Ағзадағы зат алмасуының бұзылуы мен организмде көмірсулардың жеткіліксіздігі

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ МИНИСТРЛІГІ

С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ
УНИВЕРСИТЕТІ

Дуйсембай Ернар Еркінұлы

Сиырлардың сүт өнімділігі деңгейіне асқорыту үрдісінің әсері

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Мамандығы 5В08020-Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы

Нұр-Сұлтан 2021
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ МИНИСТРЛІГІ

С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ
УНИВЕРСИТЕТІ

Қорғауға жіберілді
___________Кафедра меңгерушісі
____________С.Қ. Бостанова

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Сиырлардың сүт өнімділігі деңгейіне асқорыту үрдісінің әсері
Мамандығы- 5В08020 - Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы

Орындаған Дуйсембай Е.Е
Ғылыми жетекшісі а.ш.ғ.к., Исабекова С.А

Нұр-Сұлтан 2021
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер
4
Анықтамалар
5
Белгілер мен қысқартулар
6
Кіріспе
7
1
Әдеби шолу
9
1.1
Сиырлардың ас қорыту жүйесінің мәселелері
9
1.2
Ас қорыту жүйесінің мәселелерінің сауын сиыраларға әсері
23
2
Зерттеу нысандары мен әдістері
26
2.1
Шаруашылықтың қысқаша сипаттамасы
26
2.2
Зерттеу әдістері
31
3
Өзіндік зерттеу нәтижелері
32
3.1
Шарушылықтағы табынның орташа сүт өнімділігі
32
3.2
Ас қорыту мәселелері бар сиырлардың сүт өнімділігі
24
3.3
Ас қорыту мәселелері бар сиырлардың сүт құрамы
37
3.4
Ас қорыту мәселелері бар сиырлардың сүт өнімділігің экономикалық тиімділігі
38
4
Қоршаған ортаны қорғау
40
5.
Еңбек қорғау
43
Қорытынды
46
Ұсыныс
47
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
48

Нормативтік сілтемелер

Дипломдық жұмыста келесі нормативтік сілтемелер пайдаланған:

ҚР СТ 1324-2005 Сиыр сүті. Техникалық шарт.
ҚР СТ №278 Мал шаруашылығы туралы заң
МЕМСТ 25179-90 сүт және сүт өнімдері. Ақуызды анықтау әдістері
МЕМСТ 5867-90 сүт және сүт өнімдері. Майды анықтау әдістері

Анықтамалар

Дипломдық жұмыста келесі анықтамалар, белгілеулер мен қысқартулар берілген:

Селекция - бұл мал тұқымдары мен өсімдіктердің сорттарын шығару және жетілдіру теориясы мен әдістерін жасап шығаратын ғылым.
Cayын мaycымы - мaлдың жeлiнiндe cүт түзiлiп, cayылaтын мepзiмi.
Cүттiң мaйлылығы - cүттiң caпacын cипaттaйтын, өнiмдiлiгiнiң бacты көpceткiштepiнiң бipi.
Кетоз - организмде зат алмасу бұзылауынан кетон денешіктерінің жиналуымен, гипофизорлы - бүйрек үсті безі жүйелері, қалқанша бездердің, бауырдың, жүректің, бүйректердің және басқада ағзалардың зақымдануымен сипатталады.
Соматикалық жасушалар - әртүрлі ұлпалар мен мүшелердің жасушалары, атап айтқанда сүт секрецециясына қатысатын сүт жолдары мен альвеолаларындағы жасушалар.

Белгілер мен қысқартулар

Дипломдық жұмыста келесідей белгілер мен қысқартулар пайдаланылды:

ҚР АШМ
Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығы минстрлігі
ҚР
Қазақстан Республикасы
ІҚШ
Ірі қара шаруашылығы
БӘСҰ
Бүкіләлемдік сауда ұйымы
ТМД
Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ЕЭО
Еуразиялық экономикалық одақ
n
мал саны
%
пайыз
ЖШС
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік
г
грамм
т
тонна
см
сантиметр
м
метр
кг
килограмм

Кіріспе

Қарқынды сүт фермасы бар барлық елдерде фермаларға үлкен экономикалық шығындар әкелетін зат алмасу аурулары мал өнімділігін арттыруға үлкен кедергі болып табылады. Жануарларды тамақтандыру мен ұстаудың әдеттен тыс, кейде эксперименттік жағдайларынан туындаған метаболикалық бұзылулар кезінде қарсылық төмендейді, маңызды ағзалар мен жүйелердің қызметтері, сондай-ақ бүкіл организмнің тіршілік әрекеті өзгереді. Нәтижесінде сүт өнімділігі төмендейді, бұлшықет тінінің сапасы өзгереді, ұрпақты болу қабілеті нашарлайды. Метаболизмнің бұзылуымен сипатталатын аурулардың ішінде сүтті сиырлардың кетозы ерекше орын алады. Бұл патология мал шаруашылығы фермаларына едәуір экономикалық зиян келтіреді, бұл өте құнды жоғары өнімді жануарларды пайдаланудың 3-4 жылға дейін төмендеуімен, өнімділіктің 30-50% -ға дейін төмендеуімен, тірі салмақ жоғалтуымен сипатталады жануарларды, сондай-ақ аурудан және ұрпаққа теріс әсер еткеннен кейін бедеулі сиырлардың едәуір санын жою. Кетоз проблемасы өте өзекті болып табылады, өйткені соңғы жылдары сауын сиырлардың генетикалық әлеуетін жақсарту бойынша оң тенденция байқалады. Осыған байланысты ветеринария мамандарының пайда болу себептері мен жағдайларын, сондай-ақ даму тетіктерін, клиникалық белгілері мен жоғары өнімді жануарлардағы зат алмасу бұзылыстарын терең зерттеу ерекше маңызға ие. Өнеркәсіптік мал шаруашылығын дамыта отырып, шетелден сиырлардың жоғары өнімді малы импортының күн санап артуына байланысты мал фермалары мен ветеринариялық зертханаларда ветеринариялық диагностикалық шаралар сапасын арттыру мәселелері өзекті болып отыр. Жоғары өнімді жануарлардағы метаболикалық бұзылуларға байланысты проблеманың негізгі компоненттерінің бірі - кетозға қарсы күрес. Үлкен ұзақ мерзімді тәжірибеге және ақпараттың көп болуына қарамастан, бүгінгі күнге дейін кетозды диагностикалаудың кейбір аспектілері толық анықталмаған, оның өнімділігі және ауру жоғары өнімді сиырларда қолдану ерекшеліктері әлі жеткілікті зерттелген жоқ . Кетоз - босанғаннан кейінгі кезеңде метаболизмнің ең көп таралған бұзылыстарының бірі. Сиырларда олар көбінесе плацентаның сақталуы, метрит, мастит, абомазум блокадасы және босанғаннан кейінгі парез аясында екінші реттік болуы мүмкін. Кетоздың клиникалық түрде айқындалған түрінде сиырлардың тәбеті нашарлап, сүт өндірісі төмендейді. Энергия көзі ретінде глюкоза мен гликолиз өнімдерінің жетіспеушілігі нәтижесінде жасушалар май қышқылдарын пайдаланады, олардың катаболизмі нәтижесінде кетон денелерінің синтезі күшейіп, Кребс циклінің блокталуы нәтижесінде пайда болады теріс энергия балансы және гликоген қорының сарқылуымен бірге бауыр қызметінің бұзылуына әкеледі. Кейбір мәліметтерге сәйкес, сиырларда ацетонемиядан басқа абсолютті көмірсу жетіспеушілігі болуы мүмкін. Соған қарамастан, субклиникалық кетоздағы әртүрлі жетіспейтін микроэлементтердің әсерін зерттеуге бағытталған көптеген зерттеулерге қарамастан, қанның клиникалық және биохимиялық мәртебесі, жедел экспресс-диагностика және биогеохимиялық сипаттамаларын ескере отырып, оңтайлы терапиялық-профилактикалық шараларды әзірлеу мәселелері. аймақ жеткілікті зерттелмеген. Зерттеудің мақсаты мен міндеттері
Зерттеудің мақсаты: Сиырлардың сүт өнімділігі деңгейіне асқорыту үрдісінің әсерін зерттеу
Зерттеудің міндеттері:
Шарушылықтағы табынның орташа сүт өнімділігі;
Шаруашылықтағы ас қорыту мәселелері бар сиырлардың сүт өнімділігін зерттеу;
Шаруашылықтағы ас қорыту мәселелері бар сиырлардың сүт құрамын зерттеу;
Ас қорыту мәселелері бар сиырлардың сүт өнімділігің экономикалық тиімділігі. [2].

1. Әдеби шолу
1.1 Сиырлардың ас қорыту жүйесінің мәселелері

Қазір де ауылшаруашылық малдарында кездесетін зат алмасуының бұзылуынан болатын-30-дан астам аурулар белгілі. Бұл мәселе көп себепті аурулардың қатарына жатады.
Сиырларда зат алмасуының бұзылуынан болатын ауруларды анықтаудағы кейбір ерекшеліктер:
Азықтық заттардың құрамындағы белоктардың, көмірсулардың, майлардың, дәрумендердің, минералдық заттардың организмге түскеннен бастап ақырғы қалдыққа айналуға дейінгі процестерінің дамуын жақсы білу керек.
Зат алмасу процестерінде организмге зиянды заттардың пайда болуын және олардың ары қарай ыдырауын білу керек.
Зат алмасу процесі жеке дара жүрмейтінін, олардың бір - бірімен тығыз байланыста болатынын ескеру керек.
Зат алмасуына көптеген ферменттердің әсер ететінін, ол процестедің нейроэндокринді жүйемен реттелетінін ескеру керек.
Зат алмасу процесінің қалыпты деңгейде болып, организмде гомеостаздың сақталуы малдардың күтіміне, азықтануына және жұмысқа дұрыс пайдаланылуына тікелей байланысты.
Бірден топты малдың ауыратынына, оларды топтан емдеу әдісіне көңіл бөлген дұрыс.
Организмде зат алмасуының бұзылуын алғашқы сатысында анықтау үшін барлық зерттеу әдістерін жан-жақты қолдана білген жөн.
Зат алмасуының бұзылуынан болатын ауруларды олардың себептері мен клиникалық өзгерістеріне қарай 4 топқа топтастыруға болады:
Организмдегі негізгі зат алмасулары - көмірсу, май және белок алмасулардың бұзылуының басымырақ болуы (майлану, алиментарлық дистрофия, кетоз, миоглобинурия, торайлардың гипогликемиясы).
Минералды заттардың алмасуының бұзылуының басымырақ болуы (сүйек дистрофиясы, гипомагниемия, Уров ауруы).
Микроэлементтердің жеткіліксіздігінен, не олардың организмге қалыптан артық түсуінен болатын аурулар. Ондай аурулар белгілі бір биогеохимиялық зоналарда кездеседі. (гипокобальтоз, гипокупроз, бұлшық еттің ағаруы, цинктің, йодтың, марганецтің жеткіліксіздіктері, бордың селеннің, никельдің, молибденнің көп болуы ).
Гиповитаминоздар (ретинол, кальциферол, токоферол, аскорбин қышқылы, тиамин, цинкобаламин және т.б. дәрумендердің жеткіліксіздігінен болатын аурулар).
Зат алмасуының бұзылуынан болатын аурулардың жартысына жуығы ішкі жұқпалы емес аурулардың салдарынан болады. Көп жағдайларда аурудың негізгі белгілері жақсы біліне бермейді. Аурудың басталуы мен оның клиникалық белгілерінің білінуіне дейінгі аралығыұзаққа созылуы мүмкін, бірақ ауру малдың өнімділігі төмендейді, организмнің резистенттілігі төмендейді, әлсіз, әлжуас төл алынады.
Барлық ауруларға ортақ негізгі негізгі себептері:
Мал рационында организмге қажетті заттардың толық болмауы;
Жүйке жүйесінің реттеушілік қызметінің бұзылуы;
Ішкі бездердің секреттерінің қызметтерінің өзгеруі..
Мал басын азықтандыруда шаруашылықтарда ғылыми негізделген күтіп-
бағу мен толықққанды азықтандыру жүргізілмеу салдарынан көп өнім беретін асыл тұқымды сиырлар түрлі зат алмасуы бұзылуы мен басқа түрлі ауруларға шалдығуда, солардың бірі кетоз мәселесі
Малдан алынатын өнімнің өндірілуін жоғарылатудың негізгі көзі - оларды толыққанды азықтандыру болып табылады. Мал рационының негізгі жəне биологиялық белсенді заттармен реттелмеуі зат алмасу үрдістерінің бұзылуына (ацидоз, кетоз жəне т.б.), табиғи иммунитеттің төмендеуіне, өсіп-көбею жүйесінің ауруларына əкеп соқтырады, бұл саланың экономикалық тиімділігіне кері əсерін тигізеді. Соңғы жылдары елімізде шығатын ветеринариялық əдебиеттерде малды жеткіліктіжəне толыққанды азықтандыруға, алиментарлық сипаттағы аурулардың шығуына, зат алмасулары бұзылуларының алдын алу, оның ішінде А, Д, Е дəрумендері, йод, селен жəне т.б. жетіспеушіліктеріне байланысты сұрақтарға айтарлықтай назар бөлінбей келеді. Сүт өндіретін кешендерде остеодистрофия белгілері жануарлардың 2-20% тіркеледі [2].
Кетоз - ірі қара малда, шошқада, қойларда көптеген патологиялық үрдістерде байқалатын синдром. Ақуыз, көмірсулар, липидтер алмасуының жəне қанда, несепте, сүтте кетон денешіктері (ацетон, ацетонсірке, бета-оксимай қышқылдарының) мен басқа тотықпаған өнімдердің алмасуының бұзылуы үрдістерімен сипатталады. Бұл мәселе жоғары өнім беретін, қоңдылығы жоғары сиырларда, буаз қойлар мен буаз мегежіндерде лактацияның алғашқы кезеңінде жиі байқалады. Сиырларың рационында ақуыз жəне майлардың көп болуы мен көмірсулардың тапшылығы кезінде кездеседі. Кетоздың дамуындағы негізгі рольді азықтар мен организмде мыс, мырыш, марганец, кобальт жəне йод сияқты микроэлементтер кешенінің ұзақ уақыт жетіспеушілігі басты орын алады.
Рационда құрама азықтардың көп болуы, жеңіл сіңірілетін көмірсулы азықтардың, микроэлементтердің тапшылығы пропион қышқылының, В тобындағы дəрумендердің, ұлтабаралды қарындардағы микробиальді ақуыздың биосинтезделуін (түзілуін) бұзады, бұл нуклеин қышқылдарының, ақуыздың, гормондардың, ферменттердің түзілулерін тежейді, осының нəтижесінде зат алмасудың барлық түрлері бұзылады, организмде кетон денешіктерінің жəне басқа да тотықпаған зат алмасу өнімдері шоғырланады. Кетоз ауруын анықтау үшін клиникалық əдістер, қанды биохимиялық зерттеулер (кетон денешіктері, оның ішінде ацетон, амин қышқылдары, несепнəр (мочевина), пирожүзім, сүт қышқылдары, глюкоза, ақуыздар, лейкоциттер мен гемоглобин), сүтте, несепте кетон денешіктерін (ацетон, ацетон-сірке, бета-оксимай қышқылдарын) анықтау болады.
Кетоз -- созылмалы, ағзадағы кетонды денелердің жиналуымен сипатталады. Кетозда сүттің бағалығы төмендейді. Сүтті сиырлардағы ішек-қарын, бауыр, жүрек, жүйке жүйесі және эндокриндік бездер яғни гипофиз, бүйрек бездері, қалқанша безі, асқазан асты безі және т.б. бездердің қызметінің күрт бұзылуы. Малды қатты күйзеліске ұшырататын ауру. Глюкоза мен глюкопластикалық аминқышқылдарының қанда жетіспеуі және қандағы кетонды денелердің басым болуы. Ағзадағы зат алмасуының бұзылуы мен организмде көмірсулардың жеткіліксіздігі. Олар гипогликимия, гиперкетонимия және кетонурия, бауырдың дистрофиялық өзгеруімен, бүйрек үсті безінің бұзылуынан болатын ауру. Кейбір авторлардың жазуы бойынша: жоғарғы өнімді беретін сиырлардың 50 %-і кетозбен ауырады екен. Кетозбен ауырғандарға энергия жетіспейді. Өйткені сүттің түзілуі үшін, көп глюкоза керек. Мысалы: тірідей салмақтың 1 кг 45 г керек.
Сиырларда кетоздың тууына организмге көп түрде майлы қышқылдардың түсуінен, асқазанға түскен май қышқылдары жеңіл қорытылып, ішектің қабығынан оңай сіңіп, тері асты шеліне барып тұрады. Оның организмге көптеп келуі кетозды денелердің көбеюі және семіруге алып келіп соғады [3,4].
Күйіс қайыратын малдардың организмінде кетон заттары бауырда, бүйректерде, мес қарында, сүт бездерінде түзіледі де, сол ағзаларда ары қарай тотығады. Бұл аурудың күйіс қайыратын малдардың жиі кездесуі, олардың алдыңғы қарындарда жүретін ас қорыту процессінің ерекшелігіне тікелей байланысты.
Бірыңғай жеммен азықтандырған малдың месқарынында түзілетін ұшқыш май қышқылдарының ара қатынасы өзгереді (қалыпты жағдайда сірке қышқылы 65%, пропион қышқылы 20%, май қышқылы 15% болуы керек). Пропион қышқылының түзілуі азайып кетогенді әсері бар май қышқылының түзілуі көбейеді. Организмге азықпен түскен қалыптан тыс протеинді ыдырату үшін көп энергия қажет (1 кг азотты соңғы ингредиеттерге бөлшектену үшін 5450 килокалорияны қажет етеді)
Күйіс қайыратын малдардың месқарынында қант пен крахмал толық ыдырайды ал, клетчатка жартылай ыдырайды да, олардан май қышқылдары түзіледі. Организмге жалпы қажетті глюкозаның 10% - ғана ас қорыту жүйесі арқылы қамтамасыз етіледі де, ал 90% - ы глюконеогенез процесінде түзіледі. Ұшқыш май қышқылдарының ішінде тек пропион қышқылының ғана гликогендік қабілеті бар. Міне, сондықтан да организмде пропион қышқылы аз, ал май және сірке қышқылдары көп болса да кетон заттары көп түзіледі [3].
Организмде энергия жеткіліксіз болған жағдайда пропион қышқылы мен глюкозаның аздығынан сірке қышқылының түзілуі төмендейді де, ол барып үшкарбон қышқылдарының цикліндегі реакцияна тежейді, ацетатты сірке қышқылынан ацетон түзіледі. Онымен қоса альфа-кетоглютар қышқылы глютамин қышқылына айналады да, ол да сірке қышқылынан кетон заттарын түзеді.
Организмге глюкозаның аз түсуі глюконеогенез процесінің май қышқылдары арқылы жүруін тудырады. Осының салдарынан бос май қышқылдары көбейіп, олардан кетон заттары көптеп түзіледі.
Организмге белокты концентраттың көп түсуі кетогенді амин қышқылдарының (лейцин, фенилаланин, тирозин, триптофан, лизин) қалыпты жағдайдағыдан көп түзілуіне апарып соғады, олардан да, тотығу процесінде, ацетатты сірке қышқылы түзеді [5].
Кетозға күрделі сиптомдық кешен тән, жүрек-қантамыр, асқорыту, жүйке эндокринді, бауыр басқада ағзалардың бұзылуымен, қан, несеп, сүт мес қарын жыны көрсеткіштерінің өзгеруімен байқалады.
Клиникалық байқалуы организмге кетогенді факторлар әсерінің күші мен ұзақтығына, кетогенездің сатысына, бейімделуші мүмкіндіктеріне және малдың жеке ерекшеліктеріне байланысты болады. Жағадан туған сиырларда ауру жіті өткенде алғашқыда жүйкелік, гастроэнтеральды және гепатотоксикалық синдромдар басым болады. Мал ауық-ауық қозады, жөнсіз тітіркенеді терінің сезімталдығы артады (гиперестезия). Келешекте қозу күйзелумен аусады, мал әлсіз, ұйқы басады, көбіне жатады [14]. Мес қарынның қимылы бәсең, әлсіз, іш тоқтайды немесе ұзақ іші жүреді. Сопорозды немесе коматозды (талма) жағдайда болады, туғаннан кейінгі салдануға ұқсас. Кетоздың жіті өтуінде бауырдың тоникалық дистрофиясымен жүреді: күйзелу меңзейді, тоқырайды және ұйқы басады, бауыр күрт ұлғайып, ауырсынады. Жіті өткенде тахикардия (1 минутте 88 -130 соғады) тынысы жиі (минутына 8-12 дейін). Дене қызуы қалыпқа жақын қоңдылығы тез төмендейді, сүті азаяды, кейде лактация тоқтайды [6].
Қазіргі сүт фермасында кетоз жедел және созылмалы түрде өтеді, кейде клиника бірнеше күн бойы белгісіз, себебі этиологиялық факторлар ұзаққа созылмайды, ал кетогенез әлсіз. Ауру жануарларда терінің түзу мүйізі жарқырамайды. Сиырлар күйзеліске ұшырайды, әлсіз, бейтарап, сыртқы тітіркендіргіштерге әлсіз реакция жасайды, көп жатады, қиындықпен тұрады, баяу жүреді, бұлшықеттері дірілдейді. Дене температурасы қалыптыға жақын. Азық-түлікке деген тәбеті өзгермелі, көбінесе төмен, жануарлар тамақты баяу жейді немесе тамырлы дақылдарды немесе сірке суы бар тағамды жақсы жейді.
Іштің динамикасы мезгіл-мезгіл төмендейді, толғақ әлсіз, қысқа, күйіс қайыру ретсіз, Бауырдағы ауырсыну. Перкуссияда 11-12 қабырға арасында тимпаникалық дыбысы шыққан кезде шекара алға және төменге ығысады. Тамыр соғысы жылдам, кейде әлсіз, жүрек соғысы баяу, түсініксіз, кейде жарықшақтанған, екіге жарылып кетеді, ырғақсыз (аритмия). [15].
Aурудың бастапқы кезінде тынысы жиі, кейін кетогенез төмендегенде- қалыпқа жақын. Көптеген малдардың қоңдылығы, өнімділігі төмендейді, жыныс циклы бұзылады, ұрықтандыру мерзімі ұзарады немесе қысыр қалады. Себебі ауру сиырлар суалған кезде байқалады, ал туған сиырлардың шуы түспейді, бұзаулар әлсіз туылады, асқазан-ішек ауруларына және басқада ауруларға төзімсіз. [7].
Кетозға тән белгілер-кетонемия, кетонурия және кетонолактия. Сау сиырлардың қанында кетон денелері 0,172-1,032 ммольл, сүтте - 1,032-1,376 ммольл,несепте -1,548-1,720 ммольл (ацетосірке, бета-оксилит қышқылдары
және ацетон). Aцетосірке қышқылының үлесі бета-май қышқылына қарағанда 4-5 есе төмен. Кетозда бастапқыда кетон денелері ацето-сірке және ацетонға қарай көбейеді [16].
Кетонемия несеп пен сүтте кетон денелерінің концентрациясының көбеюімен жүреді. Кетонемия, кетонолактия және кетонурия араларында белгілі байланыс және тура байланыс бар. Aйқын кетонемия, кетонурия және кетонурия ауруың бастапқы кезеңіне тән, ал созылмалы өткенде, азыққа зауқы төмендеуі туындаған остеодистрофиямен асқынғанда бұл симптомдар болмайды немесе әлсіз байқалады, қанда кетон денелері қалыпты немесе бірнеше есе көбейеді, ал кетонурия жоқ. Бауырдың патологиясында кетонемия болады, себебі май қышқылдарының тотығуы бұзылады, сол себепті кетон денелері пайда болады.
Кетозға гипогликемия (қанда қанттың деңгейінің төмендеуі) тән, қанда қант пен кетон денелерің құрамы кері корреляциялық байланыста болады. Қанда қант 20-30 % және онан көп азаяды.
Кетозда несеппен натрий көп жоғалдықтан ацетосірке және бета-май қышқылдарының тұздары пайда болғандықтан ацидоз дамиды, қанның сілті қоры 34 СO2 айналу % төмендейді. Қанда жалпы белок 86 гл көбейеді. Гипертеротеинемия аурудың созылмалы түрінде кетоз туындаған остеодистрофиямен асқынғанда айқын білінеді [17].
Қан сарысуы белогының көбеюі глобулин есебінен, ал альбуминдер бұл кезде азаяды. Бұл бауырдың қызметінің бұзылуынан. Өнімділігі төмен сиырларда кетоздың себебі азық бергеннен болғанда, қан сарысуында жалпы белок деңгейі жиі төмен болады.
Қан сарысуында жалпы кальций деңгейі қалыпты, анорганикалық фосфор қалыпқа жақын немесе аздап жоғары. Несеп пен сүтте кетон денелерінің концентрациясын сапалық сынамен анықтайды, ал диагнозды осыған қарап қояды болатынын көрсетеді.
Дер кезінде себептерін жойып, тиісті ем қолданып сол кезде малдар жазылады. Бір мал бірнеше рет кетозбен ауыруы мүмкін [18]. Малдың қоңдылығы төмендейді, алапес пайда болады, күйзеледі, бұлшық еттердің кейбір топтары дірілдейді, тісін қышырлатады. Сиырлар бір орнында айнала береді, басын астауға тіреп тұрады. 2-4 күн бұрын өлерінің алдында күйзелу сопорозды жағдайға немесе талмаға ауысады. Oл кезде дене қызуы 36ºС төмендейді. Aл басқа кезде дене қызуы қалыпта тұрады. Малдың азыққа тәбеті жоқ, мес қарынның жиырылуы төмен, нәжіс бөлу сирек. Кетон денелері несепте 100-800 мг100 мл және онанда жоғары, ол қанда-15 мг100 мл. Сонымен қатар қанда қант 35 мг100 мл төмендейді. Көбінесе көп төл беретін қойлар ауырады, ал олардан туған төлдер нәзік, тіршілікке бейімсіз [19].
Бұзылған азықтармен түскен май қышқылдары, қалыптан тыс шоғырланған аммиак орталық жүйке жүйесінің, ішкі секрет бездерінің, бауырдың, жүректің қызметтерін бұзады. Осыдан пайда болған бауырдың майлы дистрофиясы ауруды асқындыра түседі.
Клиникалық белгілерін негізгі синдромдары бойынша 4 топқа жинақтауға болады:
Ацетонемиялық синдром. Бұл синдром аурудың субклиникалық сатысында кездеседі. Малдың өнімділігі төмендейді, сауын сиырлардың сүт беруі азаяды, оның қышқылдығы артады, дәмі ащы, ацетон иісі бар. Азыққа тәбеті нашарлайды, жалақ пайда болады. Демалысы және жүрек соғысы жиілейді, алдыңғы қарындардың жиырылуы азаяды, әлсіз гипотония байқалады. Кілегей қабықтары бозарған, сарғыш түсті. Еркек малдардың эякуляты азаяды, спермларының концентрациясы төмендейді, ұрықтандыру қабілеті нашарлайды. Алдыңғы аяқтары әлсіз, тұрарда итке құсап шоқиып отырып қалады. Бұзаулар әлсәз туады да, бірінші күннен ауруға шалдыққыш келеді. Олар өспейді, жүндері ұйпаланған, терінің серпімділігі нашар, қозғалысы кібіртітенген. Негізгі өзгерістер лаборатоиялық зерттеулерде жақсы нәтиже береді. Қандаь кетон заттары кейде 260 мг %-ға дейін көтеріледі (гиперкетонемия), қант пен каротин азаяды. Зәрде, сүтте кетон заттары байқалады (кетонурия, кетонолактия). Месқарындағы жында пропион қышқылы аз, май мен пирожүзім қышқылдары көп, рН төмен.
Гастроэнтеральды синдром. Ауру малдың күйіс қайыруы нашарлайды, кейде тіпті жоғалып кетеді. Алдыңғы қарындарда гипотония, атония құбылыстары байқалады. Ішектердің жиырылуы әлсіз, онда газ шоғырланған. Іштің өтуі мен қатып қалуы кезектесіп отырады. Нәжіс жалқаяқ аралас, жағымсыз иісті, қышқылдығы жоғары болады. Бүйректердің дистрофиялық өзгерістерінің (нефроз) белгілері білінеді.
Гепатотоксикалық синдром. Бауырдың көлемі ұлғайған, сипалағанда, перкуссия жүргізгенде ауырсынғандық байқалады. Жалпы жағдайы төмен, көбінесе жата береді, қинағанда орнынан әрең көтеріліп тұрады, ыңқылдайды. Организмнің улануының белгілері білінеді. Жүрек пен қан жеткіліксіздіктерініңбелгілері анықталады: тамыр соғысы жиі, қанға толуы аз, артерия қысымы төмен, вена қысымы жоғары, аритмия анықталады. ЭКГ, ФКГ-ларда миокардиодистрофияның клиникалық белгілері анықталады.
Невротикалық синдром көбінесе туғаннан кейін екінші тәуліктен бастап біліне бастайды. Көбінесе аналық мал мен ұрық ұзақ уақыт уланғанда болады. Организмде шоғырланған кетон заттары және басқа да толық тотығып үлгірмеген зат алмасуының метаболизмдері орталық жүйке жүйесінің қызметін бұзады. Ауру малдың терісінің сезімталдығы жоғары `(гиперстезия), бұлшық еттерінде діріл, кейде тартылғаны байқалады, шайнау бұлшық еті түйілген. Ауру мал алға қарай ұмтылады, кейде басымен қабырғаға, не азық салынған яслиге тіреліп тұрады.
Қатты қозу кезінде мал жынданғын, не энфефалит болып ауырған малға ұқсайды. Қозғалған уақытта теңселіп, тістерін шықырлатып, қалай болса солай жүреді. Аз уақытта созылған тырыспа байқалады. Бастапқыдағы қозу процесі салдану, ес-түссіз ұйықтау процесіне ауысады, малдардың артқы аяқтары салданып қалады, ондай жағдайда ауру мал бір жағына жатып, алдыңғы аяқтарымен суда жүзген тәрізді қимылдар жасайды (тонустық тырыспа).Ауыр жағдайда ауру мал бастарын кекжитіп, артына қайырып жатады
Аурдың барлық сатыларында да сиырлардың қанында гиперкетонемия (2-6 мг %-дың орнына 7-160 мг % ), гипогликемия (15 мг % , 40-50 мг %-дың орнына), сілтілік қор 30 об. % , 50-62 об. %- дың орнына; пирожүзім қышқылының мөлшері 0,65-1,6 мг %-дың орнына 4,7 мг %-ға дейін; сүт қышқылы 6-10 мг %- дың орнына 22 %-ға дейін өзгереді.
Сондай - ақ жалпы белок, эритроциттер, гемоглобин, кальций аз, ал фосфор көп. Стресс жағдайда - эозинофилия анықталады.
Несепте кетон заттары 960 мг %-ға дейін анықталған жағдайлар бар. Қалыпты жағдайда ол 1-9 мг %-дан аспауы керек. Оның тығыздығы төмен, рН 5,8 (қалыпты жағдайда 7,6-8,4 болуые керек), онда уробилин және билирубиндер анықталады.
Сүтте кетон заттары 80 мг - ға дейін. Мес қарынның жанында инфузорийлердің саны азайған, рН төмен(қалыпты жағдайдағы 6,5-7,3-тің орнына 5-ке дейін төмендеген)..
Кетоздың өтуі. Кетоз үш түрде: субклиникалық, жіті, созылмалы өтеді.
Жасырын немесе субклиникалық түрін жануарлар диспансеризациясы кезінде, несеп құрамындағы ацетонды, қандағы кетон денешіктері мен қантты анықтау барысында байқауға болады..
Жіті түрі жүйке жүйесінің бұзылуымен сипатталады. Ол кезде сілекей мөлшері көбейеді, дененің дірілдеуі байқалады, терінің қалыптан тыс сезгіштігі артады.
Созылмалы түрі туғаннан кейінгі асқынулар мен сүттің азаюымен сипатталады.
Қысқы кезеңде жеке шаруашылықтарда жалпы малдың жазылып, айығып кетуі 70% диагнозға байланысты болып келеді.
Сүтті сиырлардағы кетоз ауруы табиғаттың полиэтологиялық ауру түріне жатады. Ең үлкен себебі: рационда глюкоза, крахмал, клетчатка, көмірсу жетіспеуі және көп мөлшерде консервіленген жемдің болуы .
Жоғарыда айтылған симптомдар бойынша жаңадан туып, сауын тобына ауыстырылған сиырларға клиникалық зерттеулер жүргізіледі. Клиникалық зерттеулерді жүргізу үшін жалпы əдістер қолданылады, сонымен қатар, клиникалық белгілерді айқындай мақсатында, ауытқулары бар сиырлардың күре тамырынан биохимиялық зерттеулер үшін 15-20 мл мөлшерде қан алынады. Сонымен қатар, мес қарынның жиырлуын анықтап (2 минутта 1-2 рет), оның қалыпты мөлшерден кемігендігін немесе артқандығын анықтаймыз..
Емдеудің негізгі мақсаты:
Организмдегі глюкоген мен глюкозаны толықтыру қажет;
Қышқылдық-сілтілік тепе-теңдікті қалыптастыру;
Организмнің негізгі ағзаларының жұмыстарын жақсарту;
Минералды заттар мен жетіспейтің дәрумендерді толықтыру.
Асқынулар болған жағдайда
Глюкозаның 10-20%-ды ерітіндісін малдың 100 кг салмағына есептегенде 25-50г мөлшерінде, күніне 1-2 рет,2-3 күндей қатарынан венаға жібергеннің нәтижесі жақсы. Бұл кезде бұлшық етке 100-200 ӘБ инсулин жібершген дұрыс ;
Ауру малға 150-500г қантты ауыз қуысы арқылы береді. Бұл жағдайда да, 1 сағаттан кейін 100 ӘБ инсулинді бұлшық етке жіберу керек;
Гликогенді дәрілердің ішінде натрий пропионатын,натрий лактатын, аммонийдің лактатын, пропиленгликольді глицериді қолданғанның нәтижесі жақсы;
Натрий бикарбонат ерітіндісін ауыз қуысы арқылы, не венаның ішіне жіберуге болады. Ол организмдегі қышқылдық - сілтілік тепе - теңдікті реттеу үшін қажет;
Бауырды дистрофия мен майлаудан сақтандыру үшін және қан тамырларының қабырғасына холестерин шоғырланбас үшін ауыз қуысы арқылы 4-10г мөлшерінде холин-хлорид, холинол беруге болады;
Витаминдерден ретинол, кальциферол, токоферол жақсы әсер етеді. Оларды 10-15 күндей қатарынан береді;
Құрсақ қуысына кетозға қарсы А және Б қоспаларын жіберу керек;
Құрама дәрі ретінде азыққа қосып, кетост қоспаын қолдануға болады. Оның құрамында витаминдер және минералды заттар мол ұнтақ. Витаминдерді бір бөлек, минералды заттарды бір бөлек сақтайды да, қолданар алдында араластырады.
Толықтырушы зат ретінде ұнтақталған арпаны қолдануға болады.
Емдік, сақтық ретінде дайындалған кетоста қоспалардың мөлшерлері әртүрлі болады. Оны 30-45 күндей қатарынан беруге болады.
Симптоматикалық ем ретінде (руминаторлық, жүрек жəне тыныштандыратын дəрілік заттарды) қажеттілігіне қарай;
Еммен қатар, рацион құрамына жеңіл қорытылатын көмірсулы азықтарды (қант қызылшасы, патока, сəбіз) қосып беру, олардың протеинмен деген ара-қатынасын 1,5 : 1 дейін жеткізу;
тапшы микроэлементтердің қоспасын: кобальт хлориді 50 мг, мыс сульфаты 300 мг, мырыш 600 мг, калий йодиді (жекелей) мал басына тəулігіне 15 мг есептеп беру;
Гормон препараттарынан АКТГ, кортизон, гидрокортизон қолданылады;
Ас қорытыу жүйесінің жиырылуын жақсарту үшін, орта тұздардың (400-500 г) ерітінділері жақсы әсер етеді;
Жүректің жұмысын реттеу үшін кофеин, кордиамин препараттарын терінің астына жібереді;
Невротикалық сатысында аминазин, хлоралгидрат ерітінділері жақсы нәтиже береді. 5%-ды сода ерітіндісімен терең клизманы 2-3 күндей қатарынан жасауға болады;
Сондай-ақ уқалау (массаж), ультракүлгін сәулесін қолдану керек
Малдарды уақытында серуендету қажет [11].

Ас қорыту жүйесінің мәселелерінің сауын сиыраларға әсері

Қазіргі уақытта сүт өнімділігін жүзеге асырудың генетикалық әлеуетін іске асыруға концентратты тамақтандыру түрі арқылы қол жеткізіледі. Бұл құбылыс әсіресе сүт өндіру кезеңінде, сиырлар жетілдірілген азықтандырудың арқасында сүттілігін арттыра алатын кезде көрінеді. Бұл теорияға сәйкес алдын-ала тамақтандыру жоғары қуатты жеммен қамтамасыз етілуі керек. Оларға бірінші кластың көлемді қорегі жатады, оның 1 кг-да алмасу энергиясының концентрациясы 10,5 МДж алмасу энергиясын құрайды және одан да көп. Алайда, осы сападағы жем-шөп сатып алу - бұл өте ауыр және күрделі процесс, бұл бірқатар факторларға байланысты: ауа-райы жағдайына, жем-шөп дақылдарының шығымына, ауылшаруашылық техникасының қол жетімділігіне және адами факторға байланысты. Бірқатар себептерге байланысты энергияның жалғыз көзі - ақуыз - шоғырланған жем - дәнді және бұршақ дақылдары, пирожныйлар мен ұн. Күйіс қайыратын жануарлар үшін бұл топтама диетаның негізі бола алмайды, өйткені ас қорыту процесі ішекте басталады - микрофлора ферменттерінің арқасында ең көлемді провентрикул. Күл реакциясы бойынша концентраттар қышқыл болып табылады, ал олардың құрамындағы талшықтың аз мөлшері ішекте сапалы микробиоценоздың пайда болуына жол бермейді. Осылайша, тым қышқыл сүрлемді, сапасыз пішенді және концентраттардың шамадан тыс мөлшерін беру жоғары өнімді сиырларда румен ацидозының дамуына ықпал етеді. Ацидозы бірқатар жұқпалы емес аурулардың дамуының қоздырғыш механизмі болып табылады: гипотензия және провентрикуланың атониясы, гепатоз, кетоз, қайталама остеодистрофия, ламинит. Барлық осы патологиялар сүт өндірісінің өзгеруімен, сапа көрсеткіштерінің төмендеуімен қатар жүреді.
Азықтандырудың бұл түрі сүт өндіру кезеңінде Шығыс Қазақстан облысының фермаларында қолданылғандықтан, біздің жұмысымыздың мақсаты сиырларда ацидозының даму себептерін және қалыпқа келу аясында сүт өнімділігінің өзгеруін зерттеу болды күкіртті алиментарлы және ашытқы дақылдарымен бірге қолдану арқылы цикатриалды құрам..
Лактациядағы сиырлардың негізгі аурулары лактацияның алғашқы екі
айында, яғни өнімділік шыңына жеткен кезде пайда болады. Олар өтпелі кезеңдегі метаболизмнің өзгеруінен туындайды, оны тамақтандыруды ұйымдастырудың тиісті өзгерістері қолдамайды, дәлірек айтсақ, сиырларға қоректік заттардың жеткілікті мөлшерде берілуі, бұл бірқатар жақын ауруларды тудырады. Олардың кез-келгенін бөліп айту мүмкін емес, өйткені олардың көрінісі бірқатар себептерге байланысты және жағдайға байланысты сол немесе басқа басым болуы мүмкін.
Ең жиі кездесетін асқорыту мәселелерінің қатарына кетоз, сүт безгегі (босану парезі), абомазум дисплазиясы, ацидоз, мастит, эндометрит, ламинит және лейкемия жатады. Бұл аурулар жоғары өнімділігі бар табындарда ең үлкен проблемаларды тудырады және өтпелі кезеңдегі сиыр метаболизмінің өзгеруінен және осы уақытта жануарларды дұрыс тамақтана алмауынан туындайды. Бұл аурулардың себептерін анықтау үшін олардың әрқайсысын бөлек зерттеудің қажеті жоқ - метаболизмнің ерекшеліктерін түсіну жеткілікті. Бұл кезең төлдеуге дейінгі бір айды және лактация кезеңінің бірінші немесе екінші айын қамтиды, алайда ең маңыздылары төлдеуге 3 апта бұрын және 3 аптадан кейін қарастырылады.
Осы қиын кезеңнің бірқатар биологиялық заңдылықтарын анықтауға мүмкіндік болғанына қарамастан, соңғы 10-20 жыл ішінде лактация кезеңінің басталуына бейімделуді зерттеуге және тамақтану стратегиясын құруға ерекше назар аударылды. өтпелі кезең. Дәл осы қысқа мерзімде сиырлардың кейінгі денсаулығы мен өнімділігін анықтайтын проблемалардың көпшілігі шоғырланған..
Жүктіліктен лактацияға ауысу кезінде бірнеше күн ішінде организмде метаболизмдегі кардиналды өзгерістер жүреді. Бұл жануарларды азықтандыруда тиісті өзгерістердің қажеттілігін білдіреді. Күйіс қайыратын жануарлардың ас қорыту ерекшелігін ескере отырып, жоспарланған іс-шараларды алдын-ала жоспарлау және жүзеге асыру керек, өйткені ішек микрофлорасы тамақтанудың жаңа түріне бейімделуге бірнеше күн кетеді.
Бұл қарама-қайшылықтардың салдары өтпелі кезеңдегі метаболикалық бұзылыстар және табиғи қарсылықтың төмендеуі болып табылады, бұл мастит, эндометрит және басқа инфекциялық аурулардың көрінуіне жағдай жасайды, олар лактацияның алғашқы күндерінде сиырға түседі [6].
Төлдеудің жақындаған кезде прогестеронның қандағы концентрациясы төмендейді, ал эстроген мөлшері жоғары болып қалады немесе тіпті жоғарылайды. Қандағы эстрогеннің жоғары мөлшері тәбетті басқарушы болып табылады. Сонымен қатар, жүктіліктің соңғы 3 аптасында ұрықтың өсуіне, плацентаның және сүт безінің ұлғаюы үшін қоректік заттарға деген қажеттілік максималды, дегенмен олардың тұтынылуы осы кезде алдыңғы деңгеймен салыстырғанда 10-30% кезеңмен төмендейді.
Осылайша, сиырлардағы энергия тапшылығы тәбеттің физиологиялық төмендеуіне байланысты, әсіресе төлдеу алдындағы соңғы аптада және бұл төмендеу дене майының көп қоры бар сиырларда айқын байқалады. Демек, өтпелі кезеңнің басты міндеті - төлдегеннен кейін азық шығынын тез және біртіндеп ұлғайтуға жағдай жасайды. Сиырларды тамақтандырудың тағы бір проблемасы консервілерді азық, ең алдымен табиғи түрде де, әр түрлі дақылдарын қолдану арқылы дайындалған сүрлемді пайдалану болып табылады.
Кетоз айқын ретінде қарастырылады және одан басқа да аурулар туындайды, сондай-ақ, кетоздың екі негізгі нысандарын ажыратады : бастапқы және орта [9].
Бастапқы кетоз себептері:
Сауын мезгілінің қарқынды сатысында энергия тапшылығы;
Май қышқылының жоғары мөлшерде болуы;
Кетоза дамуындағы маңызды рөл: жемшөп пен микроэлементтер - мыс, мырыш, марганец, кобальт, йодтың кешенді тапшылығы;
Асқазан-ішек жолдары ауруларында түрлі аурулар байқалады: орта кетоз, жатырдың қабынуы, өкпе, сүт безінің қабынуы [8].
Кетоз бар сауын сиырларында мынадай өзгерістер байқалады:
тəбеттің төмендеуі, оның қалыптан тысөзгеруі (извращение),
тұрған кезде айналасындағы заттарды, бір-бірін жалағаны байқалуы мүмкін,
ұлтабаралды қарындардың гипотониясы,
өнімділігі төмендеуі,
кей кезде зілді түрде - азық қабылдаудан бас тартулар,
қозудың қажуға ауысуы,
қоңдылық пен өнімділіктің төмендеуі,
жиі дене қызуының қалыптан төмендеуі,
салмақтың жоғалуы
атония, іш қатуы, іш өтуі,
бауырдың шекарасының үлкеюі,
диурездің төмендеуі,
өсіп-көбею қызметі бұзылуы,
туғаннан кейінгі асқынулар,
желінсаулардың жиелеуі,
соңғы қабырға мен құйрық омыртқалардың сіңіріліп, жойылуы,
жүні мен түктері көмескі тартқан, ұйпа- тұйпа, жүннің түлеу уақыты созылғаны көрініп тұрады
мүйіздер аралығында жəне
шоқтық пен шоқтық айналасындағы жүндер ұзарған [10].

2. Зерттеу материалдары және әдістемесі
2.1 Зерттеу жүргізілген шаруашылық Бобровка+ ЖШС-не қысқаша сипаттама

1996 жылы Глубокое ауданындағы Ленин совхозында үш шаруашылық құрылған, соның бірі Қырықбаев Т.М., ол ең бірінші ауылшаруашылық өнімдерін өндіру үшін меншік иелерінен жерді жалға алып отырды.
Қазақстан Республикасының жер кодексі қабылданғаннан кейін, 2004 жылы бұл жерде Бобровка + ЖШС құрылды, бұл шаруашылық серіктестігінің басшысы Қырықбаев Т.М болды. Бұл шаруашылықта 115 адам жұмыс істейді.
Шаруашылық облыс орталығынан 35 шақырым жерде орналасқан. Жер аумағы -10га. Кәсіпорында жоғары мамандандырылған штат бар. Сондай-ақ сүт өнімін шығару саласында жоғары өндірістік және интелектуалды потенциалға ие тәжірибелі мамандар бар. Мамандар өндірістік процесте пайда болған авариялық, дағдарыстық жағдайларды аз уақыт аралығында түзете алады.
Бобровка + сүт фермасы роботтандырылды: 9 VMS роботтары орнатылды. Табында симментал тұқымды ірі қара мал басым. Шаруашылықтың өзіндік егіс алқабы, мал азығы базасы бар.
Шаруашылықтың климаты күрт континенталды болып сипатталады: қаңтардағы орташа жылдық температура -10°С, шілде айында 20С. Жылдық жауын-шашын мөлшері орта есеппен 200 - 500 мм құрайды. Ылғалдың ең жоғарғы мөлшері көктем айларына, ал ең төмен қыс пен жаз айларына тура келеді. Жаз айлары әрі ыстық, әрі құрғақ болып келеді. Қыркүйектен бастап күн салқындай бастайды да, алғашқы суықтар осы айдың соңында байқалады. Негізінен мұндай ауа-райы мен табиғат жағдайлары шаруашылықта барлық ауыл шаруашылық дақылдарын өсіруге қолайлы болып табылады.
Шаруашылықтың жер көлемі негізінен далалы, тау бөктері мен таулы аймақта орналасқан. Сондықтан да бұл жерлердің ауа-райы қатал, әрі жер бедеріне байланысты тез өзгергіш құбылмалы. Малдар қысы-жазы осы аймақтарда табиғи жайылымдарда жайылып бағылады.
Далалы, тау бөктеріндегі аймақта жайма-шуақты күндер 120 - 150 күнге, ал жылдық ылғалдылықтың мөлшері 350 - 550 мм жетеді. Түскен қар қалың болады біраз уақытқа дейін тұрақты сақталады.Таулы аймақта ылғалдың мөлшері 150-тен 250 мм-ге дейін көтеріледі.Далалы, тау бөктеріндегі аймақтың топырағы қара-қоңыр және ашық-қоңыр немесе қоңырқай болып келеді. Бұл жерлерде негізінен ауыл шаруашылық дақылдары өсіріледі.
Шаруашылықтың өсімдігі негізінен жусанды құбылмалы болып келеді. Бұл жерлерде бидайық, селеу, бетеге сияқты т.б. өсімдік түрлері және қамыс өседі. Жазықтау жерлерде негізінен жусанды астық тұқымдыстар өседі.
Шалғынды, шабысты жерлерде негізінен арпабас, қоңырбас, тарғақ, бидайық сияқты өсімдік түрлері кездеседі.Таулы аймақтардың жайылымы өте құнарлы, әрі өсімдіктің неше түрі өседі. Жаз айларында малшылар осы тау жайылымдарына, яғни жайлауларға айдап, жайып семіртеді
Шаруашылықтағы мал азығы өндірісінің технологиясы және мал азықтандыру рациондары. Мал түліктерінің өнімділігі, бір жағынан, оның нәсілдік, тұқымдық қасиеттеріне негізделген болса, екінші жағынан сол қасиеттерін дамытып, іске асыратындай ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.