдас бөліктерін және критерийлерінің талдауын жасау, жетілдіру жолдарын, сонымен қатар Қазақстан Республикасының төлем жүйесіндегі Қазақстан Халық Жинақ Банкі АҚ ролін, төлем жүйесіндегі тәуекелдер мен мәселелерді, Қазақстан Республикасының төлем жүйесінің даму перспективаларын және жетілдіру жолдарын қарастыру болып табылады.
Қазақстанда түбегейлі экономикалық өзгерістерді жүзеге асыру нарықтық бағдарланған қағидаттарда жұмыс істейтін экономиканың толыққанды қаржы-банк секторын құрмай мүмкін емес. Өз кезегінде, экономиканың тиімділігіне тікелей әсер ететін кез-келген елдің қаржы нарықтарын дамытудың маңызды факторларының бірі шаруашылық жүргізуші субъектілерді нарықтық экономикада қалыптасқан міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ететін үздіксіз жұмыс істейтін төлем жүйесінің болуы болып табылады.
Төлем жүйесі экономикалық қызметтің барлық субъектілері арасында берік байланыстырушы буын ретінде әрекет етуі керек, осылайша өндірістің үздіксіздігі мен тауар-ақша қатынастарының тізбегінің тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Төлемдерді жылдам әрі нақты жүзеге асыру тауар және қаржы нарықтарындағы операциялардың аяқталуына кепілдік береді, қазақстандық экономиканың дамуына және шетелдік инвестицияларды тартуға алғышарттар жасайды.
Отандық экономиканың дамуы мен жетілдіруі барысында еліміздің екінші деңгейлі банктерінің төлем жүйесін зерттеу өте маңызды . Төлем жүйесінің мазмұны, оның әлеуметтік-экономикалық және қаржылық қатынастар жүйесіндегі, ұдайы өндіріс процесіндегі рөлі туралы көптеген атақты отандық және шетелдік ғалымдар еңбектер жазған. Олардың ішінде Дубова С. Е., Обаева А. С., Ажибаева З.М., Ольхова, Р. Г. және т.б. көптеген ғалымдар бар.
Бұл авторлардың еңбектерінде төлем жүйесінің өнімдері, құралдары, жіктелуі қарастырылған және төлем жүйесінің жеке типтері, түрлері бойынша ұйымдастырудың өзіндік ерекшеліктерінің мәні ашылып көрсетілген, сондай-ақ экономиканың әртүрлі салаларындағы өндірістік және қаржылық қызметтермен байланысты түрлі тәуекелдерді басқаруды ұйымдастырудың өзіндік ерекшеліктері анықталған.
Отандық және ресейлік экономикалық әдебиеттерде төлем жүйесі бойынша жазылған еңбектер көбінесе жоғарғы оқу орнына арналған оқу құралы ретінде жарық көрген. Ал күнделікті басылымдарда жарық көретін төлем жүйесінің сақтандыру қызметінің қалыптасуының өзекті мәселелері ғана талқыланады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасының төлем жүйесінің даму перспективаларын, атап айтқанда Қазақстанның карточкалық төлем жүйесін дамытуды, елдің ұлттық төлем жүйесін реформалаудың қолданылатын қағидаттарының тиімділігі мен орындылығын, ұлттық төлем жүйесінің халықаралық карточкалық төлем жүйелерімен өзара іс-қимыл мәселелерін зерттеу, сондай-ақ төлем карталары негізінде қолма-қол ақшасыз есеп айырысу жүйесін ұйымдастыруды оңтайландыру және жетілдіру проблемаларын зерделеу болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесідей зерттеу міндеттері қамтылды:
клиринг негізінде ұйымдастырылған банкаралық есеп айырысудың Экономикалық мақсаттылығы мен пайдалылығын дәйектеу;
төлем жүйесінің құрылымын жүйелеу; банкаралық есеп айырысуларды тиімді жүргізу мақсатында қолданыстағы есеп айырысу механизімдері қарастырылды;
есеп айырысу жүргізудегі тәуекелдердің рөлі мен орны нақтыланды;
республикадағы төлем жүйесінің қазіргі жағдайы талданып, даму бағдары белгіленді.
Зерттеу пәні - Қазақстанның төлем жүйесі: қазіргі жағдайы және даму перспективалары болып табылады.
Зерттеу объектісі - отандық экономиканың әлеуметтік-экономикалық саласы ретіндегі төлем жүйесінің екінші деңгейдегі банктердегі қазіргі жағдайы мен даму бағыттары.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі - отандық және шетелдік төлем жүйесінің дамуының теориялық және практикалық аспектілерімен айналысатын отандық және шетелдік экономистер мен қаржыгерлердің классикалық және қазіргі таңдағы еңбектерінде ұсынылған және дәлелденген теориялар мен гипотезалар, тұжырымдамалар, қазақстандық ғалымдардың зерттеу жұмыстары жатады. Жұмыстың методологиялық негізін төлем жүйесінің мәні, оның экономикалық интеграция және жаһандану жағдайындағы тұрақты даму мәселелерін шешуге арналған Қазақстан Республикасының заң шығарушы және атқарушы билік органдарының заңнамалық, нормативтік актілері құрайды.
Зерттеудің ақпаратттық базасы ретінде статистикалық мәліметтер, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкісінің мәліметтері, Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің, Қазақстан Республикасының Заңнамалық актілері, Қазақстан Республикасында қаржы нарығының жекелеген агенттерін реттейтін құқықтық және нормативтік құжаттар, монографиялар мен арнайы мамандырылған басылымдар болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Төлем жүйесінің теориялық және ұйымдастырушылық аспектілері
Төлем жүйесі ұғымы, және оның функциялары мен құрылымы
Төлем жүйесі - нарықтық экономика инфрақұрылымының элементі ретінде ақша аудару, есеп айырысуды жүзеге асыру және шаруашылық айналымға қатысушылар арасындағы борыштық міндеттемелерді реттеу үшін қолданылатын институттардың, құқықтық нормалардың, рәсімдер мен технологиялық құралдардың жиынтығын білдіреді.
Төлем жүйесі-бұл құралдарды, банктік рәсімдерді және ақша аудару жүйелерін пайдалануға негізделген және шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында төлемдерді тиімді жүргізу мақсатында жұмыс істейтін жүйелі, ақша айналымының бір бөлігімен реттелген тұтас жүйе.
Алайда, бұл анықтама тұжырымдаманың экономикалық мәнін ғана көрсетеді. Институционалды тұрғыдан төлем жүйесін келесідей анықтауға болады:
Төлем жүйесі-төлем берушіден алушыға төлем жасау кезінде өзара әрекеттесуді қамтамасыз ететін, төлем айналымының қызмет көрсетілетін бөлігінің тиімді және үздіксіз жұмыс істеуін мақсат ететін қаржы жүйесі.
Ақша аудару әдетте төлем жүйелері арқылы жүзеге асырылады деп саналады, алайда экономикалық теорияға сәйкес ақшаның төлем функциясының пайда болуы ақша қозғалысы мен тауарлар мен қызметтердің қозғалысы арасындағы алшақтықпен байланысты. Бұл ретте ақша әртүрлі ақшалай міндеттемелерді, өтеу функциясын қолданады. Заңды түрде, көп жағдайда төлем жүйесінде қарызды бір пайдаланушыдан екінші пайдаланушыға аудару орын алады деп айтуға болады. Басқаша айтқанда, төлем жүйесінің бір клиент алдындағы берешегі кейіннен басқа клиент алдындағы берешекке айналады. Бірінші пайдаланушы төлем жүйесіне өз ақшасын немесе оның баламаларын берген кезде жүйеде осы беру сомасы бекітіледі, яғни бірінші пайдаланушының алдында қарыз сомасы тіркеледі. Пайдаланушы өзінің төлем бұйрығымен төлем жүйесі енді оған емес, басқа пайдаланушыға қарыз екенін көрсете алады. Екінші пайдаланушы төлем жүйесіне жүгінген кезде өзінің осындай берешектің ақшалай баламасын алуға мүмкіндігі бар. Кейбір жағдайларда төлем құралдары-бұл ақшаға ұсынылған ақша немесе қарыздар емес, шартты төлем бірліктері немесе мамандандырылған бағалы қағаздар. Мұндай аударма объектісі есептеу жүйелеріне көбірек тән.
Кез-келген төлем жүйесінің негізгі функциясы экономикалық айналымның динамикасы мен тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады. Тиімді төлем жүйесінің болуы ақша-несие саласын бақылауды жүзеге асыруға ықпал етеді, төлем инфрақұрылымы институттарына өтімділікті белсенді басқаруға көмектеседі, осылайша үлкен және артық резервтерге деген қажеттілігі азаяды. Осының нәтижесінде ақша-несие бағдарламасын жасау процесі оңайлатылады және қаржы саясаты саласындағы операцияларды жүзеге асыру жеделдетіледі.
Төлем жүйесінің негізгі функциялары:
1) Төлем жүйесіне қатысушылары арасындағы төлем міндеттемелерін уақтылы реттеу : төлем жүйесі арқасында қатысушылар арасында төлемдерді жүзеге асыру уақтылы және толық көлемде жүргізіледі. Бұл көбею процесін ұлттық және халықаралық деңгейде қолдайды;
2) Төлемдердің үздіксіздігін және мемлекеттің ақша айналымының сабақтастығын қамтамасыз ету : төлем қатынастарына қатысушылардың міндеттемелерді уақтылы орындауына ықпал етеді. Төлемнің белгісіздігі төлеушінің төлемді аудару бойынша шараларды қаншалықты жылдам қабылдауымен байланысты болуы мүмкін; оны өңдеудің мерзімділігі мен тиімділігін қамтамасыз ету үшін төлемнің қандай құралдарын таңдайды; төлем операциясына делдалдардың қанша саны қатысады;
3) Төлем жүйесіне қатысушылардың өтімділігін басқару және қолдау : Төлем жүйесі күн ішінде банктердің өтімділігін бұзу ықтималдығын азайтуға және кейде жоюға мүмкіндік береді. Төлем жүйесі валюталау күнінде, яғни активті іс жүзінде жеткізу күнінде жылдам және түпкілікті есептеуді қамтамасыз етеді
Төлем жүйелерінің басқа да функцияларын бөлектейміз
- клиенттердің шоттарын ашу және жүргізу;
- клиенттерге өз шоттарын әртүрлі тәсілдермен толтыруға мүмкіндік беру;
- клиенттерге төлем жүйесінен ақшаны банктік шоттарға қолма-қол нысанда және басқа да жолдармен шығару мүмкіндігін беру;
- бір клиенттің шотынан екіншісінің шотына төлемдерді жүзеге асыру, транзакциялар тарихы бойынша деректерді сақтау;
- төлем айналымына қатысушылардың борыштық міндеттемелерін реттеу және есепке алу;
- төлемдердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету және тұрақты бақылау;
- кеңестік қолдау көрсету;
- төлем жүйесі кешенін техникалық қамтамасыз ету;
- экономикалық айналымның динамикасы мен тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Төлем жүйесінің бірнеше түрлері бар. Нақты төлем құрылымдарының әртүрлі қызмет ауқымына және олардың төлем жүйесінің әртүрлі сегменттеріне қызмет көрсету операцияларының сипатына байланысты:
1) көтерме немесе үлкен сомаға арналған төлем жүйесі;
2) бөлшек төлем жүйесі.
Көтерме төлемдер санатына сомасы бойынша ірі және, әдетте, банкаралық есеп айырысу мәмілелері мен ақша және қор нарықтарындағы есеп айырысу операцияларын делдалдайтын транзакцияларды орындау бойынша шұғыл операциялар кіреді. Ірі төлемдер банкаралық ақша есептеулерінің барлық түрлерін, соның ішінде ақша нарығының мәмілелері, бағалы қағаздармен және шетел валютасымен операциялар бойынша төлемдерді қамтиды. Мұндай төлемдерді өңдеу және реттеу жеке негізде жүзеге асырылады.
Ірі сомаларды аудару жүйелері ең алдымен ірі немесе шұғыл төлемдерді өңдеуге арналған. Ірі төлемдердің бірыңғай және нақты анықтамасы жоқ. Ірі сомаларға арналған төлем жүйесі арқылы жүзеге асырылатын төлемдер, әдетте, мынадай бір немесе бірнеше ерекшеліктерге ие болады:
1) бұл үлкен сомадағы төлемдер;
2) қаржы нарығына қатысушылар арасында алмасу (көтерме төлемдер);
3) әдетте шұғыл болып табылады және уақтылы есептеуді талап етеді;
4) ақша нарығындағы операциялар немесе валюталық операциялар сияқты қаржы нарығының маңызды аспектілерімен, сондай-ақ көптеген коммерциялық операциялармен байланысты
Бөлшек төлемдер санатына есеп айырысудың жылдамдығымен және тәуекелдерден қорғауға қатысты ерекше талаптармен сипатталатын жаппай күнделікті аз ақша сомасына жүргізілетін операцияларды жатқызуға болады. Бөлшек сауда секторындағы операциялар бір реттік мәмілелер түрінде де, мезгіл-мезгіл қайталанатын төлемдер режимінде де жасалады. Шағын төлемдердің үлкен көлемі үшін жұмыс күні ішінде белгілі бір уақыт аралығында төлем құжаттары тобын беру немесе өңдеу жүргізілген кезде деректерді пакеттік өңдеу, оның ішінде пакеттік түпкілікті есептеу қолданылады. Бөлшек төлем жүйелеріндегі есептеулер көп жағдайда операцияға қатысушылардың шоттарына кейінге қалдырылған қаражатпен екі жақты немесе көп жақты есептеумен аяқталады.
Бөлшек төлем жүйелері, өз кезегінде, ірі сомаларға арналған төлем жүйелерінен бірқатар айырмашылықтарға ие:
1) бөлшек төлемдер, әдетте, қаржы мекемелері арасындағы мәмілелер бойынша есеп айырысуларға қарағанда, мәмілелерге қатысушылардың едәуір санымен жүргізіледі;
2) бөлшек төлемдер ірі сомаларға төлемдерге қарағанда төлем құралдарының анағұрлым кең спектрін пайдалана отырып жүргізіледі;
3) бөлшек төлемдер нарығы төлем ақпаратын өңдеу және клиринг процесінде жеке сектор жүйелерін экстенсивті пайдаланумен сипатталады.
Клиенттерден келіп түсетін төлем өкімдерін өңдеу тәртібіне байланысты мынадай түрлері бөлінеді:
1) жалпы негізде есеп айырысудың төлем жүйесі - әрбір төлем құжатын жеке өңдеуді және тиісінше ол бойынша жеке төлем жүргізуді білдіреді. Жалпы есептеулер төлемдерді бір-біріне тәуелсіз өңдеуге мүмкіндік береді. Тарихи тұрғыдан төлем жүйелеріндегі есеп айырысудың бұл түрі бұрын қалыптасқан.
2) таза негізде есеп айырысудың төлем жүйесі - барлық түскен төлемдер бойынша ақша қаражатын тікелей аудару осы төлеушінің атына қаражаттың түсуі ескеріле отырып жүргізілетінін болжайды. Бұл ақша аударымының мөлшерін талаптар мен міндеттемелерді өзара есепке алу арқылы азайтуға болатындығын білдіреді. Таза негіздегі есептеулер неттинг деп те аталады, бұл таза төлем мөлшерін аударуды білдіреді, яғни түсімдерді алып тастағанда. Бұл жағдайда екі жақты және көп жақты неттинг өзара есеп айырысу жүйесіне қатысушылардың санына байланысты ажыратылады. Төлем жүйесін ұйымдастырудың осы нысанының ыңғайлылығы төлем транзакцияларының санын қысқарту болып табылады, бұл жүйе қызметтерінің құнына әсер етеді.
Төлем жүйелері қызметінің сипаттамасы. Осы сипаттамаларға сәйкес кез-келген төлем жүйесінің қызметінің ерекшеліктері туралы түсінік аламыз.
Валюталық критерийі бойынша:
a) Моновалюталық төлем жүйелері. Төлем жүйелерінің көпшілігінде ресми ақша бірліктерінің атаулары қолданылады (рубль, доллар, евро және т.б.).
b) Мультивалюталық төлем жүйелері. Егер бұл төлем жүйесі тіркелген елдің қолданыстағы заңнамасының талаптарына қайшы келмесе, жүйеде пайдаланылатын валюталардың саны әртүрлі болуы мүмкін. Есептеулерде пайдаланылатын валюталардың саны клиенттердің қажеттіліктерін ескере отырып анықталады. Егер жүйе екі немесе одан да көп валютаны қолданса, онда мұндай жүйе көп валюта деп аталады.
Төлем жүйелері жүйелердегі шоттарды толтыру әдістері негізінде де бөлінеді. Жүйенің танымалдығы мен таралуы, әдетте, жүйеде шоттарды толтырудың қолданылатын әдістерінің алуан түрлілігіне байланысты. Клиент, біріншіден, агенттің комиссиялық сыйақысының мөлшеріне байланысты, екіншіден, төлем шлюзінің аумақтық және техникалық қолжетімділігі бойынша шотты толтыру тәсілін таңдау мүмкіндігіне ие болуы тиіс. Жүйеге ақша енгізудің келесі әдістері бар:
- қолма-қол ақша салу - төлем жүйесіндегі шотты толтырудың ең оңай жолы;
- банк картасымен төлеу - төлем жасаудың мұндай тәсілі әлемде төлем карталарының таралу қарқынына сәйкес барған сайын танымал болуда;
- банк жүйесі арқылы қаражат енгізу-өзара әрекеттесудің екі түрі бар: банктік аударым (шот ашпай немесе ашып) және интернет-банкинг жүйелерін пайдалану;
- төлем терминалдарын пайдалану-жүйеге қаражат енгізудің ең қымбат әдістерінің бірі (комиссия алынғандықтан), бірақ қаражат аудару, әдетте, дереу жүзеге асырылады;
- алдын ала төленген карталарды пайдалана отырып толықтыру-мұндай қызметті барлық төлем жүйелері ұсынбайды. Ақшаны есепке алу да бірден жүзеге асырылады, ал қаражатты енгізу құны агенттің комиссиясына байланысты болады;
- желілік төлем жүйелері арқылы қаражат енгізу.
Төлем жүйелері жүйеде аударымдардың әртүрлі түрлерін қолданады (қолма-қол ақшасыз есеп айырысу нысандарындағыдай). Бастапқыда барлық төлем жүйелерінде төлем бастамасы жіберушіден шыққан, алушының нөмірі көрсетілген, ақша қозғалысы тікелей, сөзсіз және қайтарылмайтын (төлем тапсырмаларымен қолма-қол ақшасыз есеп айырысу схемасын қайталайды) қарапайым аударым қолданылды. Одан әрі төлем жүйелерінің дамуына қарай және шаруашылық жүргізуші субъектілердің қажеттіліктеріне сәйкес төлеуші мен қаражат алушы арасындағы өзара қарым-қатынастардың жаңа нысандары әзірленді. Олардың арасында:
a) протекционды аударым - бұл жөнелтуші бастамашылық еткен, төлемнің сомасы мен мақсатын, сондай - ақ алушының шотына есептеу шартын-белгіленген мерзімде протекционды кодты енгізуді қамтитын транзакция. Қорғау шарты орындалмаған жағдайда аударым орындалмайды;
b) төлеушіге шоттар беру - аударым бастамасы қаражат алушыдан келеді, ұсынылған шотта аударым үшін қажетті деректер (алушының деректемелері, төлем сомасы, шоттың мақсаты, төлем мерзімі) болады. Талаппен келісе отырып, қатысушы өз шотынан ақша бірліктерін автоматты түрде аударуды жүзеге асырады, немесе келіспей - шот жіберушісіне бас тарту туралы хабарлама жібереді;
c) есептеулерде электрондық чектерді пайдалану.
Төлем жүйелері жүйенің ақша бірліктерінің алдын-ала төлем өлшемі бойынша бөледі:
- дебеттік (алдын ала төленген) - жүйеге оның ақша құралдарының баламалы санын енгізу үшін бастапқы ақша енгізуді болжайды;
- несие түріндегі жүйелер-жүйеге кірген кезде қатысушыға қанша ақша болса да, жүйелік активтердің белгілі бір саны беріледі немесе есептеледі.
Төлем жүйелерінің әртүрлілігі нарықтың контрагенттер арасындағы ақша аудару қажеттіліктеріне байланысты. Төлем жүйелерінің бір бөлігі елімізде ұсынылмайды, бұл ұлттық заңнаманың ерекшеліктеріне байланысты.
Төлем жүйесінің сенімділігінің маңызды факторы - толыққанды құқықтық базаның болуы. Төлем жүйесінің сенімді құқықтық базасы мүдделі тараптарға операторлардың, қатысушылардың және реттеуші органдардың құқықтары мен міндеттерін айқындауды қамтамасыз етеді, бұл жүйенің жұмыс істеу тәуекелділігін төмендетеді. Ал Қазақстанда құқықтық база бойынша төлем жүйесі былайша бөлінеді
Төлем жүйелері, оның ішінде шетелдік төлем жүйелері мынадай түрлерге бөлінеді:
1) жүйелік маңызы бар төлем жүйесі;
2) маңызды төлем жүйесі;
3) өзге төлем жүйесі.
Көрсетілетін төлем қызметтерінің түрлері:
1) банк шотын пайдалана отырып төлемдерді және (немесе) ақша аударымдарын қабылдау және жүзеге асыру бойынша көрсетілетін қызметтер;
2) банк шоттарына, оның ішінде үшінші тұлғалардың банк шоттарына есепке алу үшін қолма-қол ақшаны қабылдау бойынша көрсетілетін қызметтер;
3) ақша жөнелтушінің банк шотын пайдаланбай төлемдерді жүзеге асыру үшін қолма-қол ақша қабылдау бойынша көрсетілетін қызметтер;
4) банк шотын ашпай ақша аударуды жүзеге асыру бойынша көрсетілетін қызметтер;
5) электрондық ақша шығару және өтеу бойынша көрсетілетін қызметтер;
6) төлем карточкаларын шығару бойынша көрсетілетін қызметтер;
7) электрондық ақшаны және төлем карточкаларын өткізу (тарату) бойынша көрсетілетін қызметтер;
8) электрондық ақшаны пайдалана отырып жасалған төлемдерді қабылдау және өңдеу бойынша көрсетілетін қызметтер;
9) клиент электрондық түрде бастама жасаған төлемдерді өңдеу және төлемдерді және (немесе) ақша аударымын жүзеге асыру не осы төлемдер бойынша ақша қабылдау үшін банкке, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымға қажетті ақпарат беру бойынша көрсетілетін қызметтер.
Төлем қызметін ұсынушылар:
1) Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі;
2) екінші деңгейдегі банктер;
3) банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар;
4) пошталық ақша аударымдарын жүзеге асыратын пошта операторы (бұдан әрі - пошта операторы);
5) төлем ұйымдары;
Төлем жүйесінің операторы ақша қаражатын төлеушінің банкінен алушының банкіне тікелей аударуды жүзеге асырады. Оператордың жағынан төлем төлеуші банктің корреспонденттік шотынан ақшаны есептен шығару, алушы банктің корреспонденттік шотына қаражат аудару және банктерге осы операцияны растайтын құжаттарды беру операциясынан тұрады.
Қазақстан Ұлттық Банкі есеп айырысу операцияларын жасау ережелерін бұзғаны үшін Банктер мен олардың клиенттерінің экономикалық жауапкершілігін белгілейді, ол төлем жүйесінің жұмыс істеуін ұйымдастырады, үйлестіреді және реттейді, есеп айырысуларды жүзеге асырудың, банктер мен олардың клиенттеріне кассалық қызмет көрсетудің нысандарын, тәсілдері мен тәртібін белгілейді. Төлем жүйесінің негізгі пайдаланушылары бұрынғысынша Екінші деңгейдегі банктер және олардың клиенттері болып табылады.
Төлем жүйесіндегі банктік есеп айырысудың формасы мен құралдары
Есеп айырысу деп төлеуші мен ақша алушы арасында шаруашылық және өзге де операциялар бойынша ақшалай міндеттемелерді реттеу мақсатында ақпарат алмасу процесі түсініледі. Есеп айырысу операциясы төлеммен, яғни төлеушінің ақша сомасының алушыға сөзсіз және қайтарып алынбайтын актісі арқылы берумен аяқталады, бұл ақша иесінің өзгеруіне әкеледі.
Төлем құралы - бұл төлеушіден алушыға ақша аударымын қамтамасыз ететін құрал немесе операциялар жиынтығы . Көптеген төлем құралдары бар, олардың әрқайсысы төлеуші мен төлем алушы арасындағы қарым-қатынас түріне байланысты әртүрлі сипаттамаларға ие. Жиі қолма-қол және қолма-қол ақшасыз төлем құралдарын ажыратуға болады.
Қазақстан Республикасының аумағында төлемдерді және (немесе) ақша аударымдарын жүзеге асыру кезінде төлем құралдарының мынадай түрлері:
1) төлем тапсырмасы;
2) төлем талабы;
3) чек;
4) вексель;
5) инкассолық өкім;
6) төлем ордері;
7) төлем хабарламасы;
8) электрондық төлем құралы пайдаланылады.
Қолма-қол ақшамен төлемдер (яғни банкноттар мен монеталарды пайдалану арқылы жүргізілетін төлемдер) әдетте жеке тұлғалар арасындағы төмен құнды жеке мәмілелермен байланысты немесе жеке тұлға мен коммерсант арасында. Егер тараптар жеке басы туралы ақпаратпен алмаспаса, ақшалай төлем "анонимді" болып саналады. Ақшалай төлем - бұл дереу және түпкілікті төлемді жабу, ал алушы бірден алынған қолма-қол ақшаны одан әрі төлемдер үшін пайдалана алады . Қосымша сәйкестендіру шаралар әдетте қолма-қол ақшамен операциялар жасау үшін қажет емес, егер ақшаны жылыстатуға қарсы күрес немесе ірі құны бар операциялар және терроризмді қаржыландыру болмаса .
Қолма-қол ақшасыз төлемдер, керісінше, шоттар арасында ақша аударуды қамтиды. Осылайша, қолма-қол ақшасыз төлем құралы-бұл төлеуші ақша қаражаттарын аударуға немесе оның көмегімен төлем жасауға өзінің банктік рұқсатын береді немесе алушы төлеушіге ақша алуға арналған банктік нұсқаулар береді. Екі жақ шоттары бір банкте де, әр түрлі банкте де ашылуы мүмкін.
Қолма-қолсыз есеп айыру кезінде төлем құралы ретінде тауарлар мен көрсетілетін қызметтер үшін есеп айырысулар қолма-қол ақшаны қолданбай жүзеге асырылады:
1) біріңғай нысандағы есеп айырысу құжаттарын пайдалану негізінде төлеушінің банктік шотынан алушының шотына ақша қаражатын аудару жүргізіледі;
2) ақша талаптары мен міндеттемелерді өзара есепке кірістіріп, реттелмеген қалдықты кредитордың (алушының) банк шотына түпкілікті аудару арқылы жүргізіледі.
Қазіргі жағдайда қолма-қол ақшасыз төлемдер барлық ақша айналымының басым бөлігін қамтиды. Экономикалық дамыған елдерде қолма-қол ақшасыз есеп айырысулардың үлесі қолма-қол қаражатты есеп айырысуларды қолдану үлесінен асып түседі. Қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың даму деңгейі экономикалық дамудың жалпы деңгейінің және қаржылық инфрақұрылым мен банк ұйымдарының жетілуінің белгілі бір көрсеткіші болып табылады. Қолма-қол ақшасыз төлемдер ақшалай төлемдерге қарағанда үнемді, арзан және операцияларды автоматтандыруға жақсы бейімделген.
Қолма-қол ақшасыз төлем құралдарының алуан түрлілігі бар, олардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар және оларды белгілі бір төлем түріне және белгілі бір төлем сомасына тиімді пайдалануға болады.
Қолма-қол ақшасыз есеп айырысу құралдарына қолданылатын тәсілдердің негізінде бөлшек төлем құралдарының неғұрлым егжей-тегжейлі былай жіктеуге болады.
қолма-қол ақша;
чектер;
тікелей ақша аударымдары:
-кредиттік трансферттер;
-тікелей Дебет.
төлем карталары:
-несиелік карталар;
-дебеттік карталар;
-кейінге қалдырылған төлемі бар дебеттік карталар .
электрондық ақшамен төлемдер:
-көп мақсатты алдын-ала төленген карталар;
-көп мақсатты бағдарламалық-желілік өнімдер .
мамандандырылған бөлшек төлем құралдары:
-жол чектері;
-ақшалай тапсырыстар.
Электрондық ақша- бұл эмитентке талап ретінде ұсынылған ақша құны,
электрондық құрылғыда сақталатын және эмитенттен басқа кәсіпорындардың электрондық құрылғысы ретінде қабылданатын төлем құралдары . Электрондық ақша аппараттық құрал болуы мүмкін (яғни құрылғыда, әдетте картада сақталады) немесе бағдарламалық (яғни компьютерлік серверде сақталады). Электрондық ақшаны төлем құралы ретінде емес, есеп айырысу құралы ретінде қарастыру керек, өйткені
электрондық ақшаны жасау немесе өтеу негізгі төлем құралдарының бірін пайдалана отырып жүзеге асырылады.
Төлем құралы-бұл төлем жүйесін пайдаланушы арасында келісілген
қызметтерді жеткізуші және құнды аударуға бастамашылық жасау үшін пайдаланылатын төлем қызметін жеткізуші жеке құрылғы (немесе құрылғылар жиынтығы) немесе операциялар жиынтығы. Электрондық төлем құралдарының типтік мысалдары - карталар, несие аударымдары, тікелей төлемдер, дебеттік карталар , электрондық ақша аударымдары және сандық төлем белгілері. Осылайша, цифрлық технологияларды дамытудың белгілі бір кезеңінде төлем құралдары транзакцияны жүзеге асыру тәсілдеріне ауыстырылады. Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, төлем құралын материалдық формасы бар немесе сандық қабыққа енгізілген механизм (процесс) ақша құнына мақсатты әсер ететін деп анықтауға болады . Ақша немесе ақша құны бұл құрал ретінде емес, төлем құрал әсері жүзеге асырылатын объект ретінде қарастырылады.
Төлем құралдарын жіктеуді жүзеге асыру үшін жүйелер теориясының негізгі ережелеріне сәйкес екі топқа бөлеміз. Бөлшек төлем құралының сыныптамасы:
бөлшек төлем жүйесіне кіру және одан шығу құралдары-бұл шоттардағы ақшаны басқаруды жүзеге асыратын және операцияларға рұқсат беретін пайдаланушылардың арнайы құралдары.
"Жүйе жағдайлары" құралы - бұл пайдаланушылар қойған төлем міндеттерін орындауға арналған технологиялық жүйелік (төлем тәсілдері) құралдар (төлем тапсырмасы, инкассалық тапсырма, төлем талабы, төлем ордері).
Баяндалған ерекшеліктерді ескере отырып, төлем құралдарын жіктеуді жүзеге асырамыз:
1) жеткізгіш нысаны бойынша:
- карточкалық құралдардың және ұқсас материалдық тасымалдаушылардың барлық түрлерін қамтитын материалдық нысаны бар микрочип карталарымен, сондай-ақ басқа сандық таратқыш құрылғылар. Айқын ерекшеліктеріне кең жаһандық және ұлттық төлем жүйелерінің ғана емес, сонымен қатар жергілікті (сегменттік) жүйелер бойынша карталар арқылы қызметтерді кеңейтудің елеулі мүмкіндіктері;
- материалдық нысаны жоқ (ал цифрлық нысаны бар), материалдық тасымалдаушы жоқ және қағазсыз чектер, электрондық чектер және басқа виртуалды міндеттемелер арқылы ұсынылады . Дәстүрлі төлем жүйелерінде
аз дәрежеде қолданылады, негізінен интернет жүйелеріне тән ақша аудару жүйелері;
2) технологиялар бойынша:
- контакті микрочипті карта құралдары - алдын-ала төленген ақпаратты оқуға арналған байланыс технологияларына негізделген (дебеттік) және
қолдануға негізделген несие карталары;
- байланыссыз микропроцессорлық құралдар-бұл байланыссыз
карталар, ұялы байланыс құрылғылары және EMV, NFC және т. б. технологиялары бар электронды материалдық медиа. Олар материалды тасымалдаушыдан байланыссыз ақпаратты оқу технологиясына негізделген. Контактісіз карталар контактілермен салыстырғанда прогрессивті деп саналады, олар эмиссия механизмінің қарапайымдылығына байланысты кеңінен қолданылады және қол жетімді. Контактілі және контактісіз карталар, чектер және басқа да таратқыш мобильді құрылғылар инновациялық төлем қызметтерінің пайда болуын қамтамасыз ете алады.
- электрондық, виртуалды-бұл банкаралық есептеулерде, клирингте жүйе ішіндегі төлем жүйелерінің субъектілері қолданатын қызмет көрсету, транзакцияларды тікелей жүзеге асыру құралдары, яғни жүйеге кіру және одан шығу арасында. Бұл технологиялық құралдар мен төлем әдістері: төлем тапсырмасы, инкассалық тапсырма, төлем талабы, төлем ордері . Оған электрондық коммерцияның виртуалды құралдары да кіреді. Бөлшек жүйедегі ақша аударымдарының жүйеге кіруде шот ашу және одан шығатын арнайы құралдар талап етілмейді, оған басқа процестер кіреді- төлеушілерді ішкі сәйкестендіруі және әр түрлі сәйкестендіру бойынша параметрлері (жеке басын куәландыратын құжаттар, цифрлық профильдер және т. б.);
3) тасымалдаушы түрі бойынша:
- карточкалық тасымалдаушылар -карточкалық құралдардың барлық түрлері;
- картадан тыс медиа-бұл картадан басқа, таратушы құрылғылар (білезіктер, сақиналар, сағаттар және басқалар) болып табылатын материалдық медиа;
- цифрлық тасымалдаушылар -бұл материалдық нысаны жок және ақпараттық (цифрлық) ағын ретінде;
4) функциялары бойынша:
- төлем құралдары-бұл төлем (бастапқы) және жинақтау (екінші) функцияларын орындайтын бұл үшін алдын-ала төленген, әдетте дебеттік сипаттағы құрал;
- есептеу құралдары-бұл овердрафт мүмкіндігі бар бір немесе бірнеше төлем объектілері бойынша есептеуді жүзеге асыруға мүмкіндігі бар құрал;
- бонустық (жеңілдік, жеңілдік) құралдар-бұл бір немесе бірнеше өндірушілердің, бір немесе бірнеше сатушылардың қызметтеріне таратылатын адалдық бағдарламаларын сату өнімі. Тек төлем жүйелерінде дербес маңызы бар бонустық құралдар, әдетте, тек көмекші құрал ретінде әрекет ететін, ұстаушыға артықшылық беретін құрал. Сондықтан практикалық тұрғыдан дисконттық қосымшаларды немесе есептеу құралдарын төлемге енгізу неғұрлым орынды болып көрінеді, соның нәтижесінде сапалы, жаңа, бәсекеге қабілетті кобрендингтік төлем құралы құрылады;
- алдын-ала төленген құралдар-бұл шотқа салынған қаражат немесе
басқа да ақшалай емес активтердің тек қалдық (дебеттік карталар түрі) операциялар шегінде қамтамасыз ететін тасымалдаушы;
- аралас (симбиотикалық) құралдар-бұл бірнеше төлем жүйелерімен бірлесіп шығарылатын әр түрлі төлем қызметтеріне және төлем қосымшаларына қол жеткізу құралдары;
5) эмитенттер бойынша:
- институционалдық банк эмитенттерімен берілген айналысқа шығарылатын төлем құралдары - бұл банктер санатына жататын әлемдік немесе отандық эмитенттердің (резиденттер мен резидент еместердің) көп мақсатты, әртүрлі бейінді төлем құралдары. Бөлшек төлем жүйелері үшін олар бірыңғай технологиялық базадағы басқа жүйелермен интеграциялануға мүмкіндік беретін құралдардың дамыған түрі. Қолдану тәжірибесі және қолдану аясының кеңдігі, әр түрлі, жеке және корпоративтік клиенттердің санаттары банктің бөлшек сауда төлем жүйесін нарықтағы тұрақтылығын сақтауға мүмкіндік береді;
- институционалды банктік емес эмитенттермен айналысқа шығарылатын төлем құралдары - әдетте, жергілікті төлем функцияларын жеке төлем жүйесінде жүзеге асыратын жоғары мамандандырылған құралдар болып табылады. Оларды банктік емес ұйым (бір мақсатты құралдар) немесе бір қызмет саласына жататын (мысалы, әлеуметтік) немесе ұқсас тауарларды сататын немесе байланысты қызметтер көрсететін топпен (аралас әр түрлі құралдар) шығарады. Тұйық (жергілікті) төлем жүйелерінде базалық және жалғыз төлем құралы болып табылады;
- институционалды емес эмитенттермен айналысқа шығарылатын төлем құралдары - бұл орталықтандырылмаған түрде шығарылатын
криптовалюталық құралдар, виртуалды төлем жүйелерінде шектеулі байланысы бар, бірақ ақшаға айырбасталуына байланысты төлем құралдары және шекаралық операциялар өзінің сипаты бойынша жергілікті болып табылмайды;
6) қамтамасыз етілуі бойынша:
- қолма-қол ақша айналымына қызмет көрсететін құралдар - бұл қамтамасыз етілген деп саналатын дәстүрлі төлем құралдары;
- криптовалютала (ақша емес) айналымына қызмет көрсететін құралдар - cандық қаржылық инновациялар сегменті. Крипто активтерінің ерекшеліктеріне байланысты құралдар қамтамасыздандырылған материалдық активтер болып табылмайды.
Сандық технологиялардың дамуының белгілі бір кезеңінде төлем құралдары транзакцияны жүзеге асыру тәсілдерімен ауыстырылады (немесе қатар жүреді). Жүйеге кіру, төлемді бастау үшін және одан шығу дәстүрлі төлем жүйелеріндегі төлем құралы қолданылады. Инновациялық бөлшек төлем жүйелерінде инструментальды визуализация және төлемді бастамалау (шотты басқару) орын алады, физикалық құрал тексерілген процесспен, транзакция әдісімен ауыстырылады.
ҚР төлем жүйесінің жұмыс істеу принцептері
Қазақстанда қазіргі уақытта екі ұлттық төлем жүйесі жұмыс істейді: банкаралық ақша аудару жүйесі және банкаралық клиринг жүйесі .
Қазақстанның әрбір төлем жүйесінің жұмыс істеу ерекшеліктері бар және нарықтың белгілі бір сегменттеріне бағытталған. Банкаралық ақша аудару жүйесі - бұл мемлекеттің нақты уақыт режимінде (RTGS) әр құжат жеке өңделетін және ақша аударымы әр төлем құжатының негізінде жүзеге асырылатын жалпы есептеу жүйесі. Банкаралық ақша аудару жүйесінің мақсаты мемлекеттегі ең үлкен және ең басымды төлемдерді өңдеуден тұрады. Жүйе арқылы несиелік және дебеттік аударымдар жүргізілуі мүмкін. Жүйе операциялық күн ішінде ұлттық валютада есеп айырысудың түпкілікті жүргізілуін қамтамасыз етеді. Дегенмен Банкаралық ақша аудару жүйесінде төлемдер тек электрондық тәсілмен жүзеге асырылады. БААЖ бұл электрондық ақшасыз ақша аудару жүйесі, оның пайдаланушылары болып табылатындар: Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі, қаржы Министрлігінің Қазынашылығы, Азаматтарға арналған үкімет Мемлекеттік корпорациясы, екінші деңгейлі банктер, қор биржасы, бағалы қағаз депозитариі және банктік емес қаржылық ұйымдар. Жүйенің әр бір пайдаланушысының Ұлттық Банктегі шоты бар.
1-сурет
1-суретте БААЖ пайдаланушыларының электрондық хабарлар алмасуы көрсетілген. Күнде таңертең операциялық күн басталар алдында (таңертеңгі 8-ден 9-ға дейін) Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі БААЖ пайдаланушылары қаражатының белгілі бір бөлігін олардың Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкіндегі корреспонденттік шоттарынан ҚҰБ-ның белгілі бір арнайы шотына - БААЖ-дың ҚҰБ-дағы шотына аударады.
Банкаралық клиринг жүйесі (өзара талаптар мен міндеттемелерді есепке алу) күніне бір рет қана, қатысушылардан түскен төлемдердің нетто-негізіндегі есеп айырысулар жүзеге асырылады. Клиринг нәтижелері бойынша ақша сомасын аудару банкаралық ақша аудару жүйесі арқылы жүзеге асырылады, өйткені клирингтік жүйеде нақты ақша жоқ. Банкаралық клиринг жүйесінің ерекшелігі, төлем құжаттары жеке өңделмейді, есептеу сәтіне дейін кезекке тұрады. Клирингке қатысушылардың операциялық күн жабылғанға дейін жүйеге жіберілген төлем құжатын кері қайтарып алуға мүмкіндігі бар. Клиринг пайдаланушылары болып табылатын Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі, қаржы Министрлігінің Қазынашылығы, Азаматтарға арналған үкімет Мемлекеттік корпорациясы, Қазпошта РМК және екінші деңгейлі банктер.
Сонымен Қазақстанның Банкаралық ақша аударымы жүйесі және Банкаралық клиринг төлем жүйелері арқылы 2021 жылдың бірінші жартысында 114,3 трлн. теңгеге 8,8 млн. транзакция жүргізілді. 2020 жылмен салыстырғанда төлем жүйелеріндегі төлемдер саны 22,5% артты (1614,1 мың транзакцияға), төлемдер сомасы 0,8% артты (0,9 трлн. теңгеге).
1 кесте
Банкаралық ақша аударымдары және Банкаралық клиринг жүйесі
Жыл
Cаны
Көлемі
2020
7 160,0
113 461,6
2021
8 774,1
114 313,7
Өзгеріс, %-бен
22,5%
0,8%
Банкаралық ақша аударымдары жүйесі
2021 жылдың бірінші жартысында Банкаралық ақша аударымдары жүйесі арқылы 113,3 трлн. Теңгеге 2,3 млн. транзакция жүргізілді. 2020 жылдың бірінші жартысымен салыстырғанда төлемдер саны 5,3% артты (116,8 мың транзакцияға), төлемдер сомасы 0,7% артты (на 0,8 трлн. теңгеге). Орташа алғанда бір күнде Банкаралық ақша аударымдары жүйесі арқылы 2021 жылы 3,0 трлн. теңге сомаға 60,7 мың транзакция өтті, бұл 2020 жылғы осындай кезеңіндегі деңгейден саны бойынша 10,9%-ға (6 мың транзакцияға) артық болса, сомасы бойынша 6,0% (на 0,2 трлн. теңгеге) артық .
2 кесте
Банкаралық ақша аудару жүйесі
Жыл
Cаны
Көлемі
2020
барлығы
2 188,7
112 467,5
орташа алғанда бір күнде
54,7
2 811,7
2021
барлығы
2 305,5
113 305,3
орташа алғанда бір күнде
60,7
2 981,7
Өзгеріс, %-бен
барлығы
5,3%
0,7%
орташа алғанда бір күнде
10,9%
6,0%
Банкаралық клиринг жүйесі
2021 жылдың бірінші жартысында бөлшек төлемдер ағыны 1008,5 млрд. теңге құрады 6,5 млн. құжат болды. 2020 жылдың бірінші жартысымен салыстырғанда клиринг жүйесіндегі құжаттар саны 30,1% (1497,3 мың транзакцияға) және төлемдер сомасы 1,4% (14,4 млрд. теңге) көбейді. Орташа алғанда бір күнде клиринг жүйесі арқылы 2021 жылдың бірінші жартысында 26,5 млрд. теңгеге 170,2 мың құжат өтті, бұл 2020 жылғы осындай кезеңдегі деңгейден төлемдер саны бойынша 37,0% (45,9 мың транзакцияға) және төлем сомасы бойынша - 10,8%-ға 6,8% (1,7 млрд. теңге) артық.
3 кесте
Банкаралық клиринг жүйесі
Жыл
Cаны
Көлемі
2020
барлығы
4 971,3
994,1
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz