Халықаралық құқықтық көптеген жаңа нормалары
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым Министрлігі
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау университеті
Тлекқабылқызы Наргиз
Қазақстанда сот билігінің қалыптасуындағы халықаралық құқық пен ұлттық құқықтың арақатынасы
5В030100- Құқықтану мамандығы
Атырау - 2022 ж.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым Министрлігі
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау университеті
Экономика және құқық кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Қазақстанда сот билігінің қалыптасуындағы халықаралық құқық пен ұлттық құқықтың арақатынасы
Орындаған: 5В030100 - Құқықтану мамандағы
4-курс, 404 топ студенті
Тлекқабылқызы Наргиз
Жетекшісі: қауымд. профессор м.а.
Нысанова С.Қ.
Атырау - 2022 ж.
Мазмұны:
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ. Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
2.1. Шет елдердегі сот жүйесі
2.2.
2.3.
2.4.
ІІІ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
ІV. Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І. Кіріспе
Кері тексеру керектер
Диплом жұмысының мақсаты-
Диплом жұмысының міндеті -
Диплом жұмысының өзектілігі-
Дипломдық жұмыс кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және қолданылынған әебиеттер тізімінен тұрады.
1.1.
Сот - нақты мемлекеттің заңында белгіленген іс жүргізу тәртібімен істердің қылмыстық, азаматтық, әкімшілік және өзге де санаттарын қарау және шешу нысанында сот төрелігін жүзеге асыратын мемлекеттік билік органы. Заңды түсіндіретін және қолданатын сот - сот жүйесі деп аталады. Сот отырысы өтетін үй - сот залы деп аталады, ал ғимарат сот ғимараты ретінде белгілі.
Республикадағы ауыр Үкімет ел тек соттарға тұрақты төрешілер арқылы ғана, сонымен қатар қылмыстық сот ісін жүргізуге тартылған барлық заседательдерден басқа, заңдармен алдын ала белгіленген режимде де қолданылады. Республикада әділдікті тек трибунал ғана орындайды. Свид-тің сирек мүмкіндіктерін басқа органдарға беруді ескеретін заңнамалық әрекеттерді жариялауға тыйым салынады. Іс жүзінде ешқандай басқа құрылғылар да төрешінің мүмкіндіктерін немесе ауыр Үкіметтің функцияларын алуға құқылы емес. Айналымдар, ережелер, сондай-ақ ауыр процесс режимінде талқылауға қол жетімді шағымдар іс жүзінде ешқандай басқа органмен, ресми немесе басқа тұлғалармен қайта қаралған немесе бақылауға алынған барлық мүмкіндіктерге ие емес. Ауыр Үкімет республиканың тегімен орындалады ел сонымен бірге әділеттілікті, тәуелсіздікті, сондай-ақ мекемелердің заңды мүдделерін қорғауға, Республиканың Конституциясын, заңдарын, басқа да нормативтік заңды әрекеттерін, халықаралық келісімдерін орындауды қамтамасыз етуге арналған.
Кез-келген адам муниципалды ұйымдардың, мекемелердің, ресми адамдардың, сондай-ақ өкілеттіктерге, тәуелсіздікке нұқсан келтіретін немесе шектейтін, сондай-ақ Республиканың Конституциясында алдын-ала белгіленген заңды мүдделер шеңберіне нұқсан келтіретін немесе шектейтін әртүрлі заңсыз қорытындылардан ауыр қорғауды қамтамасыз етеді. Бірде-бір адам заңның барлық талаптарын сақтай отырып, оның процесін саналы, тәуелсіз, объективті трибуналмен де шеше алмайды.
Ауыр үкімет мемлекеттік, қылмыстық, сондай-ақ заңмен анықталған сот ісін жүргізу фигуралары арқылы орындалады. Төрешілер сот төрелігін жүзеге асыруда тәуелсіз, тек Конституция мен заңға ғана бағынады. Ережеге, сондай-ақ төрешілердің дербестігіне нұқсан келтіретін заңдарды не басқа да нормативтік заңды әрекеттерді бекітуге жол берілмейді. Бұл немесе басқа-немесе басып кіру сот төрелігін жүзеге асыруға сәйкес, сот төрелігі де заңға сәйкес міндет жүктейді. Төреші белгілі бір процестерге сәйкес есеп бермейді. Сот ісін жүргізудің белгілі бір режиміне қарамастан берілген ауыр процестерге сәйкес айналымдар, бірақ сонымен қатар, svid жауапкершілік аймағына кірмейтін мәселелерге сәйкес, трибунал қарау болмаған кезде сақталады немесе тиісті құрылғыларға барады. Сотқа не төрешіге құрметтемеушілік білдіру заңнамада белгіленген міндетті тартады. Ауыр актілер, сондай-ақ төрешілердің шарттары, өздерінің мүмкіндіктерін анықтау үшін, барлық муниципалды органдардың өздерінің ресми тұлғаларын, физиологиялық және адвокаттық тұлғаларды орындауы үшін қатаң болып табылады. Ауыр іс-әрекеттерді орындамау, сондай-ақ төрешінің шарттарын орындамау заңнамада белгіленген міндет жүктейді.
Сот билігі 1995 жылғы ҚР Конституциясы бойынша заң шығару және атқарушылық биліктен бөлінген және мемлекеттік биліктің дербес тармағын білдіреді. Сот төрелігінің мақсаты - аталған барлық істер бойынша әділ, заңды сот талқылауын қамтамасыз ету.
Сот міндеттері:
1. соттардың қылмыстық, азаматтық, әкімшілік істерді жан жақты, толық және объективті шешуі;
2.азаматтардың сот арқылы қорғану құқығын жүзеге асыру;
3. заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайту;
4. құқыққа деген кұрметтілік қатынасын қалыптастыру;
5. құқық бұзушылықтарды ескерту.
1.2.
Алтай тауынан Қап (кавказ) тауының баурайындағы Қара теңізге дейінгі аралықтағы ұлан-байтақ далада бірде күшейіп, бірде әлсіреп, сан ғасырды артқа тастаған Сақ, Ғұн, Үйсін, Түрік, Түргеш, Қарлұқ, Қарахан, Оғыз, Алтын Орда, Ақ Орда, Дешті Қыпшақ тәрізді Еуразияда үстемдік құрған ұлыстар мен мемлекеттердің түпнұсқалық жүйелі заңы ел басқаруда, келелі кеңес айтуда өзінен кейінгілерге арқау болды. Бұл жөнінде Еуразия тарихын терең зерттеген ғұлама ғалым Л.Гумилев өте парасатты ойлар айтқан.
Жоғарыда аты аталған ежелгі мемлекеттердің құрамында болған қазақ ұлысының да өзіне тән заң ережелері, сот ісінің озық үлгісі - билер үкімі құқықтық нормалардың принциптерін атқарып келді. Бүгінгі ұрпағымыздың құлағына анық жетіп, көкейіне қонған: Түгел сөздің түбі - бір, түп атасы - Майқы би деген ұлы сөздің мағынасы тым тереңде жатыр.
Еліміздегі билер сотының осы Майқы биден бастау алатыны - тарихи шындық. Содан бері Қазақ елінде қалыптасқан билер бітімі әр кезеңдегі мемлекеттік құрылым-жүйеге қарай дамып, өркендеп отырды. XVI ғасырдағы Қасым хан шығарған Қасым ханның қасқа жолы деген заң жарлығы (1511 - 1523 жылдары билік құрған), Есім хан (1598 - 1628 жылдар аралығында билік құрған) жарлық еткен Есім ханның ескі жолы өз дәуіріндегі заң-жарғылардың, мемлекеттік құқықтардың жинақталған озық үлгісіне айналды.
Ғасырдан-ғасырға жалғасқан осындай дәстүрлі құқықтық әдет-ғұрып, заңдарды мемлекет мүддесіне сай жаңаша жасаған, хан біткеннің қазығы болған XVII - XVIII ғасырдағы Әз Тәуке ханның (1680 - 1717 жылдар аралығында билік құрған) Жеті Жарғы заңдар ережесінің маңызы зор болды.
Сегіз ғасырдан астам уақыт осындай ерекшелігімен халық мүддесіне, ұлттық салт-дәстүрге қызмет етіп келген көне заңдар ережесі, билер соты 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейін өз күшін жоймай, дәстүрлі қазақ заң құқықтарының нормалық жиынтығы болып келген еді. Жаңа социалистік қоғам үстемдік құрған 1917 - 1922 жылдар аралығында билер соты талай мәрте айтыс-тартысқа түсіп, ескіліктің қалдығы есебінде ұлттық, мемлекеттік маңызын жоюға әкеп соқты.
1922 жылдың соңы Кеңестер еліндегі барлық республикалар үшін үлкен жаңалық әкелді. Яғни осы жылдың 31 желтоқсаны күні одақтас республикалар құрылып, Советтік Социалистік Республикалар Одағының салтанат құрған датасы тарихи құжат болып бекіді. Осы негізбен барлық Одақтас республикалар мeмлeкeттiк мәртебелерін белгілеп, қайта құрылды. Соған орай сот, заң шығару орындарын, басқару билігін одақтық саясат негізіне сай қайта жүйелеп, бекітті. Сот құрылымдары да Бүкілодақтық Атқару комитетінде қаралып, бip жүйеге түсірілді. Төменгі сатыдан алып қарағанда халық соттары негізгі сот құрылымы деп танылды. Одан кейін губерниялық соттар тұрды. Әpбip одақтас республикалардың Жоғарғы Соты құрылып, КСРО Жоғарғы Сотына мәлімет бepiп, бip орталыққа бағынған заңдылық негізінде сот icін жүргізуді үрдіске айналдырды. Сөйтіп, КСРО-дағы барлық сот жүйесі одақтық маңызға ие болды.
1923 жылдың алғашқы айларында барлық одақтас республикаларда Жоғарғы Сот құру туралы Бүкілодақтық Атқару комитетінің нұсқаулары шықты.
азақстан үшін 1925 жыл елеулі оқиғаларға толы болды. Мемлекеттік құрылым жүйелерінде ішінара өзгерістер, территориялық басқаруда бірігулер жүріп жатты. Ең маңыздысы патшалық дәуірден жаңсақ аталып келе жатқан ұлтымыздың төл атауы -- "Қазақ" сөзі өз орнын тапты. Бұдан былай "Қырғыз" атауы қолданылмайтын болды. Сонымен қатар, бұрын Ресейдің басқару билігімен қазақ халқы екіге бөлініп, оңтүстік облыстар Түркістан өлкесіне (республикасына) қарап келген еді. 1924 жылы Жетісу, Сырдария облыстары Қазақ АССР-нің қүрамына енді.
Бұл жылдары РСФСР Жоғарғы Сотының Қазақ бөлімі де өзінің сот құрылымы жөніндегі ережесін қайта қарап, бекітудің жобасын жасады. Бұған бірден-бір себеп болған нәрсе -- 1925 жылға дейін Жоғарғы Соттың Казақ бөлімінде азаматгық сот істерін қарайтын алка болмаған еді. Азаматтық істер губерниялық (облыстық) соттарда ғана қаралып, шағымдану тәртібі мен наразылық келтіру тікелей РСФСР Жоғарғы Сотына жіберілетін.
РСФСР Жоғарғы Соты Қазақ бөлімінде азаматтық істер жөніндегі сот алқасының құрылуына айтарлықтай үлес қосып, тиісті мемлекеттік атқару орындарынан талап етуде Жоғарғы Соттың Қазақ бөлімінің Төрағасы Мырзағұл Атаниязовтың сіңірген еңбегі зор. 1925 жылдың маусым айынан 1927 жылдың каңтарына дейін Жоғарғы Соттың Қазақ бөлімін басқарған ол бұған дейін Ақтөбе губерниялық трибуналының әскери алқасында төрағаның орынбасары, төраға (1921-1922 жылдар) болған. Одан кейін 1922 жылы Қазақ АССР-нің Әділет Халық Комиссары лауазымын атқарған білікті заңгер ретінде республикаға кеңінен танылған маман еді. 1937 жылы сталиндік репрессияға М.Атаниязов та ұшырады...
Жоғарғы Соттың Қазақ бөлімі өзіне тән жүйесі мен құрылымын бір арнаға түсірген кезі 1926 жылмен шектеледі. Кеңестік социалистік заңдардың бағыт-бағдарына сүйеніп іс жүргізген соттар 1926 жылдан 1936 жылдар аралығында кеңестік социализм құру жолындағы коммунистік қоғамға лайықты заңдарды міндеттілікпен орындады, соған лайықты сот шешімдерін шығарып отырды.
1936 жылы кеңестік қоғамдағы мемлекеттік құрылым жүйесіндегі заңдылықтар Кеңестердің Бүкілодақтық VIII төтенше съезі бекіткен жаңа Конституциямен нығайтылды. Бұл кезде Қазақстанда да мемлекеттік басқару жүйесінде өзгерістер болып жатты. Автономиялық республикадан жеке одақтас республика болып құрылды. Одан кейін республиканың жеке мемлекеттік құрылымы, билік жүргізу, заң шығару, оны орындайтын өз республикасына тән Конституциясы қабылданды.
Қазақ ССР-нің Жоғарғы Соты -- республикадағы ең жоғарғы сот үйымы болып танылды. Өзінен төменгі соттар қарап, шешім қабылдаған істер бойынша шыққан үкімдерді наразылық келтіру тәртібімен қайта қарауға мүмкіндік алды. Сондай-ақ, соттардың кассациялық шағымды қарау барысында күшінде қалдырылған шешімдерді немесе кассациялық шағым заңда көрсетілген мезгілде сотқа берілмесе, оны наразылық келтіріп, қайта қарау құқығын иеленді.
Тәуелсіз Қазақстан мемлекеті 1993-1994 жылдары дүние жүзіндегі өркениетті елдермен тең дәрежеде ынтымақтаса отырып, халықаралық қарым-қатынасты одан сайын нығайта түсті. Мұның өзі дүние жүзіндегі мемлекеттер қауымдастығында салмақты саясат пен әлемдік талап-тілекке сәйкес келетін халықаралық құқықтық нормалардың қажеттілігі және республиканың ішкі саяси құрылымындағы әлеуметтік-экономикалық дамудың жаңаша сипатына лайықты құқықтық реформа жүргізуді қолға алу -- маңызды мәселе екенін көрсетті.
1994 жылдың 12 ақпаны күні Казақстан Республикасы Президенті Н.Назарбаевтың "Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасы туралы" № 1569 қаулысы шықты.
Қаулыда Республикадағы сот жүйесін реформалау туралы жан-жақты айтылды. Әсіресе, сот әділдігін өміршең етуде соттардың кәсіби деңгейін көтеру, оларды ұйымдық жағынан нығайту, іс қарауда соттардың ешкімге тәуелді болмауын тиімділікпен арттырудың жаңа жобасы жасалды. Сондай-ақ, жалпы соттар мен төрелік соттарға жіктелудің де қажет емес екенін анықтап берді. Республика Президенті Жоғары Сот Кеңесінің және Әділет біліктілік алқасының ұсынуымен судьялардың судьялық қызметтік міндетін түпкілікті бекітуді талап етті. Соттардың кызметін жан-жақты қамтамасыз етудегі кадр, ішкі шаруашылық істермен айналысуды сот істерінен бөліп, аппарат басшылығына жүктеу көзделді. Сондай-ақ, сот әділдігін жүзеге асыруда және сот қаулыларын орындауда аппарат ішкі ұйымдастыру жұмыстарына мейлінше көмек-жәрдем беруге тиіс делінді.
Жоғарғы Сот Республикадағы жалпы соттардың ең жоғарғы ұйымы болып табылатыны атап көрсетілді. Оның қүзыретіне ең жоғарғы лауазымды түлғалардың қылмыстық істері жөніңдегі сот істерін қарау, сондай-ақ, кассациялық, қадағалау сатыларының міндеттері және заңдарды қолдану жөніндегі мәселелерге түсінік беруді жүзеге асыру кірді.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1994 жылғы осы қаулысының, еліміздегі құқық қорғау органдары мен заң шығару орындарында және сот құрылымындағы құқықтық реформалар негізінде 1995 жылғы 20 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың "Қазақстан Республикасындағы соттар жөне судьялардың мәртебесі туралы" заң күші бар Жарлығы шықты. 84 баптан тұратын бұл жарлық республикадағы тәуелсіз сот билігі мен судьялардың мәртебесі туралы әлемдік өркениеттегі құқықтық нормаларға сай келетін жаңаша заңдар ережесін жасап, бекітіп берді.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 75 жылдық тарихындағы еліміздегі құқықтық қатынастарға сай сот әділдігін жүзеге асыруда, оның құрылымдық жүйесін әр жылдардағы замана саясатына сәйкес жетілдіріп, қоғам мен халық мүддесіне орай сот әділдігін жүргізуде Жоғарғы Сот осындай биік белестен өтті.
Қазақстан Республикасы өзін құқықтық, зайырлы, демократиялық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады: оның ең қымбат қазынасы-адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп жарияланғаны белгілі. Мемлекеттік билік заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну, олардың тежемелік, әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылады.
Осы Конституциялық тұжырымға орай, мемлекеттік биліктің барлық институттарының үйлесімді істеуі ерекше маңызға ие болады, себебі билік тармақтарының келісе, түсінісе атқарған іс-қимылы ғана мемлекеттің, қоғамның, адам мен азаматтың өзара қарым-қатынасында баянды ынтымақтастыққа қол жеткізеді.
Қазақстан мемлекет құрылысының жаңаша қалыптасу, даму кезеңінде, келістілік жағдайында қызмет етудің басты құралы-мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының үйлесімді қызмет атқару қажеттілігі туындайды.
Бұл тұрғыда мемлекет тарапынан, әсіресе Елбасының бастамасымен қарастырылып отырған шараларды атап өту қажет. Еліміз тәуелсіздікке ие болған уақыт ішінде бүкіл мемлекеттілікті, соның ішінде сот билігін қалыптастыру мен дамытудың рөлі орасан зор екіндігінде дау жоқ.
Сот-құқықтық реформасының басты мақсаты-сот жүйесінің беделін көтеру, өркениетті елдер сияқты адамдар өздерінің құқықтарын қорғау үшін сотқа жүгіну салтын бірте-бірте нығайту.
Сот жүйесін мемлекеттік биліктің дербес тармағы ретінде зерттеудің бүгінгі деңгейі, осы мәселеге арналған бірқатар арнаулы ғылыми еңбектердің жарық көргеніне қарамастан, әлі де, зерттеуді қажет ететін тұстары көп екенін, ашылмаған қырлары мен сырлары бар құбылыс екенін ескеруіміз қажет.
Сот - құқықтық реформасының кезеңдері республикамыздағы 1993 жылғы 28 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Конституциясының қабылданған сот билігінің қалыптасуына жол ашты. Республикадағы сот билігі Конституциялық сотқа, Төрелік сотқа және Жоғарғы сотқа бөлініп заңмен ресми түрде бекітілді. Сол себепті, сот билігінің қалыптасуының бірінші кезеңі 1993-1994 жылдар аралығын қамтиды.
Сот органдарының негізгі міндеті, сот төрелігі міндеттерін жүзеге асыру болып табылады. Соттар сот төрелігін жүзеге асыру арқылы, сөзсіз, заңды және жеке тұлғлардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауды қамтамасыз етеді. Себебі, сот төрелігін жүзеге асыру - сот жүйесінің бірден-бір қызметі емес, сот органдары өзінің қызметінде сот бақылауы қызметін де жүзеге асырады, осы арқылы азаматтар мен мемлекеттік емес мекемелердің тарапынан мемлекеттің құқықтары мен заңды мүдделерінің бұзылуына жол берілмейді.
Заңды баянды етілген сот төрелігінің принциптері өзінің нақты жүзеге асуын сот төрелігінің ұйымдастырылуы мен қызметінен табатындықтан, соттың ұйымдастырылуы мен қызметінің принциптері туралы айтып, зерделеуге толық негіз бар. Соттың ұйымдастырылуы мен қызметінің принциптері туралы ілім сот төрелігінің мәні туралы ілім болып табылады, себебі бұл принциптер өзінің нысаны жағынан сот төрелігінің елеулі ерекшеліктерін білдіреді және жалпы сипаттағы құқықтар болып табылады. Сөз болып отырған талаптар дамып, құқықтық қағидалар түрінде қоғамдық қатынастардың бүкіл бітім-болмысын және қажетті тәртібін айқындайды.
Аталған міндеттерге қол жеткізу үшін, сот төрелігін жүзеге асыру мен сот басқаруы саласына жататын қызметің арасына айқын шек қою және сот тәуелсіздігіне нұқсан келтіретін кез келген әрекеттің жолын кесу қажет.
Сондықтан да қоғамды одан әрі демократияландыру, заңдылықты нығайту, мемлекеттің, азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын іс жүзінде қамтамасыз ету міндеттері сот билігіне және сот төрелігі мәселелеріне айрықша көңіл бөлуді мейлінше талап етеді, өйткені бұл жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын тиімді қорғау үшін, сот арқылы қорғауды жүзеге асыру абсолютті және шексіз болуы үшін қажет.
Қазақстан Республикасында соттың мемлекеттік билік тармақтарының бірі мәртебесіне ие болу сот жүйесі беделінің артуына жағдай жасады, сонымен бірге олардың адам мен азаматтың құқықтарын қорғау жөніндегі қызметінің тиімді болуына сот билігі ерекше жауапты екендігі жарияланды.
20 қараша 2013 жылы Ел басы Н.Ә. Назарбаев Қазақстан Республикасы судьяларының VI съезінде сөйлеген сөзінде: Қазақта билік айту оңай, біліп айту қиын деген сөз бар. Әділ қазылық ету - кез-келген судьяның қасиетті парызы. Ол үшін заңды бес саусақтай білу жеткіліксіз. Ең бастысы, би адал, әділ болуы керек.
Сот төрелігінің әділдігі мен жедел, әрі толық орындалуы - кез-келген елдің кемел болмысының көрінісі. Сот жүйесінің дамуы тоқтап қалатын құбылыс емес, оны үздіксіз жетілдіріп отыру керек. Біз бұл бағыттағы жұмыстарды жалғастыра береміз. Ал, судьялар, сіздерден әрқашан жоғары біліктілік пен әділдік, адалдық талап етіледі.
Халқы заңын сыйлайтын, сотына сенетін қоғам - ең дамыған қоғам. Біздің мақсатымыз - дәл сондай қоғам құру деп тұжырымдады.
Қазақстан Республикасының сот жүйесiн Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты және Қазақстан Республикасының Конституциясына және осы Конституциялық заңға сәйкес құрылатын жергiлiктi соттар құрайды. Қандай да болмасын атаумен арнаулы және төтенше соттар құруға жол берiлмейдi. Жергiлiктi соттарға мыналар жатады:
1) облыстық және оларға теңестiрiлген соттар (Республика астанасының қалалық соты, республикалық маңызы бар қалалардың қалалық соттары, мамандандырылған сот - Қазақстан Республикасының Әскери соты, мамандандырылған қаржылық соттар және басқалар);
2) аудандық және оларға теңестiрiлген соттар (қалалық, ауданаралық, мамандандырылған сот - гарнизонның әскери соты және басқалар).
Қазақстан Республикасында мамандандырылған (әскери, қаржылық, экономикалық, әкiмшiлiк, кәмелетке толмағандардың iстерi жөнiндегi және басқа) соттар құрылуы мүмкін. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты мен жергiлiктi соттардың Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк елтаңбасы мен өзiнiң атауы бейнеленген мөрi болады.
ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Халықаралық құқық түсінігі, рөлі брдемелесерио
Халықаралық құқық дегеніміз - ынтымақтастықпен қауіпсіздік бейбітшілікке жету мақсатында, халықаралық құқық субъектілері тарапынан туындайтын, мемлекетаралық қатынастарды реттейтін халықаралық құқықтық принциптермен нормалардың жиынтығы. Халықаралық құқықтың негізгі қайнар көздері ретінде халықаралық әдет-ғұрыпты, келісім шартты және халықаралық ұйымдардың шешімдерін атауға болады. Халықаралық құқық деген атау тарихи жолмен пайда болған. Орта ғасырда мемлекетаралық қатынастарды реттейтін құқық жүйесін құру қабілеттілігі туындағанда, заңгерлер керекті терминді Рим құқығынан іздеген. Рим құқығы жүйесінде мемлекетаралық қатынастарды реттейтін қатынасты дәл анықтайтын термин болмағанмен, онда "халықтар құқығы" деген түсінік бар болатын. Уақыт өте келе осы термин өзгеріске ұшырап, жаңа "халықтар арасындағы құқық" немесе "халықаралық құқық" деп аталатын болды. Заң ғылымында, осы терминнің ағылшынша :::::, орысша "Международное право" - атты эквиваленттер қолданылды. Халықаралық ерекше құқықтық жүйесі ретінде негізінен мемлекеттер арасындағы қатынастарды реттейді, сондықтанда оның дұрыс және дәл аудармасы "мемлекетаралық құқық" болуы керек еді, алайда "халықаралық құқық " деген термин теория мен практикада кең таралды.Халықаралық құқық жүйесін бір-бірімен тәуелдік байланыста болатын халықаралық құқықтың принциптермен нормалар, институттар мен салалар құрайды. Халықаралық құқық жүйесінің негізін халықаралық құқықтың басты принциптерінде бекітілген императивтік нормалар халықаралық құқық жүйесінің ең ірі элементі болып құқық салалары болып табылады. Халықаралық құқық саласы дегеніміз - халықаралық қатынастардың белгілі бір кең аймағындағы, халықаралық қатынастардың субъектілерінің іс әрекетін реттейтін әдетті (обычный) нормалар мен келісім шарттық нормалар жинытығы. Халықаралық құқықтың негізгі салаларына төмендегілер жатады:
1. халықаралық келісім шарт құқығы саласы
2. халықаралық теңіз құқығы саласы.
3. халықаралық қылмыстық құқық саласы.
4. халықаралық экономикалық құқық саласы
5. Халықаралық қауіпсіздік құқығы саласы.
6. халықаралық ұйымдар құқығы саласы.
7. халықаралық экономикалық құқық саласы.
8. Дипломатиялық консулдық құқық саласы.
9. Халықаралық әуе құқығы саласы.
10. Халықаралық ғарыш құқық саласы және т.б.
Халықаралық құқық -- халықаралық қатынаста мемлекет пен басқа қатысушылар (субъектілер) арасындағы катынасты реттейтін заңдық принциптер мен нормалардын жиынтығы. Халықаралық жұртшылық құқықтың негізгі принциптері:
күш пен қауіп-қатерді күшпен қолданбау,
халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешу,
басқа мемлекеттердін ішкі ісіне,
құқықтендігі мен халықтардын өз жолын аныктауына араласпау,
мемлекеттердің ынтымактастығы мен егеменді тендігі,
міндеттемелерді ерікті түрде орындау.
Халықаралық құқықтық көптеген жаңа нормалары. Арнайы халықаралық конвенция жолымен бекітіледі. Мемлекеттердін өз міндеттемелерін бұзуы, жауапкершілікке әкеліп соғады. Халықаралық қатынастарда, халықаралық ілтипат нормаларының сақталуына, әсіресе дипломатиялық этикет саласына және т.б. үлкен маңыз беріледі.
Халықаралық құқық пен ұлттық құқықтың арақатынасы нысандары
Халықаралық және ұлттық құқық арақатынасын жалпы сипаттағанда түрлі анықтамалар қолданылады: өзара байланыс, бір біріне әсер ету, бейімделу және т.б. Аталған құқық жүйелері арақатынасының нысандарына талдау жасаған кезде ғалымдар түрлі терминдер қолданады: жіберу, рецепция, трансформация, имплементация, ұлттық-құқықтық имплементация, адаптация (бейімделу), легитимация және т.б. Ұлттық құқыққа халықаралық құқық нормаларын енгізу процесін сипаттайтын транформация сөзі барынша жиі қолданылады. Трансформация терминін көптеген ғалымдар қолдамайды. Мысалы, А.Гринберг итальяндық заңгерлердің (А.Пергола, К.Мортати) тәжірибесіне талдау жасай отырып, транформация емес, бейімделу терминін қолдану екі құқықтық тәртіп арақатынасының дуалистік теориясы тұрғысынан барынша ақталған және процестің өзінің заңды мәнін нақтырақ көрсетеді және соның арқасында халықаралық-құқықтық норманың қайта құрылуы емес, нақты халықаралық нормаларға сәйкес келетін ішкі құқықтық нормалардың құрылуы туралы айтады. Халықаралық және ішкі құқық арақатынасы нысандарын сипаттайтын терминдердің көптігі әбден ақталған, себебі халықаралық құқық нормаларының әрекет ету мәселесін әр мемлекет өз бетінше шешеді, өйткені мемлекеттің мойнына алған халықаралық міндеттемелерді (нормаларды) орындауды қамтамасыз ету нысандары мен әдістері әр мемлекеттің жеке құқығына тиесілі, ол ұлттық құқықты жетілдірумен қатар, әрі қарай жемісті жұмыс жасау үшін халықаралық және ұлттық құқық арақатынасы аясындағы терминологияны белгілі жүйеге келтіруді талап етеді, өйткені ғылыми зерттеуге деген маңызды талаптардың бірі зерттеуші қолданатын түсініктердің нақтылығы болып табылады. Түсініктердің мазмұнын нормативтік, немесе бірінші кезеңде, доктриналды бекіту құқықты біркелкі норма шығармашылықта, түсіндіруде және қолдануда маңызды рөл ойнайды.
Ұлттық және халықаралық құқық арақатынасының дәстүрлі нысаны осы жұмыстың кіріспесінде көрсетілген бірқатар ғалымдардың еңбектерінде көп рет қарастырылған болатын. Соған қарамастан, халықаралық-құқықтық нормаларды ғылыми түгендеу (инвентаризация) қажеттілігі, ішкі мемлекеттік құқық нормаларымен салыстыру негізді, кездейсоқ емес сипатта болу үшін сап бойынша орналастыру туралы 1980 жылдар ортасында А.М.Васильев жазған болатын. .
Ғылыми әдебиеттерде халықаралық және ұлттық құқық арақатынасын сипаттайтын терминдер мен түсініктер бойынша әр қилылық байқалатындықтан, біз бұл бөлімде құқық тарихында бұрыннан белгілі құбылыстарды белгілеу үшін ұлттық және халықаралық құқық арақатынасы нысандарының жіктелуіне тоқталамыз.
Нақты саны белгісіз және бір бөлігі ғана мемлекеттердің Парламенттерінде ратификацияланатын халықаралық шарттар халықаралық құқықта басты орынды алады. Ратификацияланған халықаралық шарттардың саны олардың маңыздылығын білдірмейді. Көп жақты шарттардың кейбіреуі ғана мүмкін болатын ратификациялар санын жинай алады. БҰҰ аясында қабылданған Конвенциялардан мұндайға тек қана БҰҰ-на мүше мемлекеттердің жалпы санының 45 ратификациялаған 1961 жылғы Дипломатиялық қатынастар туралы Вена конвенциясын жатқызуға болады. Басқа конвенция мен келісімдерге 17, 13, (12) және т.б. қатысады. Бұдан жасайтын қорытынды халықаралық келісімдер қатысушыларының санын кеңейту әлемдік қауымдастықтың алдына қойған міндеттерінің бірін білдіреді 21, 64. Бұл халықаралық құқық нормаларының едәуір табысты және едәуір кең әрекетінің кепілі болып табылады.
Халықаралық-құқықтық құжаттардың әр түрлі деңгейлігі ұлттық құқықтың олармен әр түрлі қатынасқа түсуіне әкеп соғады. Егер ұлттық заңнама иерархия және т.б. түрдегі нақты жіктелген болса, онда халықаралық құқық күрделі, жіктеуге қиындық туғызатын үлкен материал болып табылады. Төменде халықаралық құқық пен ұлттық құқық арақатынасының талдауын ұсынып отырмыз, ол логикалық байланыстағы талданып отырған материалды топтарға жіктеуге мүмкіндік береді және талдау үшін ыңғайлы болып табылады.
Халықаралық құқық, Г.И.Тункиннің классикалық болып кеткен анықтамасына сәйкес, мемлекеттердің және халықаралық құқықтың басқа да субъектілерінің еріктілік келісімі жолымен жасалады. Еріктілік келісімі түрлі деңгейде, халықаралық құқық субъектілерінің түрлі дәрежедегі белсенділігімен жасалады және ұлттық құқыққа деген әсерінің түрлі деңгейі бар және керісінше ұлттық құқық халықаралық құқық нормаларының жасалуына түрліше әсер етуі мүмкін. Сондықтан халықаралық құқық нормаларының жасалуын жіктеу негізіне және оның ұлттық құқықпен арақатынасына біз сандық және уақыттық факторлар енгіздік. Сандық фактор халықаралық шартқа қатысушы мемлекеттердің санын көрсетеді. Уақыттық фактор халықаралық шарт жасасу немесе оған қосылу көрсеткіші болып табылады. Біздің ұсынып отырған жіктеудің бірінші деңгейінде екі жақты мемлекетаралық шарттар жатады, олардың нормалары халықаралық құқықтың бірінші деңгейі ретінде мемлекетаралық құқықтың жиынтығын құрайды. Аталған терминді И.Кант (1724-1804 жж.) қолданды, ол Құқық туралы ілімнің метафизикалық бастауы еңбегінде мемлекеттердің бір-біріне деген құқығы... халықаралық құқық деп аталуы дұрыс емес,- дұрысы, мемлекетаралық деп аталуы тиіс (jus publicum civitatum) 22. И.Канттың терминді нақтылауға деген әділ пікірі доктринамен де, тәжірибемен де қабылданған жоқ. В.А.Василенко мұның себебі, алғашқыда француз, кейіннен ағылшын тілдері болған XIX ғ. дипломатиялық тілдерінде халық, ұлт, мемлекет сөздері синоним болғандықтан болуы мүмкін деп санайды23,17 б..
Мемлекетаралық құқықта халықаралық құқық нормаларын құрайтын ұлттық құқық нормаларының өзара әсері байқалады. Бұл мемлекеттің құзырлы органдары ратификациялаған, сонымен қатар ратификацияланбаған шарттары да болуы мүмкін. Әлемде таралған тәртіп бойынша Парламент ратификациялаған халықаралық шарттар әрекет етуші ұлттық құқыққа қарағанда жоғары заңды күшке ие болуы тиіс. Қалған шарттар өзінің иерархиясы бойынша мемлекетте әрекет ететін заңнамадан төмен тұрады және міндетті түрде ұлттық заңнамамен келісіледі. Бұл мысалы, Қазақстан Республикасына тән.
Жалпы халықаралық құқық - әлемнің бүкіл аумағын қамтитын мемлекеттер Біріккен Ұлттар Ұйымының белсенді қатысуымен жасайтын құқық. Аталған терминді анықтаған кезде өз алдына алынған мемлекет немесе аймақтың халықаралық құқығы, мысалы, Қазақстан Республикасының халықаралық құқығы немесе халықаралық африкалық құқық және тіпті халықаралық америкалық құқық, сонымен қатар ТМД немесе Еуропалық Одақ халықаралық құқығы бола алмайтынын негізге алдық.
Мексикалық заңгерлер халықаралық құқықты бүкіл әлем мемлекеттерінің мүддесін көрсететін заңды нормалардың жиынтығы ретінде анықтайды, және әдетте, халықаралық құқық субъектілеріне өз бостандығы үшін күресуші ұлттар мен халықтарды жатқызбайды, бірақ бір уақытта олар жеке тұлғаларды халықаралық құқық субъектілері ретінде таниды.
Аймақтық құқық екіден артық мемлекеттер арасында, бірақ бір аймақ шегінде жасалған шарт негізінде жасалады. Аймақтың негізгі географиялық бірлігі - әлем бөліктері (Африка, Солтүстік Америка, Оңтүстік Америка, Азия, Еуропа, Австралия мен қоныстанбаған Антарктиданы қоспағанда), бірақ құрлықаралық аймақтық бірлесу де мүмкін.
Аймақтық құқықтың негізгі өзегі ірі мемлекеттер тобы болып табылады және аймақтың бірнеше немесе барлық мемлекеттері оған қабыса отырып жасалады. Субъектілердің құқықтық мәртебесіне байланысты мемлекетаралық жүйелер, халықаралық ұйымдар мен мемлекеттер арасындағы және халықаралық ұйымдар арасындағы жүйелер ажыратылады.
Халықаралық және Қазақстан Республикасы ұлттық құқығы арақатынасындағы нақтыланған терминологиялық база, біздің ойымызша, терминдердің үш блогынан тұрады. Арақатынас нысандары өзара тығыз байланыста болғаны халықаралық құқық нормаларының ұлттық құқыққа енуінің көп аспектілігі туралы дәлелдейтіндігін ескеру қажет.
I. Трансформация. Құқықтануда трансформация теориясы бар, ол термині бойынша мемлекетішілік құқықта халықаралық-құқықтық нормаларды жүзеге асыру үшін тиісті мемлекеттің құқықтық актісімен жанамалануы тиіс, яғни халықаралық шартты жасау мен ішкі құқық субъектілерінің арасында мемлекеттің ерік актісі болуы керек. Бұл ғылымда халықаралық және мемлекетішілік құқық құқықтың әр түрлі жүйелеріне жататыны туралы пікір кең тарағандықтан, халықаралық шарт мемлекеттің егемендігіне байланысты мемлекетішілік құқық субъектілері үшін тікелей құқықтар мен міндеттер жасай алмайды. Бұл теория халықаралық құқық үшін негізінен Е.Т. Усенко, Д.Б. Левин, С.В. Черниченко, Р.А. Мюллерсон енгізген.
Трансформация термині (латынның тransformatio - қайта құру, өзгерту) қайта құруды, өзгертуді білдіреді. Көбінесе қоғамдық ғылымдар бұл түсінікті радикалды құрылымдық өзгерістерді суреттеу үшін қолданады. Ол қоғамдық ұйымның жаңа сапалы жағдайына көшуді білдіреді. Трансформациялық процесс келесідей сатылардан өтеді: қоғамның осы күнгі жағдайын қайта бағалау; әлеуметтік диагностика, дағдарыстан шығудың мүмкін жолдарын анықтау; ескірген жүйені бөлшектеу; қоғамның жаңадан өзін-өзі билеуі. Трансформация термині жаңа әлеуметтік-экономикалық саясатқа көшкен посткеңестік мемлекеттердегі өтпелі процестерді нақты сипаттайды. Осылайша, біздің ойымызша трансформация дегеніміз - мемлекет нысанының немесе құқықтық жүйенің көлемді өзгерісін сипаттайтын термин. Мысалы, қазақ қоғамының саяси трансформациясы туралы Президент Н.Ә.Назарбаев XXI ғасыр табалдырығында, Қазақстан 2030: Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Президенттің Қазақстан халқына жолдауы, Қоғам трансформациясы стратегиясы және Еуразиялық өркениеттің қайта дамуы атты еңбектерінде жазды. Бұл процесс бірнеше терминдермен сипатталуы мүмкін: адаптация, модернизация және бейімделген модернизация.
Адаптация (лат. adaptatio - лайықтау, бейімдеу) - өзара байланысты нормативтік құқықтық актілер блогы деңгейінде ұлттық құқықтың біртіндеп өзгеруі, әлемдік қоғамдастықта әрекет етуші құқықтық дәстүрлерді ескеру, үнемі туындайтын ішкі және сыртқы факторларға лайықтану мақсатында сала ішілік, салалық және тіпті түгелдей жүйе ауқымында өзгеру.
Ұлттық құқықтық жүйенің адаптациясы перманентті процесс, мемлекеттің қандай да бір халықаралық ұйымға кіруге, көпжақты халықаралық шартты (пакт, конвенция) т.б. ратификациялауға дайындық кезінде орын алуы мүмкін. Бұған Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) кіру мақсатында, адам құқықтары туралы Пактті т.б. ратификациялау қарсаңында қазақстандық заңнаманың, экономиканың және тағы басқа көрсеткіштердің өзгеруі мысал бола алады.
Модернизация (фр. мoderniser - осы заманға сай істеу) - өтпелі кезеңде қоғамдық өмірдің барлық жақтарының елеулі жаңаруы (заманға сай жаңалануы) негізінде елдің мемлекеттік-құқықтық құрылымының уақыт бойынша ұзақ емес, ерікті өзгеруі. Бұл Ежелгі әлем уақытынан белгілі Non progredi est regredi - прогрестің жоқтығы - регресс қағидасы бойынша дамитын барлық мемлекеттерге тән үздіксіз процесс. Модернизация эволюцияның құрамдас бөлігі болып табылады және ол революцияға (латын тілінде re-volutio тіркесі кері қозғалу, артқа шегіну дегенді білдіреді - кейіннен мемлекеттің әрі қарай дамуына жағымсыз әсер етуі мүмкін мемлекет және құқық дамуының күтпеген, күшпен, өткінші өзгеруі) қарама-қарсы.
Модернизацияның әмбебаптылығы оның материалдық негізге сүйене отырып, сонымен қатар қоғам мен мемлекеттің әлеуметтік, саяси аясына да таралатындығынан, адам психологиясын түзейтіндігінен көрінеді. Модернизация өмірдегі бар болмысқа әлдеқайда сәйкес келетін трансформацияны білдіреді.
Модернизация процесі біртіндеп ескірген таптық және әлеуметтік құрылым жоқ болып, қысқа тарихи уақыт ішінде жаңа қоғам құрылатын өркениеттің шыңына жету қозғалысын білдіреді 24, 4б..
Мемлекеттің жаңа қоғамдық-экономикалық қатынастарға көшу кезіндегі модернизацияның революциялық өзгерістер жағдайында болатын қатаң терапиядан өзгешелігі, ол кең ауқымды өзгерістерді өткізуде аяушылық танытып, жаңаның ескіні бұзбай, соған негізделіп, оны сақтап, ескіргенді кезең-кезеңмен алмастыру табылады.
Бейімделген модернизация - радикалды өзгерістерге әкеп соғатын және мемлекеттің көп полярлы әлемде жаңа тәуелсіз жағдайға бейімделу мақсатын көздейтін мемлекеттік-құқықтық құрылымның және экономикалық қатынастардың кезең-кезеңмен, жоспарлы өзгеруі. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев біздің елде болып жатқан реформаларға бейімделген модернизация терминін лайықты деп санайды. Бұл процеске арнайы бөлім арналған.
II. Имплементация (лат. implementatio - енгізу, жүзеге асыру) - ұлттық құқықтық жүйеге халықаралық немесе шетелдік құқық нормаларын енгізу процесін сипаттайтын термин. Имплементация термині көбінесе мемлекет халықаралық-құқықтық актіні ратификациялағаннан кейін басталады, бірақ халықаралық құқық нормаларының ұлттық құқыққа имплементациясы ратификацияға дейін де жүзеге асырылады (Қазақстан тәжірибесінен көруге болады). Халықаралық құқық нормаларының имплементациясы мәселесі зерттеушілердің еңбектерінде, мысалы, А.С.Гавердовскийдің Халықаралық құқық нормаларының имплементациясы монографиясында қарастырылған. Халықаралық-құқықтық нормалардың имплементациясы мәселесіне арнаған ғылыми зерттеулер арасында Э.М.Аметистов, Дж.Д. Джебриннің т.б. еңбектері арналған, А.Н.Талалаев, И.И.Лукашук, Е.Т.Усенконың т.б. жоғарыда көрсетілген еңбектері.
Имплементация белгілі бір халықаралық шарттың қатысушы мемлекетінің халықаралық құқық нормаларын ішкі заңнамада қайталаумен байланысты ғана құқық шығармашылық әрекетімен шектелмейді.
Ол халықаралық-құқықтық нормаларды тікелей жүзеге асыруға байланысты ұйымдастырушылық сипаттағы шаралар кешенін жүргізуді көздейді. Одан басқа И.П.Блищенко қазіргі заманғы халықаралық құқық қағидалары мен нормаларын мемлекет аумағында және халықаралық құқық субъектілері арасындағы қатынаста да жүзеге асыруды имплементация деп атауға болады деп санайды 11.
Мемлекеттер тәжірибесінде ұлттық-құқықтық имплементацияның екі негізгі тәсілі қолданылады: біріншісі - халықаралық міндеттемелерді орындау мақсатында жаңа нормаларды шығару, өзгерту немесе қазіргі ұлттық құқық нормаларының күшін жою. Екіншісі - халықаралық құқық нормалары (шарттық және (немесе) әдеттегі) ұлттық құқық аясында, мемлекет ішінде тікелей әрекет ете алатындай ұлттық құқықты халықаралық құқыққа сілтеме жасау. Бірақ қандай жағдай болмасын ұлттық заңдар халықаралық келісімдерге қайшы келмеуі тиіс.
Рецепция (лат. recepcio - қабылдау) бұл бір елдің, қоғамның осы немесе басқа елде, басқа кезеңінде туындаған құқықтық, мәдени және басқа да құндылықтарын қабылдауы, соған бейімделуі. Құқықтағы рецепция деген осы елдің аумағында бұрын болған мемлекеттік құрылымның немесе құқықтық жүйенің жоғалған тұстарын қайта қалпына келтіру немесе басқа елдің, халықтың, жергілікті өркениеттің тәжірибесін алуды білдіреді.
Батыс еуропа елдерінің Ежелгі Рим мен ежелгі Грекияда қалыптасқан антикалық мемлекеттік құқықтық дәстүрлерді рецепциялауын айтуға болады. Осы елдердің жалпы мәдениеті мен мемлекет және құқығы тарихының бұл кезеңі Қайта өрлеу дәуірі (Ренессанс) деп аталады.
Басып озушы рецепция, яғни жаңа мемлекетте құқықтың ескі нормалары жоспарлы түрде қалпына келтірілуі деп 1991 жылы 16 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі туралы Қазақстан Республикасының конституциялық Заңын күшіне енгізу тәртібі туралы Қазақстан Республикасы Жоғары Кеңесінің Қаулысын айтуға болады. Оның 2 тармағы былай дейді: Бұдан былай Қазақстан Республикасының тиісті заңдары мен басқа нормативтік құқықтық актілері қабылданғанға дейін оның аумағында Қазақстан Республикасының осы заңына, басқа да заңнамалық және нормативтік құқықтық актілеріне қайшы келмейтін бөлікте КСРО заңнамалары мен КСРО таныған халықаралық құқықтық нормалар қолданыла алады 25, 10б..
Рецепцияны сипаттайтын құбылыстарға құқыққабылдаушы мемлекеттің құқыққалдырушы мемлекет бұрын жасаған халықаралық шарттарды бекітуін жатқызуға болады. Қазақстан және бұрынғы КСРО республикалары ол құлағаннан кейін әр түрлі негіздерде кейбір халықаралық шарттарға қатысатындықтарын мәлімдеді немесе бұрынғының заңдық күшін бекіту үшін жаңа халықаралық шарттар жасады.
Инкорпорация (лат. incorporatio - құрамына енгізу, қосылу) - имплементациялаумен қатар халықаралық құқық нормаларын ұлттық құқыққа енгізудің, халықаралық шарт ережелеріне байланысты ұлттық заңнама нормаларын өзгертудің жалпы процесі ретінде қарастырылады. 1969 жылғы халықаралық шарт құқығы туралы Вена Конвенциясының 24 бабының 2 тармағына сәйкес егер шартта оның күшіне енуі мерзімі көрсетілмесе, шарт келіссөздерге қатысушы барлық мемлекеттер оның міндеттілігіне келісім берген сәттен бастап күшіне енеді. Бұл ереже шартқа қатысушы мемлекеттердің толық шарттың емес, оның жекелеген бөлігінің міндеттілігіне келісім бере алатындығын жоққа шығармайды. Солай, кейбір халықаралық шарттар ескертпелермен инкорпорацияланады, кейін ескертпе кез келген уақытта алынып тастала алады да, халықаралық шарттың бұрын алынған баптары ұлттық құқыққа инкорпорациялана алады.
Кеңес заңгерлері ешқандай мемлекет не халықаралық ұйым екінші мемлекетке оның ішкі құзіреті мен юрисдикциясына жататын мәселелерді шешу әдістерін таңа алмайды дейтін уақыт адамзат тарихында ұзаққа созылған жоқ. Оған Кеңес Одағы өмір сүрген уақыт қана жатады. Сондықтан әр түрлі құқықтық жүйелердің байланысқа түсуінің тағы бір нысаны трансплантация туралы айтуға болады.
Трансплантация (лат. transplantare - қайта көшіріп орнату), жат мемлекеттің нормативтік құқықтық актісін ұлттық заңнамаға мәжбүрлеп енгізу немесе бір мемлекеттің екінші мемлекетке мүлдем жат құқықтық жүйені немесе оның элементтерін күшпен таңу. Бұл терминді ғылымға кең пайдалануға енгізу құқығын ғылымда заңдық трансплантация сөз тіркесінің қолданылып жүруі бекітеді. Бұл құбылысқа тоқтала отырып, Ю.А.Тихомиров жоғарыда аталған Салыстырмалы құқықтану курсы атты еңбегінде заңдық трансплантация нақты құқықтық жүйедегі актілер мен нормалардың жат болуына, кейін итеріліп тасталатынына алып келеді деп көрсетеді. Біз былай үнемі бола бермейтінін айтамыз. Жат мәдениетті, соның ішінде шетелдік құқықтық жүйені механикалық түрде көшіру, трансплантациялау (терминді акад. Д.С.Лихачев ұсынған) адамзаттың даму тарихында жиі кездескен құбылыс. Бұл Еуропада Наполеонның басып алуларынан кейін болған. Сол кезде Наполеонның атақты Азаматтық Кодексі француз императоры жаулап алған жерлерде өз күшін таратқан. Еуропа елдері үшін бұл ежелгі рим құқығының негіздерін рецепциялау болса, қалған елдер үшін трансплантациялау болғаны анық. XVIII -- XIX ғасырларда отарлаушы елдер өздерінің құқықтарын отарланушы елдерге күшпен таңды, және онда олардың әсері ұзақ сақталды: ағылшын құқығы Үнді және бұрынғы британ отарларында, француз және португал құқығы африка отарларында.
Кейін отарлаушылар мен жергілікті халық ұзақ уақыт қатар өмір сүруі нәтижесі ортақ тарихтың, мәдениеттің, білімнің, моральдық және құқықтық құндылықтардың пайда болуына әкеп соқты, ал ол өз кезегінде ортақ (ұлттан жоғары) құқықтық дәстүрлердің пайда болуына әкелді. Мұндай көрініс XVIII ғасырда Ресейде мемлекеттің барлық саласын, соның ішінде құқықтық саласын ұлы қайта құру кезінде байқалды. Ол кезде Ресейді мемлекеттік құрылым, құқық, экономикалық жүйеден бастап қарапайым тұрмысқа дейін неміс (батысеуропалық) өмір сүру бейнесі жаулап, тіпті күшпен енгізілген еді. Осыдан бастап Ресейде батысеуропалық типтегі құқықтық мемлекет құру үшін күресуші батысшылдар мен Ресейде батыстан бөлек құқықты түсінуге ұмтылушы славянофил арасында қақтығыстар жүріп жатыр. Еуропалық құқық элементтерін Ресей Қазақстанға да әкелді, сондықтан жат құқықтық және басқа да құндылықтарды енгізу нәтижесінде қоғам трансформациясының жағымсыз тұстарын қазақ халқы да сезуге тура келді. Қазақстандық ғылымда осы мәселеге жеткілікті көңіл бөлінген. С.З. Зиманов өзінің Политический строй Казахстана в конце XVIII и первой половине XIX века тақырыптағы еңбегінде Қазақстанды отарға айналдыруға бағытталған патшалық саясат ашты, ал К.А.Жиреншин Политическое развитие Казахстана в XIX- начале XX веков атты кітабында ХІХ ғасырда және ХХ ғасырдың алғашқы жартысында Қазақстанда жүргізілген саяси ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау университеті
Тлекқабылқызы Наргиз
Қазақстанда сот билігінің қалыптасуындағы халықаралық құқық пен ұлттық құқықтың арақатынасы
5В030100- Құқықтану мамандығы
Атырау - 2022 ж.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым Министрлігі
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау университеті
Экономика және құқық кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:
Қазақстанда сот билігінің қалыптасуындағы халықаралық құқық пен ұлттық құқықтың арақатынасы
Орындаған: 5В030100 - Құқықтану мамандағы
4-курс, 404 топ студенті
Тлекқабылқызы Наргиз
Жетекшісі: қауымд. профессор м.а.
Нысанова С.Қ.
Атырау - 2022 ж.
Мазмұны:
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ. Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
2.1. Шет елдердегі сот жүйесі
2.2.
2.3.
2.4.
ІІІ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
ІV. Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І. Кіріспе
Кері тексеру керектер
Диплом жұмысының мақсаты-
Диплом жұмысының міндеті -
Диплом жұмысының өзектілігі-
Дипломдық жұмыс кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және қолданылынған әебиеттер тізімінен тұрады.
1.1.
Сот - нақты мемлекеттің заңында белгіленген іс жүргізу тәртібімен істердің қылмыстық, азаматтық, әкімшілік және өзге де санаттарын қарау және шешу нысанында сот төрелігін жүзеге асыратын мемлекеттік билік органы. Заңды түсіндіретін және қолданатын сот - сот жүйесі деп аталады. Сот отырысы өтетін үй - сот залы деп аталады, ал ғимарат сот ғимараты ретінде белгілі.
Республикадағы ауыр Үкімет ел тек соттарға тұрақты төрешілер арқылы ғана, сонымен қатар қылмыстық сот ісін жүргізуге тартылған барлық заседательдерден басқа, заңдармен алдын ала белгіленген режимде де қолданылады. Республикада әділдікті тек трибунал ғана орындайды. Свид-тің сирек мүмкіндіктерін басқа органдарға беруді ескеретін заңнамалық әрекеттерді жариялауға тыйым салынады. Іс жүзінде ешқандай басқа құрылғылар да төрешінің мүмкіндіктерін немесе ауыр Үкіметтің функцияларын алуға құқылы емес. Айналымдар, ережелер, сондай-ақ ауыр процесс режимінде талқылауға қол жетімді шағымдар іс жүзінде ешқандай басқа органмен, ресми немесе басқа тұлғалармен қайта қаралған немесе бақылауға алынған барлық мүмкіндіктерге ие емес. Ауыр Үкімет республиканың тегімен орындалады ел сонымен бірге әділеттілікті, тәуелсіздікті, сондай-ақ мекемелердің заңды мүдделерін қорғауға, Республиканың Конституциясын, заңдарын, басқа да нормативтік заңды әрекеттерін, халықаралық келісімдерін орындауды қамтамасыз етуге арналған.
Кез-келген адам муниципалды ұйымдардың, мекемелердің, ресми адамдардың, сондай-ақ өкілеттіктерге, тәуелсіздікке нұқсан келтіретін немесе шектейтін, сондай-ақ Республиканың Конституциясында алдын-ала белгіленген заңды мүдделер шеңберіне нұқсан келтіретін немесе шектейтін әртүрлі заңсыз қорытындылардан ауыр қорғауды қамтамасыз етеді. Бірде-бір адам заңның барлық талаптарын сақтай отырып, оның процесін саналы, тәуелсіз, объективті трибуналмен де шеше алмайды.
Ауыр үкімет мемлекеттік, қылмыстық, сондай-ақ заңмен анықталған сот ісін жүргізу фигуралары арқылы орындалады. Төрешілер сот төрелігін жүзеге асыруда тәуелсіз, тек Конституция мен заңға ғана бағынады. Ережеге, сондай-ақ төрешілердің дербестігіне нұқсан келтіретін заңдарды не басқа да нормативтік заңды әрекеттерді бекітуге жол берілмейді. Бұл немесе басқа-немесе басып кіру сот төрелігін жүзеге асыруға сәйкес, сот төрелігі де заңға сәйкес міндет жүктейді. Төреші белгілі бір процестерге сәйкес есеп бермейді. Сот ісін жүргізудің белгілі бір режиміне қарамастан берілген ауыр процестерге сәйкес айналымдар, бірақ сонымен қатар, svid жауапкершілік аймағына кірмейтін мәселелерге сәйкес, трибунал қарау болмаған кезде сақталады немесе тиісті құрылғыларға барады. Сотқа не төрешіге құрметтемеушілік білдіру заңнамада белгіленген міндетті тартады. Ауыр актілер, сондай-ақ төрешілердің шарттары, өздерінің мүмкіндіктерін анықтау үшін, барлық муниципалды органдардың өздерінің ресми тұлғаларын, физиологиялық және адвокаттық тұлғаларды орындауы үшін қатаң болып табылады. Ауыр іс-әрекеттерді орындамау, сондай-ақ төрешінің шарттарын орындамау заңнамада белгіленген міндет жүктейді.
Сот билігі 1995 жылғы ҚР Конституциясы бойынша заң шығару және атқарушылық биліктен бөлінген және мемлекеттік биліктің дербес тармағын білдіреді. Сот төрелігінің мақсаты - аталған барлық істер бойынша әділ, заңды сот талқылауын қамтамасыз ету.
Сот міндеттері:
1. соттардың қылмыстық, азаматтық, әкімшілік істерді жан жақты, толық және объективті шешуі;
2.азаматтардың сот арқылы қорғану құқығын жүзеге асыру;
3. заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайту;
4. құқыққа деген кұрметтілік қатынасын қалыптастыру;
5. құқық бұзушылықтарды ескерту.
1.2.
Алтай тауынан Қап (кавказ) тауының баурайындағы Қара теңізге дейінгі аралықтағы ұлан-байтақ далада бірде күшейіп, бірде әлсіреп, сан ғасырды артқа тастаған Сақ, Ғұн, Үйсін, Түрік, Түргеш, Қарлұқ, Қарахан, Оғыз, Алтын Орда, Ақ Орда, Дешті Қыпшақ тәрізді Еуразияда үстемдік құрған ұлыстар мен мемлекеттердің түпнұсқалық жүйелі заңы ел басқаруда, келелі кеңес айтуда өзінен кейінгілерге арқау болды. Бұл жөнінде Еуразия тарихын терең зерттеген ғұлама ғалым Л.Гумилев өте парасатты ойлар айтқан.
Жоғарыда аты аталған ежелгі мемлекеттердің құрамында болған қазақ ұлысының да өзіне тән заң ережелері, сот ісінің озық үлгісі - билер үкімі құқықтық нормалардың принциптерін атқарып келді. Бүгінгі ұрпағымыздың құлағына анық жетіп, көкейіне қонған: Түгел сөздің түбі - бір, түп атасы - Майқы би деген ұлы сөздің мағынасы тым тереңде жатыр.
Еліміздегі билер сотының осы Майқы биден бастау алатыны - тарихи шындық. Содан бері Қазақ елінде қалыптасқан билер бітімі әр кезеңдегі мемлекеттік құрылым-жүйеге қарай дамып, өркендеп отырды. XVI ғасырдағы Қасым хан шығарған Қасым ханның қасқа жолы деген заң жарлығы (1511 - 1523 жылдары билік құрған), Есім хан (1598 - 1628 жылдар аралығында билік құрған) жарлық еткен Есім ханның ескі жолы өз дәуіріндегі заң-жарғылардың, мемлекеттік құқықтардың жинақталған озық үлгісіне айналды.
Ғасырдан-ғасырға жалғасқан осындай дәстүрлі құқықтық әдет-ғұрып, заңдарды мемлекет мүддесіне сай жаңаша жасаған, хан біткеннің қазығы болған XVII - XVIII ғасырдағы Әз Тәуке ханның (1680 - 1717 жылдар аралығында билік құрған) Жеті Жарғы заңдар ережесінің маңызы зор болды.
Сегіз ғасырдан астам уақыт осындай ерекшелігімен халық мүддесіне, ұлттық салт-дәстүрге қызмет етіп келген көне заңдар ережесі, билер соты 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейін өз күшін жоймай, дәстүрлі қазақ заң құқықтарының нормалық жиынтығы болып келген еді. Жаңа социалистік қоғам үстемдік құрған 1917 - 1922 жылдар аралығында билер соты талай мәрте айтыс-тартысқа түсіп, ескіліктің қалдығы есебінде ұлттық, мемлекеттік маңызын жоюға әкеп соқты.
1922 жылдың соңы Кеңестер еліндегі барлық республикалар үшін үлкен жаңалық әкелді. Яғни осы жылдың 31 желтоқсаны күні одақтас республикалар құрылып, Советтік Социалистік Республикалар Одағының салтанат құрған датасы тарихи құжат болып бекіді. Осы негізбен барлық Одақтас республикалар мeмлeкeттiк мәртебелерін белгілеп, қайта құрылды. Соған орай сот, заң шығару орындарын, басқару билігін одақтық саясат негізіне сай қайта жүйелеп, бекітті. Сот құрылымдары да Бүкілодақтық Атқару комитетінде қаралып, бip жүйеге түсірілді. Төменгі сатыдан алып қарағанда халық соттары негізгі сот құрылымы деп танылды. Одан кейін губерниялық соттар тұрды. Әpбip одақтас республикалардың Жоғарғы Соты құрылып, КСРО Жоғарғы Сотына мәлімет бepiп, бip орталыққа бағынған заңдылық негізінде сот icін жүргізуді үрдіске айналдырды. Сөйтіп, КСРО-дағы барлық сот жүйесі одақтық маңызға ие болды.
1923 жылдың алғашқы айларында барлық одақтас республикаларда Жоғарғы Сот құру туралы Бүкілодақтық Атқару комитетінің нұсқаулары шықты.
азақстан үшін 1925 жыл елеулі оқиғаларға толы болды. Мемлекеттік құрылым жүйелерінде ішінара өзгерістер, территориялық басқаруда бірігулер жүріп жатты. Ең маңыздысы патшалық дәуірден жаңсақ аталып келе жатқан ұлтымыздың төл атауы -- "Қазақ" сөзі өз орнын тапты. Бұдан былай "Қырғыз" атауы қолданылмайтын болды. Сонымен қатар, бұрын Ресейдің басқару билігімен қазақ халқы екіге бөлініп, оңтүстік облыстар Түркістан өлкесіне (республикасына) қарап келген еді. 1924 жылы Жетісу, Сырдария облыстары Қазақ АССР-нің қүрамына енді.
Бұл жылдары РСФСР Жоғарғы Сотының Қазақ бөлімі де өзінің сот құрылымы жөніндегі ережесін қайта қарап, бекітудің жобасын жасады. Бұған бірден-бір себеп болған нәрсе -- 1925 жылға дейін Жоғарғы Соттың Казақ бөлімінде азаматгық сот істерін қарайтын алка болмаған еді. Азаматтық істер губерниялық (облыстық) соттарда ғана қаралып, шағымдану тәртібі мен наразылық келтіру тікелей РСФСР Жоғарғы Сотына жіберілетін.
РСФСР Жоғарғы Соты Қазақ бөлімінде азаматтық істер жөніндегі сот алқасының құрылуына айтарлықтай үлес қосып, тиісті мемлекеттік атқару орындарынан талап етуде Жоғарғы Соттың Қазақ бөлімінің Төрағасы Мырзағұл Атаниязовтың сіңірген еңбегі зор. 1925 жылдың маусым айынан 1927 жылдың каңтарына дейін Жоғарғы Соттың Қазақ бөлімін басқарған ол бұған дейін Ақтөбе губерниялық трибуналының әскери алқасында төрағаның орынбасары, төраға (1921-1922 жылдар) болған. Одан кейін 1922 жылы Қазақ АССР-нің Әділет Халық Комиссары лауазымын атқарған білікті заңгер ретінде республикаға кеңінен танылған маман еді. 1937 жылы сталиндік репрессияға М.Атаниязов та ұшырады...
Жоғарғы Соттың Қазақ бөлімі өзіне тән жүйесі мен құрылымын бір арнаға түсірген кезі 1926 жылмен шектеледі. Кеңестік социалистік заңдардың бағыт-бағдарына сүйеніп іс жүргізген соттар 1926 жылдан 1936 жылдар аралығында кеңестік социализм құру жолындағы коммунистік қоғамға лайықты заңдарды міндеттілікпен орындады, соған лайықты сот шешімдерін шығарып отырды.
1936 жылы кеңестік қоғамдағы мемлекеттік құрылым жүйесіндегі заңдылықтар Кеңестердің Бүкілодақтық VIII төтенше съезі бекіткен жаңа Конституциямен нығайтылды. Бұл кезде Қазақстанда да мемлекеттік басқару жүйесінде өзгерістер болып жатты. Автономиялық республикадан жеке одақтас республика болып құрылды. Одан кейін республиканың жеке мемлекеттік құрылымы, билік жүргізу, заң шығару, оны орындайтын өз республикасына тән Конституциясы қабылданды.
Қазақ ССР-нің Жоғарғы Соты -- республикадағы ең жоғарғы сот үйымы болып танылды. Өзінен төменгі соттар қарап, шешім қабылдаған істер бойынша шыққан үкімдерді наразылық келтіру тәртібімен қайта қарауға мүмкіндік алды. Сондай-ақ, соттардың кассациялық шағымды қарау барысында күшінде қалдырылған шешімдерді немесе кассациялық шағым заңда көрсетілген мезгілде сотқа берілмесе, оны наразылық келтіріп, қайта қарау құқығын иеленді.
Тәуелсіз Қазақстан мемлекеті 1993-1994 жылдары дүние жүзіндегі өркениетті елдермен тең дәрежеде ынтымақтаса отырып, халықаралық қарым-қатынасты одан сайын нығайта түсті. Мұның өзі дүние жүзіндегі мемлекеттер қауымдастығында салмақты саясат пен әлемдік талап-тілекке сәйкес келетін халықаралық құқықтық нормалардың қажеттілігі және республиканың ішкі саяси құрылымындағы әлеуметтік-экономикалық дамудың жаңаша сипатына лайықты құқықтық реформа жүргізуді қолға алу -- маңызды мәселе екенін көрсетті.
1994 жылдың 12 ақпаны күні Казақстан Республикасы Президенті Н.Назарбаевтың "Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасы туралы" № 1569 қаулысы шықты.
Қаулыда Республикадағы сот жүйесін реформалау туралы жан-жақты айтылды. Әсіресе, сот әділдігін өміршең етуде соттардың кәсіби деңгейін көтеру, оларды ұйымдық жағынан нығайту, іс қарауда соттардың ешкімге тәуелді болмауын тиімділікпен арттырудың жаңа жобасы жасалды. Сондай-ақ, жалпы соттар мен төрелік соттарға жіктелудің де қажет емес екенін анықтап берді. Республика Президенті Жоғары Сот Кеңесінің және Әділет біліктілік алқасының ұсынуымен судьялардың судьялық қызметтік міндетін түпкілікті бекітуді талап етті. Соттардың кызметін жан-жақты қамтамасыз етудегі кадр, ішкі шаруашылық істермен айналысуды сот істерінен бөліп, аппарат басшылығына жүктеу көзделді. Сондай-ақ, сот әділдігін жүзеге асыруда және сот қаулыларын орындауда аппарат ішкі ұйымдастыру жұмыстарына мейлінше көмек-жәрдем беруге тиіс делінді.
Жоғарғы Сот Республикадағы жалпы соттардың ең жоғарғы ұйымы болып табылатыны атап көрсетілді. Оның қүзыретіне ең жоғарғы лауазымды түлғалардың қылмыстық істері жөніңдегі сот істерін қарау, сондай-ақ, кассациялық, қадағалау сатыларының міндеттері және заңдарды қолдану жөніндегі мәселелерге түсінік беруді жүзеге асыру кірді.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1994 жылғы осы қаулысының, еліміздегі құқық қорғау органдары мен заң шығару орындарында және сот құрылымындағы құқықтық реформалар негізінде 1995 жылғы 20 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың "Қазақстан Республикасындағы соттар жөне судьялардың мәртебесі туралы" заң күші бар Жарлығы шықты. 84 баптан тұратын бұл жарлық республикадағы тәуелсіз сот билігі мен судьялардың мәртебесі туралы әлемдік өркениеттегі құқықтық нормаларға сай келетін жаңаша заңдар ережесін жасап, бекітіп берді.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 75 жылдық тарихындағы еліміздегі құқықтық қатынастарға сай сот әділдігін жүзеге асыруда, оның құрылымдық жүйесін әр жылдардағы замана саясатына сәйкес жетілдіріп, қоғам мен халық мүддесіне орай сот әділдігін жүргізуде Жоғарғы Сот осындай биік белестен өтті.
Қазақстан Республикасы өзін құқықтық, зайырлы, демократиялық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады: оның ең қымбат қазынасы-адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп жарияланғаны белгілі. Мемлекеттік билік заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну, олардың тежемелік, әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылады.
Осы Конституциялық тұжырымға орай, мемлекеттік биліктің барлық институттарының үйлесімді істеуі ерекше маңызға ие болады, себебі билік тармақтарының келісе, түсінісе атқарған іс-қимылы ғана мемлекеттің, қоғамның, адам мен азаматтың өзара қарым-қатынасында баянды ынтымақтастыққа қол жеткізеді.
Қазақстан мемлекет құрылысының жаңаша қалыптасу, даму кезеңінде, келістілік жағдайында қызмет етудің басты құралы-мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының үйлесімді қызмет атқару қажеттілігі туындайды.
Бұл тұрғыда мемлекет тарапынан, әсіресе Елбасының бастамасымен қарастырылып отырған шараларды атап өту қажет. Еліміз тәуелсіздікке ие болған уақыт ішінде бүкіл мемлекеттілікті, соның ішінде сот билігін қалыптастыру мен дамытудың рөлі орасан зор екіндігінде дау жоқ.
Сот-құқықтық реформасының басты мақсаты-сот жүйесінің беделін көтеру, өркениетті елдер сияқты адамдар өздерінің құқықтарын қорғау үшін сотқа жүгіну салтын бірте-бірте нығайту.
Сот жүйесін мемлекеттік биліктің дербес тармағы ретінде зерттеудің бүгінгі деңгейі, осы мәселеге арналған бірқатар арнаулы ғылыми еңбектердің жарық көргеніне қарамастан, әлі де, зерттеуді қажет ететін тұстары көп екенін, ашылмаған қырлары мен сырлары бар құбылыс екенін ескеруіміз қажет.
Сот - құқықтық реформасының кезеңдері республикамыздағы 1993 жылғы 28 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Конституциясының қабылданған сот билігінің қалыптасуына жол ашты. Республикадағы сот билігі Конституциялық сотқа, Төрелік сотқа және Жоғарғы сотқа бөлініп заңмен ресми түрде бекітілді. Сол себепті, сот билігінің қалыптасуының бірінші кезеңі 1993-1994 жылдар аралығын қамтиды.
Сот органдарының негізгі міндеті, сот төрелігі міндеттерін жүзеге асыру болып табылады. Соттар сот төрелігін жүзеге асыру арқылы, сөзсіз, заңды және жеке тұлғлардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауды қамтамасыз етеді. Себебі, сот төрелігін жүзеге асыру - сот жүйесінің бірден-бір қызметі емес, сот органдары өзінің қызметінде сот бақылауы қызметін де жүзеге асырады, осы арқылы азаматтар мен мемлекеттік емес мекемелердің тарапынан мемлекеттің құқықтары мен заңды мүдделерінің бұзылуына жол берілмейді.
Заңды баянды етілген сот төрелігінің принциптері өзінің нақты жүзеге асуын сот төрелігінің ұйымдастырылуы мен қызметінен табатындықтан, соттың ұйымдастырылуы мен қызметінің принциптері туралы айтып, зерделеуге толық негіз бар. Соттың ұйымдастырылуы мен қызметінің принциптері туралы ілім сот төрелігінің мәні туралы ілім болып табылады, себебі бұл принциптер өзінің нысаны жағынан сот төрелігінің елеулі ерекшеліктерін білдіреді және жалпы сипаттағы құқықтар болып табылады. Сөз болып отырған талаптар дамып, құқықтық қағидалар түрінде қоғамдық қатынастардың бүкіл бітім-болмысын және қажетті тәртібін айқындайды.
Аталған міндеттерге қол жеткізу үшін, сот төрелігін жүзеге асыру мен сот басқаруы саласына жататын қызметің арасына айқын шек қою және сот тәуелсіздігіне нұқсан келтіретін кез келген әрекеттің жолын кесу қажет.
Сондықтан да қоғамды одан әрі демократияландыру, заңдылықты нығайту, мемлекеттің, азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын іс жүзінде қамтамасыз ету міндеттері сот билігіне және сот төрелігі мәселелеріне айрықша көңіл бөлуді мейлінше талап етеді, өйткені бұл жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын тиімді қорғау үшін, сот арқылы қорғауды жүзеге асыру абсолютті және шексіз болуы үшін қажет.
Қазақстан Республикасында соттың мемлекеттік билік тармақтарының бірі мәртебесіне ие болу сот жүйесі беделінің артуына жағдай жасады, сонымен бірге олардың адам мен азаматтың құқықтарын қорғау жөніндегі қызметінің тиімді болуына сот билігі ерекше жауапты екендігі жарияланды.
20 қараша 2013 жылы Ел басы Н.Ә. Назарбаев Қазақстан Республикасы судьяларының VI съезінде сөйлеген сөзінде: Қазақта билік айту оңай, біліп айту қиын деген сөз бар. Әділ қазылық ету - кез-келген судьяның қасиетті парызы. Ол үшін заңды бес саусақтай білу жеткіліксіз. Ең бастысы, би адал, әділ болуы керек.
Сот төрелігінің әділдігі мен жедел, әрі толық орындалуы - кез-келген елдің кемел болмысының көрінісі. Сот жүйесінің дамуы тоқтап қалатын құбылыс емес, оны үздіксіз жетілдіріп отыру керек. Біз бұл бағыттағы жұмыстарды жалғастыра береміз. Ал, судьялар, сіздерден әрқашан жоғары біліктілік пен әділдік, адалдық талап етіледі.
Халқы заңын сыйлайтын, сотына сенетін қоғам - ең дамыған қоғам. Біздің мақсатымыз - дәл сондай қоғам құру деп тұжырымдады.
Қазақстан Республикасының сот жүйесiн Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты және Қазақстан Республикасының Конституциясына және осы Конституциялық заңға сәйкес құрылатын жергiлiктi соттар құрайды. Қандай да болмасын атаумен арнаулы және төтенше соттар құруға жол берiлмейдi. Жергiлiктi соттарға мыналар жатады:
1) облыстық және оларға теңестiрiлген соттар (Республика астанасының қалалық соты, республикалық маңызы бар қалалардың қалалық соттары, мамандандырылған сот - Қазақстан Республикасының Әскери соты, мамандандырылған қаржылық соттар және басқалар);
2) аудандық және оларға теңестiрiлген соттар (қалалық, ауданаралық, мамандандырылған сот - гарнизонның әскери соты және басқалар).
Қазақстан Республикасында мамандандырылған (әскери, қаржылық, экономикалық, әкiмшiлiк, кәмелетке толмағандардың iстерi жөнiндегi және басқа) соттар құрылуы мүмкін. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты мен жергiлiктi соттардың Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк елтаңбасы мен өзiнiң атауы бейнеленген мөрi болады.
ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Халықаралық құқық түсінігі, рөлі брдемелесерио
Халықаралық құқық дегеніміз - ынтымақтастықпен қауіпсіздік бейбітшілікке жету мақсатында, халықаралық құқық субъектілері тарапынан туындайтын, мемлекетаралық қатынастарды реттейтін халықаралық құқықтық принциптермен нормалардың жиынтығы. Халықаралық құқықтың негізгі қайнар көздері ретінде халықаралық әдет-ғұрыпты, келісім шартты және халықаралық ұйымдардың шешімдерін атауға болады. Халықаралық құқық деген атау тарихи жолмен пайда болған. Орта ғасырда мемлекетаралық қатынастарды реттейтін құқық жүйесін құру қабілеттілігі туындағанда, заңгерлер керекті терминді Рим құқығынан іздеген. Рим құқығы жүйесінде мемлекетаралық қатынастарды реттейтін қатынасты дәл анықтайтын термин болмағанмен, онда "халықтар құқығы" деген түсінік бар болатын. Уақыт өте келе осы термин өзгеріске ұшырап, жаңа "халықтар арасындағы құқық" немесе "халықаралық құқық" деп аталатын болды. Заң ғылымында, осы терминнің ағылшынша :::::, орысша "Международное право" - атты эквиваленттер қолданылды. Халықаралық ерекше құқықтық жүйесі ретінде негізінен мемлекеттер арасындағы қатынастарды реттейді, сондықтанда оның дұрыс және дәл аудармасы "мемлекетаралық құқық" болуы керек еді, алайда "халықаралық құқық " деген термин теория мен практикада кең таралды.Халықаралық құқық жүйесін бір-бірімен тәуелдік байланыста болатын халықаралық құқықтың принциптермен нормалар, институттар мен салалар құрайды. Халықаралық құқық жүйесінің негізін халықаралық құқықтың басты принциптерінде бекітілген императивтік нормалар халықаралық құқық жүйесінің ең ірі элементі болып құқық салалары болып табылады. Халықаралық құқық саласы дегеніміз - халықаралық қатынастардың белгілі бір кең аймағындағы, халықаралық қатынастардың субъектілерінің іс әрекетін реттейтін әдетті (обычный) нормалар мен келісім шарттық нормалар жинытығы. Халықаралық құқықтың негізгі салаларына төмендегілер жатады:
1. халықаралық келісім шарт құқығы саласы
2. халықаралық теңіз құқығы саласы.
3. халықаралық қылмыстық құқық саласы.
4. халықаралық экономикалық құқық саласы
5. Халықаралық қауіпсіздік құқығы саласы.
6. халықаралық ұйымдар құқығы саласы.
7. халықаралық экономикалық құқық саласы.
8. Дипломатиялық консулдық құқық саласы.
9. Халықаралық әуе құқығы саласы.
10. Халықаралық ғарыш құқық саласы және т.б.
Халықаралық құқық -- халықаралық қатынаста мемлекет пен басқа қатысушылар (субъектілер) арасындағы катынасты реттейтін заңдық принциптер мен нормалардын жиынтығы. Халықаралық жұртшылық құқықтың негізгі принциптері:
күш пен қауіп-қатерді күшпен қолданбау,
халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешу,
басқа мемлекеттердін ішкі ісіне,
құқықтендігі мен халықтардын өз жолын аныктауына араласпау,
мемлекеттердің ынтымактастығы мен егеменді тендігі,
міндеттемелерді ерікті түрде орындау.
Халықаралық құқықтық көптеген жаңа нормалары. Арнайы халықаралық конвенция жолымен бекітіледі. Мемлекеттердін өз міндеттемелерін бұзуы, жауапкершілікке әкеліп соғады. Халықаралық қатынастарда, халықаралық ілтипат нормаларының сақталуына, әсіресе дипломатиялық этикет саласына және т.б. үлкен маңыз беріледі.
Халықаралық құқық пен ұлттық құқықтың арақатынасы нысандары
Халықаралық және ұлттық құқық арақатынасын жалпы сипаттағанда түрлі анықтамалар қолданылады: өзара байланыс, бір біріне әсер ету, бейімделу және т.б. Аталған құқық жүйелері арақатынасының нысандарына талдау жасаған кезде ғалымдар түрлі терминдер қолданады: жіберу, рецепция, трансформация, имплементация, ұлттық-құқықтық имплементация, адаптация (бейімделу), легитимация және т.б. Ұлттық құқыққа халықаралық құқық нормаларын енгізу процесін сипаттайтын транформация сөзі барынша жиі қолданылады. Трансформация терминін көптеген ғалымдар қолдамайды. Мысалы, А.Гринберг итальяндық заңгерлердің (А.Пергола, К.Мортати) тәжірибесіне талдау жасай отырып, транформация емес, бейімделу терминін қолдану екі құқықтық тәртіп арақатынасының дуалистік теориясы тұрғысынан барынша ақталған және процестің өзінің заңды мәнін нақтырақ көрсетеді және соның арқасында халықаралық-құқықтық норманың қайта құрылуы емес, нақты халықаралық нормаларға сәйкес келетін ішкі құқықтық нормалардың құрылуы туралы айтады. Халықаралық және ішкі құқық арақатынасы нысандарын сипаттайтын терминдердің көптігі әбден ақталған, себебі халықаралық құқық нормаларының әрекет ету мәселесін әр мемлекет өз бетінше шешеді, өйткені мемлекеттің мойнына алған халықаралық міндеттемелерді (нормаларды) орындауды қамтамасыз ету нысандары мен әдістері әр мемлекеттің жеке құқығына тиесілі, ол ұлттық құқықты жетілдірумен қатар, әрі қарай жемісті жұмыс жасау үшін халықаралық және ұлттық құқық арақатынасы аясындағы терминологияны белгілі жүйеге келтіруді талап етеді, өйткені ғылыми зерттеуге деген маңызды талаптардың бірі зерттеуші қолданатын түсініктердің нақтылығы болып табылады. Түсініктердің мазмұнын нормативтік, немесе бірінші кезеңде, доктриналды бекіту құқықты біркелкі норма шығармашылықта, түсіндіруде және қолдануда маңызды рөл ойнайды.
Ұлттық және халықаралық құқық арақатынасының дәстүрлі нысаны осы жұмыстың кіріспесінде көрсетілген бірқатар ғалымдардың еңбектерінде көп рет қарастырылған болатын. Соған қарамастан, халықаралық-құқықтық нормаларды ғылыми түгендеу (инвентаризация) қажеттілігі, ішкі мемлекеттік құқық нормаларымен салыстыру негізді, кездейсоқ емес сипатта болу үшін сап бойынша орналастыру туралы 1980 жылдар ортасында А.М.Васильев жазған болатын. .
Ғылыми әдебиеттерде халықаралық және ұлттық құқық арақатынасын сипаттайтын терминдер мен түсініктер бойынша әр қилылық байқалатындықтан, біз бұл бөлімде құқық тарихында бұрыннан белгілі құбылыстарды белгілеу үшін ұлттық және халықаралық құқық арақатынасы нысандарының жіктелуіне тоқталамыз.
Нақты саны белгісіз және бір бөлігі ғана мемлекеттердің Парламенттерінде ратификацияланатын халықаралық шарттар халықаралық құқықта басты орынды алады. Ратификацияланған халықаралық шарттардың саны олардың маңыздылығын білдірмейді. Көп жақты шарттардың кейбіреуі ғана мүмкін болатын ратификациялар санын жинай алады. БҰҰ аясында қабылданған Конвенциялардан мұндайға тек қана БҰҰ-на мүше мемлекеттердің жалпы санының 45 ратификациялаған 1961 жылғы Дипломатиялық қатынастар туралы Вена конвенциясын жатқызуға болады. Басқа конвенция мен келісімдерге 17, 13, (12) және т.б. қатысады. Бұдан жасайтын қорытынды халықаралық келісімдер қатысушыларының санын кеңейту әлемдік қауымдастықтың алдына қойған міндеттерінің бірін білдіреді 21, 64. Бұл халықаралық құқық нормаларының едәуір табысты және едәуір кең әрекетінің кепілі болып табылады.
Халықаралық-құқықтық құжаттардың әр түрлі деңгейлігі ұлттық құқықтың олармен әр түрлі қатынасқа түсуіне әкеп соғады. Егер ұлттық заңнама иерархия және т.б. түрдегі нақты жіктелген болса, онда халықаралық құқық күрделі, жіктеуге қиындық туғызатын үлкен материал болып табылады. Төменде халықаралық құқық пен ұлттық құқық арақатынасының талдауын ұсынып отырмыз, ол логикалық байланыстағы талданып отырған материалды топтарға жіктеуге мүмкіндік береді және талдау үшін ыңғайлы болып табылады.
Халықаралық құқық, Г.И.Тункиннің классикалық болып кеткен анықтамасына сәйкес, мемлекеттердің және халықаралық құқықтың басқа да субъектілерінің еріктілік келісімі жолымен жасалады. Еріктілік келісімі түрлі деңгейде, халықаралық құқық субъектілерінің түрлі дәрежедегі белсенділігімен жасалады және ұлттық құқыққа деген әсерінің түрлі деңгейі бар және керісінше ұлттық құқық халықаралық құқық нормаларының жасалуына түрліше әсер етуі мүмкін. Сондықтан халықаралық құқық нормаларының жасалуын жіктеу негізіне және оның ұлттық құқықпен арақатынасына біз сандық және уақыттық факторлар енгіздік. Сандық фактор халықаралық шартқа қатысушы мемлекеттердің санын көрсетеді. Уақыттық фактор халықаралық шарт жасасу немесе оған қосылу көрсеткіші болып табылады. Біздің ұсынып отырған жіктеудің бірінші деңгейінде екі жақты мемлекетаралық шарттар жатады, олардың нормалары халықаралық құқықтың бірінші деңгейі ретінде мемлекетаралық құқықтың жиынтығын құрайды. Аталған терминді И.Кант (1724-1804 жж.) қолданды, ол Құқық туралы ілімнің метафизикалық бастауы еңбегінде мемлекеттердің бір-біріне деген құқығы... халықаралық құқық деп аталуы дұрыс емес,- дұрысы, мемлекетаралық деп аталуы тиіс (jus publicum civitatum) 22. И.Канттың терминді нақтылауға деген әділ пікірі доктринамен де, тәжірибемен де қабылданған жоқ. В.А.Василенко мұның себебі, алғашқыда француз, кейіннен ағылшын тілдері болған XIX ғ. дипломатиялық тілдерінде халық, ұлт, мемлекет сөздері синоним болғандықтан болуы мүмкін деп санайды23,17 б..
Мемлекетаралық құқықта халықаралық құқық нормаларын құрайтын ұлттық құқық нормаларының өзара әсері байқалады. Бұл мемлекеттің құзырлы органдары ратификациялаған, сонымен қатар ратификацияланбаған шарттары да болуы мүмкін. Әлемде таралған тәртіп бойынша Парламент ратификациялаған халықаралық шарттар әрекет етуші ұлттық құқыққа қарағанда жоғары заңды күшке ие болуы тиіс. Қалған шарттар өзінің иерархиясы бойынша мемлекетте әрекет ететін заңнамадан төмен тұрады және міндетті түрде ұлттық заңнамамен келісіледі. Бұл мысалы, Қазақстан Республикасына тән.
Жалпы халықаралық құқық - әлемнің бүкіл аумағын қамтитын мемлекеттер Біріккен Ұлттар Ұйымының белсенді қатысуымен жасайтын құқық. Аталған терминді анықтаған кезде өз алдына алынған мемлекет немесе аймақтың халықаралық құқығы, мысалы, Қазақстан Республикасының халықаралық құқығы немесе халықаралық африкалық құқық және тіпті халықаралық америкалық құқық, сонымен қатар ТМД немесе Еуропалық Одақ халықаралық құқығы бола алмайтынын негізге алдық.
Мексикалық заңгерлер халықаралық құқықты бүкіл әлем мемлекеттерінің мүддесін көрсететін заңды нормалардың жиынтығы ретінде анықтайды, және әдетте, халықаралық құқық субъектілеріне өз бостандығы үшін күресуші ұлттар мен халықтарды жатқызбайды, бірақ бір уақытта олар жеке тұлғаларды халықаралық құқық субъектілері ретінде таниды.
Аймақтық құқық екіден артық мемлекеттер арасында, бірақ бір аймақ шегінде жасалған шарт негізінде жасалады. Аймақтың негізгі географиялық бірлігі - әлем бөліктері (Африка, Солтүстік Америка, Оңтүстік Америка, Азия, Еуропа, Австралия мен қоныстанбаған Антарктиданы қоспағанда), бірақ құрлықаралық аймақтық бірлесу де мүмкін.
Аймақтық құқықтың негізгі өзегі ірі мемлекеттер тобы болып табылады және аймақтың бірнеше немесе барлық мемлекеттері оған қабыса отырып жасалады. Субъектілердің құқықтық мәртебесіне байланысты мемлекетаралық жүйелер, халықаралық ұйымдар мен мемлекеттер арасындағы және халықаралық ұйымдар арасындағы жүйелер ажыратылады.
Халықаралық және Қазақстан Республикасы ұлттық құқығы арақатынасындағы нақтыланған терминологиялық база, біздің ойымызша, терминдердің үш блогынан тұрады. Арақатынас нысандары өзара тығыз байланыста болғаны халықаралық құқық нормаларының ұлттық құқыққа енуінің көп аспектілігі туралы дәлелдейтіндігін ескеру қажет.
I. Трансформация. Құқықтануда трансформация теориясы бар, ол термині бойынша мемлекетішілік құқықта халықаралық-құқықтық нормаларды жүзеге асыру үшін тиісті мемлекеттің құқықтық актісімен жанамалануы тиіс, яғни халықаралық шартты жасау мен ішкі құқық субъектілерінің арасында мемлекеттің ерік актісі болуы керек. Бұл ғылымда халықаралық және мемлекетішілік құқық құқықтың әр түрлі жүйелеріне жататыны туралы пікір кең тарағандықтан, халықаралық шарт мемлекеттің егемендігіне байланысты мемлекетішілік құқық субъектілері үшін тікелей құқықтар мен міндеттер жасай алмайды. Бұл теория халықаралық құқық үшін негізінен Е.Т. Усенко, Д.Б. Левин, С.В. Черниченко, Р.А. Мюллерсон енгізген.
Трансформация термині (латынның тransformatio - қайта құру, өзгерту) қайта құруды, өзгертуді білдіреді. Көбінесе қоғамдық ғылымдар бұл түсінікті радикалды құрылымдық өзгерістерді суреттеу үшін қолданады. Ол қоғамдық ұйымның жаңа сапалы жағдайына көшуді білдіреді. Трансформациялық процесс келесідей сатылардан өтеді: қоғамның осы күнгі жағдайын қайта бағалау; әлеуметтік диагностика, дағдарыстан шығудың мүмкін жолдарын анықтау; ескірген жүйені бөлшектеу; қоғамның жаңадан өзін-өзі билеуі. Трансформация термині жаңа әлеуметтік-экономикалық саясатқа көшкен посткеңестік мемлекеттердегі өтпелі процестерді нақты сипаттайды. Осылайша, біздің ойымызша трансформация дегеніміз - мемлекет нысанының немесе құқықтық жүйенің көлемді өзгерісін сипаттайтын термин. Мысалы, қазақ қоғамының саяси трансформациясы туралы Президент Н.Ә.Назарбаев XXI ғасыр табалдырығында, Қазақстан 2030: Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Президенттің Қазақстан халқына жолдауы, Қоғам трансформациясы стратегиясы және Еуразиялық өркениеттің қайта дамуы атты еңбектерінде жазды. Бұл процесс бірнеше терминдермен сипатталуы мүмкін: адаптация, модернизация және бейімделген модернизация.
Адаптация (лат. adaptatio - лайықтау, бейімдеу) - өзара байланысты нормативтік құқықтық актілер блогы деңгейінде ұлттық құқықтың біртіндеп өзгеруі, әлемдік қоғамдастықта әрекет етуші құқықтық дәстүрлерді ескеру, үнемі туындайтын ішкі және сыртқы факторларға лайықтану мақсатында сала ішілік, салалық және тіпті түгелдей жүйе ауқымында өзгеру.
Ұлттық құқықтық жүйенің адаптациясы перманентті процесс, мемлекеттің қандай да бір халықаралық ұйымға кіруге, көпжақты халықаралық шартты (пакт, конвенция) т.б. ратификациялауға дайындық кезінде орын алуы мүмкін. Бұған Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) кіру мақсатында, адам құқықтары туралы Пактті т.б. ратификациялау қарсаңында қазақстандық заңнаманың, экономиканың және тағы басқа көрсеткіштердің өзгеруі мысал бола алады.
Модернизация (фр. мoderniser - осы заманға сай істеу) - өтпелі кезеңде қоғамдық өмірдің барлық жақтарының елеулі жаңаруы (заманға сай жаңалануы) негізінде елдің мемлекеттік-құқықтық құрылымының уақыт бойынша ұзақ емес, ерікті өзгеруі. Бұл Ежелгі әлем уақытынан белгілі Non progredi est regredi - прогрестің жоқтығы - регресс қағидасы бойынша дамитын барлық мемлекеттерге тән үздіксіз процесс. Модернизация эволюцияның құрамдас бөлігі болып табылады және ол революцияға (латын тілінде re-volutio тіркесі кері қозғалу, артқа шегіну дегенді білдіреді - кейіннен мемлекеттің әрі қарай дамуына жағымсыз әсер етуі мүмкін мемлекет және құқық дамуының күтпеген, күшпен, өткінші өзгеруі) қарама-қарсы.
Модернизацияның әмбебаптылығы оның материалдық негізге сүйене отырып, сонымен қатар қоғам мен мемлекеттің әлеуметтік, саяси аясына да таралатындығынан, адам психологиясын түзейтіндігінен көрінеді. Модернизация өмірдегі бар болмысқа әлдеқайда сәйкес келетін трансформацияны білдіреді.
Модернизация процесі біртіндеп ескірген таптық және әлеуметтік құрылым жоқ болып, қысқа тарихи уақыт ішінде жаңа қоғам құрылатын өркениеттің шыңына жету қозғалысын білдіреді 24, 4б..
Мемлекеттің жаңа қоғамдық-экономикалық қатынастарға көшу кезіндегі модернизацияның революциялық өзгерістер жағдайында болатын қатаң терапиядан өзгешелігі, ол кең ауқымды өзгерістерді өткізуде аяушылық танытып, жаңаның ескіні бұзбай, соған негізделіп, оны сақтап, ескіргенді кезең-кезеңмен алмастыру табылады.
Бейімделген модернизация - радикалды өзгерістерге әкеп соғатын және мемлекеттің көп полярлы әлемде жаңа тәуелсіз жағдайға бейімделу мақсатын көздейтін мемлекеттік-құқықтық құрылымның және экономикалық қатынастардың кезең-кезеңмен, жоспарлы өзгеруі. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев біздің елде болып жатқан реформаларға бейімделген модернизация терминін лайықты деп санайды. Бұл процеске арнайы бөлім арналған.
II. Имплементация (лат. implementatio - енгізу, жүзеге асыру) - ұлттық құқықтық жүйеге халықаралық немесе шетелдік құқық нормаларын енгізу процесін сипаттайтын термин. Имплементация термині көбінесе мемлекет халықаралық-құқықтық актіні ратификациялағаннан кейін басталады, бірақ халықаралық құқық нормаларының ұлттық құқыққа имплементациясы ратификацияға дейін де жүзеге асырылады (Қазақстан тәжірибесінен көруге болады). Халықаралық құқық нормаларының имплементациясы мәселесі зерттеушілердің еңбектерінде, мысалы, А.С.Гавердовскийдің Халықаралық құқық нормаларының имплементациясы монографиясында қарастырылған. Халықаралық-құқықтық нормалардың имплементациясы мәселесіне арнаған ғылыми зерттеулер арасында Э.М.Аметистов, Дж.Д. Джебриннің т.б. еңбектері арналған, А.Н.Талалаев, И.И.Лукашук, Е.Т.Усенконың т.б. жоғарыда көрсетілген еңбектері.
Имплементация белгілі бір халықаралық шарттың қатысушы мемлекетінің халықаралық құқық нормаларын ішкі заңнамада қайталаумен байланысты ғана құқық шығармашылық әрекетімен шектелмейді.
Ол халықаралық-құқықтық нормаларды тікелей жүзеге асыруға байланысты ұйымдастырушылық сипаттағы шаралар кешенін жүргізуді көздейді. Одан басқа И.П.Блищенко қазіргі заманғы халықаралық құқық қағидалары мен нормаларын мемлекет аумағында және халықаралық құқық субъектілері арасындағы қатынаста да жүзеге асыруды имплементация деп атауға болады деп санайды 11.
Мемлекеттер тәжірибесінде ұлттық-құқықтық имплементацияның екі негізгі тәсілі қолданылады: біріншісі - халықаралық міндеттемелерді орындау мақсатында жаңа нормаларды шығару, өзгерту немесе қазіргі ұлттық құқық нормаларының күшін жою. Екіншісі - халықаралық құқық нормалары (шарттық және (немесе) әдеттегі) ұлттық құқық аясында, мемлекет ішінде тікелей әрекет ете алатындай ұлттық құқықты халықаралық құқыққа сілтеме жасау. Бірақ қандай жағдай болмасын ұлттық заңдар халықаралық келісімдерге қайшы келмеуі тиіс.
Рецепция (лат. recepcio - қабылдау) бұл бір елдің, қоғамның осы немесе басқа елде, басқа кезеңінде туындаған құқықтық, мәдени және басқа да құндылықтарын қабылдауы, соған бейімделуі. Құқықтағы рецепция деген осы елдің аумағында бұрын болған мемлекеттік құрылымның немесе құқықтық жүйенің жоғалған тұстарын қайта қалпына келтіру немесе басқа елдің, халықтың, жергілікті өркениеттің тәжірибесін алуды білдіреді.
Батыс еуропа елдерінің Ежелгі Рим мен ежелгі Грекияда қалыптасқан антикалық мемлекеттік құқықтық дәстүрлерді рецепциялауын айтуға болады. Осы елдердің жалпы мәдениеті мен мемлекет және құқығы тарихының бұл кезеңі Қайта өрлеу дәуірі (Ренессанс) деп аталады.
Басып озушы рецепция, яғни жаңа мемлекетте құқықтың ескі нормалары жоспарлы түрде қалпына келтірілуі деп 1991 жылы 16 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі туралы Қазақстан Республикасының конституциялық Заңын күшіне енгізу тәртібі туралы Қазақстан Республикасы Жоғары Кеңесінің Қаулысын айтуға болады. Оның 2 тармағы былай дейді: Бұдан былай Қазақстан Республикасының тиісті заңдары мен басқа нормативтік құқықтық актілері қабылданғанға дейін оның аумағында Қазақстан Республикасының осы заңына, басқа да заңнамалық және нормативтік құқықтық актілеріне қайшы келмейтін бөлікте КСРО заңнамалары мен КСРО таныған халықаралық құқықтық нормалар қолданыла алады 25, 10б..
Рецепцияны сипаттайтын құбылыстарға құқыққабылдаушы мемлекеттің құқыққалдырушы мемлекет бұрын жасаған халықаралық шарттарды бекітуін жатқызуға болады. Қазақстан және бұрынғы КСРО республикалары ол құлағаннан кейін әр түрлі негіздерде кейбір халықаралық шарттарға қатысатындықтарын мәлімдеді немесе бұрынғының заңдық күшін бекіту үшін жаңа халықаралық шарттар жасады.
Инкорпорация (лат. incorporatio - құрамына енгізу, қосылу) - имплементациялаумен қатар халықаралық құқық нормаларын ұлттық құқыққа енгізудің, халықаралық шарт ережелеріне байланысты ұлттық заңнама нормаларын өзгертудің жалпы процесі ретінде қарастырылады. 1969 жылғы халықаралық шарт құқығы туралы Вена Конвенциясының 24 бабының 2 тармағына сәйкес егер шартта оның күшіне енуі мерзімі көрсетілмесе, шарт келіссөздерге қатысушы барлық мемлекеттер оның міндеттілігіне келісім берген сәттен бастап күшіне енеді. Бұл ереже шартқа қатысушы мемлекеттердің толық шарттың емес, оның жекелеген бөлігінің міндеттілігіне келісім бере алатындығын жоққа шығармайды. Солай, кейбір халықаралық шарттар ескертпелермен инкорпорацияланады, кейін ескертпе кез келген уақытта алынып тастала алады да, халықаралық шарттың бұрын алынған баптары ұлттық құқыққа инкорпорациялана алады.
Кеңес заңгерлері ешқандай мемлекет не халықаралық ұйым екінші мемлекетке оның ішкі құзіреті мен юрисдикциясына жататын мәселелерді шешу әдістерін таңа алмайды дейтін уақыт адамзат тарихында ұзаққа созылған жоқ. Оған Кеңес Одағы өмір сүрген уақыт қана жатады. Сондықтан әр түрлі құқықтық жүйелердің байланысқа түсуінің тағы бір нысаны трансплантация туралы айтуға болады.
Трансплантация (лат. transplantare - қайта көшіріп орнату), жат мемлекеттің нормативтік құқықтық актісін ұлттық заңнамаға мәжбүрлеп енгізу немесе бір мемлекеттің екінші мемлекетке мүлдем жат құқықтық жүйені немесе оның элементтерін күшпен таңу. Бұл терминді ғылымға кең пайдалануға енгізу құқығын ғылымда заңдық трансплантация сөз тіркесінің қолданылып жүруі бекітеді. Бұл құбылысқа тоқтала отырып, Ю.А.Тихомиров жоғарыда аталған Салыстырмалы құқықтану курсы атты еңбегінде заңдық трансплантация нақты құқықтық жүйедегі актілер мен нормалардың жат болуына, кейін итеріліп тасталатынына алып келеді деп көрсетеді. Біз былай үнемі бола бермейтінін айтамыз. Жат мәдениетті, соның ішінде шетелдік құқықтық жүйені механикалық түрде көшіру, трансплантациялау (терминді акад. Д.С.Лихачев ұсынған) адамзаттың даму тарихында жиі кездескен құбылыс. Бұл Еуропада Наполеонның басып алуларынан кейін болған. Сол кезде Наполеонның атақты Азаматтық Кодексі француз императоры жаулап алған жерлерде өз күшін таратқан. Еуропа елдері үшін бұл ежелгі рим құқығының негіздерін рецепциялау болса, қалған елдер үшін трансплантациялау болғаны анық. XVIII -- XIX ғасырларда отарлаушы елдер өздерінің құқықтарын отарланушы елдерге күшпен таңды, және онда олардың әсері ұзақ сақталды: ағылшын құқығы Үнді және бұрынғы британ отарларында, француз және португал құқығы африка отарларында.
Кейін отарлаушылар мен жергілікті халық ұзақ уақыт қатар өмір сүруі нәтижесі ортақ тарихтың, мәдениеттің, білімнің, моральдық және құқықтық құндылықтардың пайда болуына әкеп соқты, ал ол өз кезегінде ортақ (ұлттан жоғары) құқықтық дәстүрлердің пайда болуына әкелді. Мұндай көрініс XVIII ғасырда Ресейде мемлекеттің барлық саласын, соның ішінде құқықтық саласын ұлы қайта құру кезінде байқалды. Ол кезде Ресейді мемлекеттік құрылым, құқық, экономикалық жүйеден бастап қарапайым тұрмысқа дейін неміс (батысеуропалық) өмір сүру бейнесі жаулап, тіпті күшпен енгізілген еді. Осыдан бастап Ресейде батысеуропалық типтегі құқықтық мемлекет құру үшін күресуші батысшылдар мен Ресейде батыстан бөлек құқықты түсінуге ұмтылушы славянофил арасында қақтығыстар жүріп жатыр. Еуропалық құқық элементтерін Ресей Қазақстанға да әкелді, сондықтан жат құқықтық және басқа да құндылықтарды енгізу нәтижесінде қоғам трансформациясының жағымсыз тұстарын қазақ халқы да сезуге тура келді. Қазақстандық ғылымда осы мәселеге жеткілікті көңіл бөлінген. С.З. Зиманов өзінің Политический строй Казахстана в конце XVIII и первой половине XIX века тақырыптағы еңбегінде Қазақстанды отарға айналдыруға бағытталған патшалық саясат ашты, ал К.А.Жиреншин Политическое развитие Казахстана в XIX- начале XX веков атты кітабында ХІХ ғасырда және ХХ ғасырдың алғашқы жартысында Қазақстанда жүргізілген саяси ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz