Тіл білімі лингвистика туралы түсінік
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі:
Еліміз егемендік алған, бүгінгі таңда тарихымызды қайта қарап, ондағы бұрмалаулар мен ақтаңдақтарды зерделеу күн тәртібіндегі өзекті мәселе болып отыр. Міне бүгінгі бұл мәселе, тәуелсіздік туын, көгімізде желбіреткен халқымыздың тарихи санасын дұрыс қалыптастырудың бірден бір пәрмендің жағы екені сөзсіз. Қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылықты ұран етіп ұстаған еліміз үшін демократиялық мемелекет құру мәндет де тарих ғылымның жауапкершілігін аттыра түседі. Өткенді білмей,болашақты болжу мүмкін емес. Осы тұрғыда, ең алдымен қазақ халқының тарихында із қалдырған зиялылардың ғұмырнамасын жасау басты қажеттілік болып саналады. Еліміздің тарихында елеулі із қалдырған қайраткерлер қатарында ХХ ғ. Басында өмір сүріп, өз еңбектерімен өшпес із қалдырған зиялы қауым өкілдерінің бір тобының ғұмырнамасын жазып, көпшілікке ұсынуда. Дегенмен әр зиялы қауымның жеке өмірі мен шығармашылық мұрасын, қоғамдық саяси қызметін жеке тақырыпетіп қарастырып, талдау жасау кезек күттірмейтін мәселе. Өйткені тарихты жасаушы халық болғанымен, халықтың бойындағы жасампаздық құдыретінің шыңдалуына түрткі болатын фактордың маңдай алдысы жеке тұлға. Кеңес дәуірінде қазақ зиялалыларының өмір жолын, атқарған қызметін обьективті тұрғыда ашып көрсету мүмкін болмады. Ол дәуірде қазақ зиялыларының өмір жолын, атқарған қызметін обьективті түрде жазуға кеңестік тарих ғылымның ұстанған саясаты үлкен кедергі болды. Таптық мүддені қорғаған кеңестік тарих ғылымы біз қарастырып отырған кезеңдегі қазақ зиялыларының ұлттық еркіндікті қамтамасыз ету жолында атқарған қызметін дұрысқа шығармады. ХХ ғ. І ші жартысында қазақ ғылыми интелегециясы өкілдері санының қаулап өсу кезеңі еді. Гуманитарлық, жаратылыстану, техникалық ғылымдарының сан саласындда қазақ ғылымдары пайда болды. Осы ғылыми интеллигецияның өкілдері қазақ қоғамының ілгері басып, кемелденуіне ұлттық санасының оянуына ат салысты. ХХ ғасырдың І жартысында қазақ халқының тіл мәдениетін жаңа сатыға көтеруші, халық тарихығның бастау бұлағын зерттеуші, филолог ғалым Сәрсен Аманжоловтың орны қазақ зиялыларының ішінде ерекшеленіп көрінеді. Ғалым өз елін өркениетті елдер қатарына қосу үшін шығармашылық еңбекпен қатар белді орын алатын қоғамдық саяси қызметтермен де айналысты. Қазіргі қазақ тілінің әдеби тіл және оның нормалары қалыптасып, даму ыжағынан түрлі кезеңдерді бастарынан өткерді. Осы әдеби тіл мәселелерін зерттеуге сан мыңдаған тіл мамандары өз үлестерін қосты. Өйткені әдеби тіл қазақ тілінің бар байлығының басын біріктіруші. Сондай ақ әдеби тіл қазақ мәдениетін дамытушы басты құралдарының бірі. Әдеби тілдің жағдайы туралы зерттеу жүргізіп өміршең теория қалдырған лингвист ғалымдарының бірі С.Аманжолов тіл теориясында өзіндік өрнек тұлғаның ғылыми мұрасын тілші мамандар зерделеп тануы әбден қажет. Осы қажеттілікті өтеуден тақырыптың өзектілігі туындайды.
Зерттеу міндеттері:
1. Осыған байланысты бітіру жұмысы алдына мынадай міндеттер қойылды:
- С.Аманжоловтың өмірімен ғылыми мұрасы жайлы мәлімет беру.
- Әдеби тіл мәселелеріне қатысты Қазақ әдеби тілі синтаксисының қысқаша курсы, Қазақ тілінің тарихы мен диалектологиясы мәселелері, Қазақ тілі теориясының негіздері енбектеріне шолу.
- С.Аманжоловтың өмір жолын, ғылымдағы жетістіктерін бүгінгі күн тұрғысынан бағамдау;
- Зерттеушінің тарихи еңбектерінің басты сипатын, негізгі ерекшелігін жан-жақты ашып көрсету;
- С.Аманжоловтың тарихи деректер мен фактілерді орынды да шебер пайдалану тәжірибесіне назар аудару;
- Ғалымның қазақ тілі тарихын ұлт тарихы мен сәйкестендіре зерттеген еңбектеріне талдау жасау, түрколог ғалым ретінде танылған еңбектерін зерделеу;
- С.Аманжоловтың қоғамдық-саяси, ұйымдастырушылық-басшылық қызметтерін саралау;
- С.Аманжоловтың ғылыми-педагогикалық қызметін көрсету;
Зерттеудің мақсаты:
Жұмысты жазудағы мақсатым - ғалым мұрасын жіті тану,еңбектерінің тікелей түп нұсқасымен таныса отырып,талдау жасау,және түрколог ғалымның теорияларын талдаған жұмыстарға шолу жасау. Әдеби тілдің өзекті мәселелері жайлы ғалым ұсынған теориялармен өз білімімді толықтыру: - С.Аманжоловтың өмірін қоғамдық саяси қызметін құнды шығармашылық мұраларын бүгінгі күн талабына сай зерделеу және әділ баға беру болып табылады.
Ғалымның көп жылдар көлемінде жинақтап, саралаған еңбектері ғылыми зерттеу айналымына түсуге тұрары даусыз. С.Аманжоловтың өскен ортасын, атқарған қызметін және шығармашылық мұраларын зерттеу отандық тарих ғылымында XX ғасырдың I жартысында қазақ қоғамындағы ұлт зиялыларының орнын анықтауға оларға қатысты нақтылы объективті ғылыми баға беруге өзіндік игі ықпалын тигізеді.
Зерттеу объектісі: Ғалымның әр салада жазған еңбектері, яғни Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы, Қазақ тілі теориясының негіздері, Қазақ тілінің тарихы мен диалектологиясы мәселелері еңбектері зерттеудің нысаны ретінде алынды.
Зерттеу пәні:
Зерттеу мақсаты: балалардың психологиясының дамуың теориялық зерттеу өткізу және тәжірибелік жұмысты жүргізу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егерде жасөспірімнің дамуында олардың қарым-қатынасына көп мән берілсе, онда балалардың дамуы дұрыс бағытта өтеді.
Ғылыми зерттеу әдістері. қойылған мәселелерді ғылыми тұрғыдан ашып көрсету мақсатында тарихи зерттеудің диалектикалық тәсілдермен тығыз байланыстағы тарихилық, объективтілік сияқты негізгі методологиялық принциптер басшылыққа алынды. Жұмыстың әдістері ретінде жүйелілік, салыстырмалылық, құрылымдық-функциялық тарихи принциптер басшылыққа алынды.
Зерттеудің жұмысының практикалық маңыздылығы: Бұл жұмыста келтірілген деректер мен жасалған қорытындылар С.Аманжоловтың толыққанды өмірі мен сан-салалы қызметі тарихын жазуға, жалпы алғанда Қазақстандық тарихнамадағы өмірбаяндық жанрдың дами түсуіне әсер етеді. Сондай-ақ жоғары және орта арнаулы оқу орындарының филология, тарих, философия бөлімдерінде, қазіргі кезеңдегі қазақ әдебиеті тарихын өту барысында, қазақ тілі тарихы мен қазақ фольклоры пәндері бойынша лекциялар, курсында және семинар сабақтарында, қазақ мектептерінде кәсіптік бағдар беретін орта арнаулы оқу орындарында, қазақ тілі мен әдебиетін тереңдетіп оқытатын гимназия, лицейлерде пайдалануға болады.
Курстық жұмысы кіріспе, екі тараудан, қорытынды, әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады.
1. С.Аманжоловтың лингвистика жолы
1.1 С.Аманжоловтың өмірі мен шығармашылығы
Қазақстанның көрнекті ғалымдарының бірі Сәрсен Аманжолов 1901 жылы Шығыс Қазақстан облысы, Ұлан ауданындағы Қалбаның бауыры Егінсу деген жерде туған. Сәрсен Аманжолов найманнан тарайды. Әкесі Аманжол, шешесі Нарша өз еңбегімен күн көрген кедей шаруа болған. Сәрсен он бір жасқа келгенде әкесі қайтыс болады. Әке өлімі Сәрсенге қатты батады, оның балалықпен қоштасып өзіне қарекет етеуіне де себеп болады. Ауыл қарттарынан аңыз-әңгімелерді, ертегілерді көп тыңдап, зейініне тұтқан Сәрсен оқуға қатты құмарланады. 1916 жылы Катонқарағайдағы орыс-қазақ мектебін бітіргеннен кейін, Сәрсен Өскемен қаласындағы қалалық реальдық училищеге түседі. Бірақ тұрмыс тұзағы оны өз торымен шырмап, оқуға қаражаты болмай оқуды тастап, жалшылыққа кетуге мәжбүр болады. Бірақ оның оқуға деген ынтызары мұқалмайды, оқу сәулесіне қолым жетсе деген арманда болады. Сәрсеннің арманы Октябрь таңы атқаннан кейін ғана орындалады. Сәрсен 1920 жылы Семей қаласындағы үш айлық мұғалімдік курсты бітірген соң, өз білімін ел игілігіне жұмсау үшін ауылға келеді. Нұғыман ауылындағы мектепте екі жыл сабақ беріп, көп жастың көзін ашады. 1922 жылы 1-ші мамырдан бастап 1924 жылдың 2-ші маусымына дейін жаста болса жігерімен көзге түскен Сәрсенді Семей губерниясы, Бұқтырма уезінің (қазіргі Шығыс Қазақстан облысы Бұқтырма ауданы) тұрғындары сол жердің халық соты етіп сайлайды. 1924 жылы Шығыс Қазақстан облысының атқару комитетінің жауапты секретары етіп тағайындайды.
Сәрсен сол кездегі жас совет үкіметінің жүзеге асырып жатқан саясатына белсене қатысты, адал қызмет етті. Елді жаппай сауаттандыру, жастарды оқыту сияқты совет үкіметінің жүргізіп жатқан шараларына байланысты губерниялық ағарту бөлімінің разверсткасы бойынша Сәрсен 1926 жылы Ташкентке оқуға жіберілді. Ол Орта Азия мемлекеттік университеті жанындағы педагогика факультетінің қазақ тілі мен әдебиеті бөліміне түсті. Университетте оқып жүрген кезінде Сәрсен оқуға да ғылыми қоғамдық жұмысқа да алғыр студент болған. Сәрсен талай рет ғылыми баяндамалар жасаған ол жаз кездерінде ел аузынан аңыз-әңгімелер жинаған.
Сәрсен Аманжолов - қазақ филологиясына үлкен еңбек еткен ғалым. Ол 1931 жылдан Қазақтың Абай атындағы Ұлттық педагогикалық институтында дәріс оқып, 20 жыл бойы сол институттың кафедра меңгерушісі болумен қатар, басқа да филология майданындағы мекемелерде қызмет атқарды. Осы жылдарда ғалым Республикадағы Ұлт Мәдениет зерттеу институтының да көрнекті қызметкерлерінің бірі еді. С.Аманжолов шығарған Қазақ совет фольклоры, Он алтыншы жыл, Бөгембай батыр сияқты көлемді еңбектері көпшілікке танымал.
Сталиндік-голощекиндік саясаттың салқыны С.Аманжоловқа да тимей қоймады. Ғалымға қарсы газет беттерінде үш мақала жарық көрді. Онда: Оның достары өз жазаларын тартып жатыр, Бұл неге жауапқа тартылмайды деген күмәндар болды. Оның мақал-мәтелдер жинап, фольклорды зерттеуі қатаң бақылауға алынып, міндер тағылды. Сәрсен Амандолов Менің ешқандай кінәм жоқ, бірақ әйтеуір мені де бір түні әкетуі мүмкін деген қобалжумен жүрді. Ол кісіні осы саясаттан құтқарған, Мәскеуге аспирантураға түсіп кетуіне байланысты болған оқиға болды.
Осы қуғындау саясатын өз көзімен көрген ғалымға өз ортасы да күдікпен қараумен болды. Қаншама халық, жапқан жала құрбандары болып кетті. Қолдан жасалған қудалау саясаты кезінде халық аштықтан да қырылып жатты.
Кезінде орыстан басқа ұлттар арасында саяси тәрбие жүргізген ғалым С.Аманжолов жауынгерлерді рухтандыруда, ұлттық тіл, мәдениет, тарих сияқты дәстүрлерді ұтымды пайдаланды. Өзінің саяси тәрбие жұмысында Алпамыс, Қобыланды, Ертарғын, Қарасай батыр, Махамбет туралы еңбектерді баспасөз беттеріне жариялап отырды.
Ел аузындағы аңыз әңгімелерді Сәрсен оқуға түспес бұрын қызмет істеп жүрген кезінде де жинаған. Сәрсен оқып жүрген кезінде, одан ертерек уақытта да өлең шығарған. Олардың біразы Жаңа әдебиет, Лениншіл жас журналдарында басылып тұрған. 1928-1930 жылдары С.Аманжолов Орта Азия жазушылар бюросындағы қазақ жазушылары секциясының председателі болды.
Сәрсеннің ғылымға деген талантын Орта Азия мемлекеттік университетінің академиктері мен профессорлары сол кездің өзінде-ақ байқаған. Сәрсен академик В.В. Бартольд, профессор С.Е. Малов сияқты үлкен ғалымдардан лекция тыңдап, өзінің алғашқы еңбектерін де сол кезде бастаған.
Ұшқыр ойлы, ғылымға табанды Сәрсенің тамаша қабілетін байқаған ұстаздары оның Орта Азия мемлекеттік университеті қасындағы аспирантураға түсіп, бір жағынан ассистенттік қызмет атқаруын ұйғарды. Сәрсен осыдан бастап педагогтік іспен ғылыми жұмысты қатарластыра жүргізді. Орта Азия орталық партия комитетінің ұйғаруы бойынша 1928 жылы ашылған Қазақтың Абай атындағы педагогикалық институтына Сәрсен 1931 жылдың күзінде оқытушылық қызметке келді. 1931 жылы бұл институтта әрі аспирант, әрі ассистент болып 1932 жылы доцент қызметін атқарды.
С.Аманжолов - алғаш рет ғылыми кандидаттығы дәрежесін алған тілші-қазақ ғалымы болды. Сонымен қатар ғалым Ұлы Отан соғысы басталған жылы КСРО Ғылым академиясы қазақ филлиалының тіл және әдебиет бөлімін басқарып отырған жерінен қан майданға аттанып, төрт жыл қатарынан соғыстың өтінде жүріп қайтады. Соғыста да қоғамдық жұмыстарға белсене араласып, жауынгер арасында саяси-тәрбие жұмыстарын жүргізеді. Кеңес Одағының Батырлары жөнінде ақпараттар жариялап, қазақ тілінде Қызыл армия үгітшісінің блокнотын шығарып тұрады.
Қазақ тіл білімінің ірге тасын қалауға ат салысқан ағамыздың өмір жолына үңіле отырып, аса жауапты қоғамдық қызметті атқара жүріп, сан соқпақты ғылым жолымен де айналысқанын байқадым.
Сәрсен Орта Азия мемлекеттік университетін бітіргеннен кейінгі аспирант, ассистент кезінде көлемді оқулықтар, программалар, еңбектер жазу ісіне кірісті.
С.Аманжолов соғыстан кейінгі жылдарыда қудалаудан шет қалмады. Оның тіл білімі, әдебиеттану саласындағы еңбектері көп сынға ұшырады. Оған: Қазақ тарихын, қазақ жүздерін зерттеп жатыр деген айыптар тағылды. Ол аз болғандай Әкесі Аманжол өз кезінде бай болған деген сөз тудырып, елге адамдар жіберіп, малшы еңбеккерлерден сұрап, ілік іздеді. Партиядан да шығарып тастау көзделді. Бірақ ғалымның сағын бұл қуғын сындыра алмады. Керісінше түрлі жиналыстарда өз ойын ашық айтудан тайынбады.
Сталинизм жылдарының басында социализм идеологиясы өзінің шырқау шыңына жетті. Міне осындай күрделі жағдайда қоғамдық ғылымдар партия комитеттерінің қатаң бақылауымен дамыды. Осы кезеңде С.Аманжолов өзімен қатарлас адамдардың басына күн туғанда, жасқанбай қол ұшын беріп отырды. Жақын жолдастары қорқып, жоламай жүргенде С.Аманжолов М.Әуезовты ҚазПИ-ге шақырып, студенттермен кездесулер өткізген. 1951 жылы Есмағамбет Ысмайыловқа ұлтшыл деп айып тағылып, тұтқынға алынып, ақыры 25 жыл айдауға тиіс болады. Сот алдына оған өзін кінәсіз деп табатын 15 адам шақыруға рұқсат беріледі. Бірақ сол шақырылғандардың ішінен Сәрсен Аманжолов қана барады. Ол батыл сөйлеп, Ысмайыловқа тағылып отырылған жаза қате екенін дәлелдейді. Нәтижесінде жазаны жеңілдетуге ықпалын тигізеді. Ғалымның ашық түрде сөйлеген сөзінен кейін, оның басына осы қауіп төнеді. Түрлі айыптар тағылып, жиналыстарға салады. Баспасөз беттерінде ғалымның еңбектеріне арналған сын мақалалар жарық көре бастайды. Ғалымның ұлы А.Аманжолов өзінің әңгімесінде 1958 жыл басында әкем аяқ астынан инфаркт алды, мұның бәрі әкеме жабылған жазықсыз жалалар кесірінен болды деп ойлаймын. Әйтпесе әкем оған дейін тіпті ауырмағанды. Орыс қоғамында Пушкин, Лермонтовтар қазақ хақында убит обществом қоғам өлтірген деген пікір бар. Осы пікірді менің әкемнің қазасына қатысты да қолдануға болар еді деген.
С.Аманжолұлы өмірінің соңғы кезеңіне дейін өзінің халқы үшін қызмет етті. Ол ғылыми және ұстаздық қызмет атқару үстінде, 1958 жылы 28 қаңтарда мезгілсіз қайтыс болды.
Барлық ғұмырын қазақтың ұлт тілінің сақталып, қазақ мектептерінің өз мәртебелерін ұстанып қалуына елеулі үлес қосқан ғалым еңбегі ерекше.
1.2 Тіл білімі лингвистика туралы түсінік
Тіл білімі лингвистика (грек linqua тіл), тіл және оның даму заңдары
туралы ғылым. Тіл білімінің зерттеу нысанасы - тіл. Тіл адамның табиғи
тілі.Тіл-таңбалар жүйесі.Тіл - қоғамның ең маңызды байланыс құралы.
Адамдарды тіл мәселесі бұрыннан қызықтырады. Тіл туралы алғашқы ғылыми мәліметтер Ежелгі Дүниеде: Ежелгі Үндістанда, Ежелгі Египетте, Вавилонда пайда болды. Адамдар шет тілдерін меңгеру үшін сөздіктер мен грамматикалар құрастырып, зат пен оның атауының байланысын ойластырды. Тіл әртүрлі ғылымдардың зерттеу объектісі болды және болып қала береді, бірақ дербес ғылым ретінде тіл білімі салыстырмалы түрде жақында - 19 ғасырда дамыды. Неліктен бұлай болды?
Кез келген ғылымның өз объектісі (зерттелетіні), өз пәні (зерттеу аспектісі) және өзіндік зерттеу әдістері болса, дербес болып саналады.
Тіл білімінің объектісі - барлық көріністерінде тіл және сөйлеу. Басқа ғылымдар бұл құбылыстардың таңдамалы жақтарын ғана зерттейді, мысалы, анатомия сөйлеу аппаратының құрылымын зерттейді, философия адам санасы мен тіл арасындағы байланысқа қызығушылық танытады, т.б.
Тіл білімінің пәні - адам тілі өзінің әртүрлі аспектілері бойынша, атап айтқанда: тіл таңба жүйесі ретінде, ойлаудың көрінісі ретінде, қоғамның міндетті белгісі ретінде (тілдің пайда болуы, оның қоғамда дамуы мен қызмет етуі), тіл және сөйлеу. Тіпті В.фон Гумбольдт біздің ғылым тілді және жалпы адамның ол арқылы ұғынылатын мақсаттарын, оның прогрессивті дамуындағы адамзат баласын және жекелеген халықтарды зерттейді деп жазды.
Ғылымның барлық дамуында тілдік зерттеулердің әдістері мен әдістері өзгеріп, олардың арсеналы толыға түсті. Тіл білімі салыстырмалы тарихи әдіспен басталды. Салыстырмалы тарихи әдіс - белгілі бір тілдердің туысқандығын дәлелдеуге және олардың тарихының ең көне фактілерін қалпына келтіруге мүмкіндік беретін әдістер жиынтығы. Бұл әдіс тілдердегі ортақ және әртүрлі, олардың топтарын анықтауға және тілдердің генеалогиялық классификациясын жасауға мүмкіндік берді.
Туыстас тілдерді салыстырмалы түрде зерттеу үшін салыстырмалы әдіс қолданылады. Әрине, шет тілін оның құбылыстарын өз ана тіліңіздегі фактілермен салыстырсаңыз, үйрену оңайырақ. Бұған Орыс және француз тілдерінің салыстырмалы грамматикасы сияқты осы типтегі лингвистикалық еңбектер көмектеседі.
Сипаттамалық әдіс бір тілді, ана немесе шетел тілін қазіргі күйінде меңгергенде тиімді болады. Сонымен, осы әдістің арқасында орыс тілінің мектеп оқулықтары жасалды.
Тіл білімі аталған өзіндік әдістермен қатар басқа ғылымдарды зерттеу әдістерін де пайдаланады.
Мысалы, математиканың сандық (сандық) әдісі кез келген бірліктерді қолданудың тенденцияларын анықтауға көмектеседі. Сонымен, бүгінгі күні -чн- әріп тіркесінің орнына сөйлеушілердің көпшілігі бұрынғыдай [shn] емес, бүгін [chn] деп айтатыны анықталды.
Білімді және сөйлеуді қабылдауды зерттеуде эксперименттік әдістер белсенді қолданылады. Аспаптарды қолданудың арқасында тілдің әрбір дыбысының биіктігі анықталды.
Картография әдісін қолдану лингвистикалық материалдың - диалектілер мен диалектілердің аумақтық таралуын белгілеуге мүмкіндік берді.
Бұл әдістер тіл мен сөйлеуді зерттеу әдістерінің арсеналын сарқпайды. Бірақ әдістердің ешқайсысы әмбебап емес. Зерттеушінің міндеті - үлкен нәтижеге жету үшін оларды қолдану шегін таңдау және анықтау.
Тіл білімінің салалары: фонетика, лексика, грамматика (сөзжасам,
морфология және синтаксис) стилистика.
Тарихи тіл білімі - тіл тарихы туралы ғылым. Зерттеу нысанасы - бүкіл тіл жүйесіндегі тарихи өзгерістер. Диахрондық лингвистика. Сипаттамалы лингвистика белгілі бір кезеңдегі тіл жағдайын зерттеу, яғни белгілі бір уақыттан және өзгерістерден тыс жататын
қатынастар жүйесі ретінде зертттеу.
Синхрондық лингвистика.
Жалпы тіл білімі - жалпы тілдерге ортақ, универсалды мәселелерді
зерттейтін тіл білімінің бір саласы. Жеке тіл білімі жеке, нақты, туыстас тілдер тобын зерттейді. Туыстас тілдер тобын
тюркология (түркі тілдер). Славянистика (славян тілдері), германистика (герман тілдер) т.с.с. зерттейді.
Ғылым атаулы екіге бөлінеді: қоғамдық (әлеуметтік) ғылымдар және
жаратылыстану ғылымдары.Тіл білімі қоғамдық (әлеуметтік) ғылым.
Тіл білімі - дербес ғылым. Ол әр түрлі қоғамдық және жаратылыстану
ғылымдарымен де қарым-қатынаста, өзара байланыста болады.
Тіл білімі және филология.
Филология грек тілінен аударғанда сөзді сүю деген мағынаны береді. Тіл білімі -тарих, археология, этнография, әдебиеттану, психология,
педагогика, логика, философиямен байланысты.
Тіл білімінің әр түрлі ғылым салаларымен байланысынан туындайтын
түрлері: социолингвистика (әлеуметтік лингвистика) этнолингвистика,
психолингвистика, лингвостатистикалық, лингвистикалық философия,
логикалық грамматика, қолданбалы лингвистика,
лингвистикалық география, когнитивтік лингвистика, лигвомәдениеттану,
интерлингвистика және т.б.
Тіл қоғамдық құбылыс. Қоғамсыз тіл, тілсіз қоғам болуы мүмкін емес.
Тілдің қызметтері: қарым-қатынас құралы болу - коммуникативті, ойды
жарыққа шығару қызметі - экспрессивті, адамның көңіл-күйді білдіруі -
эмоционалды, таным құралы болуы - когнитивті, белгілі бір зат не құбылыстың атауы болуы - номинативті және т.б.
Тілдік таңбалар: фонема, морфема, сөз тіркесі, сөйлем.Тілдік таңбаның
белгілері: 1) еріктілік, 2) шарттылық.
Еріктілік, шарттылық дегеніміз - таңба мен сол таңба арқылы белгіленген
заттың немесе ұғымның арасында ешқандай табиғи байланыстың
жоқтығы.
Семиотика - хабарды сақтап басқаға жеткізе алатын әр түрлі таңбалық
жүйелердің құрылысы мен қызметін зерттейтін ғылыми пән.
Құрылым дегеніміз - бүтін нәрсенің элементтерінің арасындағы қатынастар
схемасы.Тіл бүтіннің әр тектес элементтердің ара қатынасынан және
бірлігінен тұрады. Тілдің құрылымы тілдік бірліктер дыбыс, морфема,
сөз, сөз тіркесі, сөйлем.
Фонема - тілдің ең кішкене дыбыстық бірлігі. Морфема - ары қарай
бөлшектеуге келмейтін тілдің грамматикалық, лексикалық мағынасы бар
тілдік бірлік. Сөз - болмыс құбылыстарын, заттарын, олардың қасиетерін
атайтын негізгі құрылыстық-семантикалық тіл бірлігі.
Сөйлем - тиянақты ойды білдіріп, бір нәрсені хабарлайтын тіл бірлігі.
Жүйе дегеніміз - өзара байланысты бір тектес элементтердің бірлігі.
Фонетика - тіл дыбыстарының ерекшеліктері мен заңдылықтары,
процестер, сәйкестіктер туралы ілім.Фонетикалық процестер:ассимиляция, диссимиляция, диереза, редукция, элизия және т.б.
Фонетикалық құбылыстар: просодиялық фонетикалық құбылыстар,
анлауттағы фонетикалық құбылыстар, инлауттағы фонетикалық
құбылыстар, ауслауттағы фонетикалық құбылыстар.
Фонетика тілдің дыбыстық жүйесін зерттейтін тіл білімінің бір саласы.
Бағдарламада қазақ тілінің дыбыс жүйесінен берілген теориялық ұғымдар
мен практикалық дағдылар жоғарғы оқу орнындағы оқытудың
талаптарына сай жасалды. Фонетиканың қарастыратын негізгі нысанасы -дыбыс, әріп, фонема, тіл дыбыстарының пайда болуы, іштей жіктелуі, бір-біріне әсері, ықпалы, буын құрамы, тілдің айтылу және жазылу
нормалары т.б. болып келеді.
Лексикологияның зерттеу нысаны - сөздік құрам, яғни лексика.
Семасиология сөздер мен сөз тіркестерінің мағыналарын зерттейді.
Мағына ауысуының негізгі типтері: метафора, метанимия, синекдоха.
Ономасиология - атаулар туралы ғылым. Ономастика түрлері: антропоним,
топоним, этноним. Сөздердің шығу тегі туралы ғылым - этимология.
Этимологияның түрлері: ғылыми этимология, халықтық этимология.
Фразеология - тұрақты тіркестер туралы ғылым. Фразеологизмдердің
түрлері:идиомалар, фразалар, штамптар, мақал мәтелдер, қанатты сөздер.
Фразеологизмдерге тән қасиеттер: мағына тұтастығы, тіркес тиянақтылығы
даяр күйде қолданылуы. Түрлері: фразеологиялық тұтастық, фразеологиялықбірлік, фразеологиялық сөйлемдер, фразеологиялық тізбектер.
Лексикография - сөздіктер жасаудың тәжірибесі және оның теориясымен
айналысатын тіл білімінің саласы.
Грамматика - тілдің құрылысын зерттейтін тіл білімінің саласы.
Грамматиканың негізгі зерттеу нысаны - тілдің морфологиялық және
синтаксистік жүйесі; оның ішінде грамматикалық форма, грамматикалық
мағына, грамматикалық категория, бір тілдегі грамматикалық
формалардың көріну амалдары мен сол арқылы айтылмақшы мағыналардың берілу тәсілдері, олардың байланысуы, тіркесу жолдары мен тәсілдері.
Тіл өте алуан түрлі және күрделі құбылыс болғандықтан, ол туралы ғылым да тіл мен сөйлеудің әртүрлі аспектілерін зерттейтін салалардың, лингвистикалық пәндердің күрделі жүйесі болып табылады.
Ең алдымен тіл білімі ғылым ретінде теориялық және қолданбалы болып екіге бөлінеді.
Қолданбалы лингвистика - лингвистикалық теорияны нақты практикалық мәселелерді шешуге қолдану. Қолданбалы лингвистиканың келесідей қолдану саласы бар: тілді оқыту әдістемесі, логопедиялық, аударма, аннотация және ақпаратты абстракциялау, сауаты жоқ халықтарға жазу жасау, жазуды жетілдіру.
Теориялық тіл білімі ең маңызды жалпы мәселелерді жалпы тілге және нақты тілдерге қатысты қарастырады.
Зерттеу объектісіне қарай тіл білімі жалпы және арнайы болып екіге бөлінеді.
Жалпы тіл білімі адамзаттың барлық тілдеріне тән жалпы және маңызды нәрселерді зерттейді. Бұл жалпы тіл туралы ғылым. Ол барлық тілдер үшін деректерді жүйелейді және кез келген тілге қолданылатын теорияны әзірлейді. Бейнелеп айтқанда, жалпы тіл білімі жеке тілдер теңізіне батып кетпеу үшін қолданылуы керек компас.
Жеке лингвистика - бұл жекелеген тілдер немесе туыстас тілдер топтары туралы ғылым: жапонтану, славянтану, романтану, түркітану, мысалы, орыстану - орыс тілі туралы ғылым.
Тілге қарау сырттан да, іштен де болуы мүмкін. Осы тұрғыдан алғанда тіл білімі сыртқы және ішкі болып екіге бөлінеді. Ішкі тіл білімі тілдік құбылыстарға ерекше көңіл бөледі. Тілдің жүйесі мен құрылымын, деңгейлерін, бірліктерін, категорияларын зерттейтіндіктен оны құрылымдық деп те атайды.
Сыртқы лингвистика тілді тілдік емес объектілерге қатысты зерттейді. Сыртқы тіл білімі саласына әлеуметтік лингвистика, психолингвистика, биолингвистика, т.б.
Тілдік пәндердің тағы бір бөлімі бар. Тіпті Соссюр былай деп жазды: Кез келген сәтте сөйлеу әрекеті қалыптасқан жүйені де, эволюцияны да болжайды; кез келген сәтте тіл әрі жанды әрекет, әрі өткеннің жемісі. Басқаша айтқанда, тілді екі аспектіде зерттеуге болады:
Тілдің құрылымы мен қызметі белгілі бір уақыт аралығында зерттелетін болса, онда олар тілдің синхрондылығын (грек тілінен syn - бірге + chronos - уақыт) айтады. Бұл бір мезгілдегі осі, тілдің көлденең тілімі. Ол тіл жүйесінде қатар өмір сүретін бірліктердің арасындағы қатынасты көрсетеді. Дескриптивтік (немесе статикалық) лингвистика мұны жасайды, мысалы, ағылшын тілінің сипаттамалық фонетикасы.
Тілдің өзгеруі, дамуы зерттелсе, олар диахрония (грек тілінен аударғанда dis - арқылы + chronos - уақыт) туралы айтады. Бұл тілдің әрбір элементі бөлек жүріп өтетін уақыт жолы. Бұл француз тілінің тарихи морфологиясы сияқты тарихи (немесе динамикалық) тіл білімінің саласы.
Тіл білімі пайда болған кезеңде тарихи пән ретінде өмір сүрді, оны қазіргіден гөрі тіл тарихының фактілері көбірек қызықтырды. Сіз бен біз шағын ғана тарихи пікірлер айта отырып, тілді синхрондылық тұрғысынан қарастырамыз. Бірақ екі тәсілді ажырата білу маңызды. Демек, синхрондылық тұрғысынан доңғалақ сөзіндегі доңғалақ түбірі-, ал диахрония тұрғысынан мұндағы түбір сан-, ол шеңбер мағынасын білдірген. Бұл тарихи түбір сақина, туралы, тізбекті пошта сөздерінде де бар.
Тіл білімінің объектілерінің қайсысы бірінші орынға шығатынына байланысты тіл лингвистикасы, сөйлеу тіл білімі сияқты ғылым салаларын айтуға болады.
Дәстүрлі түрде тіл мен сөйлеудің әртүрлі деңгейлері мен бірліктерін зерттейтін тіл білімінің пәндері бөлінеді: фонетика, фонология, лексикология, фразеология, морфематика және дерватология, морфология мен синтаксис, мәтін теориясы.
Тілдің қоғамдағы қызметін, сөйлеудің қолданылуын зерттейтін пәндер бүгінгі таңда өзекті болып табылады: коммуникативті лингвистика, тіларалық лингвистика, стилистика.
Қазіргі әлемде лингвистика және басқа пәндер: әлеуметтік лингвистика, психолингвистика, этнолингвистика, лингвистикалық философия, математикалық лингвистика, лингвистикалық география тоғысында қалыптасқан ғылымдар белсенді дамып келеді.
Тіл білімі (лингвистика) - тіл туралы ғылым, тілді ғылыми тұрғыдан зерттейтін ғылым [Лионс 1978]. Тіл туралы ғылымның объектісі - адамның табиғи тілі. Дж.Лайонс атап көрсеткендей, тіл білімін бастамас алдындағы басты міндет - тілге бейтарап көзқарасты дамыту қажеттілігі. Тілі таныс, табиғи, ол туралы ойланбаймыз. Әрбір адам ана тілінде сөйлейді, тілді интуитивті түрде түсінеді, грамматиканы мектепте оқиды. сияқты сөздердің қиындығы да сол сөйлем, әріп, сөзжәне басқаларын лингвистер де, тіл білмейтіндер де пайдаланады. Тіл мамандары бұл сөздерді тілдік терминдер ретінде қолданады. Сонымен қатар, тіл білімінің де кез келген ғылым сияқты арнайы терминологиясы бар ( семе, семема, ұғым, изоморфизм, полисемияжәне т.б.).
Француз лингвисті Эмиль Бенвенист тілі жоқ қоғам, халық жоқ және болуы мүмкін емес деп атап көрсетті. Тілсіз адамның өзі жоқ. Қоғам тілдің арқасында ғана мүмкін, ал тілдің арқасында ғана жеке адам мүмкін болады [Benveniste 1974]. Адамның болмысы тілде. Тынымсыз, жан-жақты, әр нәрсе туралы, алуан түрлі сөйлеуге тыйым салынса, адам адам болмас еді. Біз ең алдымен тілде және тілде өмір сүреміз. Тіл туралы бұл ойлар неміс философы М.Хайдгерге жатады.
Немістің ұлы ғалымы В.фон Гумбольдт адам тілдің арқасында ғана тұлға болады деп атап көрсеткен [Гумбольдт 1984].
Ешбір күшті тілдің күшімен салыстыруға болмайды, ол аз нәрсеге қол жеткізеді. Одан жоғары күш жоқ, және, шын мәнінде, барлық адам күші одан шығады [Benveniste 1974]. Тілде жатқан бұл тылсым күштің қайнар көзі? Қоғам мен жеке адамның тіршілігі неге тілге негізделген? Тіл туралы ғылым бұл сұраққа жауап беруге тырысуда - лингвистика (лингвистика).
Американдық ғалым Эдвард Сапир: Тілі толық жетілмеген бірде-бір халықты білмейміз. Мәдени жағынан ең артта қалған оңтүстік африкалық Бушман формаға бай символдық жүйемен сөйлейді, ол мәні бойынша білімді француздың сөйлеуімен салыстыруға болады. Жабайылар тілінде, Сапірдің пікірінше, бай терминология жоқ, ең жоғары мәдени деңгейді көрсететін реңктердің нәзік айырмашылығы жоқ, абстрактілі мағыналар толық көрсетілмеген, бірақ тілдің шынайы іргетасы - толық фонетикалық жүйе, сөйлеу элементтерінің мағыналармен байланысы, қарым-қатынастарды формальды түрде білдіруге арналған күрделі аппарат - мұның барлығын біз барлық тілдерде толық өңделген және жүйеленген түрде табамыз. Көптеген қарабайыр тілдер, Сапирдің пікірінше, қазіргі өркениет тілдерінің формалды және экспрессивті мүмкіндіктерінен әлдеқайда асып түсетін формалардың байлығы мен экспрессивтік құралдардың көптігіне ие [Сапир 1993].
Тіл - адамзат баласының байырғы мұрасы. Тілдің пайда болуы материалдық мәдениеттің ең алғашқы дамуының өзінен бұрын болса керек. Мәдениеттің дамуының өзі мағынаны білдіретін құрал - тіл қалыптаспайынша бола алмады [Сапир 1993]. Сапир тілді арнайы жасалған рәміздер арқылы ойларды, эмоцияларды және тілектерді жеткізудің таза адамдық, инстинктивті емес тәсілі деп анықтама берді [Сапир 1993].
Француз лингвисті Джозеф Вандрис тілдің әлеуметтік құбылыс ретінде адамның миы тілді қолдану үшін жеткілікті түрде дамыған кезде ғана пайда болуы мүмкін екенін атап көрсетті [Вандрис 1937].
Тіл адам қоғамындағы қарым-қатынасқа қызмет ететін ойды қалыптастыру мен сөзбен жеткізуге арналған таңбалар жүйесі ретінде анықталады. Бұл адам қоғамында өздігінен пайда болатын және адамның танымдық әрекеті мен қарым-қатынас мақсаттарына арналған және адамның дүние туралы білімдері мен идеяларының бүкіл жиынтығын білдіруге қабілетті артикуляциялық белгілер жүйесі. Тіл сыртқы және ішкі дүние туралы хабарларды, ақпаратты, білімді жеткізу үшін қызмет етеді. Тілдің көмегімен адамдар өздерінің бірлескен әрекеттерін ұйымдастырады. Тіл сырттан алынған ақпаратты ретке келтіруге, дүниені түсінудің психикалық әрекетіне қатысады.
Тіл - өте күрделі әлеуметтік-психологиялық құбылыс. Тіл әрқашан кейбір адамдардың тілі, сонымен бірге ол әрбір жеке адамның тілі болып табылады. Тіл адам өмірінің барлық көріністерімен - адамдардың еңбек, танымдық әрекетімен байланысты.
Адамдардың ең үлкен байлығы (тіл) тұрақты және үздіксіз қызығушылық тудырады. Тіл көптеген ғылымдардың - философияның, логиканың, психологияның, социологияның және басқа да көптеген ғылымдардың назарында. Тіл білімі үшін тіл бірден-бір зерттеу объектісі болып табылады. Тіл білімі тілді оның барлық көріністерімен зерттейді.
Тіл маманы барлық тілге қызығады. Кез келген тіл, оны сөйлейтін халық қаншалықты артта қалған болса да, күрделі және жоғары ұйымдасқан жүйе болып шығады. Қоғамның мәдени дамуының әртүрлі кезеңдері мен тиісті кезеңдерінде қолданылатын тіл түрлерінің арасында мүлдем байланыс жоқ. Барлық тілдерді зерттеуге бір позициядан қарау керек [Лионс 1978]. Айналадағы шындықты бөлу кезінде мүмкін болатын қарама-қайшылықтардың саны, негізінен, шексіз. Сондықтан тіл сөздігінде белгілі бір қоғам өмірінде маңызды рөл атқаратын қарама-қайшылықтар ғана айтылады. Дж.Лионс ешбір тілді басқа тілден ішкі жағынан бай деп айтуға болмайды деп есептейді. Әрбір тіл өз сөйлеушілердің коммуникациялық қажеттіліктерін қанағаттандыруға бейімделген.
Тіл маманының барлық тілдерге деген қызығушылығы лингвистиканың жалпы міндеті - табиғи тілдің құрылымын түсіндіретін ғылыми теория жасаумен анықталады. Кез келген тілдік факт тілдің жалпы теориясының аясында өз орнын тауып, түсіндірмесін табуы керек.
Тіл адам өмірінің барлық салаларына дерлік қызмет етеді, сондықтан тілді зерттеу, оның адам және қоғам өміріндегі орны мен рөлін белгілеу тіл білімінің басқа ғылымдармен кең байланысына еріксіз жетелейді. Тіл білімі тілді оның қоғам, сана, ойлау, мәдениет сияқты адам өмірінің көріністерімен қарым-қатынастары мен байланыстарын ескере отырып зерттейді, сондықтан тіл білімі қазіргі ғылымның барлық негізгі бөлімдерімен - қоғамдық (гуманитарлық) және жаратылыстану ғылымдарымен, медициналық, техникалық ғылымдар ...
Тіл білімі мен арасында ең жақын және ежелгі байланыстар бар филология... Шындығында, лингвистика ғылым ретінде ерте заманда әдебиеттану, мәтінтану, поэтика, мәдениет теориясы мен тіл білімі (грамматика) сияқты біртұтас ғылым болып табылатын филологияның тереңінен шықты. Филология қазіргі кезде әдебиеттану мен тіл білімін біріктіретін күрделі ғылым ретінде түсініледі. Тіл білімі әдебиеттанумен (әдебиет теориясы, әдебиет тарихы, әдебиеттану) байланысты. Филология - халықтың тілінде, әдеби шығармашылығында көрініс тапқан мәдениетін зерттейтін ғылым. Тіл білімі мен әдебиеттану торабында поэтика - әдебиет теориясының көркем мәтіннің құрылысымен айналысатын, поэтикалық сөйлеудің дыбыстық, синтаксистік, стильдік ұйымдастырылуын, эстетикалық құралдар жүйесін зерттейтін бөлімі. Көркем мәтінді зерттеудің әдеби және лингвистикалық тәсілдерінің арасында айтарлықтай айырмашылықтар бар екенін атап өткен жөн. Әдебиеттанушы тілді көркем форманың құрамдас бөлігі ретінде және идеялық мазмұнмен байланыстыра зерттейді. Тіл маманы көркем мәтінді автордың сөйлеу әрекетінің көрінісі ретінде, тілдік нормалар мен функционалдық стиль фактісі ретінде зерттейді.
Тіл білімі де байланысты герменевтика.Герменевтика мен лингвистика мәтіндерді құру және түсіндіру, көне мәтіндерді декодтау және оқумен айналысады. Герменевтика - мәтінді түсіну процестерін зерттейтін ғылым. Адам барлық жерде мәтінмен айналысады. Адам іс-әрекетінде мәтіндерді шығару және мәтінді түсіну маңызды орын алады. Мәтінді түсіну қоғамдық өмірде, жеке адамның тағдырында, тәрбие жұмысын ұйымдастыруда үлкен рөл атқарады. Түсіну шындықты мәтін арқылы меңгеруді реттейді. Ал бұл шешім қабылдауда, көзқарастарды қалыптастыруда, бағалауда, өзін-өзі бағалауда, барлық түрдегі қарым-қатынаста жүзеге асады. Филологиялық герменевтиканың мақсаты - адамдардың әртүрлі жағдайларда қарым-қатынас жасауына көмектесу, адамның адамды түсінбеуін жеңу.
Тіл білімі арасындағы ежелгі байланыстар мен философия... Ежелгі Грецияда лингвистика философияның тереңінде пайда болды, ол кеңістікті, табиғатты және адамды біртұтас деп санаған антикалық ойшылдардың көзқарасынан туындады. Бұл екі ғылымды да тіл мен сана, тіл және ойлау, тіл және қоғам, тіл және мәдениет, сөздегі ұғым мен мағынаның арақатынасы т.б мәселелер қызықтырады. Философия табиғаттың, қоғамның, адамның, сананың дамуының ең жалпы заңдылықтары туралы ғылым ретінде тіл біліміне тілге құбылыс ретінде қараудың жалпы әдіснамалық принциптерін береді. Белгілі бір дәуірдегі үстем философиялық идеялар мен ағымдар тілдің теориялық концепцияларына әрқашан әсер етіп отырды.
Тіл білімінің өмір сүруінің алғашқы кезеңінен бастап оның байланысы логика.Қазірдің өзінде Аристотель (б.з.д. 384-322 жж.) тілге логикалық көзқарастың ерекшеліктерін тұжырымдаған. Логика мен лингвистика тіл мен ойлаудың қарым-қатынас мәселелерін, ойлаудың логикалық формаларының өзара байланысын және олардың тілдік категориялардағы көрінісін қарастырады.
Тіл білімі байланысты Тарих.Тарих - адамзат қоғамының дамуы, қоғамның әлеуметтік құрылымдарындағы өзгерістерге байланысты процестер туралы ғылым. Тіл тарихы - халық тарихының бір бөлігі. Тіл білімі мен тарихтың байланысы екі жақты: тарих деректері тіл құбылыстарына нақты тарихи сараптама жасайды, ал тілдік деректер этногенездің, халықтың мәдениетінің дамуының тарихи мәселелерін зерттеудегі көздердің бірі болып табылады. , басқа халықтармен байланысы және т.б. Шежірелер мен басқа да жазба деректер бізге тарихи оқиғалар, әртүрлі халықтардың өмірінің ерекшеліктері туралы түсінік береді. Жазба ескерткіштер тілін зерттеу әртүрлі тілдердің туысқандығын, демек, әр түрлі халықтардың тағдырларының ортақтығын, олардың қоныстану аумағын, уақыт пен кеңістіктегі қоныс аударуын бағалауға мүмкіндік береді. Сыртқы тарихи факторларды есепке алу белгілі бір тілдердің қалыптасуын, жеке сөздер мен сөз тіркестерінің тағдырын нақтылайды. Сонымен, сөздердің жаппай алынуы, әдетте, тілдері қарыз алу көзі ретінде қызмет ететін халықтың әсерін көрсететін халықтар арасындағы белсенді байланыстар кезеңінде байқалады. Мысалы, Батыс Еуропамен экономикалық, сауда және мәдени байланыстары кең болған Петрин дәуірінде орыс тіліне Батыс Еуропа тілдерінің ықпалы айтарлықтай болды.
Тіл білімі байланысты археология, этнография, антропология. Археологияқазба жұмыстары кезінде табылған материалдық көздерден, материалдық мәдениет ескерткіштерінен - еңбек құралдарын, қару-жарақтарды, зергерлік бұйымдарды, ыдыстарды, т.б., тарихты зерттейді. Тіл білімі археологиямен бірге жойылып бара жатқан тілдерді зерттеп, олардың сөйлеушілерінің миграциясын анықтауда. Этнографияхалқының өмірі мен мәдениетін зерттейді. Этнографтар археологиялық қазба деректерін материалдық мәдениет түрлеріне қарай жіктеп, түсіндіреді, бұл лингвистер үшін белгілі бір тілдердің таралу аймақтарын анықтау үшін маңызды. Диалектілік сөздік - шаруа құрылыстарының, ыдыс-аяқтарының, киімдерінің, егіншілік заттары мен құралдарының, қолөнерінің атауларын зерттеуде тіл білімі этнографиямен ең тығыз байланысты. Тіл білімі мен этнографияның байланысы тек материалдық мәдениетті ғана емес, ұлттық сананың тілдегі көрінісін зерттеуде де көрінеді. Тіл білімі мен этнографиясының жалпы мәселелерінің ішінде әртүрлі типтегі қоғамдардағы тілдің қызмет ету мәселесін атап өту керек.
Тіл білімі мен антропологияның тоғысында пайда болды этнолингвистика,тілдің халық мәдениетімен байланысын зерттейді.
Археологиялық қазбалардың арқасында көптеген жазба ескерткіштер ашылды: ұзындығы 55,5 см болатын ең ірі қайың қабығы құжаттарынан ассириялық мәтіндер жазылған тақтайшалар, иероглифтік және сына жазуы бар тас тақталар, ежелгі Новгород, Торжок және т.б. , ені 9 см.Ол құжат немесе қызметтік жазба емес, көркем мәтін, әдеби шығармадан үзінді болған. Новоторжская литерата -- бізге ертеден жеткен жазба әдеби мәтіннің сирек кездесетін жағдайы. Бұл діни қызметкердің өз отарына айтқан уағызы [қараңыз. Vopr. тіл маманы 2002. № 2].
Тіл білімінің тарихи цикл пәндерімен тоғысқан тұсында пайда болды палеография,жазу белгілерінің жасалуын және олардың дамуын зерттейтін.
Тіл білімі (антропологиямен бірге) адам мен тілдің пайда болуы және олардың дамуының алғашқы кезеңдері туралы сұрақтарға жауап беруге тырысады. Антропология - адамның және оның нәсілдерінің шығу тегі туралы, адамның уақыт бойынша өзгергіштігі туралы ғылым. Нәсілдер мен тілдерді жіктеуде лингвистер мен антропологтардың мүдделері тоғысады.
МЕН әлеуметтанутіл білімін тілдің әлеуметтік табиғаты, оның әлеуметтік қызметтері, әлеуметтік факторлардың тілге әсер ету механизмдері, тілдің қоғам өміріндегі рөлі, т.б мәселелер біріктіреді. әлеуметтік лингвистика, тіл мен қоғам, әлеуметтік құрылымдар арасындағы қарым-қатынас мәселелерін дамытуға арналған. Әлеуметтік лингвистикада тілдік ахуал, тіл саясаты мәселелері қарастырылады.
Тіл білімі байланысты психология... Психология және лингвистика сөйлеуді жасау және сөйлеуді қабылдау (ми жүйесі арқылы сөйлеу сигналдарын кодтау және декодтау), адамның сөйлеуін ұйымдастыру мәселелерімен айналысады. Сөйлеуді қолданудың әрбір қадамының артында сананың психологиялық жұмысы қандай және бұл қадамдар қандай - бұл негізгі сұрақтардың бірі. психолингвистика... Адамның ішкі рухани және психикалық әлемі тілдің көмегімен барынша айқын көрінеді. Рухани, ақыл-ой, эмоционалдық және ақыл-ой әрекетінің тілдік формаларда бейнеленуін психолингвистика зерттейді.
ХХ ғасырдың басында. пайда болды лингвосемиотика,пайда болуы швейцариялық лингвист Ф.де Соссюрдің (1857-1913) есімімен байланысты. Семиотика - белгілер, кез келген белгі жүйелері - телеграф кодтары, жалау сигналдары, жол белгілері, белгі белгілері және т.б. Тіл - негізгі, ең күрделі таңбалар жүйесі, сондықтан семиотика тілді басқа белгілер жүйелерімен бірге зерттейді.
Тіл білімі тек әлеуметтік емес, жаратылыстану ғылымдарымен де байланысты: физика, биология, физиология, математика, кибернетика, информатика, медицинажәне т.б.
Жаратылыстану ғылымдарының ішінде тіл білімі негізінен адам физиологиясымен байланысқа түседі. Физиология және нейрофизиология сөйлеу аппаратының құрылысын, сөйлеу дыбыстарының қалыптасуын, есту мүшелерінің сөйлеу ағымын қабылдауын, тілдің рефлекторлық физиологиялық негіздерін зерттейді. Әсіресе тіл білімі үшін орыс физиологтары И.М.Сеченов пен И.П.Павловтың сөйлеу әрекетінің рефлекстік теориясының маңызы зор. Адамның естіген және көретін сөздері екінші сигналдық жүйені білдіреді - шындықты бейнелеудің ерекше адамдық түрі. Екінші сигналдық жүйе сигналдық сигналдар.
Тіл білімі тығыз байланыста неврология- адамның жоғары жүйке қызметі туралы ғылым. Осы екі ғылымның тоғысуы жаңа пәнді қалыптастырды - нейролингвистика, ол адамның тілдік мінез-құлқын нормада ғана емес, патологияда да зерттейді. Сөйлеу бұзылыстарын (афазиялар) зерттеу лингвистерге сөйлеуді түсіну үшін ғана емес, сонымен қатар тілдің құрылымын және оның қызметін зерттеу үшін көп нәрсе береді.
Тіл білімінің байланысы биологиясөзсіз, өйткені бұл екі ғылым да адамның және тілдің эволюциясы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі:
Еліміз егемендік алған, бүгінгі таңда тарихымызды қайта қарап, ондағы бұрмалаулар мен ақтаңдақтарды зерделеу күн тәртібіндегі өзекті мәселе болып отыр. Міне бүгінгі бұл мәселе, тәуелсіздік туын, көгімізде желбіреткен халқымыздың тарихи санасын дұрыс қалыптастырудың бірден бір пәрмендің жағы екені сөзсіз. Қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылықты ұран етіп ұстаған еліміз үшін демократиялық мемелекет құру мәндет де тарих ғылымның жауапкершілігін аттыра түседі. Өткенді білмей,болашақты болжу мүмкін емес. Осы тұрғыда, ең алдымен қазақ халқының тарихында із қалдырған зиялылардың ғұмырнамасын жасау басты қажеттілік болып саналады. Еліміздің тарихында елеулі із қалдырған қайраткерлер қатарында ХХ ғ. Басында өмір сүріп, өз еңбектерімен өшпес із қалдырған зиялы қауым өкілдерінің бір тобының ғұмырнамасын жазып, көпшілікке ұсынуда. Дегенмен әр зиялы қауымның жеке өмірі мен шығармашылық мұрасын, қоғамдық саяси қызметін жеке тақырыпетіп қарастырып, талдау жасау кезек күттірмейтін мәселе. Өйткені тарихты жасаушы халық болғанымен, халықтың бойындағы жасампаздық құдыретінің шыңдалуына түрткі болатын фактордың маңдай алдысы жеке тұлға. Кеңес дәуірінде қазақ зиялалыларының өмір жолын, атқарған қызметін обьективті тұрғыда ашып көрсету мүмкін болмады. Ол дәуірде қазақ зиялыларының өмір жолын, атқарған қызметін обьективті түрде жазуға кеңестік тарих ғылымның ұстанған саясаты үлкен кедергі болды. Таптық мүддені қорғаған кеңестік тарих ғылымы біз қарастырып отырған кезеңдегі қазақ зиялыларының ұлттық еркіндікті қамтамасыз ету жолында атқарған қызметін дұрысқа шығармады. ХХ ғ. І ші жартысында қазақ ғылыми интелегециясы өкілдері санының қаулап өсу кезеңі еді. Гуманитарлық, жаратылыстану, техникалық ғылымдарының сан саласындда қазақ ғылымдары пайда болды. Осы ғылыми интеллигецияның өкілдері қазақ қоғамының ілгері басып, кемелденуіне ұлттық санасының оянуына ат салысты. ХХ ғасырдың І жартысында қазақ халқының тіл мәдениетін жаңа сатыға көтеруші, халық тарихығның бастау бұлағын зерттеуші, филолог ғалым Сәрсен Аманжоловтың орны қазақ зиялыларының ішінде ерекшеленіп көрінеді. Ғалым өз елін өркениетті елдер қатарына қосу үшін шығармашылық еңбекпен қатар белді орын алатын қоғамдық саяси қызметтермен де айналысты. Қазіргі қазақ тілінің әдеби тіл және оның нормалары қалыптасып, даму ыжағынан түрлі кезеңдерді бастарынан өткерді. Осы әдеби тіл мәселелерін зерттеуге сан мыңдаған тіл мамандары өз үлестерін қосты. Өйткені әдеби тіл қазақ тілінің бар байлығының басын біріктіруші. Сондай ақ әдеби тіл қазақ мәдениетін дамытушы басты құралдарының бірі. Әдеби тілдің жағдайы туралы зерттеу жүргізіп өміршең теория қалдырған лингвист ғалымдарының бірі С.Аманжолов тіл теориясында өзіндік өрнек тұлғаның ғылыми мұрасын тілші мамандар зерделеп тануы әбден қажет. Осы қажеттілікті өтеуден тақырыптың өзектілігі туындайды.
Зерттеу міндеттері:
1. Осыған байланысты бітіру жұмысы алдына мынадай міндеттер қойылды:
- С.Аманжоловтың өмірімен ғылыми мұрасы жайлы мәлімет беру.
- Әдеби тіл мәселелеріне қатысты Қазақ әдеби тілі синтаксисының қысқаша курсы, Қазақ тілінің тарихы мен диалектологиясы мәселелері, Қазақ тілі теориясының негіздері енбектеріне шолу.
- С.Аманжоловтың өмір жолын, ғылымдағы жетістіктерін бүгінгі күн тұрғысынан бағамдау;
- Зерттеушінің тарихи еңбектерінің басты сипатын, негізгі ерекшелігін жан-жақты ашып көрсету;
- С.Аманжоловтың тарихи деректер мен фактілерді орынды да шебер пайдалану тәжірибесіне назар аудару;
- Ғалымның қазақ тілі тарихын ұлт тарихы мен сәйкестендіре зерттеген еңбектеріне талдау жасау, түрколог ғалым ретінде танылған еңбектерін зерделеу;
- С.Аманжоловтың қоғамдық-саяси, ұйымдастырушылық-басшылық қызметтерін саралау;
- С.Аманжоловтың ғылыми-педагогикалық қызметін көрсету;
Зерттеудің мақсаты:
Жұмысты жазудағы мақсатым - ғалым мұрасын жіті тану,еңбектерінің тікелей түп нұсқасымен таныса отырып,талдау жасау,және түрколог ғалымның теорияларын талдаған жұмыстарға шолу жасау. Әдеби тілдің өзекті мәселелері жайлы ғалым ұсынған теориялармен өз білімімді толықтыру: - С.Аманжоловтың өмірін қоғамдық саяси қызметін құнды шығармашылық мұраларын бүгінгі күн талабына сай зерделеу және әділ баға беру болып табылады.
Ғалымның көп жылдар көлемінде жинақтап, саралаған еңбектері ғылыми зерттеу айналымына түсуге тұрары даусыз. С.Аманжоловтың өскен ортасын, атқарған қызметін және шығармашылық мұраларын зерттеу отандық тарих ғылымында XX ғасырдың I жартысында қазақ қоғамындағы ұлт зиялыларының орнын анықтауға оларға қатысты нақтылы объективті ғылыми баға беруге өзіндік игі ықпалын тигізеді.
Зерттеу объектісі: Ғалымның әр салада жазған еңбектері, яғни Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы, Қазақ тілі теориясының негіздері, Қазақ тілінің тарихы мен диалектологиясы мәселелері еңбектері зерттеудің нысаны ретінде алынды.
Зерттеу пәні:
Зерттеу мақсаты: балалардың психологиясының дамуың теориялық зерттеу өткізу және тәжірибелік жұмысты жүргізу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егерде жасөспірімнің дамуында олардың қарым-қатынасына көп мән берілсе, онда балалардың дамуы дұрыс бағытта өтеді.
Ғылыми зерттеу әдістері. қойылған мәселелерді ғылыми тұрғыдан ашып көрсету мақсатында тарихи зерттеудің диалектикалық тәсілдермен тығыз байланыстағы тарихилық, объективтілік сияқты негізгі методологиялық принциптер басшылыққа алынды. Жұмыстың әдістері ретінде жүйелілік, салыстырмалылық, құрылымдық-функциялық тарихи принциптер басшылыққа алынды.
Зерттеудің жұмысының практикалық маңыздылығы: Бұл жұмыста келтірілген деректер мен жасалған қорытындылар С.Аманжоловтың толыққанды өмірі мен сан-салалы қызметі тарихын жазуға, жалпы алғанда Қазақстандық тарихнамадағы өмірбаяндық жанрдың дами түсуіне әсер етеді. Сондай-ақ жоғары және орта арнаулы оқу орындарының филология, тарих, философия бөлімдерінде, қазіргі кезеңдегі қазақ әдебиеті тарихын өту барысында, қазақ тілі тарихы мен қазақ фольклоры пәндері бойынша лекциялар, курсында және семинар сабақтарында, қазақ мектептерінде кәсіптік бағдар беретін орта арнаулы оқу орындарында, қазақ тілі мен әдебиетін тереңдетіп оқытатын гимназия, лицейлерде пайдалануға болады.
Курстық жұмысы кіріспе, екі тараудан, қорытынды, әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады.
1. С.Аманжоловтың лингвистика жолы
1.1 С.Аманжоловтың өмірі мен шығармашылығы
Қазақстанның көрнекті ғалымдарының бірі Сәрсен Аманжолов 1901 жылы Шығыс Қазақстан облысы, Ұлан ауданындағы Қалбаның бауыры Егінсу деген жерде туған. Сәрсен Аманжолов найманнан тарайды. Әкесі Аманжол, шешесі Нарша өз еңбегімен күн көрген кедей шаруа болған. Сәрсен он бір жасқа келгенде әкесі қайтыс болады. Әке өлімі Сәрсенге қатты батады, оның балалықпен қоштасып өзіне қарекет етеуіне де себеп болады. Ауыл қарттарынан аңыз-әңгімелерді, ертегілерді көп тыңдап, зейініне тұтқан Сәрсен оқуға қатты құмарланады. 1916 жылы Катонқарағайдағы орыс-қазақ мектебін бітіргеннен кейін, Сәрсен Өскемен қаласындағы қалалық реальдық училищеге түседі. Бірақ тұрмыс тұзағы оны өз торымен шырмап, оқуға қаражаты болмай оқуды тастап, жалшылыққа кетуге мәжбүр болады. Бірақ оның оқуға деген ынтызары мұқалмайды, оқу сәулесіне қолым жетсе деген арманда болады. Сәрсеннің арманы Октябрь таңы атқаннан кейін ғана орындалады. Сәрсен 1920 жылы Семей қаласындағы үш айлық мұғалімдік курсты бітірген соң, өз білімін ел игілігіне жұмсау үшін ауылға келеді. Нұғыман ауылындағы мектепте екі жыл сабақ беріп, көп жастың көзін ашады. 1922 жылы 1-ші мамырдан бастап 1924 жылдың 2-ші маусымына дейін жаста болса жігерімен көзге түскен Сәрсенді Семей губерниясы, Бұқтырма уезінің (қазіргі Шығыс Қазақстан облысы Бұқтырма ауданы) тұрғындары сол жердің халық соты етіп сайлайды. 1924 жылы Шығыс Қазақстан облысының атқару комитетінің жауапты секретары етіп тағайындайды.
Сәрсен сол кездегі жас совет үкіметінің жүзеге асырып жатқан саясатына белсене қатысты, адал қызмет етті. Елді жаппай сауаттандыру, жастарды оқыту сияқты совет үкіметінің жүргізіп жатқан шараларына байланысты губерниялық ағарту бөлімінің разверсткасы бойынша Сәрсен 1926 жылы Ташкентке оқуға жіберілді. Ол Орта Азия мемлекеттік университеті жанындағы педагогика факультетінің қазақ тілі мен әдебиеті бөліміне түсті. Университетте оқып жүрген кезінде Сәрсен оқуға да ғылыми қоғамдық жұмысқа да алғыр студент болған. Сәрсен талай рет ғылыми баяндамалар жасаған ол жаз кездерінде ел аузынан аңыз-әңгімелер жинаған.
Сәрсен Аманжолов - қазақ филологиясына үлкен еңбек еткен ғалым. Ол 1931 жылдан Қазақтың Абай атындағы Ұлттық педагогикалық институтында дәріс оқып, 20 жыл бойы сол институттың кафедра меңгерушісі болумен қатар, басқа да филология майданындағы мекемелерде қызмет атқарды. Осы жылдарда ғалым Республикадағы Ұлт Мәдениет зерттеу институтының да көрнекті қызметкерлерінің бірі еді. С.Аманжолов шығарған Қазақ совет фольклоры, Он алтыншы жыл, Бөгембай батыр сияқты көлемді еңбектері көпшілікке танымал.
Сталиндік-голощекиндік саясаттың салқыны С.Аманжоловқа да тимей қоймады. Ғалымға қарсы газет беттерінде үш мақала жарық көрді. Онда: Оның достары өз жазаларын тартып жатыр, Бұл неге жауапқа тартылмайды деген күмәндар болды. Оның мақал-мәтелдер жинап, фольклорды зерттеуі қатаң бақылауға алынып, міндер тағылды. Сәрсен Амандолов Менің ешқандай кінәм жоқ, бірақ әйтеуір мені де бір түні әкетуі мүмкін деген қобалжумен жүрді. Ол кісіні осы саясаттан құтқарған, Мәскеуге аспирантураға түсіп кетуіне байланысты болған оқиға болды.
Осы қуғындау саясатын өз көзімен көрген ғалымға өз ортасы да күдікпен қараумен болды. Қаншама халық, жапқан жала құрбандары болып кетті. Қолдан жасалған қудалау саясаты кезінде халық аштықтан да қырылып жатты.
Кезінде орыстан басқа ұлттар арасында саяси тәрбие жүргізген ғалым С.Аманжолов жауынгерлерді рухтандыруда, ұлттық тіл, мәдениет, тарих сияқты дәстүрлерді ұтымды пайдаланды. Өзінің саяси тәрбие жұмысында Алпамыс, Қобыланды, Ертарғын, Қарасай батыр, Махамбет туралы еңбектерді баспасөз беттеріне жариялап отырды.
Ел аузындағы аңыз әңгімелерді Сәрсен оқуға түспес бұрын қызмет істеп жүрген кезінде де жинаған. Сәрсен оқып жүрген кезінде, одан ертерек уақытта да өлең шығарған. Олардың біразы Жаңа әдебиет, Лениншіл жас журналдарында басылып тұрған. 1928-1930 жылдары С.Аманжолов Орта Азия жазушылар бюросындағы қазақ жазушылары секциясының председателі болды.
Сәрсеннің ғылымға деген талантын Орта Азия мемлекеттік университетінің академиктері мен профессорлары сол кездің өзінде-ақ байқаған. Сәрсен академик В.В. Бартольд, профессор С.Е. Малов сияқты үлкен ғалымдардан лекция тыңдап, өзінің алғашқы еңбектерін де сол кезде бастаған.
Ұшқыр ойлы, ғылымға табанды Сәрсенің тамаша қабілетін байқаған ұстаздары оның Орта Азия мемлекеттік университеті қасындағы аспирантураға түсіп, бір жағынан ассистенттік қызмет атқаруын ұйғарды. Сәрсен осыдан бастап педагогтік іспен ғылыми жұмысты қатарластыра жүргізді. Орта Азия орталық партия комитетінің ұйғаруы бойынша 1928 жылы ашылған Қазақтың Абай атындағы педагогикалық институтына Сәрсен 1931 жылдың күзінде оқытушылық қызметке келді. 1931 жылы бұл институтта әрі аспирант, әрі ассистент болып 1932 жылы доцент қызметін атқарды.
С.Аманжолов - алғаш рет ғылыми кандидаттығы дәрежесін алған тілші-қазақ ғалымы болды. Сонымен қатар ғалым Ұлы Отан соғысы басталған жылы КСРО Ғылым академиясы қазақ филлиалының тіл және әдебиет бөлімін басқарып отырған жерінен қан майданға аттанып, төрт жыл қатарынан соғыстың өтінде жүріп қайтады. Соғыста да қоғамдық жұмыстарға белсене араласып, жауынгер арасында саяси-тәрбие жұмыстарын жүргізеді. Кеңес Одағының Батырлары жөнінде ақпараттар жариялап, қазақ тілінде Қызыл армия үгітшісінің блокнотын шығарып тұрады.
Қазақ тіл білімінің ірге тасын қалауға ат салысқан ағамыздың өмір жолына үңіле отырып, аса жауапты қоғамдық қызметті атқара жүріп, сан соқпақты ғылым жолымен де айналысқанын байқадым.
Сәрсен Орта Азия мемлекеттік университетін бітіргеннен кейінгі аспирант, ассистент кезінде көлемді оқулықтар, программалар, еңбектер жазу ісіне кірісті.
С.Аманжолов соғыстан кейінгі жылдарыда қудалаудан шет қалмады. Оның тіл білімі, әдебиеттану саласындағы еңбектері көп сынға ұшырады. Оған: Қазақ тарихын, қазақ жүздерін зерттеп жатыр деген айыптар тағылды. Ол аз болғандай Әкесі Аманжол өз кезінде бай болған деген сөз тудырып, елге адамдар жіберіп, малшы еңбеккерлерден сұрап, ілік іздеді. Партиядан да шығарып тастау көзделді. Бірақ ғалымның сағын бұл қуғын сындыра алмады. Керісінше түрлі жиналыстарда өз ойын ашық айтудан тайынбады.
Сталинизм жылдарының басында социализм идеологиясы өзінің шырқау шыңына жетті. Міне осындай күрделі жағдайда қоғамдық ғылымдар партия комитеттерінің қатаң бақылауымен дамыды. Осы кезеңде С.Аманжолов өзімен қатарлас адамдардың басына күн туғанда, жасқанбай қол ұшын беріп отырды. Жақын жолдастары қорқып, жоламай жүргенде С.Аманжолов М.Әуезовты ҚазПИ-ге шақырып, студенттермен кездесулер өткізген. 1951 жылы Есмағамбет Ысмайыловқа ұлтшыл деп айып тағылып, тұтқынға алынып, ақыры 25 жыл айдауға тиіс болады. Сот алдына оған өзін кінәсіз деп табатын 15 адам шақыруға рұқсат беріледі. Бірақ сол шақырылғандардың ішінен Сәрсен Аманжолов қана барады. Ол батыл сөйлеп, Ысмайыловқа тағылып отырылған жаза қате екенін дәлелдейді. Нәтижесінде жазаны жеңілдетуге ықпалын тигізеді. Ғалымның ашық түрде сөйлеген сөзінен кейін, оның басына осы қауіп төнеді. Түрлі айыптар тағылып, жиналыстарға салады. Баспасөз беттерінде ғалымның еңбектеріне арналған сын мақалалар жарық көре бастайды. Ғалымның ұлы А.Аманжолов өзінің әңгімесінде 1958 жыл басында әкем аяқ астынан инфаркт алды, мұның бәрі әкеме жабылған жазықсыз жалалар кесірінен болды деп ойлаймын. Әйтпесе әкем оған дейін тіпті ауырмағанды. Орыс қоғамында Пушкин, Лермонтовтар қазақ хақында убит обществом қоғам өлтірген деген пікір бар. Осы пікірді менің әкемнің қазасына қатысты да қолдануға болар еді деген.
С.Аманжолұлы өмірінің соңғы кезеңіне дейін өзінің халқы үшін қызмет етті. Ол ғылыми және ұстаздық қызмет атқару үстінде, 1958 жылы 28 қаңтарда мезгілсіз қайтыс болды.
Барлық ғұмырын қазақтың ұлт тілінің сақталып, қазақ мектептерінің өз мәртебелерін ұстанып қалуына елеулі үлес қосқан ғалым еңбегі ерекше.
1.2 Тіл білімі лингвистика туралы түсінік
Тіл білімі лингвистика (грек linqua тіл), тіл және оның даму заңдары
туралы ғылым. Тіл білімінің зерттеу нысанасы - тіл. Тіл адамның табиғи
тілі.Тіл-таңбалар жүйесі.Тіл - қоғамның ең маңызды байланыс құралы.
Адамдарды тіл мәселесі бұрыннан қызықтырады. Тіл туралы алғашқы ғылыми мәліметтер Ежелгі Дүниеде: Ежелгі Үндістанда, Ежелгі Египетте, Вавилонда пайда болды. Адамдар шет тілдерін меңгеру үшін сөздіктер мен грамматикалар құрастырып, зат пен оның атауының байланысын ойластырды. Тіл әртүрлі ғылымдардың зерттеу объектісі болды және болып қала береді, бірақ дербес ғылым ретінде тіл білімі салыстырмалы түрде жақында - 19 ғасырда дамыды. Неліктен бұлай болды?
Кез келген ғылымның өз объектісі (зерттелетіні), өз пәні (зерттеу аспектісі) және өзіндік зерттеу әдістері болса, дербес болып саналады.
Тіл білімінің объектісі - барлық көріністерінде тіл және сөйлеу. Басқа ғылымдар бұл құбылыстардың таңдамалы жақтарын ғана зерттейді, мысалы, анатомия сөйлеу аппаратының құрылымын зерттейді, философия адам санасы мен тіл арасындағы байланысқа қызығушылық танытады, т.б.
Тіл білімінің пәні - адам тілі өзінің әртүрлі аспектілері бойынша, атап айтқанда: тіл таңба жүйесі ретінде, ойлаудың көрінісі ретінде, қоғамның міндетті белгісі ретінде (тілдің пайда болуы, оның қоғамда дамуы мен қызмет етуі), тіл және сөйлеу. Тіпті В.фон Гумбольдт біздің ғылым тілді және жалпы адамның ол арқылы ұғынылатын мақсаттарын, оның прогрессивті дамуындағы адамзат баласын және жекелеген халықтарды зерттейді деп жазды.
Ғылымның барлық дамуында тілдік зерттеулердің әдістері мен әдістері өзгеріп, олардың арсеналы толыға түсті. Тіл білімі салыстырмалы тарихи әдіспен басталды. Салыстырмалы тарихи әдіс - белгілі бір тілдердің туысқандығын дәлелдеуге және олардың тарихының ең көне фактілерін қалпына келтіруге мүмкіндік беретін әдістер жиынтығы. Бұл әдіс тілдердегі ортақ және әртүрлі, олардың топтарын анықтауға және тілдердің генеалогиялық классификациясын жасауға мүмкіндік берді.
Туыстас тілдерді салыстырмалы түрде зерттеу үшін салыстырмалы әдіс қолданылады. Әрине, шет тілін оның құбылыстарын өз ана тіліңіздегі фактілермен салыстырсаңыз, үйрену оңайырақ. Бұған Орыс және француз тілдерінің салыстырмалы грамматикасы сияқты осы типтегі лингвистикалық еңбектер көмектеседі.
Сипаттамалық әдіс бір тілді, ана немесе шетел тілін қазіргі күйінде меңгергенде тиімді болады. Сонымен, осы әдістің арқасында орыс тілінің мектеп оқулықтары жасалды.
Тіл білімі аталған өзіндік әдістермен қатар басқа ғылымдарды зерттеу әдістерін де пайдаланады.
Мысалы, математиканың сандық (сандық) әдісі кез келген бірліктерді қолданудың тенденцияларын анықтауға көмектеседі. Сонымен, бүгінгі күні -чн- әріп тіркесінің орнына сөйлеушілердің көпшілігі бұрынғыдай [shn] емес, бүгін [chn] деп айтатыны анықталды.
Білімді және сөйлеуді қабылдауды зерттеуде эксперименттік әдістер белсенді қолданылады. Аспаптарды қолданудың арқасында тілдің әрбір дыбысының биіктігі анықталды.
Картография әдісін қолдану лингвистикалық материалдың - диалектілер мен диалектілердің аумақтық таралуын белгілеуге мүмкіндік берді.
Бұл әдістер тіл мен сөйлеуді зерттеу әдістерінің арсеналын сарқпайды. Бірақ әдістердің ешқайсысы әмбебап емес. Зерттеушінің міндеті - үлкен нәтижеге жету үшін оларды қолдану шегін таңдау және анықтау.
Тіл білімінің салалары: фонетика, лексика, грамматика (сөзжасам,
морфология және синтаксис) стилистика.
Тарихи тіл білімі - тіл тарихы туралы ғылым. Зерттеу нысанасы - бүкіл тіл жүйесіндегі тарихи өзгерістер. Диахрондық лингвистика. Сипаттамалы лингвистика белгілі бір кезеңдегі тіл жағдайын зерттеу, яғни белгілі бір уақыттан және өзгерістерден тыс жататын
қатынастар жүйесі ретінде зертттеу.
Синхрондық лингвистика.
Жалпы тіл білімі - жалпы тілдерге ортақ, универсалды мәселелерді
зерттейтін тіл білімінің бір саласы. Жеке тіл білімі жеке, нақты, туыстас тілдер тобын зерттейді. Туыстас тілдер тобын
тюркология (түркі тілдер). Славянистика (славян тілдері), германистика (герман тілдер) т.с.с. зерттейді.
Ғылым атаулы екіге бөлінеді: қоғамдық (әлеуметтік) ғылымдар және
жаратылыстану ғылымдары.Тіл білімі қоғамдық (әлеуметтік) ғылым.
Тіл білімі - дербес ғылым. Ол әр түрлі қоғамдық және жаратылыстану
ғылымдарымен де қарым-қатынаста, өзара байланыста болады.
Тіл білімі және филология.
Филология грек тілінен аударғанда сөзді сүю деген мағынаны береді. Тіл білімі -тарих, археология, этнография, әдебиеттану, психология,
педагогика, логика, философиямен байланысты.
Тіл білімінің әр түрлі ғылым салаларымен байланысынан туындайтын
түрлері: социолингвистика (әлеуметтік лингвистика) этнолингвистика,
психолингвистика, лингвостатистикалық, лингвистикалық философия,
логикалық грамматика, қолданбалы лингвистика,
лингвистикалық география, когнитивтік лингвистика, лигвомәдениеттану,
интерлингвистика және т.б.
Тіл қоғамдық құбылыс. Қоғамсыз тіл, тілсіз қоғам болуы мүмкін емес.
Тілдің қызметтері: қарым-қатынас құралы болу - коммуникативті, ойды
жарыққа шығару қызметі - экспрессивті, адамның көңіл-күйді білдіруі -
эмоционалды, таным құралы болуы - когнитивті, белгілі бір зат не құбылыстың атауы болуы - номинативті және т.б.
Тілдік таңбалар: фонема, морфема, сөз тіркесі, сөйлем.Тілдік таңбаның
белгілері: 1) еріктілік, 2) шарттылық.
Еріктілік, шарттылық дегеніміз - таңба мен сол таңба арқылы белгіленген
заттың немесе ұғымның арасында ешқандай табиғи байланыстың
жоқтығы.
Семиотика - хабарды сақтап басқаға жеткізе алатын әр түрлі таңбалық
жүйелердің құрылысы мен қызметін зерттейтін ғылыми пән.
Құрылым дегеніміз - бүтін нәрсенің элементтерінің арасындағы қатынастар
схемасы.Тіл бүтіннің әр тектес элементтердің ара қатынасынан және
бірлігінен тұрады. Тілдің құрылымы тілдік бірліктер дыбыс, морфема,
сөз, сөз тіркесі, сөйлем.
Фонема - тілдің ең кішкене дыбыстық бірлігі. Морфема - ары қарай
бөлшектеуге келмейтін тілдің грамматикалық, лексикалық мағынасы бар
тілдік бірлік. Сөз - болмыс құбылыстарын, заттарын, олардың қасиетерін
атайтын негізгі құрылыстық-семантикалық тіл бірлігі.
Сөйлем - тиянақты ойды білдіріп, бір нәрсені хабарлайтын тіл бірлігі.
Жүйе дегеніміз - өзара байланысты бір тектес элементтердің бірлігі.
Фонетика - тіл дыбыстарының ерекшеліктері мен заңдылықтары,
процестер, сәйкестіктер туралы ілім.Фонетикалық процестер:ассимиляция, диссимиляция, диереза, редукция, элизия және т.б.
Фонетикалық құбылыстар: просодиялық фонетикалық құбылыстар,
анлауттағы фонетикалық құбылыстар, инлауттағы фонетикалық
құбылыстар, ауслауттағы фонетикалық құбылыстар.
Фонетика тілдің дыбыстық жүйесін зерттейтін тіл білімінің бір саласы.
Бағдарламада қазақ тілінің дыбыс жүйесінен берілген теориялық ұғымдар
мен практикалық дағдылар жоғарғы оқу орнындағы оқытудың
талаптарына сай жасалды. Фонетиканың қарастыратын негізгі нысанасы -дыбыс, әріп, фонема, тіл дыбыстарының пайда болуы, іштей жіктелуі, бір-біріне әсері, ықпалы, буын құрамы, тілдің айтылу және жазылу
нормалары т.б. болып келеді.
Лексикологияның зерттеу нысаны - сөздік құрам, яғни лексика.
Семасиология сөздер мен сөз тіркестерінің мағыналарын зерттейді.
Мағына ауысуының негізгі типтері: метафора, метанимия, синекдоха.
Ономасиология - атаулар туралы ғылым. Ономастика түрлері: антропоним,
топоним, этноним. Сөздердің шығу тегі туралы ғылым - этимология.
Этимологияның түрлері: ғылыми этимология, халықтық этимология.
Фразеология - тұрақты тіркестер туралы ғылым. Фразеологизмдердің
түрлері:идиомалар, фразалар, штамптар, мақал мәтелдер, қанатты сөздер.
Фразеологизмдерге тән қасиеттер: мағына тұтастығы, тіркес тиянақтылығы
даяр күйде қолданылуы. Түрлері: фразеологиялық тұтастық, фразеологиялықбірлік, фразеологиялық сөйлемдер, фразеологиялық тізбектер.
Лексикография - сөздіктер жасаудың тәжірибесі және оның теориясымен
айналысатын тіл білімінің саласы.
Грамматика - тілдің құрылысын зерттейтін тіл білімінің саласы.
Грамматиканың негізгі зерттеу нысаны - тілдің морфологиялық және
синтаксистік жүйесі; оның ішінде грамматикалық форма, грамматикалық
мағына, грамматикалық категория, бір тілдегі грамматикалық
формалардың көріну амалдары мен сол арқылы айтылмақшы мағыналардың берілу тәсілдері, олардың байланысуы, тіркесу жолдары мен тәсілдері.
Тіл өте алуан түрлі және күрделі құбылыс болғандықтан, ол туралы ғылым да тіл мен сөйлеудің әртүрлі аспектілерін зерттейтін салалардың, лингвистикалық пәндердің күрделі жүйесі болып табылады.
Ең алдымен тіл білімі ғылым ретінде теориялық және қолданбалы болып екіге бөлінеді.
Қолданбалы лингвистика - лингвистикалық теорияны нақты практикалық мәселелерді шешуге қолдану. Қолданбалы лингвистиканың келесідей қолдану саласы бар: тілді оқыту әдістемесі, логопедиялық, аударма, аннотация және ақпаратты абстракциялау, сауаты жоқ халықтарға жазу жасау, жазуды жетілдіру.
Теориялық тіл білімі ең маңызды жалпы мәселелерді жалпы тілге және нақты тілдерге қатысты қарастырады.
Зерттеу объектісіне қарай тіл білімі жалпы және арнайы болып екіге бөлінеді.
Жалпы тіл білімі адамзаттың барлық тілдеріне тән жалпы және маңызды нәрселерді зерттейді. Бұл жалпы тіл туралы ғылым. Ол барлық тілдер үшін деректерді жүйелейді және кез келген тілге қолданылатын теорияны әзірлейді. Бейнелеп айтқанда, жалпы тіл білімі жеке тілдер теңізіне батып кетпеу үшін қолданылуы керек компас.
Жеке лингвистика - бұл жекелеген тілдер немесе туыстас тілдер топтары туралы ғылым: жапонтану, славянтану, романтану, түркітану, мысалы, орыстану - орыс тілі туралы ғылым.
Тілге қарау сырттан да, іштен де болуы мүмкін. Осы тұрғыдан алғанда тіл білімі сыртқы және ішкі болып екіге бөлінеді. Ішкі тіл білімі тілдік құбылыстарға ерекше көңіл бөледі. Тілдің жүйесі мен құрылымын, деңгейлерін, бірліктерін, категорияларын зерттейтіндіктен оны құрылымдық деп те атайды.
Сыртқы лингвистика тілді тілдік емес объектілерге қатысты зерттейді. Сыртқы тіл білімі саласына әлеуметтік лингвистика, психолингвистика, биолингвистика, т.б.
Тілдік пәндердің тағы бір бөлімі бар. Тіпті Соссюр былай деп жазды: Кез келген сәтте сөйлеу әрекеті қалыптасқан жүйені де, эволюцияны да болжайды; кез келген сәтте тіл әрі жанды әрекет, әрі өткеннің жемісі. Басқаша айтқанда, тілді екі аспектіде зерттеуге болады:
Тілдің құрылымы мен қызметі белгілі бір уақыт аралығында зерттелетін болса, онда олар тілдің синхрондылығын (грек тілінен syn - бірге + chronos - уақыт) айтады. Бұл бір мезгілдегі осі, тілдің көлденең тілімі. Ол тіл жүйесінде қатар өмір сүретін бірліктердің арасындағы қатынасты көрсетеді. Дескриптивтік (немесе статикалық) лингвистика мұны жасайды, мысалы, ағылшын тілінің сипаттамалық фонетикасы.
Тілдің өзгеруі, дамуы зерттелсе, олар диахрония (грек тілінен аударғанда dis - арқылы + chronos - уақыт) туралы айтады. Бұл тілдің әрбір элементі бөлек жүріп өтетін уақыт жолы. Бұл француз тілінің тарихи морфологиясы сияқты тарихи (немесе динамикалық) тіл білімінің саласы.
Тіл білімі пайда болған кезеңде тарихи пән ретінде өмір сүрді, оны қазіргіден гөрі тіл тарихының фактілері көбірек қызықтырды. Сіз бен біз шағын ғана тарихи пікірлер айта отырып, тілді синхрондылық тұрғысынан қарастырамыз. Бірақ екі тәсілді ажырата білу маңызды. Демек, синхрондылық тұрғысынан доңғалақ сөзіндегі доңғалақ түбірі-, ал диахрония тұрғысынан мұндағы түбір сан-, ол шеңбер мағынасын білдірген. Бұл тарихи түбір сақина, туралы, тізбекті пошта сөздерінде де бар.
Тіл білімінің объектілерінің қайсысы бірінші орынға шығатынына байланысты тіл лингвистикасы, сөйлеу тіл білімі сияқты ғылым салаларын айтуға болады.
Дәстүрлі түрде тіл мен сөйлеудің әртүрлі деңгейлері мен бірліктерін зерттейтін тіл білімінің пәндері бөлінеді: фонетика, фонология, лексикология, фразеология, морфематика және дерватология, морфология мен синтаксис, мәтін теориясы.
Тілдің қоғамдағы қызметін, сөйлеудің қолданылуын зерттейтін пәндер бүгінгі таңда өзекті болып табылады: коммуникативті лингвистика, тіларалық лингвистика, стилистика.
Қазіргі әлемде лингвистика және басқа пәндер: әлеуметтік лингвистика, психолингвистика, этнолингвистика, лингвистикалық философия, математикалық лингвистика, лингвистикалық география тоғысында қалыптасқан ғылымдар белсенді дамып келеді.
Тіл білімі (лингвистика) - тіл туралы ғылым, тілді ғылыми тұрғыдан зерттейтін ғылым [Лионс 1978]. Тіл туралы ғылымның объектісі - адамның табиғи тілі. Дж.Лайонс атап көрсеткендей, тіл білімін бастамас алдындағы басты міндет - тілге бейтарап көзқарасты дамыту қажеттілігі. Тілі таныс, табиғи, ол туралы ойланбаймыз. Әрбір адам ана тілінде сөйлейді, тілді интуитивті түрде түсінеді, грамматиканы мектепте оқиды. сияқты сөздердің қиындығы да сол сөйлем, әріп, сөзжәне басқаларын лингвистер де, тіл білмейтіндер де пайдаланады. Тіл мамандары бұл сөздерді тілдік терминдер ретінде қолданады. Сонымен қатар, тіл білімінің де кез келген ғылым сияқты арнайы терминологиясы бар ( семе, семема, ұғым, изоморфизм, полисемияжәне т.б.).
Француз лингвисті Эмиль Бенвенист тілі жоқ қоғам, халық жоқ және болуы мүмкін емес деп атап көрсетті. Тілсіз адамның өзі жоқ. Қоғам тілдің арқасында ғана мүмкін, ал тілдің арқасында ғана жеке адам мүмкін болады [Benveniste 1974]. Адамның болмысы тілде. Тынымсыз, жан-жақты, әр нәрсе туралы, алуан түрлі сөйлеуге тыйым салынса, адам адам болмас еді. Біз ең алдымен тілде және тілде өмір сүреміз. Тіл туралы бұл ойлар неміс философы М.Хайдгерге жатады.
Немістің ұлы ғалымы В.фон Гумбольдт адам тілдің арқасында ғана тұлға болады деп атап көрсеткен [Гумбольдт 1984].
Ешбір күшті тілдің күшімен салыстыруға болмайды, ол аз нәрсеге қол жеткізеді. Одан жоғары күш жоқ, және, шын мәнінде, барлық адам күші одан шығады [Benveniste 1974]. Тілде жатқан бұл тылсым күштің қайнар көзі? Қоғам мен жеке адамның тіршілігі неге тілге негізделген? Тіл туралы ғылым бұл сұраққа жауап беруге тырысуда - лингвистика (лингвистика).
Американдық ғалым Эдвард Сапир: Тілі толық жетілмеген бірде-бір халықты білмейміз. Мәдени жағынан ең артта қалған оңтүстік африкалық Бушман формаға бай символдық жүйемен сөйлейді, ол мәні бойынша білімді француздың сөйлеуімен салыстыруға болады. Жабайылар тілінде, Сапірдің пікірінше, бай терминология жоқ, ең жоғары мәдени деңгейді көрсететін реңктердің нәзік айырмашылығы жоқ, абстрактілі мағыналар толық көрсетілмеген, бірақ тілдің шынайы іргетасы - толық фонетикалық жүйе, сөйлеу элементтерінің мағыналармен байланысы, қарым-қатынастарды формальды түрде білдіруге арналған күрделі аппарат - мұның барлығын біз барлық тілдерде толық өңделген және жүйеленген түрде табамыз. Көптеген қарабайыр тілдер, Сапирдің пікірінше, қазіргі өркениет тілдерінің формалды және экспрессивті мүмкіндіктерінен әлдеқайда асып түсетін формалардың байлығы мен экспрессивтік құралдардың көптігіне ие [Сапир 1993].
Тіл - адамзат баласының байырғы мұрасы. Тілдің пайда болуы материалдық мәдениеттің ең алғашқы дамуының өзінен бұрын болса керек. Мәдениеттің дамуының өзі мағынаны білдіретін құрал - тіл қалыптаспайынша бола алмады [Сапир 1993]. Сапир тілді арнайы жасалған рәміздер арқылы ойларды, эмоцияларды және тілектерді жеткізудің таза адамдық, инстинктивті емес тәсілі деп анықтама берді [Сапир 1993].
Француз лингвисті Джозеф Вандрис тілдің әлеуметтік құбылыс ретінде адамның миы тілді қолдану үшін жеткілікті түрде дамыған кезде ғана пайда болуы мүмкін екенін атап көрсетті [Вандрис 1937].
Тіл адам қоғамындағы қарым-қатынасқа қызмет ететін ойды қалыптастыру мен сөзбен жеткізуге арналған таңбалар жүйесі ретінде анықталады. Бұл адам қоғамында өздігінен пайда болатын және адамның танымдық әрекеті мен қарым-қатынас мақсаттарына арналған және адамның дүние туралы білімдері мен идеяларының бүкіл жиынтығын білдіруге қабілетті артикуляциялық белгілер жүйесі. Тіл сыртқы және ішкі дүние туралы хабарларды, ақпаратты, білімді жеткізу үшін қызмет етеді. Тілдің көмегімен адамдар өздерінің бірлескен әрекеттерін ұйымдастырады. Тіл сырттан алынған ақпаратты ретке келтіруге, дүниені түсінудің психикалық әрекетіне қатысады.
Тіл - өте күрделі әлеуметтік-психологиялық құбылыс. Тіл әрқашан кейбір адамдардың тілі, сонымен бірге ол әрбір жеке адамның тілі болып табылады. Тіл адам өмірінің барлық көріністерімен - адамдардың еңбек, танымдық әрекетімен байланысты.
Адамдардың ең үлкен байлығы (тіл) тұрақты және үздіксіз қызығушылық тудырады. Тіл көптеген ғылымдардың - философияның, логиканың, психологияның, социологияның және басқа да көптеген ғылымдардың назарында. Тіл білімі үшін тіл бірден-бір зерттеу объектісі болып табылады. Тіл білімі тілді оның барлық көріністерімен зерттейді.
Тіл маманы барлық тілге қызығады. Кез келген тіл, оны сөйлейтін халық қаншалықты артта қалған болса да, күрделі және жоғары ұйымдасқан жүйе болып шығады. Қоғамның мәдени дамуының әртүрлі кезеңдері мен тиісті кезеңдерінде қолданылатын тіл түрлерінің арасында мүлдем байланыс жоқ. Барлық тілдерді зерттеуге бір позициядан қарау керек [Лионс 1978]. Айналадағы шындықты бөлу кезінде мүмкін болатын қарама-қайшылықтардың саны, негізінен, шексіз. Сондықтан тіл сөздігінде белгілі бір қоғам өмірінде маңызды рөл атқаратын қарама-қайшылықтар ғана айтылады. Дж.Лионс ешбір тілді басқа тілден ішкі жағынан бай деп айтуға болмайды деп есептейді. Әрбір тіл өз сөйлеушілердің коммуникациялық қажеттіліктерін қанағаттандыруға бейімделген.
Тіл маманының барлық тілдерге деген қызығушылығы лингвистиканың жалпы міндеті - табиғи тілдің құрылымын түсіндіретін ғылыми теория жасаумен анықталады. Кез келген тілдік факт тілдің жалпы теориясының аясында өз орнын тауып, түсіндірмесін табуы керек.
Тіл адам өмірінің барлық салаларына дерлік қызмет етеді, сондықтан тілді зерттеу, оның адам және қоғам өміріндегі орны мен рөлін белгілеу тіл білімінің басқа ғылымдармен кең байланысына еріксіз жетелейді. Тіл білімі тілді оның қоғам, сана, ойлау, мәдениет сияқты адам өмірінің көріністерімен қарым-қатынастары мен байланыстарын ескере отырып зерттейді, сондықтан тіл білімі қазіргі ғылымның барлық негізгі бөлімдерімен - қоғамдық (гуманитарлық) және жаратылыстану ғылымдарымен, медициналық, техникалық ғылымдар ...
Тіл білімі мен арасында ең жақын және ежелгі байланыстар бар филология... Шындығында, лингвистика ғылым ретінде ерте заманда әдебиеттану, мәтінтану, поэтика, мәдениет теориясы мен тіл білімі (грамматика) сияқты біртұтас ғылым болып табылатын филологияның тереңінен шықты. Филология қазіргі кезде әдебиеттану мен тіл білімін біріктіретін күрделі ғылым ретінде түсініледі. Тіл білімі әдебиеттанумен (әдебиет теориясы, әдебиет тарихы, әдебиеттану) байланысты. Филология - халықтың тілінде, әдеби шығармашылығында көрініс тапқан мәдениетін зерттейтін ғылым. Тіл білімі мен әдебиеттану торабында поэтика - әдебиет теориясының көркем мәтіннің құрылысымен айналысатын, поэтикалық сөйлеудің дыбыстық, синтаксистік, стильдік ұйымдастырылуын, эстетикалық құралдар жүйесін зерттейтін бөлімі. Көркем мәтінді зерттеудің әдеби және лингвистикалық тәсілдерінің арасында айтарлықтай айырмашылықтар бар екенін атап өткен жөн. Әдебиеттанушы тілді көркем форманың құрамдас бөлігі ретінде және идеялық мазмұнмен байланыстыра зерттейді. Тіл маманы көркем мәтінді автордың сөйлеу әрекетінің көрінісі ретінде, тілдік нормалар мен функционалдық стиль фактісі ретінде зерттейді.
Тіл білімі де байланысты герменевтика.Герменевтика мен лингвистика мәтіндерді құру және түсіндіру, көне мәтіндерді декодтау және оқумен айналысады. Герменевтика - мәтінді түсіну процестерін зерттейтін ғылым. Адам барлық жерде мәтінмен айналысады. Адам іс-әрекетінде мәтіндерді шығару және мәтінді түсіну маңызды орын алады. Мәтінді түсіну қоғамдық өмірде, жеке адамның тағдырында, тәрбие жұмысын ұйымдастыруда үлкен рөл атқарады. Түсіну шындықты мәтін арқылы меңгеруді реттейді. Ал бұл шешім қабылдауда, көзқарастарды қалыптастыруда, бағалауда, өзін-өзі бағалауда, барлық түрдегі қарым-қатынаста жүзеге асады. Филологиялық герменевтиканың мақсаты - адамдардың әртүрлі жағдайларда қарым-қатынас жасауына көмектесу, адамның адамды түсінбеуін жеңу.
Тіл білімі арасындағы ежелгі байланыстар мен философия... Ежелгі Грецияда лингвистика философияның тереңінде пайда болды, ол кеңістікті, табиғатты және адамды біртұтас деп санаған антикалық ойшылдардың көзқарасынан туындады. Бұл екі ғылымды да тіл мен сана, тіл және ойлау, тіл және қоғам, тіл және мәдениет, сөздегі ұғым мен мағынаның арақатынасы т.б мәселелер қызықтырады. Философия табиғаттың, қоғамның, адамның, сананың дамуының ең жалпы заңдылықтары туралы ғылым ретінде тіл біліміне тілге құбылыс ретінде қараудың жалпы әдіснамалық принциптерін береді. Белгілі бір дәуірдегі үстем философиялық идеялар мен ағымдар тілдің теориялық концепцияларына әрқашан әсер етіп отырды.
Тіл білімінің өмір сүруінің алғашқы кезеңінен бастап оның байланысы логика.Қазірдің өзінде Аристотель (б.з.д. 384-322 жж.) тілге логикалық көзқарастың ерекшеліктерін тұжырымдаған. Логика мен лингвистика тіл мен ойлаудың қарым-қатынас мәселелерін, ойлаудың логикалық формаларының өзара байланысын және олардың тілдік категориялардағы көрінісін қарастырады.
Тіл білімі байланысты Тарих.Тарих - адамзат қоғамының дамуы, қоғамның әлеуметтік құрылымдарындағы өзгерістерге байланысты процестер туралы ғылым. Тіл тарихы - халық тарихының бір бөлігі. Тіл білімі мен тарихтың байланысы екі жақты: тарих деректері тіл құбылыстарына нақты тарихи сараптама жасайды, ал тілдік деректер этногенездің, халықтың мәдениетінің дамуының тарихи мәселелерін зерттеудегі көздердің бірі болып табылады. , басқа халықтармен байланысы және т.б. Шежірелер мен басқа да жазба деректер бізге тарихи оқиғалар, әртүрлі халықтардың өмірінің ерекшеліктері туралы түсінік береді. Жазба ескерткіштер тілін зерттеу әртүрлі тілдердің туысқандығын, демек, әр түрлі халықтардың тағдырларының ортақтығын, олардың қоныстану аумағын, уақыт пен кеңістіктегі қоныс аударуын бағалауға мүмкіндік береді. Сыртқы тарихи факторларды есепке алу белгілі бір тілдердің қалыптасуын, жеке сөздер мен сөз тіркестерінің тағдырын нақтылайды. Сонымен, сөздердің жаппай алынуы, әдетте, тілдері қарыз алу көзі ретінде қызмет ететін халықтың әсерін көрсететін халықтар арасындағы белсенді байланыстар кезеңінде байқалады. Мысалы, Батыс Еуропамен экономикалық, сауда және мәдени байланыстары кең болған Петрин дәуірінде орыс тіліне Батыс Еуропа тілдерінің ықпалы айтарлықтай болды.
Тіл білімі байланысты археология, этнография, антропология. Археологияқазба жұмыстары кезінде табылған материалдық көздерден, материалдық мәдениет ескерткіштерінен - еңбек құралдарын, қару-жарақтарды, зергерлік бұйымдарды, ыдыстарды, т.б., тарихты зерттейді. Тіл білімі археологиямен бірге жойылып бара жатқан тілдерді зерттеп, олардың сөйлеушілерінің миграциясын анықтауда. Этнографияхалқының өмірі мен мәдениетін зерттейді. Этнографтар археологиялық қазба деректерін материалдық мәдениет түрлеріне қарай жіктеп, түсіндіреді, бұл лингвистер үшін белгілі бір тілдердің таралу аймақтарын анықтау үшін маңызды. Диалектілік сөздік - шаруа құрылыстарының, ыдыс-аяқтарының, киімдерінің, егіншілік заттары мен құралдарының, қолөнерінің атауларын зерттеуде тіл білімі этнографиямен ең тығыз байланысты. Тіл білімі мен этнографияның байланысы тек материалдық мәдениетті ғана емес, ұлттық сананың тілдегі көрінісін зерттеуде де көрінеді. Тіл білімі мен этнографиясының жалпы мәселелерінің ішінде әртүрлі типтегі қоғамдардағы тілдің қызмет ету мәселесін атап өту керек.
Тіл білімі мен антропологияның тоғысында пайда болды этнолингвистика,тілдің халық мәдениетімен байланысын зерттейді.
Археологиялық қазбалардың арқасында көптеген жазба ескерткіштер ашылды: ұзындығы 55,5 см болатын ең ірі қайың қабығы құжаттарынан ассириялық мәтіндер жазылған тақтайшалар, иероглифтік және сына жазуы бар тас тақталар, ежелгі Новгород, Торжок және т.б. , ені 9 см.Ол құжат немесе қызметтік жазба емес, көркем мәтін, әдеби шығармадан үзінді болған. Новоторжская литерата -- бізге ертеден жеткен жазба әдеби мәтіннің сирек кездесетін жағдайы. Бұл діни қызметкердің өз отарына айтқан уағызы [қараңыз. Vopr. тіл маманы 2002. № 2].
Тіл білімінің тарихи цикл пәндерімен тоғысқан тұсында пайда болды палеография,жазу белгілерінің жасалуын және олардың дамуын зерттейтін.
Тіл білімі (антропологиямен бірге) адам мен тілдің пайда болуы және олардың дамуының алғашқы кезеңдері туралы сұрақтарға жауап беруге тырысады. Антропология - адамның және оның нәсілдерінің шығу тегі туралы, адамның уақыт бойынша өзгергіштігі туралы ғылым. Нәсілдер мен тілдерді жіктеуде лингвистер мен антропологтардың мүдделері тоғысады.
МЕН әлеуметтанутіл білімін тілдің әлеуметтік табиғаты, оның әлеуметтік қызметтері, әлеуметтік факторлардың тілге әсер ету механизмдері, тілдің қоғам өміріндегі рөлі, т.б мәселелер біріктіреді. әлеуметтік лингвистика, тіл мен қоғам, әлеуметтік құрылымдар арасындағы қарым-қатынас мәселелерін дамытуға арналған. Әлеуметтік лингвистикада тілдік ахуал, тіл саясаты мәселелері қарастырылады.
Тіл білімі байланысты психология... Психология және лингвистика сөйлеуді жасау және сөйлеуді қабылдау (ми жүйесі арқылы сөйлеу сигналдарын кодтау және декодтау), адамның сөйлеуін ұйымдастыру мәселелерімен айналысады. Сөйлеуді қолданудың әрбір қадамының артында сананың психологиялық жұмысы қандай және бұл қадамдар қандай - бұл негізгі сұрақтардың бірі. психолингвистика... Адамның ішкі рухани және психикалық әлемі тілдің көмегімен барынша айқын көрінеді. Рухани, ақыл-ой, эмоционалдық және ақыл-ой әрекетінің тілдік формаларда бейнеленуін психолингвистика зерттейді.
ХХ ғасырдың басында. пайда болды лингвосемиотика,пайда болуы швейцариялық лингвист Ф.де Соссюрдің (1857-1913) есімімен байланысты. Семиотика - белгілер, кез келген белгі жүйелері - телеграф кодтары, жалау сигналдары, жол белгілері, белгі белгілері және т.б. Тіл - негізгі, ең күрделі таңбалар жүйесі, сондықтан семиотика тілді басқа белгілер жүйелерімен бірге зерттейді.
Тіл білімі тек әлеуметтік емес, жаратылыстану ғылымдарымен де байланысты: физика, биология, физиология, математика, кибернетика, информатика, медицинажәне т.б.
Жаратылыстану ғылымдарының ішінде тіл білімі негізінен адам физиологиясымен байланысқа түседі. Физиология және нейрофизиология сөйлеу аппаратының құрылысын, сөйлеу дыбыстарының қалыптасуын, есту мүшелерінің сөйлеу ағымын қабылдауын, тілдің рефлекторлық физиологиялық негіздерін зерттейді. Әсіресе тіл білімі үшін орыс физиологтары И.М.Сеченов пен И.П.Павловтың сөйлеу әрекетінің рефлекстік теориясының маңызы зор. Адамның естіген және көретін сөздері екінші сигналдық жүйені білдіреді - шындықты бейнелеудің ерекше адамдық түрі. Екінші сигналдық жүйе сигналдық сигналдар.
Тіл білімі тығыз байланыста неврология- адамның жоғары жүйке қызметі туралы ғылым. Осы екі ғылымның тоғысуы жаңа пәнді қалыптастырды - нейролингвистика, ол адамның тілдік мінез-құлқын нормада ғана емес, патологияда да зерттейді. Сөйлеу бұзылыстарын (афазиялар) зерттеу лингвистерге сөйлеуді түсіну үшін ғана емес, сонымен қатар тілдің құрылымын және оның қызметін зерттеу үшін көп нәрсе береді.
Тіл білімінің байланысы биологиясөзсіз, өйткені бұл екі ғылым да адамның және тілдің эволюциясы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz