Жазаларды орындау жүйесіндегі пробацияның түсінігі және оның мәні
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БАС ПРОКУРАТУРАСЫНЫҢ ЖАНЫНДАҒЫ ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУ ОРГАНДАРЫ АКАДЕМИЯСЫ
ДУБЕКОВА АЛИНА АСХАТОВНА
Қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазаға сотталған тұлғаларға пробациялық бақылауды жүзеге асыру проблемалары
7М04203 - Құқықтану (ғылыми-педагогикалық бағыт) білім беру бағдарламасы бойынша
Құқықтану магистрі дәрежесін алуға арналған магистрлік дессертация
Ғылыми жетекші: Арнайы заң пәндері кафедрасының доценті, заң ғылымдарының кандидаты, 2-сыныпты заңгер _____________Д.Т. Амуртаева
Магистрант________А.А. Дубекова
Қосшы қаласы 2022 жыл
ТҮЙІНДЕМЕРЕЗЮМЕSUMMARY
Магистрлік диссертация кіріспеден, екі негізгі бөлімнен және оларға кіретін алты кіші бөлімдерден, қорытындыдан, пайдаланылған дереккөздер тізімінен тұрады.
Диссертациялық зерттеу барысында пробациялық бақылау саласына қатысты Қазақстан Республикасындағы пробация институтың құқықтық табиғатын ашудан бастап пробциялық бақылауды жүзеге асыруда туындайтын проблемаларды анықтау үшін талдау жұмыстары жүргізілді, статистикалық ақпараттарға зерттеу жасалды. Осы саладағы қызметтің пәніне, объектісіне, және субъектісіне анықтама берілді.
Автормен диссертациялық жұмыстың нәтижесі бойынша пробациялық бақылауды жүзеге асыруда туындайтын проблемаларды шешу үшін заңнаманы жетілдіру мақсатында және жұмысты оңтайландыру үшін бірнеше ұсынымдар әзірленді.
Магистерская диссертация состоит из введения, двух основных разделов и шести входящих в них подразделов, заключения, списка использованных источников.
В ходе диссертационного исследования проведена аналитическая работа по выявлению проблем, возникающих при осуществлении пробационного контроля, начиная с раскрытия правовой природы института пробации в Республике Казахстан, касающихся сферы пробационного контроля, проведено исследование статистических данных. Дано определение предмета, объекта и субъекта деятельности в данной сфере.
По результатам диссертационной работы автором выработано несколько рекомендаций в целях совершенствования законодательства и оптимизации работы для решения возникающих проблем при осуществлении пробационного контроля.
The master's thesis consists of an introduction, two main sections and six subsections included in them, a conclusion, and a list of sources used.
In the course of the dissertation research, analytical work was carried out to identify problems arising in the implementation of probation control, starting with the disclosure of the legal nature of the probation institute in the Republic of Kazakhstan concerning the sphere of probation control, a study of statistical data was conducted. The definition of the subject, object and subject of activity in this area is given.
Based on the results of the dissertation work, the author has developed several recommendations in order to improve legislation and optimize work to solve emerging problems in the implementation of probation control.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ПЕНИТЕНЦИАРЛЫҚ ЖҮЙЕДЕГІ ПРОБАЦИЯ ИНСТИТУТЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАБИҒАТЫ
0.1 Жазаларды орындау жүйесіндегі пробацияның түсінігі және оның мәні
0.2 Қазақстан Республикасындағы пробация қызметінің даму кезеңдері және ерекшелігі
0.3 Шетел мемлекеттері пробация қызметінің тәжірибесі
2 ҚОҒАМНАН ОҚШАУЛАУМЕН БАЙЛАНЫСТЫ ЕМЕС ЖАЗАҒА СОТТАЛҒАНДАРҒА ПРОБАЦИЯЛЫҚ БАҚЫЛАУДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТӘЖІРИБЕЛІК АСПЕКТІЛЕРІ
2.1 Бас бостандығын шектеу және белгілі бір лауазымды атқару немесе белігілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру түріндегі жазаға сотталғандарға пробациялық бақылауды жүзеге асырудың ерекшеліктері
2.2 Пробация қызметінің айыппұл және түзеу жұмыстары түріндегі жазаны орындау кезіндегі қызметінің негізгі бағыттары
2.3 Қазақстан Республикасындағы пробация қызметінің жұмысын жетілдірудің жолдары.
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОСЫМША
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Белгілер және қысқартулар
ҚР - Қазақстан Республикасы
ҚК - қылмыстық кодекс
ҚАК - қылмыстық атқару кодексі
ПҚ - пробация қызметі
ПБ - полиция басқармасы
ІІМ - ішкі істер министрлігі
ҚАЖК - қылмыстық-атқару жүйесі комитеті
ҚАЖД - қылмыстық-атқару жүйесі департаменті
БҰҰ - біріккен ұлттар ұйымы
ТМД - тәуелсіз мемлекеттер достастығы
КСРО - кеңес социалистік республикалар одағы
БОАК - бүкілресейлік орталық атқару комитеті
РКФСР - ресей кеңестік федерациялық социалистік республикасы
ХКК - халық комиссарлар кеңесі
ОАК - орталық атқару комитеті
ҚАИ - қылмыстық-атқару инспекциясы
ҮЕҰ - үкіметтік емес ұйымдар
ББШ - бас бостандығын шектеу
ББА - бас бостандығынан айыру
УҰИ - уақытша ұстау изоляторы
КПБ - криминалдық полиция бөлімі
т.б. - тағы басқа
КІРІСПЕ
1) Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасы өзін тәуелсіз, құқықтық мемлекет болып жариялағанына 30 жылдан асты. Қазіргі таңда мемлекетіміз адам құқықтарын қорғау саласында Халықаралық Конвенцияларға қосылып, қылмыстық және қылмыстық атқару заңнамасын ізгілендіруі еліміздің құқықтық саясатының басым бағыттарының бірі болып отыр. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының құқықтық саясатының 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасының 4.12 тармағында бас бостандығынан айырумен байланысты емес жазаларды сапалы түрде орындау өзекті болып отырғаны жазылған. Сотталғандардың жазаларын өтеуіне байланысты мәселені шешу үшін осы сала заңнамалық реттеуді қажет ететіндігі айтылған [1].
Адамды заңтыңдаушы қоғамнан оқшаулау арқылы оны түзеу мүмкін емес деген тұжырымды мойындау керек. Сонымен қатар, бас бостандығынан айыруды қолдануға деген кең таралған ұмтылыс өмірдің өзімен қоғамның қылмыстандырылуын көрсетіп отыр; әр бас бостандығынан айыру жазасын өтеп шыққан тұлға, әсіресе, кеңес үкіметі кезеңіндегі жағдайдан бастау алған жасақтық-барактық жүйені көрген сотталған өзінің санасына еріксіз түрменің субмәдениетін сіңіріп алады, кейін оны босатылған соң қоғамға алып келеді.
Сондықтан халықаралық тәжірибені меңгеру мен сотталғандардың санын азайтуға арналған әсерлі тетіктерді іздеу, ұлттық заңнамаға шетелде кең таралған пробация деген құқықтық институтты ендіруге алып келді.
ҚР кейбір заңнамалық актілеріне пробация қызметі мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы 2012 жылғы 15 ақпандағы Заңы қабылданғануы Қазақстанда қазіргі пробация туындауына бастама болды. Дәл сол уақытта пробацияның даму барысында, қылмыстық-атқару жүйесі сындарлы кезеңге тап болған. Нақтырақ айтсақ, 2011 жылы қылмыстық-атқару жүйесі Әділет министрлігінен кері Ішкі істер министрлігі қарамағына қайтарылған. Осы аталған жағдай пробацияның алғашқы құрастырылған үлгісін айтарлықтай өзгерістерге ұшыратты. Бұл жоба оның бірнеше ережелерін қысқарту салдарынан жеңілдетілді. Нәтижесінде бұл этапта қысқартылған өкілеттігі бар пробация қызметі жасалынды.
2016 жылы 30 желтоқсанда қабылданған Пробация туралы Заң қазақстандық пробацияға белгіленген жүйе береді, оның түрлерінің логикалық байланысын көрсетеді және негізгі ұйымдастырушылық жағдайларын айқындайды. Пробацияның басты мақсаты болып, бұрынғыдай, ең алдымен сотталғанға әлеуметтік-құқықтық көмек көрсету болып табылады және бұл мақсат тек сотталғанға емес, сонымен қатар бұрынғы сотталғандарға, күдіктілерге, айыпталушыларға да қатысты қолданылады [2].
Дегенмен де, пробация туралы кең мағынада қарайтын болсақ, яғни қызмет деп емес, оған құқықтық институт деп қарайтын болсақ, шетелдік және қазақстандық модельде сыртқы ұқсастықтарына қарасмастан, бірқатар айырмашылықтар байқалады.
Ең басты айырмашылық пробацияның мәнінде болып табылады. Шетелдік заңнамада және құқыққолдану тәжірибесінде бұл мән ең жоғарғы деңгейде тұр. Ағылшын тілінің probation деген сөзінен шықан пробация сөзінің тура мағынасы сынақ деп аударылады. Және бұл бос дыбыстар емес, осы сынақ режимінде бүкіл пробация және оның түрлерінің бар мағынасы жатыр.
Пробацияның идеясы түрме халқының санын азайту үшін бас бостандығынан айырумен байланысты емес жаза тағайындау немесе бас бостандығынан айыру орындарында болу мерзімін азайтуда болып табылады. Дегенмен мұндай мүмкіндік егер, сотталған тұлға сынақтан сүрінбей өтіп, оның барлық шарттарын мүлтіксіз орындаған жағдайда ғана деген шартпен беріледі. Бұл сынақтардың мағынасы сотталғандарға сотпен жүктелген міндеттер арқылы көрініс табады. Оларға: жәбірленушіге келтірілген зиянды өтеу және одан жария түрде кешірім сұрау, әлеуметтік-маңызды объектілерде тегін қоғамдық жұмыстар орындау, медициналық емдеуден өту, алкогольдік ішімдіктер қолданбау, белгілі бір лауазыммен не қызметпен айналыспау, не болмаса керісінше, қандай да бір пайдалы қызметпен айналысу, оқудан өту, белгілі бір орындарға немесе мекемелерге бармау, тұрақты тұрғылықты мекенжайы бойынша тұру және айқындалған уақыттан кейін (көбінесе сағат 22:00 ден соң) тұрғылықты жерінен кетпеу, пробация қызметіне тіркеуге келу және пробация инспекторының шақыртуы бойынша келу міндеттемелері және т.б. жатады.
Жоғарыда аталған қызметті жүзеге асыратын субъект - пробация қызметі болып табылады. Осы қызметті жүзеге асыру барысында кездесетін көптеген проблемалар бар. Зерттеу тақырыбының өзектілігі - проблемаларды атап көрсету және оны шешу жолдарын ұсыну болып табылады.
2) Шешілетін ғылыми мәселенің жәненемесе практикалық мәселенің қазіргі жағдайын бағалау. Қазақстан Республикасында қазіргі уақытта пробация қызметі есебінен өтетін сотталғандар саны жылдан жылға артуда. Статистикалық мәліметтерге сәйкес, Республика бойынша пробация есебінен 2018 жылы - 64 000, 2019 жылы - 66 774, 2020 жылы - 66343, 2021 жылы - 67295 сотталған өткен. Ал, бас бостандығынан айыру орындарында әр жылдың басында, яғни, 2018 жылы - 35 534, 2019 жылы - 31 001, 2020 жылы - 28 923 сотталған ұсталған.
Бұл көрсеткіштерден байқағанымыз, пробация есебінен өтетін сотталғандар санының жыл сайын көбейгенін, ал түзеу мекемелерінде ұсталатын сотталғандар санының азайып келе жатқанын көруге болады. Сөзсіз, берілген мәліметтер көз қуантарлық жағдай. Мемлекет үшін түрме халқы санының азаюы жақсы көрсеткіш, пробация институтының дамуы - сотталған тұлғаларды қоғамға, әлеуметке жылдамырақ, жақсы қарқынмен бейімделуіне алғышарт болып отыр. Дегенмен, пробация қызметін жүзеге асыру барысында кездесетін біраз проблемалар бар. Оған мысал ретінде, Осы ғылыми зерттеу диссертациясында сол проблемалар қарастырылатын болады.
3) Зерттеудің мақсаты, міндеттері, объектісі және пәні.
Зерттеу жұмысының мақсаты - Қазақстан Республикасында қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазаға сотталған тұлғаларға пробациялық бақылауды жүзеге асыруда кездесетін проблемаларды зерттеу, пробациялық бақылауды жүзеге асыруға байланысты туындайтын сұрақтарға қатысты нормативтік-құқықтық заңнаманы жетілдіру бойынша ұсынымдар мен ұсыныстар әзірлеу.
Аталған мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттерді орындау көзделді:
oo Пробация институтының құқықтық табиғатын және оның жазаларды орындау жүйесіндегі ұғымы мен мағынасын зерттеу;
oo Шетел мемлекеттерінде пробация институтының тәжірибесін зерделеу;
oo Қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазаға сотталғандарға пробациялық бақылауды жүзеге асырудың тәжірибелік аспектілеріне талдау жүргізу;
oo Бас бостандығын шектеу және белгілі бір лауазымды атқару немесе белігілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру түріндегі жазаға сотталғандарға пробациялық бақылауды жүзеге асырудағы проблемаларын анықтау;
oo Түзеу жұмыстары және айыппұл түріндегі жазаларын орындау ерекшелігін анықтау;
oo Қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазаға сотталған адамдарға пробациялық бақылауды жүзеге асыру сұрақтары бойынша заңнаманы жетілдіру үшін ұсынымдар әзірлеу.
Зерттеу объектісі қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазаларды орындау кезінде сотталған адамдарға пробациялық бақылауды жүзеге асыруда және олардың тәртібін қадағалау кезінде пробация институтын реттеу саласында туындайтын қоғамдық қатынастар болып табылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу пәнін Қазақстан Республикасының қылмыстық және қылмыстық-атқару құқықтары нормаларының жиынтығы, белгілеу және жүзеге асыру үрдісінде туындайтын проблемалар, пробация қызметінде қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазаларға пробациялық бақылауды жүзеге асыру қызметі құрайды.
4) Зерттеу жүргізудің әдістері мен әдіснамалық негіздері. Диалектикалық-материалистік тану әдістері, сондай-ақ жалпы ғылыми және салыстырмалы-құқықтық, ресми-қисынды, тарихи, жүйелі, статистикалық, құжаттарды талдау және жеке ғылыми әдістері әдістемелік негіз болды. Отандық ғалымдардан Б.К. Шнарбаев, А.Е. Мизанбаев, А.Б. Молдашева, Е.А. Саламатов, И.Ч. Борчашвили, Д.Т. Амуртаева және т.б. ғалымдар еңбектерін пробация институтына арнаған. Магистрлік зерттеуде зор нормативтік-құқықтық материал, сот тәжірибесінің материалы, сондай-ақ пробация институтына және қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазаларға қылмыстық-құқықтық сипаттағы шараларға арналған зерттеу жұмыстары қарастырылды және оған талдау жасалды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
5) Ғылыми жаңалықтың негіздемесі. Магистрлік диссертацияда ҚР пробация қызметі институтының қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазаға сотталған тұлғаларға пробациялық бақылауды жүзеге асыруда кездесетін проблемаларды шешу үшін әрекет етуші қылмыстық және қылмыстық-атқару заңнамасына пробация қызметіне қатысты заң баптарына өзгерістер мен толықтыруларды ұсыну жұмысы болып табылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
6) Қорғауға шығарылатын шығарылатын ережелер:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- ҚР ҚК 73 бабының 2 бөлігінің екінші жол шегеріміне мынадай толықтыру енгізуді ұсынамыз:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кәмелетке толмағандардың жыныстық тиіспеушілігіне қарсы қылмысты кәмелетке толмаған адамның он төрттен он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмаған адамға қатысты жасау жағдайын қоспағанда, осындай қылмыс, адамдардың қаза табуына алып келген не аса ауыр қылмыс жасаумен ұштасқан террористік немесе экстремистік қылмыс, сондай-ақ қылмыстық топтың құрамында жасалған қылмыс үшін сотталған адамдарға қатысты жазаның өтелмеген бөлiгiн неғұрлым жеңiл жаза түрiмен ауыстыру қолданылмайды сонымен қатар, пробация қызметінің есебінде бола тұра бұрын бас бостандығынан айыру орындарынан жазаның неғұрлым жеңіл түрі қолданылып (ҚР ҚК 73 бабы) босатылған сотталғандар қаскөйлікпен жаза өтеу тәртібін бұзып, қайталама қылмыс немесе тәртіптік теріс қылық жасап ББА орындарына түскен жағдайда қолданылмайды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- белгілі бір лауазымды атқару немесе белігілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру түріндегі қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазаны орындауда туындайтын қиындықтарға байланысты, ҚР ҚАК-нің 74 бабының 3 бөлігіне мынадай толықтыруды енгізуді ұсынамыз:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Егер белігілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айырылған сотталған жаза өтеу барысында өзіне сотпен жүктелген тыйымды орындамайтын болса және бұл факт анықталған жағдайда, сотталғанға қатысты пробация қызметі белігілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру түріндегі жазасының өтелмеген бөлігін бас бостандығын шектеу немесе бас бостандығынан айыру жазасына ауыстыру туралы ескерту жариялайды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жаза өтеу барысында үш ескерту алған сотталғанға қатысты пробация қызметі сотқа жазасын ауыстыру туралы ұсыным жолдайды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- Түзеу жұмыстары түріндегі жазасының тиімсіздігіне байланысты және бүгінгі күн талаптарына сәйкессіздігіне байланысты әрекет етуші ҚК және ҚАК жаза түрі ретінде тағайындаудан алып тастауды ұсынамыз. ҚР ҚК 42 бабы, ҚР ҚАК-нің 11-тарауы, 52,53,54,55,56 баптары. Аталған жаза түрі сипаты бойынша айыппұл түріндегі жазамен ұқсас. Сондықтан, баламалы түрде айыппұл түріндегі жазаны тағайындай беру ұсынылады. Себебі бұл екі жазаның да түпкі нәтижесі - ақшалай өндіріп алу болып табылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
7) Зерттеу кезеңдері, күтілетін нәтижелер және оларды енгізу мен апробациялаудың болжанатын бағыттары.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Магистрлік диссертацияның зерттеу ережелері автормен жарыққа шыққан төмендегі ғылыми мақалаларда көрініс тапқан:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- ҚР Бас прокуратурасының жанындағы Құқық қорғау органдары академиясының журналында ғылым қызметкерлері күніне арналған Қазіргі заң ғылымының дамуы: теория және практика атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясында Қылмыстық заңнама бойынша бас бостандығын шектеу түріндегі жазаны орындаудағы кейбір мәселелер атты мақала. (Нұр-Сұлтан, 2021 ж.)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- Ел-назар республикалық педагогикалық журналында Қылмыстық атқару жүйесіндегі пробация қызметінің қоғамға әсері тақырыбындағы мақала. (Нұр-Сұлтан, 2021 жыл қараша.)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- Тұңғыш Президент - Елбасы кітапханасы ұйымдастырған Қазақстан жаһандық әлемде: ұлттық бәсекеге қабілеттілікті арттыру жолдары атты ашық республикалық ғылыми мақалалар конкурсында Пробация қызметінің міндеті - сотталғандарды қоғамға қайта бейімдеу атты мақала жарыққа шықты. (Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті - Елбасының кітапханасы (elbasylibrary.gov.kz) сайтында 2021 ж.)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- ҚР ІІМ Ш.Қабылбаев атындағы Қостанай академиясы ұйымдастырған Нельсон Мандела ережелері: қылмыстық-атқару жүйесі қызметкерлерін даярлау және ғылыми пайымдау мәселелері халықаралық ғылыми-практикалық онлайн-конференциясының жинағында Пробациялық бақылаудағы сотталғанның жаза мерзімін есептеу сұрақтары тақырыбындағы мақала жарыққа шықты. (Қостанай қ., 2021 жыл қараша).
1 Пенитенциарлық жүйедегі пробация институтының құқықтық табиғаты
1.1 Жазаларды орындау жүйесіндегі пробацияның түсінігі және оның мәні
Қазақстан Республикасының құқықтық жүйесі салыстырмалы түрде құрылғанына және дамуында қысқа уақыт кезеңі өтті. Егемендікке қол жеткізгеннен бастап дербес мемлекет ретінде нормативтік құқықтық базаны дайындау бойынша қарқынды жұмыстар атқарылуда.
Шет елдердегідей, Қазақстан Республикасында да қылмыстық құқық құқықтың жазалаушы саласына жатады. Бұл Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасының ҚК-нің 2 бабында көрсетілген міндеттерге байланысты. Бұл бапта қылмыстық заңнаманың міндеттерінің бірі ретінде қылмыстық құқық бұзушылықтардың алдын алу болып табылады деп айтылған [3].
Қылмыстық заңнаманың негізгі міндеттерін жүзеге асыру үшін қылмыстық заңда жазаға, сондай-ақ қылмыстық құқықтық ықпал етудің өзге де шараларына орын беріледі. Қылмыстық заңда қылмыстық заңнама міндеттерін жүзеге асыру үшін қылмыстық заң қылмыстық жауаптылықтың негіздерін белгілейді, адам, қоғам немесе мемлекеттер үшін қандай іс-әрекеттер қылмыстық құқық бұзушылық, қылмыстық теріс қылықтар екенін анықтайды және оларды жасағаны үшін қылмыстық-құқықтық ықпал етудің өзге де шараларын немесе жазасын белгілейді.
Біз И.Ш. Борчашвилидің ұстанымымен келісеміз, өз ұстанымында ол Қазақстан Республикасының қылмыстық саясаты, бір жағынан, мыналарға бағытталуы тиіс: ең қауіпті қылмыстарға қарсы дәйекті күрес, ауыр қылмыс жасаған адамдарға ұйымдасқан қылмыстық топтардың, қылмыстық ұйымдардың әсіресе менеджерлер мен белсенді қатысушыларға есірткі бизнесімен, экономикалық және рецидивтік қылмыс жасағандарға және т. б. мемлекеттік мәжбүрлеудің жоғары түрлерін қолдану қажет; екінші жағынан, біздің мемлекетіміздің қылмыстық саясатының мақсаты қоғамдық қауіптіліктің үлкен дәрежесімен байланысты емес және адамдарға бірінші рет жауаптылық қолдану, ауыр емес қылмыстар жасаған, қоғамнан оқшаулаумен, сондай-ақ қылмыстық жауаптылықтан босатумен байланысты кінәсін мойындап өз еркімен келген адамдар, егер олар келтірілген зиян қалпына келтірілген болса, аталған қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылық аясын тарылту қажет деп көрсеткен. [4, 26-27 беттер].
ҚК-нің 39-бабының 2-бөлігіне сәйкес жаза әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру мақсатында қолданылады, сондай-ақ сотталған адамның түзелуі және жаңа қылмыстық құқық бұзушылықтар жасаудың алдын алу үшін сотталғандарға, сондай-ақ басқа да адамдарға қолданылады. Жазаның мақсаты физикалық азап келтіру немесе адамның қадір-қасиетін қорлау болып табылмайды делінген [3].
Қылмыстық-құқықтық ықпал етудің өзге де шаралары құқық бұзушылық жасаған адамдарға қатысты жауапкершілік олардың ҚК-нің ерекше бөлігінің баптарында көзделген жаңа қылмыстық іс-әрекеттерді жасауының алдын алуға бағытталған және оларды түзету жолымен қылмыстық құқық бұзушылық жасаған адамдарға жан-жақты көмек көрсете отырып, олардың мінез-құлқын түзету мақсатында мемлекет тарапынан жүзеге асырылатын жұмыс.
Қылмыстық құқық бұзушылықтарға қарсы іс-қимылдың маңызды құралдарының қатарына пробация институтын жатқызуға болады, ол көбінесе бас бостандығынан айыру жазасына балама жаза ретінде қолданылады. Біз Қ.Ж. Балтабаевтың: бас бостандығынан айыруға балама жаза түрлері өзекті проблема болып табылады. Егер бұл проблеманы уақтылы шешпесек, онда түрме халқы санын қысқарту бойынша Қазақстанның жетістіктері уақытша болуы мүмкін деген пікірмен келісеміз [5, 42 б].
Біріншіден, пробация институты жазамен тығыз байланысты, себебі пробациялық сипаттағы шаралар негізінен сотпен жаза тағайындалған адамдарға қолданылады.
Екіншіден, пробациялық бақылау жазасын өтеп жатқан немесе өтеген адамдарды әлеуметтік бейімдеуге бағытталған. Тұтастай алғанда, бұл шаралар қылмыстық заңнаманың гуманизм принципін көрсетеді, себебі пробациялық бақылау қолданылатын адамға сот тағайындаған жазаны өтеуден босатуға (толық немесе ішінара) мүмкіндік береді.
Қазіргі уақытта құқық қорғау органдарының тәжірибелік қызметінде бұл институт жиі қолданылады. Мұны келесі статистикалық мәліметтер дәлелдейді. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы пробация қызметінің есептері бойынша 2021 жылғы мәлімет бойынша өздеріне қатысты пробация қолданылатын адамдарды есепке алу бойынша есептен 67295 адам өтті (2018 жылы 64000 адам, 2019 жылы 66774 адам, 2020 жылы 66343 адам өткен) [5].
Қазақстандық құқық жүйесінде пробация ұғымы жаңа ұғым болып табылады. Дегенмен, қазіргі заманғы пробация ұғымымен байланысты қылмыстық-құқықтық сипаттағы шаралар Қазақстан Республикасы бұрыннан бері қолданылған. Әр түрлі тарихи дәуірлерде орын алған қылмыстық әрекеттерді жасаған адамдарға әсер етудің әртүрлі формалары, әсер ету жолымен қабілетті шаралардың тұтас кешенін қылмыскерді түзету және оны қайта тәрбиелеу, осылайша ескерту олардың жаңа қылмыс жасауының алдын алу үшін жүзеге асырылған. Бұл туралы әділ сөз этнографиялық деректер кез-келген қоғам қақтығыстарды бейбіт жолмен және қысым жасау тәсілдері арқылы да реттеуге жүгінеді, және бұл әдістерді қолдану бірдей емес деп көрсетілген.[6, 127 б.]
XVII ғасырдың соңы XVIII ғғ. басындағы Қазақтардың әдеттегі құқығының бірегей құқықтық құжатында Жеті Жарғы (Жеті қағида), [7, 24 б.] Қазақстан Ресей құрамына кіргеннен кейін де әрекет етті [8, 315 б.], мемлекеттік мәселелер көрініс тапты, қылмыстық, азаматтық, отбасылық, іс жүргізу құқығы. Сонымен қатар, оған шариғаттың кейбір нормалары енгізілді, атап айтқанда, Құдайға тіл тигізу және исламнан христиан дініне өту үшін жазалар қарастырылған. [9, 366 б. ] Қазақ халқының аңыздарына сәйкес Жеті Жарғыны жасаушы, Тәуке хан деп есептеледі, осыған байланысты ғылыми әдебиетте бұл құжат кейде Тәуке ханның кодексі немесе Тәуке ханның заңдары деп аталады [8, 334 б. ]
Осы тарихи кезеңде қазақ құқығының ережелерін бөліп көрсетуге болады. Оның ішінен ізгілікке ден қою шараларын қолдануды сипаттайтын кездерді байқауға болады. Бұл санат бойынша қылмыстық әрекетті жасаған адамдардың белгілі-бір тізбесі болған. Аталған тарихи дәуірде әйелдер іс жүзінде құқықсыз болғандығы белгілі, бұл жағдайда, соған қарамастан, Тәуке хан сарайында әйелдерге қатысты ерекше мәселелер жауапкершілік шарттары қарастырылған. Мұндай ерекшеліктер тек қана жүкті әйелдер үшін қолданылған. Жүкті әйелдер тіпті ең ауыр қылмыс - күйеуін өлтірсе де жазалана алмайтын.
Өз еңбектерінде белгілі зерттеуші А. Левшин жүкті әйелдерге қатысты Тәуке ханның кодексі мынадай: Егер әйелі күйеуін өлтірсе, онда ол міндетті түрде өлім жазасына кесіледі туыстары оны кешірмесе, оны ешкім құтқара алмайды. Бірі бұл ережелер күйеулерін өлтіргені үшін қолданылмайды жүкті әйелдерден жазадан босатылады, бірақ мәңгі жеккөрінішті болып, абыройсыз болады деген. [7, 170 б. ]
Яғни, әйелдерге қатысты қылмыстық істерді қарау кезінде, жүктілік жағдайында қылмыс жасағандар ерекше гуманизм шаралары болды, яғни олар іс жүзінде жазадан босатылды және сол кезде гуманизм қағидатының болуын растайды.
Жалпы, Қазақстан Республикасының қылмыстық атқару жүйесі 2010 жылдан бастап маңызды реформалауға ұшырады. Осы реформалаудың бір тармағы болып онша ауыр емес және ауырлығы орташа қылмыс жасаған тұлғаларға әсер етудің ерекше формасы ретінде пробация институтын ендіру болып табылған. ҚР Пробация туралы Заңының 1 бабының 1 бөлігіне сәйкес, Пробация дегеніміз - заңмен санаттары айқындалған адамдардың мінез-құлқын түзетуге және олардың жаңа құқық бұзушылық жасауының алдын алу үшін оларға тәртібіне бақылау және әлеуметтік-құқықтық сипаттағы қызмет түрлері мен жекеше айқындалатын шаралар жүйесі [2].
Көптеген зерттеушілер пробация институтында маңызды әлеуметтік мағынасы ретінде оның пенитенциарлық және сотқа дейінгі кезеңдерге бөлінгенін санады.
Қазақстанда пробация қызметі құрылуына дейінгі бес жыл бұрын з.ғ.д. А.Ш. Ещанов пробация институтын бас бостандығынан айыру түріндегі жаза дағдарысына, бұл сонымен қатар әлемде болған мәселеге қарсы құрал екенін айтқан. Автор пробациялық әсер қылмыстық жауаптылықтың алғашқы кезеңдерінен бас тау алу керек деп айтқан. Қазақстан-Ресей авторларының жазалар жүйесінде жазаның балама түрлерінің тиімділігін арттыру сұрақтары бойынша ғылыми-зерттеу шығарылым түсіндірмелерінде әлеуметтік зерттеу баяндамаларының қорытындыларын ескере отырып, пробация технологиясын ендіру орынды деп көрсеткен.
Онша ауыр емес және ауырлығы орташа қылмыспен күресте Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару саясаты құқық бұзушылық жасаған сотталғандарға қоғамнан оқшауламайтын жаза түрлерін бекітуден тұрады.
Қылмыстың алдын алудың әдіснамалық жүйесінде әлеуметтік-құқықтық болып табылатын пробацияға маңызды орын беріледі. Өз кезегінде пробация құқық бұзушының мінез-құлқына бақылау мен қадағалауды синтездеуді көздейді, сотталғанға қатысты жүзеге асырылатын сынақ және тәрбиелік ықпал етуді қамтиды.
ҚР-да пробация қылмыстық жауаптылық ретінде нақты жазаны шартты түрде соттауға, жазаны өтеуді кейінге қалдыруда, бас бостандығын шектеу түріндегі жаза жалпылама айтқанда құқық бұзушылық жасаған тұлғалардың жазасын қоғамнан оқшауланбай өтеуі болып табылады. Сәйкесінше пробациялық бақылаудағы тұлғалардың мінез-құлқына бақылау орнатылады.
Қазақстандағы қылмыстық-атқару саясаты реформасы келесі негізгі мақсаттарға жетуге бағытталған: қылмыстытықтың алдын алу, сотталғандарды түзеу және оларды әлеуметтік бейімдеу.
Пробация қызметі сотталғандарға бақылауды жүзеге асырады, оларға сотпен арнайы белгіленген сынақ мерзімінде заңдық міндеттемелер жүктеледі. Аталған сынақ мерзімі сотпен белгіленеді. Пробация қызметінің міндетіне әр сотталғанға қатысты пробациялық бақылау жүргізу кезеңінде олардың жаңа қылмыс жасауының алдын алу үшін әлеуметтік-құқықтық сипаттағы шаралар қолдану кіреді. Қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жаза сотталғанға жаңа қылмыс жасамау туралы міндеттемесінен басқа сот үкімімен белгіленген тиісті мінез-құлық шарттары міндеттеледі, оларға: оқу курсынан немесе емделу курсынан өту, пробация қызметін хабарламай тұрғылықты мекенжайын өзгертпеу, тізбесі айқындалған белгілі бір жерлерге бармау міндеттемесі және т.б.
Қазақстан Республикасының жеке-дара пробация туралы заңының дайындалу кезеңінде заңшығарушы пробация түсінігіне шартты түрде соттау формасынан қарағанда анағұрлым кең мағына берген және оны төрт мүмкін болатын түрге бөлген:
1) сотқа дейінгі пробация, айыпталушыға, күдіктіге олардың мінез-құлқын түзетуге бағытталған әлеуметтік және құқықтық көмек көрсету шаралар кешені болып табылады. Сотқа дейінгі пробация мүгедектерге қатысты, кәмелетке толмағандарға, жүкті әйелдерге немесе үш жасқа дейінгі балалары бар әйелдерге, 58 жастан асқан әйелдерге сонымен қатар, 63 жастан асқан ерлерге не болмаса жалғыз өздері жасөспірім баланы тәрбиелеп отырған ерлерге қатысты қолданылады. Бұл жағдайларда пробация ерікті болып табылады.
2) үкімдік пробация - бұл бас бостандығынан шектеу жазасына немесе шартты түрде сотталғандарға қатысты пробациялық бақылауды орнату және жүзеге асыру сонымен бірге оларға әлеуметтік және өзге де көмек көрсету шаралар кешенінен тұратын пробация түрі. Бұл пробация пробациялық бақылау түрінде жүзеге асырылады және шартты түрде сотталғандар мен бас бостандығынан шектеу жазасына сотталғандарға қатысты қолданылады.
3) пенитенциарлық пробация - қылмыстық атқару жүйесі мекемелерінде бас бостандығынан айыру түріндегі жазасын өтеп жатқан сотталғандарға қатысты қолданылатын оларды бейімдеуге бағытталған шаралар кешенін білдіреді. Пенитенциарлық пробация қылмыстық құқық бұзушылық жасап, со үшін сәйкесінше түзеу мекемесінде бас бостандығынан айыру жазасын өтеп жатқан сотталғандарға қатысты қолданылады.
4) пенитенциарлықтан кейінгі пробация. Қылмыстық-атқару жүйесі мекемелерінен босатылған тұлғаларға қатысты бақылау орнату және оны жүзеге асыруға байланысты сонымен қатар, оларға әлеуметтік және басқа да көмек көрсету шаралар жиынтығы болып табылады.
Әртүрлі елдерде пробация институтын қолдану тәжірибесінің тиімділігі болып, жалпы қылмыстылықты азайту, қайталама қылмысты азайтады, жеке тұлғаның алдағы уақыттағы қылмыстылығын шектейтіндігі жатқызылады.
1.2 Қазақстан Республикасындағы пробация қызметінің даму кезеңдері және ерекшелігі
1990 жылғы 14 желтоқсандағы БҰҰ-ның Бас Ассамблеясымен қабылданған БҰҰ-ның бас бостандығынан айырумен байланысты емес жазаларға қолданылатын шараларға қатысты стандартты минималды ережелері (Токио ережелері) бас бостандығынан айыру жазасына балама түрдегі жазалар құқық бұзушыға деген қоғамдағы қатынаста құқық бұзушының мүддесі үшін де, қоғамның мүддесі үшін де тиімді құрал болуы мүмкін деп көрсетілген. Құқық бұзушыларды әлеуметке қайта қосудың бағдарлары 1992 жылы қабылданған Еуропа Кеңесімен, Еуропа Кеңесінің Министрлер Комитетінің Ұсынымымен қабылданған қоғамдық санкциялар мен жазалау шараларын қолдану туралы (92)16 еуропалық ережелер Ұсынымында айқындалған [10].
2010-2020 жылдарға арналған ҚР-ның құқықтық саясат тұжырымдамасының 2.10 тармағында сотттармен бас бостандығынан айыру жазасына балама жазаларды белсенді түрде қолдану үшін бұл жазалардың тиімді орындалуын жоғарылатуға ұмтылу қажет және оған қол жеткізу үшін аталған шараларды атқаруға жауапты тиісті мамандандырылған органның институционалдық дамуы қажет етіледі делінген.
2007-2015 жылдарға арналған ҚР қылмыстық-атқару саясатын жетілдіру Концепциясының негізгі бағыттарында және механизімінде жоғарыда аталған мәтінде елдің қылмыстық-атқару саясатының ары қарай жетілдірілуі адамның құқықтары еркіндігі қағидаларына басымдылық беріле отырып Қазақстан Республикасымен таңдалған бағытта демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет құруды қамтамасыз етуі тиіс, және аталған шаралар мемлекет мен қоғам мүдделерімен үйлесімді болуы керек. Қылмыстық жазаның мақсатына жетуге қылмыстық атқару-саясатын жүзеге асырудағы екі негізгі элементтің дамуы арқылы қол жеткізуге болады, нақтырақ айтқанда оларға: қылмыстық жазалардың жүйесі және оларды өтеу шарттары; уәкілетті мемлекеттік органның оның ішінде, пробация институтын қалыптастыру жолымен жетеді.
ҚР Үкіметінің 2014 жылы 01 сәуірдегі №292 қаулысымен бекітілген ҚР құқық қорғау органдарын әрі қарай жаңғырту бойынша 2014-2020 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру жөніндегі іс-шаралар Жоспары пробация институты нақты көрсетілген нысан, құрал түрінде белгіленген жоғарыда аталған Тұжырымдамаларды іске асырудағы маңызды құжаттардың бірі болып табылады, бұл қаулының 2.1. бөлімінде құқық қорғау жүйесінің ұйымдық-құқықтық негізінің тиімділігін арттыруда келесідей міндеттер белгіленген: құқық қорғау қызметінің құқықтық негізін жетілдіру; нақты бір тапсырманы орындау тиімділігін қамтамасыз етуге бағытталған құқық қорғау органдары қызметін оңтайландыру; ювеналды әділет жүйесін жетілдіру; пенитенциарлық сипаттағы тиімді шараларды қамтамасыз ету, соның ішінде құқық қорғау органдарымен қоғамның қатынасы кезінде де тиімді шаралармен қамтамасыздандыру жатады.
Қазақстан қоғамында пробация институты маңызды әлеуметтік-саяси маңызға ие болып келеді. Елбасы бес институционалды реформаны жүзеге асырудағы 100 нақты қадамды айқындап, оның 33 қадамы бас бостандығынан айыру орындарынан босап шыққан және пробация қызметі есебінде тұратын азаматтарды әлеуметтік қайта бейімдеудің тиімді жүйесін қалыптастыру. Сондай азаматтарға әлеуметтік оңалту мен арнайы әлеуметтік қызметтер стандартының кешенді стратегиясын әзірлеу, деп көрсетілген [11].
Бас бостандығынан айыру жазасына балама жаза түрін енгізу бағытының шарасы өте уақытылы және маңызды болып табылды, осы жерге пробация институты бойынша сарапшылардың көзқарастарымен келісу қажет. Расында, отандық қылмыстық-құқықтық саясаттағы бұл жаңа құбылыс және оған деген қатынас әртүрлі болды. Біреулері оны жазаның бөлек, жеке-дара түрі түрі деп санайды, оған да өзінің түсініктемесі бар. Өзінің жүз жылдық даму тарихында пробация институты шартты түрде соттаудың бастапқы нысанының әртүрлілігінен жазаның дербес түріне дейінгі кезеңде және қазіргі заманғы түрме жазсына балама жаза түрі болған уақыт аралығында елеулі өзерістерге ұшыраған.
Басқалары оны сот шешімі шығарылған уақытқа дейін де қолдануға мүмкіндік беретін институт деп түсінеді (яғни, үкімді шығармай, сотқа дейінгі сот талқылауы сатысында да және сот талқылауы сатысында да, осы арқылы сотпен сот үкімін жариялауды кейінге қалдырады) және сот шешімі бойынша (сот үкімін орындауды белгілі бір мерзімге кейінге қалдырады).
Үшінші біреулері пробация институтының аясына жазаның балама түрлерінің барлығын біріктіреді, осы жерге медиация немесе қалпына келтіру сот төрелігі (татуласу) институтын да қосады. Кейбіреулері пробацияның функцияларын жеткілікті кең мағынада түсінеді. Оған күдіктіні ұстау сәтінен бастап оны постпенитенциарлық қайта әлеуметтендіруге дейін, сонымен қатар бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған тұлғаларға да қатысты құқықтық қатынастар орбитасын қамтыған.
Басқалары пробацияны жазаның дербес түрі ретінде қабылдап, тар мағынадағы функцияларды анықтайды. Яғни, нақты бір елдің заң шығарушы органына байланысты пробация институтының тек бірінші немесе екінші нұсқасын таңдау ғана қалады. Оны таңдаған уақытта өз жеке түсінігіне, мақсаттылығына, оның барынша мүмкін тиімділігіне негізделіп таңдау қажет болады.
Пробация институтының мүмкіндіктері әлемдік қауымдастықта кеңінен қолданылады және қойылған мақсаттарға жету үшін төмендегі өкілеттіктер беріледі:
- сотқа айыпталушының жеке басына қатысты оның моральдық-адамгершілік аспектілері, құқықбұзушының жақын туыстарына қатысты сондай мәліметтер қоса ұсынылып, жазаның неғұрлым тиімді түрін таңдау туралы ұсынып шығарып сотқа дейінгі баяндаманы (баяндама, есеп) беру;
- бас бостандығынан айыру орындарынан шыққан тұлғаларға көмек көрсету бойынша;
- бақылаудағы тұлғалардың әлеуметтік мінез-құлқын түзету бағдарламаларын жүзеге асыру;
- құқық бұзушы мен жәбірленуші арасындағы татуласу процесін ұйымдастыру;
- қылмыстық жауаптылықтан шартты түрде босатылғандарға, шартты түрде сотталған тұлғаларға қажетті көмекті көрсете отырып бақылауды жүзеге асыру;
- сотқа бақылауда тұрған тұлғаға қатысты үкімнің орындалуына байланысты шолуды, сотталғаннның тәртібі туралы ақпаратты қамтитын мерзімді мәліметтерді ұсыну;
- тәрбие шаралары қолданылған кәмелетке толмағандарға қатысты бақылауды жүзеге асыру.
Жалпы, Қазақстанның құқықтық жүйесінде пробация түсінігі салыстырмалы түрде жаңа түсінік болып табылады. Дегенмен, қазіргі заманғы пробация ұғымымен тығыз байланысты қылмыстық-құқықтық сипаттағы шаралар Қазақстан Республикасының аумағында ертеден қолданылған. Әртүрлі тарихи кезеңдерде қылмыстық құқық бұзушылық жасаған адамдарға ықпал етудің алуан түрлі нысандары қолданылған. Бұл шаралар кешені қылмыс жасаған адамға ықпал ету арқылы оны түзеуге және тәрбиелеуге, сол арқылы оның жаңа қылмыс жасауының алдын алуға бағытталған. Этнографиялық мәліметтер кез-келген қоғам қақтығыстарды шешудің бейбіт және сондай-ақ зорлық-зомбылық қолдану арқылы тәсілдеріне жүгінсе де, аталған әдістерді қолдану барлық жағдайда бірдей емес деген сөзі рас.
Қазақтардың құқығының XVII ғасырдың соңы XVIII ғасырдың басындағы - Жеті Жарғы деген бірегей құқықтық құжатында Қазақстан Ресей құрамына кірмей тұрған уақытта мемлекеттік, қылмыстық, азаматтық, отбасылық, іс жүргізу құқығының сұрақтары көрініс тапқан. Сонымен қатар, бұл құжатқа шариғаттың кейбір нормалары енген, атап айтқанда, құдайға сенбеушілік және ислан дінінен христиан дініне өткен үшін айқындалатын жаза түрлері қарастырылған.
Қазақ халқының айтуына сәйкес, Жеті Жарғының авторы болып Тәуке хан саналады. Осыған байланысты ғылыми әдебиеттерде бұл құжатты Тәуке ханның заңдары деп те атайды.
Қазақ құқығының бұл тарихи кезеңінде қылмыстық әрекет жасаған адамның санатына қарап, ықпал етудің ізгі шараларын қолдануды сипаттайтын ережелерді бөліп қарауға болады.
Берілген тарихи кезеңде әйелдер жалпылама еш құқықсыз болғаны белгілі, осы жағдайға қарамастан, Тәуке ханның заңында әйел адамға қатысты жауаптылықтың ерекше шарттары көзделген. Мұндай ерекшеліктер тек қана жүкті әйелдерге қатысты қолданылған, яғни әйел, ауыр қылмыс - күйеуін өлтірсе де оларға жаза қолданылмаған.
Танымал зерртеуші А.Левшин өзінің жұмыстарында: Тәуке ханның заңында жүкті әйелдерге қатысты келесідей бекітілген: Егер әйелі күйеуін өлтіретін болса, онда ол сөзсіз өлім жазасына кесіледі, егер туыстары оны кешірмесе, тіпті оны құн төлеп те құтқаруға болмайды. Бұл ережеден күйеулерін өлтірген жүкті әйелдер алынып тасталған. Бірақ олар өмір бақи жеккөрінішті болып арсыз деген атаққа қалады, деп көрсеткен.
Жоғары аталған байқағанымыздай, жүкті кезінде қылмыс жасаған әйелдерге қатысты қылмыстық істі қарау барысында ізгіліктің ерекше түрлері болған. Бұл дегеніміз, әйелдерді іс жүзінде өлім жазасы түріндегі жазадан босатқан. Берілген мәліметтер қылмыстық құқық бұзушылыққа ден қою кезінде ізгілік қағидасының болғанын растайды.
Басқа тарихи дереккөздерде қазақтардың әдеттегі құқығында ізгілік сипатындағы шаралар тек қана қылмыс жасаған жүкті әйелдерге қатысты емес, сонымен қатар ауыр аурумен ауыратындарға да қатысты қолданылған. Қазақтың әдеттегі құқығын зерттеушілердің бірі Д*Андре 1846 жылы Ордадағы қырғыз әдет-ғұрыптарының заңдық күші бар сипаттамасында қырғыз-қайсақ арасындағы сот ісін жүргізу туралы (§17 жалпы қылмыстар мен жазалау шаралары туралы) бұл жазадан жүкті әйелдер босатылады (жаза олар бойынша кейінге қалдырылады сондай-ақ ауыр науқастанған қылмыскерлер үшін де, деп жазылған. [12, с. 169-170]
Жоғарыда айтылғанның негізінде, біздің пайымдауымызша, қазақтың қарапайым құқығында жүкті әйелдерге (жазаны өтеуді кейінге қалдыру), ауыр дертпен науқастанған адамдарға (олар сауыққанға дейін) қатысты жазаның балама түрін қолдану туралы ережелер болған.
Қазақ хандығының аумағы Ресей империясының құрамына кіруі бүкілресейлік құқық номаларының қазақ қоғамына енуіне әкеліп соқты. Соның салдарынан дәстүрлі қазақ құқығымен жаңа қылмыстық-құқықтық институт қалыптасқан.
Ш. Уәлиханов қазақтың қарапайым құқығы туралы былай деп жазған: ...қырғыз(қазақтардың) әдеттегі құқығы біз жүгінуді жақсы көретін 17 төменгі жоғары дамудың дәл соған ұқсас адамгершілік тұстары мысалы мұсылман, қытай, орыс заңдарына қарағанда көбірек. Қырғыз(қазақ) заңдарында еуропаның жаңа кодекстеріндегідей толып тұрған қорқынышты және ескерту шаралары жоқ. Қырғыздарда дене жазалары ешқашан болмаған. Ал әулет заңдары, яғни әулет мүшелері өз әулеттерінен шыққан туысы үшін жауап беретін заңдар іс жүзінде көп пайда әкеледі, - делінген. [13, с.94].
Ресей империясының заңнамасы Қазақстан аумағында (XIX ғасырдың 20-жылдары) 1822 жылы сібір қырғыздары туралы Жарғыны қабылдаумен белсенді түрде енгізіле бастады. Осы кезеңде қазақ қоамының құқықтық жүйесіне айтарлықтай өзгерістер енгізілді, оның ішінде азаматтық және қылмыстық құқық бұзушылықтар бір-бірінен ажыратылды.
Ресейдің қылмыстық құқығы батыс еуропалық қылмыстық заңына ұқсас революцияға дейінгі қалыптасу кезеңінен өтті. Қалыптасу батыс еуропалық ағартушылар мен философтардың, сондай-ақ орыс революционер-демократтардың тікелей әсер етуімен өтті. Бұл процеске қылмыстық құқық теориясының классикалық бағытының өкілдері ықпал етті [14].
Аталған тарихи дәуірдегі бірқатар шет елдердің қылмыстық-құқықтық ғылымында пробация туралы нормалардың қалыптасу тарихы отандық және шет елдік заңнамада осы құқықтық институт кең қолданыста болғанын растайды. Кейбір шет елдердің қылмыстық құқығы мысалы, Англия, Америка Құрама Штаттары пробация интитутын ғасырлар қарастырған.
Көптеген шетел мемлекеттерінің қылмыстық заңнамасына сәйкес жалпы, пробация бірінші кезекте құқық бұзушыларды қоғамнан оқшаулаумен байланысты жазасын өтеп жатқан сотталғандар тарапынан болатын теріс ықпал етуден қорғауға бағытталғанын атап өткен жөн.
Жалпы құқық пробацияның заңды негізі болып табылады. Пробация институтын енгізу үшін жалпы құқықтың англиялық жүйесі негіз болған. Бұл сол кездегі қоғамның жаңа талаптарына құқықты икемді бейімдеуге мүмкіндік берді. [15, с. 30]
Құқықтың тарихи очерктері жекелеген елдердің, нақты айтқанда, Американың, Англияның сот органдары өз қызметінде ұзақ уақыт бойы қылмыскерді қоғамнан оқшаулауды көздейтін жазаларды негізсіз қолдануды болдырмау үшін әртүрлі формалар мен шараларды қолданған. Бұндай қылмыстық-құқықтық шараларға жазаны іс жүзінде өтеуге жатпайтын түріне шартты түрде соттауды және жазаны өтеуді кейінгі қалдыруды жатқызған.
Патшалық Ресей өзіне шартты түрде соттау, жазаны өтеуді кейінге қалдыру түріндегі тәжірибені өзіне қабылдаған. Аумағында құқықтың ағылшын-американдық жүйесі тараған мемлекеттерде шартты түрде мерзімінен бұрын босату тәжірибесін де қабылдаған.
Құқық тарихында ХХ ғасырдың басында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДУБЕКОВА АЛИНА АСХАТОВНА
Қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазаға сотталған тұлғаларға пробациялық бақылауды жүзеге асыру проблемалары
7М04203 - Құқықтану (ғылыми-педагогикалық бағыт) білім беру бағдарламасы бойынша
Құқықтану магистрі дәрежесін алуға арналған магистрлік дессертация
Ғылыми жетекші: Арнайы заң пәндері кафедрасының доценті, заң ғылымдарының кандидаты, 2-сыныпты заңгер _____________Д.Т. Амуртаева
Магистрант________А.А. Дубекова
Қосшы қаласы 2022 жыл
ТҮЙІНДЕМЕРЕЗЮМЕSUMMARY
Магистрлік диссертация кіріспеден, екі негізгі бөлімнен және оларға кіретін алты кіші бөлімдерден, қорытындыдан, пайдаланылған дереккөздер тізімінен тұрады.
Диссертациялық зерттеу барысында пробациялық бақылау саласына қатысты Қазақстан Республикасындағы пробация институтың құқықтық табиғатын ашудан бастап пробциялық бақылауды жүзеге асыруда туындайтын проблемаларды анықтау үшін талдау жұмыстары жүргізілді, статистикалық ақпараттарға зерттеу жасалды. Осы саладағы қызметтің пәніне, объектісіне, және субъектісіне анықтама берілді.
Автормен диссертациялық жұмыстың нәтижесі бойынша пробациялық бақылауды жүзеге асыруда туындайтын проблемаларды шешу үшін заңнаманы жетілдіру мақсатында және жұмысты оңтайландыру үшін бірнеше ұсынымдар әзірленді.
Магистерская диссертация состоит из введения, двух основных разделов и шести входящих в них подразделов, заключения, списка использованных источников.
В ходе диссертационного исследования проведена аналитическая работа по выявлению проблем, возникающих при осуществлении пробационного контроля, начиная с раскрытия правовой природы института пробации в Республике Казахстан, касающихся сферы пробационного контроля, проведено исследование статистических данных. Дано определение предмета, объекта и субъекта деятельности в данной сфере.
По результатам диссертационной работы автором выработано несколько рекомендаций в целях совершенствования законодательства и оптимизации работы для решения возникающих проблем при осуществлении пробационного контроля.
The master's thesis consists of an introduction, two main sections and six subsections included in them, a conclusion, and a list of sources used.
In the course of the dissertation research, analytical work was carried out to identify problems arising in the implementation of probation control, starting with the disclosure of the legal nature of the probation institute in the Republic of Kazakhstan concerning the sphere of probation control, a study of statistical data was conducted. The definition of the subject, object and subject of activity in this area is given.
Based on the results of the dissertation work, the author has developed several recommendations in order to improve legislation and optimize work to solve emerging problems in the implementation of probation control.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ПЕНИТЕНЦИАРЛЫҚ ЖҮЙЕДЕГІ ПРОБАЦИЯ ИНСТИТУТЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАБИҒАТЫ
0.1 Жазаларды орындау жүйесіндегі пробацияның түсінігі және оның мәні
0.2 Қазақстан Республикасындағы пробация қызметінің даму кезеңдері және ерекшелігі
0.3 Шетел мемлекеттері пробация қызметінің тәжірибесі
2 ҚОҒАМНАН ОҚШАУЛАУМЕН БАЙЛАНЫСТЫ ЕМЕС ЖАЗАҒА СОТТАЛҒАНДАРҒА ПРОБАЦИЯЛЫҚ БАҚЫЛАУДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТӘЖІРИБЕЛІК АСПЕКТІЛЕРІ
2.1 Бас бостандығын шектеу және белгілі бір лауазымды атқару немесе белігілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру түріндегі жазаға сотталғандарға пробациялық бақылауды жүзеге асырудың ерекшеліктері
2.2 Пробация қызметінің айыппұл және түзеу жұмыстары түріндегі жазаны орындау кезіндегі қызметінің негізгі бағыттары
2.3 Қазақстан Республикасындағы пробация қызметінің жұмысын жетілдірудің жолдары.
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОСЫМША
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Белгілер және қысқартулар
ҚР - Қазақстан Республикасы
ҚК - қылмыстық кодекс
ҚАК - қылмыстық атқару кодексі
ПҚ - пробация қызметі
ПБ - полиция басқармасы
ІІМ - ішкі істер министрлігі
ҚАЖК - қылмыстық-атқару жүйесі комитеті
ҚАЖД - қылмыстық-атқару жүйесі департаменті
БҰҰ - біріккен ұлттар ұйымы
ТМД - тәуелсіз мемлекеттер достастығы
КСРО - кеңес социалистік республикалар одағы
БОАК - бүкілресейлік орталық атқару комитеті
РКФСР - ресей кеңестік федерациялық социалистік республикасы
ХКК - халық комиссарлар кеңесі
ОАК - орталық атқару комитеті
ҚАИ - қылмыстық-атқару инспекциясы
ҮЕҰ - үкіметтік емес ұйымдар
ББШ - бас бостандығын шектеу
ББА - бас бостандығынан айыру
УҰИ - уақытша ұстау изоляторы
КПБ - криминалдық полиция бөлімі
т.б. - тағы басқа
КІРІСПЕ
1) Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасы өзін тәуелсіз, құқықтық мемлекет болып жариялағанына 30 жылдан асты. Қазіргі таңда мемлекетіміз адам құқықтарын қорғау саласында Халықаралық Конвенцияларға қосылып, қылмыстық және қылмыстық атқару заңнамасын ізгілендіруі еліміздің құқықтық саясатының басым бағыттарының бірі болып отыр. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының құқықтық саясатының 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасының 4.12 тармағында бас бостандығынан айырумен байланысты емес жазаларды сапалы түрде орындау өзекті болып отырғаны жазылған. Сотталғандардың жазаларын өтеуіне байланысты мәселені шешу үшін осы сала заңнамалық реттеуді қажет ететіндігі айтылған [1].
Адамды заңтыңдаушы қоғамнан оқшаулау арқылы оны түзеу мүмкін емес деген тұжырымды мойындау керек. Сонымен қатар, бас бостандығынан айыруды қолдануға деген кең таралған ұмтылыс өмірдің өзімен қоғамның қылмыстандырылуын көрсетіп отыр; әр бас бостандығынан айыру жазасын өтеп шыққан тұлға, әсіресе, кеңес үкіметі кезеңіндегі жағдайдан бастау алған жасақтық-барактық жүйені көрген сотталған өзінің санасына еріксіз түрменің субмәдениетін сіңіріп алады, кейін оны босатылған соң қоғамға алып келеді.
Сондықтан халықаралық тәжірибені меңгеру мен сотталғандардың санын азайтуға арналған әсерлі тетіктерді іздеу, ұлттық заңнамаға шетелде кең таралған пробация деген құқықтық институтты ендіруге алып келді.
ҚР кейбір заңнамалық актілеріне пробация қызметі мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы 2012 жылғы 15 ақпандағы Заңы қабылданғануы Қазақстанда қазіргі пробация туындауына бастама болды. Дәл сол уақытта пробацияның даму барысында, қылмыстық-атқару жүйесі сындарлы кезеңге тап болған. Нақтырақ айтсақ, 2011 жылы қылмыстық-атқару жүйесі Әділет министрлігінен кері Ішкі істер министрлігі қарамағына қайтарылған. Осы аталған жағдай пробацияның алғашқы құрастырылған үлгісін айтарлықтай өзгерістерге ұшыратты. Бұл жоба оның бірнеше ережелерін қысқарту салдарынан жеңілдетілді. Нәтижесінде бұл этапта қысқартылған өкілеттігі бар пробация қызметі жасалынды.
2016 жылы 30 желтоқсанда қабылданған Пробация туралы Заң қазақстандық пробацияға белгіленген жүйе береді, оның түрлерінің логикалық байланысын көрсетеді және негізгі ұйымдастырушылық жағдайларын айқындайды. Пробацияның басты мақсаты болып, бұрынғыдай, ең алдымен сотталғанға әлеуметтік-құқықтық көмек көрсету болып табылады және бұл мақсат тек сотталғанға емес, сонымен қатар бұрынғы сотталғандарға, күдіктілерге, айыпталушыларға да қатысты қолданылады [2].
Дегенмен де, пробация туралы кең мағынада қарайтын болсақ, яғни қызмет деп емес, оған құқықтық институт деп қарайтын болсақ, шетелдік және қазақстандық модельде сыртқы ұқсастықтарына қарасмастан, бірқатар айырмашылықтар байқалады.
Ең басты айырмашылық пробацияның мәнінде болып табылады. Шетелдік заңнамада және құқыққолдану тәжірибесінде бұл мән ең жоғарғы деңгейде тұр. Ағылшын тілінің probation деген сөзінен шықан пробация сөзінің тура мағынасы сынақ деп аударылады. Және бұл бос дыбыстар емес, осы сынақ режимінде бүкіл пробация және оның түрлерінің бар мағынасы жатыр.
Пробацияның идеясы түрме халқының санын азайту үшін бас бостандығынан айырумен байланысты емес жаза тағайындау немесе бас бостандығынан айыру орындарында болу мерзімін азайтуда болып табылады. Дегенмен мұндай мүмкіндік егер, сотталған тұлға сынақтан сүрінбей өтіп, оның барлық шарттарын мүлтіксіз орындаған жағдайда ғана деген шартпен беріледі. Бұл сынақтардың мағынасы сотталғандарға сотпен жүктелген міндеттер арқылы көрініс табады. Оларға: жәбірленушіге келтірілген зиянды өтеу және одан жария түрде кешірім сұрау, әлеуметтік-маңызды объектілерде тегін қоғамдық жұмыстар орындау, медициналық емдеуден өту, алкогольдік ішімдіктер қолданбау, белгілі бір лауазыммен не қызметпен айналыспау, не болмаса керісінше, қандай да бір пайдалы қызметпен айналысу, оқудан өту, белгілі бір орындарға немесе мекемелерге бармау, тұрақты тұрғылықты мекенжайы бойынша тұру және айқындалған уақыттан кейін (көбінесе сағат 22:00 ден соң) тұрғылықты жерінен кетпеу, пробация қызметіне тіркеуге келу және пробация инспекторының шақыртуы бойынша келу міндеттемелері және т.б. жатады.
Жоғарыда аталған қызметті жүзеге асыратын субъект - пробация қызметі болып табылады. Осы қызметті жүзеге асыру барысында кездесетін көптеген проблемалар бар. Зерттеу тақырыбының өзектілігі - проблемаларды атап көрсету және оны шешу жолдарын ұсыну болып табылады.
2) Шешілетін ғылыми мәселенің жәненемесе практикалық мәселенің қазіргі жағдайын бағалау. Қазақстан Республикасында қазіргі уақытта пробация қызметі есебінен өтетін сотталғандар саны жылдан жылға артуда. Статистикалық мәліметтерге сәйкес, Республика бойынша пробация есебінен 2018 жылы - 64 000, 2019 жылы - 66 774, 2020 жылы - 66343, 2021 жылы - 67295 сотталған өткен. Ал, бас бостандығынан айыру орындарында әр жылдың басында, яғни, 2018 жылы - 35 534, 2019 жылы - 31 001, 2020 жылы - 28 923 сотталған ұсталған.
Бұл көрсеткіштерден байқағанымыз, пробация есебінен өтетін сотталғандар санының жыл сайын көбейгенін, ал түзеу мекемелерінде ұсталатын сотталғандар санының азайып келе жатқанын көруге болады. Сөзсіз, берілген мәліметтер көз қуантарлық жағдай. Мемлекет үшін түрме халқы санының азаюы жақсы көрсеткіш, пробация институтының дамуы - сотталған тұлғаларды қоғамға, әлеуметке жылдамырақ, жақсы қарқынмен бейімделуіне алғышарт болып отыр. Дегенмен, пробация қызметін жүзеге асыру барысында кездесетін біраз проблемалар бар. Оған мысал ретінде, Осы ғылыми зерттеу диссертациясында сол проблемалар қарастырылатын болады.
3) Зерттеудің мақсаты, міндеттері, объектісі және пәні.
Зерттеу жұмысының мақсаты - Қазақстан Республикасында қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазаға сотталған тұлғаларға пробациялық бақылауды жүзеге асыруда кездесетін проблемаларды зерттеу, пробациялық бақылауды жүзеге асыруға байланысты туындайтын сұрақтарға қатысты нормативтік-құқықтық заңнаманы жетілдіру бойынша ұсынымдар мен ұсыныстар әзірлеу.
Аталған мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттерді орындау көзделді:
oo Пробация институтының құқықтық табиғатын және оның жазаларды орындау жүйесіндегі ұғымы мен мағынасын зерттеу;
oo Шетел мемлекеттерінде пробация институтының тәжірибесін зерделеу;
oo Қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазаға сотталғандарға пробациялық бақылауды жүзеге асырудың тәжірибелік аспектілеріне талдау жүргізу;
oo Бас бостандығын шектеу және белгілі бір лауазымды атқару немесе белігілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру түріндегі жазаға сотталғандарға пробациялық бақылауды жүзеге асырудағы проблемаларын анықтау;
oo Түзеу жұмыстары және айыппұл түріндегі жазаларын орындау ерекшелігін анықтау;
oo Қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазаға сотталған адамдарға пробациялық бақылауды жүзеге асыру сұрақтары бойынша заңнаманы жетілдіру үшін ұсынымдар әзірлеу.
Зерттеу объектісі қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазаларды орындау кезінде сотталған адамдарға пробациялық бақылауды жүзеге асыруда және олардың тәртібін қадағалау кезінде пробация институтын реттеу саласында туындайтын қоғамдық қатынастар болып табылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу пәнін Қазақстан Республикасының қылмыстық және қылмыстық-атқару құқықтары нормаларының жиынтығы, белгілеу және жүзеге асыру үрдісінде туындайтын проблемалар, пробация қызметінде қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазаларға пробациялық бақылауды жүзеге асыру қызметі құрайды.
4) Зерттеу жүргізудің әдістері мен әдіснамалық негіздері. Диалектикалық-материалистік тану әдістері, сондай-ақ жалпы ғылыми және салыстырмалы-құқықтық, ресми-қисынды, тарихи, жүйелі, статистикалық, құжаттарды талдау және жеке ғылыми әдістері әдістемелік негіз болды. Отандық ғалымдардан Б.К. Шнарбаев, А.Е. Мизанбаев, А.Б. Молдашева, Е.А. Саламатов, И.Ч. Борчашвили, Д.Т. Амуртаева және т.б. ғалымдар еңбектерін пробация институтына арнаған. Магистрлік зерттеуде зор нормативтік-құқықтық материал, сот тәжірибесінің материалы, сондай-ақ пробация институтына және қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазаларға қылмыстық-құқықтық сипаттағы шараларға арналған зерттеу жұмыстары қарастырылды және оған талдау жасалды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
5) Ғылыми жаңалықтың негіздемесі. Магистрлік диссертацияда ҚР пробация қызметі институтының қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазаға сотталған тұлғаларға пробациялық бақылауды жүзеге асыруда кездесетін проблемаларды шешу үшін әрекет етуші қылмыстық және қылмыстық-атқару заңнамасына пробация қызметіне қатысты заң баптарына өзгерістер мен толықтыруларды ұсыну жұмысы болып табылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
6) Қорғауға шығарылатын шығарылатын ережелер:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- ҚР ҚК 73 бабының 2 бөлігінің екінші жол шегеріміне мынадай толықтыру енгізуді ұсынамыз:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кәмелетке толмағандардың жыныстық тиіспеушілігіне қарсы қылмысты кәмелетке толмаған адамның он төрттен он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмаған адамға қатысты жасау жағдайын қоспағанда, осындай қылмыс, адамдардың қаза табуына алып келген не аса ауыр қылмыс жасаумен ұштасқан террористік немесе экстремистік қылмыс, сондай-ақ қылмыстық топтың құрамында жасалған қылмыс үшін сотталған адамдарға қатысты жазаның өтелмеген бөлiгiн неғұрлым жеңiл жаза түрiмен ауыстыру қолданылмайды сонымен қатар, пробация қызметінің есебінде бола тұра бұрын бас бостандығынан айыру орындарынан жазаның неғұрлым жеңіл түрі қолданылып (ҚР ҚК 73 бабы) босатылған сотталғандар қаскөйлікпен жаза өтеу тәртібін бұзып, қайталама қылмыс немесе тәртіптік теріс қылық жасап ББА орындарына түскен жағдайда қолданылмайды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- белгілі бір лауазымды атқару немесе белігілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру түріндегі қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазаны орындауда туындайтын қиындықтарға байланысты, ҚР ҚАК-нің 74 бабының 3 бөлігіне мынадай толықтыруды енгізуді ұсынамыз:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Егер белігілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айырылған сотталған жаза өтеу барысында өзіне сотпен жүктелген тыйымды орындамайтын болса және бұл факт анықталған жағдайда, сотталғанға қатысты пробация қызметі белігілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру түріндегі жазасының өтелмеген бөлігін бас бостандығын шектеу немесе бас бостандығынан айыру жазасына ауыстыру туралы ескерту жариялайды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жаза өтеу барысында үш ескерту алған сотталғанға қатысты пробация қызметі сотқа жазасын ауыстыру туралы ұсыным жолдайды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- Түзеу жұмыстары түріндегі жазасының тиімсіздігіне байланысты және бүгінгі күн талаптарына сәйкессіздігіне байланысты әрекет етуші ҚК және ҚАК жаза түрі ретінде тағайындаудан алып тастауды ұсынамыз. ҚР ҚК 42 бабы, ҚР ҚАК-нің 11-тарауы, 52,53,54,55,56 баптары. Аталған жаза түрі сипаты бойынша айыппұл түріндегі жазамен ұқсас. Сондықтан, баламалы түрде айыппұл түріндегі жазаны тағайындай беру ұсынылады. Себебі бұл екі жазаның да түпкі нәтижесі - ақшалай өндіріп алу болып табылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
7) Зерттеу кезеңдері, күтілетін нәтижелер және оларды енгізу мен апробациялаудың болжанатын бағыттары.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Магистрлік диссертацияның зерттеу ережелері автормен жарыққа шыққан төмендегі ғылыми мақалаларда көрініс тапқан:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- ҚР Бас прокуратурасының жанындағы Құқық қорғау органдары академиясының журналында ғылым қызметкерлері күніне арналған Қазіргі заң ғылымының дамуы: теория және практика атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясында Қылмыстық заңнама бойынша бас бостандығын шектеу түріндегі жазаны орындаудағы кейбір мәселелер атты мақала. (Нұр-Сұлтан, 2021 ж.)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- Ел-назар республикалық педагогикалық журналында Қылмыстық атқару жүйесіндегі пробация қызметінің қоғамға әсері тақырыбындағы мақала. (Нұр-Сұлтан, 2021 жыл қараша.)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- Тұңғыш Президент - Елбасы кітапханасы ұйымдастырған Қазақстан жаһандық әлемде: ұлттық бәсекеге қабілеттілікті арттыру жолдары атты ашық республикалық ғылыми мақалалар конкурсында Пробация қызметінің міндеті - сотталғандарды қоғамға қайта бейімдеу атты мақала жарыққа шықты. (Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті - Елбасының кітапханасы (elbasylibrary.gov.kz) сайтында 2021 ж.)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- ҚР ІІМ Ш.Қабылбаев атындағы Қостанай академиясы ұйымдастырған Нельсон Мандела ережелері: қылмыстық-атқару жүйесі қызметкерлерін даярлау және ғылыми пайымдау мәселелері халықаралық ғылыми-практикалық онлайн-конференциясының жинағында Пробациялық бақылаудағы сотталғанның жаза мерзімін есептеу сұрақтары тақырыбындағы мақала жарыққа шықты. (Қостанай қ., 2021 жыл қараша).
1 Пенитенциарлық жүйедегі пробация институтының құқықтық табиғаты
1.1 Жазаларды орындау жүйесіндегі пробацияның түсінігі және оның мәні
Қазақстан Республикасының құқықтық жүйесі салыстырмалы түрде құрылғанына және дамуында қысқа уақыт кезеңі өтті. Егемендікке қол жеткізгеннен бастап дербес мемлекет ретінде нормативтік құқықтық базаны дайындау бойынша қарқынды жұмыстар атқарылуда.
Шет елдердегідей, Қазақстан Республикасында да қылмыстық құқық құқықтың жазалаушы саласына жатады. Бұл Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасының ҚК-нің 2 бабында көрсетілген міндеттерге байланысты. Бұл бапта қылмыстық заңнаманың міндеттерінің бірі ретінде қылмыстық құқық бұзушылықтардың алдын алу болып табылады деп айтылған [3].
Қылмыстық заңнаманың негізгі міндеттерін жүзеге асыру үшін қылмыстық заңда жазаға, сондай-ақ қылмыстық құқықтық ықпал етудің өзге де шараларына орын беріледі. Қылмыстық заңда қылмыстық заңнама міндеттерін жүзеге асыру үшін қылмыстық заң қылмыстық жауаптылықтың негіздерін белгілейді, адам, қоғам немесе мемлекеттер үшін қандай іс-әрекеттер қылмыстық құқық бұзушылық, қылмыстық теріс қылықтар екенін анықтайды және оларды жасағаны үшін қылмыстық-құқықтық ықпал етудің өзге де шараларын немесе жазасын белгілейді.
Біз И.Ш. Борчашвилидің ұстанымымен келісеміз, өз ұстанымында ол Қазақстан Республикасының қылмыстық саясаты, бір жағынан, мыналарға бағытталуы тиіс: ең қауіпті қылмыстарға қарсы дәйекті күрес, ауыр қылмыс жасаған адамдарға ұйымдасқан қылмыстық топтардың, қылмыстық ұйымдардың әсіресе менеджерлер мен белсенді қатысушыларға есірткі бизнесімен, экономикалық және рецидивтік қылмыс жасағандарға және т. б. мемлекеттік мәжбүрлеудің жоғары түрлерін қолдану қажет; екінші жағынан, біздің мемлекетіміздің қылмыстық саясатының мақсаты қоғамдық қауіптіліктің үлкен дәрежесімен байланысты емес және адамдарға бірінші рет жауаптылық қолдану, ауыр емес қылмыстар жасаған, қоғамнан оқшаулаумен, сондай-ақ қылмыстық жауаптылықтан босатумен байланысты кінәсін мойындап өз еркімен келген адамдар, егер олар келтірілген зиян қалпына келтірілген болса, аталған қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылық аясын тарылту қажет деп көрсеткен. [4, 26-27 беттер].
ҚК-нің 39-бабының 2-бөлігіне сәйкес жаза әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру мақсатында қолданылады, сондай-ақ сотталған адамның түзелуі және жаңа қылмыстық құқық бұзушылықтар жасаудың алдын алу үшін сотталғандарға, сондай-ақ басқа да адамдарға қолданылады. Жазаның мақсаты физикалық азап келтіру немесе адамның қадір-қасиетін қорлау болып табылмайды делінген [3].
Қылмыстық-құқықтық ықпал етудің өзге де шаралары құқық бұзушылық жасаған адамдарға қатысты жауапкершілік олардың ҚК-нің ерекше бөлігінің баптарында көзделген жаңа қылмыстық іс-әрекеттерді жасауының алдын алуға бағытталған және оларды түзету жолымен қылмыстық құқық бұзушылық жасаған адамдарға жан-жақты көмек көрсете отырып, олардың мінез-құлқын түзету мақсатында мемлекет тарапынан жүзеге асырылатын жұмыс.
Қылмыстық құқық бұзушылықтарға қарсы іс-қимылдың маңызды құралдарының қатарына пробация институтын жатқызуға болады, ол көбінесе бас бостандығынан айыру жазасына балама жаза ретінде қолданылады. Біз Қ.Ж. Балтабаевтың: бас бостандығынан айыруға балама жаза түрлері өзекті проблема болып табылады. Егер бұл проблеманы уақтылы шешпесек, онда түрме халқы санын қысқарту бойынша Қазақстанның жетістіктері уақытша болуы мүмкін деген пікірмен келісеміз [5, 42 б].
Біріншіден, пробация институты жазамен тығыз байланысты, себебі пробациялық сипаттағы шаралар негізінен сотпен жаза тағайындалған адамдарға қолданылады.
Екіншіден, пробациялық бақылау жазасын өтеп жатқан немесе өтеген адамдарды әлеуметтік бейімдеуге бағытталған. Тұтастай алғанда, бұл шаралар қылмыстық заңнаманың гуманизм принципін көрсетеді, себебі пробациялық бақылау қолданылатын адамға сот тағайындаған жазаны өтеуден босатуға (толық немесе ішінара) мүмкіндік береді.
Қазіргі уақытта құқық қорғау органдарының тәжірибелік қызметінде бұл институт жиі қолданылады. Мұны келесі статистикалық мәліметтер дәлелдейді. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы пробация қызметінің есептері бойынша 2021 жылғы мәлімет бойынша өздеріне қатысты пробация қолданылатын адамдарды есепке алу бойынша есептен 67295 адам өтті (2018 жылы 64000 адам, 2019 жылы 66774 адам, 2020 жылы 66343 адам өткен) [5].
Қазақстандық құқық жүйесінде пробация ұғымы жаңа ұғым болып табылады. Дегенмен, қазіргі заманғы пробация ұғымымен байланысты қылмыстық-құқықтық сипаттағы шаралар Қазақстан Республикасы бұрыннан бері қолданылған. Әр түрлі тарихи дәуірлерде орын алған қылмыстық әрекеттерді жасаған адамдарға әсер етудің әртүрлі формалары, әсер ету жолымен қабілетті шаралардың тұтас кешенін қылмыскерді түзету және оны қайта тәрбиелеу, осылайша ескерту олардың жаңа қылмыс жасауының алдын алу үшін жүзеге асырылған. Бұл туралы әділ сөз этнографиялық деректер кез-келген қоғам қақтығыстарды бейбіт жолмен және қысым жасау тәсілдері арқылы да реттеуге жүгінеді, және бұл әдістерді қолдану бірдей емес деп көрсетілген.[6, 127 б.]
XVII ғасырдың соңы XVIII ғғ. басындағы Қазақтардың әдеттегі құқығының бірегей құқықтық құжатында Жеті Жарғы (Жеті қағида), [7, 24 б.] Қазақстан Ресей құрамына кіргеннен кейін де әрекет етті [8, 315 б.], мемлекеттік мәселелер көрініс тапты, қылмыстық, азаматтық, отбасылық, іс жүргізу құқығы. Сонымен қатар, оған шариғаттың кейбір нормалары енгізілді, атап айтқанда, Құдайға тіл тигізу және исламнан христиан дініне өту үшін жазалар қарастырылған. [9, 366 б. ] Қазақ халқының аңыздарына сәйкес Жеті Жарғыны жасаушы, Тәуке хан деп есептеледі, осыған байланысты ғылыми әдебиетте бұл құжат кейде Тәуке ханның кодексі немесе Тәуке ханның заңдары деп аталады [8, 334 б. ]
Осы тарихи кезеңде қазақ құқығының ережелерін бөліп көрсетуге болады. Оның ішінен ізгілікке ден қою шараларын қолдануды сипаттайтын кездерді байқауға болады. Бұл санат бойынша қылмыстық әрекетті жасаған адамдардың белгілі-бір тізбесі болған. Аталған тарихи дәуірде әйелдер іс жүзінде құқықсыз болғандығы белгілі, бұл жағдайда, соған қарамастан, Тәуке хан сарайында әйелдерге қатысты ерекше мәселелер жауапкершілік шарттары қарастырылған. Мұндай ерекшеліктер тек қана жүкті әйелдер үшін қолданылған. Жүкті әйелдер тіпті ең ауыр қылмыс - күйеуін өлтірсе де жазалана алмайтын.
Өз еңбектерінде белгілі зерттеуші А. Левшин жүкті әйелдерге қатысты Тәуке ханның кодексі мынадай: Егер әйелі күйеуін өлтірсе, онда ол міндетті түрде өлім жазасына кесіледі туыстары оны кешірмесе, оны ешкім құтқара алмайды. Бірі бұл ережелер күйеулерін өлтіргені үшін қолданылмайды жүкті әйелдерден жазадан босатылады, бірақ мәңгі жеккөрінішті болып, абыройсыз болады деген. [7, 170 б. ]
Яғни, әйелдерге қатысты қылмыстық істерді қарау кезінде, жүктілік жағдайында қылмыс жасағандар ерекше гуманизм шаралары болды, яғни олар іс жүзінде жазадан босатылды және сол кезде гуманизм қағидатының болуын растайды.
Жалпы, Қазақстан Республикасының қылмыстық атқару жүйесі 2010 жылдан бастап маңызды реформалауға ұшырады. Осы реформалаудың бір тармағы болып онша ауыр емес және ауырлығы орташа қылмыс жасаған тұлғаларға әсер етудің ерекше формасы ретінде пробация институтын ендіру болып табылған. ҚР Пробация туралы Заңының 1 бабының 1 бөлігіне сәйкес, Пробация дегеніміз - заңмен санаттары айқындалған адамдардың мінез-құлқын түзетуге және олардың жаңа құқық бұзушылық жасауының алдын алу үшін оларға тәртібіне бақылау және әлеуметтік-құқықтық сипаттағы қызмет түрлері мен жекеше айқындалатын шаралар жүйесі [2].
Көптеген зерттеушілер пробация институтында маңызды әлеуметтік мағынасы ретінде оның пенитенциарлық және сотқа дейінгі кезеңдерге бөлінгенін санады.
Қазақстанда пробация қызметі құрылуына дейінгі бес жыл бұрын з.ғ.д. А.Ш. Ещанов пробация институтын бас бостандығынан айыру түріндегі жаза дағдарысына, бұл сонымен қатар әлемде болған мәселеге қарсы құрал екенін айтқан. Автор пробациялық әсер қылмыстық жауаптылықтың алғашқы кезеңдерінен бас тау алу керек деп айтқан. Қазақстан-Ресей авторларының жазалар жүйесінде жазаның балама түрлерінің тиімділігін арттыру сұрақтары бойынша ғылыми-зерттеу шығарылым түсіндірмелерінде әлеуметтік зерттеу баяндамаларының қорытындыларын ескере отырып, пробация технологиясын ендіру орынды деп көрсеткен.
Онша ауыр емес және ауырлығы орташа қылмыспен күресте Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару саясаты құқық бұзушылық жасаған сотталғандарға қоғамнан оқшауламайтын жаза түрлерін бекітуден тұрады.
Қылмыстың алдын алудың әдіснамалық жүйесінде әлеуметтік-құқықтық болып табылатын пробацияға маңызды орын беріледі. Өз кезегінде пробация құқық бұзушының мінез-құлқына бақылау мен қадағалауды синтездеуді көздейді, сотталғанға қатысты жүзеге асырылатын сынақ және тәрбиелік ықпал етуді қамтиды.
ҚР-да пробация қылмыстық жауаптылық ретінде нақты жазаны шартты түрде соттауға, жазаны өтеуді кейінге қалдыруда, бас бостандығын шектеу түріндегі жаза жалпылама айтқанда құқық бұзушылық жасаған тұлғалардың жазасын қоғамнан оқшауланбай өтеуі болып табылады. Сәйкесінше пробациялық бақылаудағы тұлғалардың мінез-құлқына бақылау орнатылады.
Қазақстандағы қылмыстық-атқару саясаты реформасы келесі негізгі мақсаттарға жетуге бағытталған: қылмыстытықтың алдын алу, сотталғандарды түзеу және оларды әлеуметтік бейімдеу.
Пробация қызметі сотталғандарға бақылауды жүзеге асырады, оларға сотпен арнайы белгіленген сынақ мерзімінде заңдық міндеттемелер жүктеледі. Аталған сынақ мерзімі сотпен белгіленеді. Пробация қызметінің міндетіне әр сотталғанға қатысты пробациялық бақылау жүргізу кезеңінде олардың жаңа қылмыс жасауының алдын алу үшін әлеуметтік-құқықтық сипаттағы шаралар қолдану кіреді. Қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жаза сотталғанға жаңа қылмыс жасамау туралы міндеттемесінен басқа сот үкімімен белгіленген тиісті мінез-құлық шарттары міндеттеледі, оларға: оқу курсынан немесе емделу курсынан өту, пробация қызметін хабарламай тұрғылықты мекенжайын өзгертпеу, тізбесі айқындалған белгілі бір жерлерге бармау міндеттемесі және т.б.
Қазақстан Республикасының жеке-дара пробация туралы заңының дайындалу кезеңінде заңшығарушы пробация түсінігіне шартты түрде соттау формасынан қарағанда анағұрлым кең мағына берген және оны төрт мүмкін болатын түрге бөлген:
1) сотқа дейінгі пробация, айыпталушыға, күдіктіге олардың мінез-құлқын түзетуге бағытталған әлеуметтік және құқықтық көмек көрсету шаралар кешені болып табылады. Сотқа дейінгі пробация мүгедектерге қатысты, кәмелетке толмағандарға, жүкті әйелдерге немесе үш жасқа дейінгі балалары бар әйелдерге, 58 жастан асқан әйелдерге сонымен қатар, 63 жастан асқан ерлерге не болмаса жалғыз өздері жасөспірім баланы тәрбиелеп отырған ерлерге қатысты қолданылады. Бұл жағдайларда пробация ерікті болып табылады.
2) үкімдік пробация - бұл бас бостандығынан шектеу жазасына немесе шартты түрде сотталғандарға қатысты пробациялық бақылауды орнату және жүзеге асыру сонымен бірге оларға әлеуметтік және өзге де көмек көрсету шаралар кешенінен тұратын пробация түрі. Бұл пробация пробациялық бақылау түрінде жүзеге асырылады және шартты түрде сотталғандар мен бас бостандығынан шектеу жазасына сотталғандарға қатысты қолданылады.
3) пенитенциарлық пробация - қылмыстық атқару жүйесі мекемелерінде бас бостандығынан айыру түріндегі жазасын өтеп жатқан сотталғандарға қатысты қолданылатын оларды бейімдеуге бағытталған шаралар кешенін білдіреді. Пенитенциарлық пробация қылмыстық құқық бұзушылық жасап, со үшін сәйкесінше түзеу мекемесінде бас бостандығынан айыру жазасын өтеп жатқан сотталғандарға қатысты қолданылады.
4) пенитенциарлықтан кейінгі пробация. Қылмыстық-атқару жүйесі мекемелерінен босатылған тұлғаларға қатысты бақылау орнату және оны жүзеге асыруға байланысты сонымен қатар, оларға әлеуметтік және басқа да көмек көрсету шаралар жиынтығы болып табылады.
Әртүрлі елдерде пробация институтын қолдану тәжірибесінің тиімділігі болып, жалпы қылмыстылықты азайту, қайталама қылмысты азайтады, жеке тұлғаның алдағы уақыттағы қылмыстылығын шектейтіндігі жатқызылады.
1.2 Қазақстан Республикасындағы пробация қызметінің даму кезеңдері және ерекшелігі
1990 жылғы 14 желтоқсандағы БҰҰ-ның Бас Ассамблеясымен қабылданған БҰҰ-ның бас бостандығынан айырумен байланысты емес жазаларға қолданылатын шараларға қатысты стандартты минималды ережелері (Токио ережелері) бас бостандығынан айыру жазасына балама түрдегі жазалар құқық бұзушыға деген қоғамдағы қатынаста құқық бұзушының мүддесі үшін де, қоғамның мүддесі үшін де тиімді құрал болуы мүмкін деп көрсетілген. Құқық бұзушыларды әлеуметке қайта қосудың бағдарлары 1992 жылы қабылданған Еуропа Кеңесімен, Еуропа Кеңесінің Министрлер Комитетінің Ұсынымымен қабылданған қоғамдық санкциялар мен жазалау шараларын қолдану туралы (92)16 еуропалық ережелер Ұсынымында айқындалған [10].
2010-2020 жылдарға арналған ҚР-ның құқықтық саясат тұжырымдамасының 2.10 тармағында сотттармен бас бостандығынан айыру жазасына балама жазаларды белсенді түрде қолдану үшін бұл жазалардың тиімді орындалуын жоғарылатуға ұмтылу қажет және оған қол жеткізу үшін аталған шараларды атқаруға жауапты тиісті мамандандырылған органның институционалдық дамуы қажет етіледі делінген.
2007-2015 жылдарға арналған ҚР қылмыстық-атқару саясатын жетілдіру Концепциясының негізгі бағыттарында және механизімінде жоғарыда аталған мәтінде елдің қылмыстық-атқару саясатының ары қарай жетілдірілуі адамның құқықтары еркіндігі қағидаларына басымдылық беріле отырып Қазақстан Республикасымен таңдалған бағытта демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет құруды қамтамасыз етуі тиіс, және аталған шаралар мемлекет мен қоғам мүдделерімен үйлесімді болуы керек. Қылмыстық жазаның мақсатына жетуге қылмыстық атқару-саясатын жүзеге асырудағы екі негізгі элементтің дамуы арқылы қол жеткізуге болады, нақтырақ айтқанда оларға: қылмыстық жазалардың жүйесі және оларды өтеу шарттары; уәкілетті мемлекеттік органның оның ішінде, пробация институтын қалыптастыру жолымен жетеді.
ҚР Үкіметінің 2014 жылы 01 сәуірдегі №292 қаулысымен бекітілген ҚР құқық қорғау органдарын әрі қарай жаңғырту бойынша 2014-2020 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру жөніндегі іс-шаралар Жоспары пробация институты нақты көрсетілген нысан, құрал түрінде белгіленген жоғарыда аталған Тұжырымдамаларды іске асырудағы маңызды құжаттардың бірі болып табылады, бұл қаулының 2.1. бөлімінде құқық қорғау жүйесінің ұйымдық-құқықтық негізінің тиімділігін арттыруда келесідей міндеттер белгіленген: құқық қорғау қызметінің құқықтық негізін жетілдіру; нақты бір тапсырманы орындау тиімділігін қамтамасыз етуге бағытталған құқық қорғау органдары қызметін оңтайландыру; ювеналды әділет жүйесін жетілдіру; пенитенциарлық сипаттағы тиімді шараларды қамтамасыз ету, соның ішінде құқық қорғау органдарымен қоғамның қатынасы кезінде де тиімді шаралармен қамтамасыздандыру жатады.
Қазақстан қоғамында пробация институты маңызды әлеуметтік-саяси маңызға ие болып келеді. Елбасы бес институционалды реформаны жүзеге асырудағы 100 нақты қадамды айқындап, оның 33 қадамы бас бостандығынан айыру орындарынан босап шыққан және пробация қызметі есебінде тұратын азаматтарды әлеуметтік қайта бейімдеудің тиімді жүйесін қалыптастыру. Сондай азаматтарға әлеуметтік оңалту мен арнайы әлеуметтік қызметтер стандартының кешенді стратегиясын әзірлеу, деп көрсетілген [11].
Бас бостандығынан айыру жазасына балама жаза түрін енгізу бағытының шарасы өте уақытылы және маңызды болып табылды, осы жерге пробация институты бойынша сарапшылардың көзқарастарымен келісу қажет. Расында, отандық қылмыстық-құқықтық саясаттағы бұл жаңа құбылыс және оған деген қатынас әртүрлі болды. Біреулері оны жазаның бөлек, жеке-дара түрі түрі деп санайды, оған да өзінің түсініктемесі бар. Өзінің жүз жылдық даму тарихында пробация институты шартты түрде соттаудың бастапқы нысанының әртүрлілігінен жазаның дербес түріне дейінгі кезеңде және қазіргі заманғы түрме жазсына балама жаза түрі болған уақыт аралығында елеулі өзерістерге ұшыраған.
Басқалары оны сот шешімі шығарылған уақытқа дейін де қолдануға мүмкіндік беретін институт деп түсінеді (яғни, үкімді шығармай, сотқа дейінгі сот талқылауы сатысында да және сот талқылауы сатысында да, осы арқылы сотпен сот үкімін жариялауды кейінге қалдырады) және сот шешімі бойынша (сот үкімін орындауды белгілі бір мерзімге кейінге қалдырады).
Үшінші біреулері пробация институтының аясына жазаның балама түрлерінің барлығын біріктіреді, осы жерге медиация немесе қалпына келтіру сот төрелігі (татуласу) институтын да қосады. Кейбіреулері пробацияның функцияларын жеткілікті кең мағынада түсінеді. Оған күдіктіні ұстау сәтінен бастап оны постпенитенциарлық қайта әлеуметтендіруге дейін, сонымен қатар бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған тұлғаларға да қатысты құқықтық қатынастар орбитасын қамтыған.
Басқалары пробацияны жазаның дербес түрі ретінде қабылдап, тар мағынадағы функцияларды анықтайды. Яғни, нақты бір елдің заң шығарушы органына байланысты пробация институтының тек бірінші немесе екінші нұсқасын таңдау ғана қалады. Оны таңдаған уақытта өз жеке түсінігіне, мақсаттылығына, оның барынша мүмкін тиімділігіне негізделіп таңдау қажет болады.
Пробация институтының мүмкіндіктері әлемдік қауымдастықта кеңінен қолданылады және қойылған мақсаттарға жету үшін төмендегі өкілеттіктер беріледі:
- сотқа айыпталушының жеке басына қатысты оның моральдық-адамгершілік аспектілері, құқықбұзушының жақын туыстарына қатысты сондай мәліметтер қоса ұсынылып, жазаның неғұрлым тиімді түрін таңдау туралы ұсынып шығарып сотқа дейінгі баяндаманы (баяндама, есеп) беру;
- бас бостандығынан айыру орындарынан шыққан тұлғаларға көмек көрсету бойынша;
- бақылаудағы тұлғалардың әлеуметтік мінез-құлқын түзету бағдарламаларын жүзеге асыру;
- құқық бұзушы мен жәбірленуші арасындағы татуласу процесін ұйымдастыру;
- қылмыстық жауаптылықтан шартты түрде босатылғандарға, шартты түрде сотталған тұлғаларға қажетті көмекті көрсете отырып бақылауды жүзеге асыру;
- сотқа бақылауда тұрған тұлғаға қатысты үкімнің орындалуына байланысты шолуды, сотталғаннның тәртібі туралы ақпаратты қамтитын мерзімді мәліметтерді ұсыну;
- тәрбие шаралары қолданылған кәмелетке толмағандарға қатысты бақылауды жүзеге асыру.
Жалпы, Қазақстанның құқықтық жүйесінде пробация түсінігі салыстырмалы түрде жаңа түсінік болып табылады. Дегенмен, қазіргі заманғы пробация ұғымымен тығыз байланысты қылмыстық-құқықтық сипаттағы шаралар Қазақстан Республикасының аумағында ертеден қолданылған. Әртүрлі тарихи кезеңдерде қылмыстық құқық бұзушылық жасаған адамдарға ықпал етудің алуан түрлі нысандары қолданылған. Бұл шаралар кешені қылмыс жасаған адамға ықпал ету арқылы оны түзеуге және тәрбиелеуге, сол арқылы оның жаңа қылмыс жасауының алдын алуға бағытталған. Этнографиялық мәліметтер кез-келген қоғам қақтығыстарды шешудің бейбіт және сондай-ақ зорлық-зомбылық қолдану арқылы тәсілдеріне жүгінсе де, аталған әдістерді қолдану барлық жағдайда бірдей емес деген сөзі рас.
Қазақтардың құқығының XVII ғасырдың соңы XVIII ғасырдың басындағы - Жеті Жарғы деген бірегей құқықтық құжатында Қазақстан Ресей құрамына кірмей тұрған уақытта мемлекеттік, қылмыстық, азаматтық, отбасылық, іс жүргізу құқығының сұрақтары көрініс тапқан. Сонымен қатар, бұл құжатқа шариғаттың кейбір нормалары енген, атап айтқанда, құдайға сенбеушілік және ислан дінінен христиан дініне өткен үшін айқындалатын жаза түрлері қарастырылған.
Қазақ халқының айтуына сәйкес, Жеті Жарғының авторы болып Тәуке хан саналады. Осыған байланысты ғылыми әдебиеттерде бұл құжатты Тәуке ханның заңдары деп те атайды.
Қазақ құқығының бұл тарихи кезеңінде қылмыстық әрекет жасаған адамның санатына қарап, ықпал етудің ізгі шараларын қолдануды сипаттайтын ережелерді бөліп қарауға болады.
Берілген тарихи кезеңде әйелдер жалпылама еш құқықсыз болғаны белгілі, осы жағдайға қарамастан, Тәуке ханның заңында әйел адамға қатысты жауаптылықтың ерекше шарттары көзделген. Мұндай ерекшеліктер тек қана жүкті әйелдерге қатысты қолданылған, яғни әйел, ауыр қылмыс - күйеуін өлтірсе де оларға жаза қолданылмаған.
Танымал зерртеуші А.Левшин өзінің жұмыстарында: Тәуке ханның заңында жүкті әйелдерге қатысты келесідей бекітілген: Егер әйелі күйеуін өлтіретін болса, онда ол сөзсіз өлім жазасына кесіледі, егер туыстары оны кешірмесе, тіпті оны құн төлеп те құтқаруға болмайды. Бұл ережеден күйеулерін өлтірген жүкті әйелдер алынып тасталған. Бірақ олар өмір бақи жеккөрінішті болып арсыз деген атаққа қалады, деп көрсеткен.
Жоғары аталған байқағанымыздай, жүкті кезінде қылмыс жасаған әйелдерге қатысты қылмыстық істі қарау барысында ізгіліктің ерекше түрлері болған. Бұл дегеніміз, әйелдерді іс жүзінде өлім жазасы түріндегі жазадан босатқан. Берілген мәліметтер қылмыстық құқық бұзушылыққа ден қою кезінде ізгілік қағидасының болғанын растайды.
Басқа тарихи дереккөздерде қазақтардың әдеттегі құқығында ізгілік сипатындағы шаралар тек қана қылмыс жасаған жүкті әйелдерге қатысты емес, сонымен қатар ауыр аурумен ауыратындарға да қатысты қолданылған. Қазақтың әдеттегі құқығын зерттеушілердің бірі Д*Андре 1846 жылы Ордадағы қырғыз әдет-ғұрыптарының заңдық күші бар сипаттамасында қырғыз-қайсақ арасындағы сот ісін жүргізу туралы (§17 жалпы қылмыстар мен жазалау шаралары туралы) бұл жазадан жүкті әйелдер босатылады (жаза олар бойынша кейінге қалдырылады сондай-ақ ауыр науқастанған қылмыскерлер үшін де, деп жазылған. [12, с. 169-170]
Жоғарыда айтылғанның негізінде, біздің пайымдауымызша, қазақтың қарапайым құқығында жүкті әйелдерге (жазаны өтеуді кейінге қалдыру), ауыр дертпен науқастанған адамдарға (олар сауыққанға дейін) қатысты жазаның балама түрін қолдану туралы ережелер болған.
Қазақ хандығының аумағы Ресей империясының құрамына кіруі бүкілресейлік құқық номаларының қазақ қоғамына енуіне әкеліп соқты. Соның салдарынан дәстүрлі қазақ құқығымен жаңа қылмыстық-құқықтық институт қалыптасқан.
Ш. Уәлиханов қазақтың қарапайым құқығы туралы былай деп жазған: ...қырғыз(қазақтардың) әдеттегі құқығы біз жүгінуді жақсы көретін 17 төменгі жоғары дамудың дәл соған ұқсас адамгершілік тұстары мысалы мұсылман, қытай, орыс заңдарына қарағанда көбірек. Қырғыз(қазақ) заңдарында еуропаның жаңа кодекстеріндегідей толып тұрған қорқынышты және ескерту шаралары жоқ. Қырғыздарда дене жазалары ешқашан болмаған. Ал әулет заңдары, яғни әулет мүшелері өз әулеттерінен шыққан туысы үшін жауап беретін заңдар іс жүзінде көп пайда әкеледі, - делінген. [13, с.94].
Ресей империясының заңнамасы Қазақстан аумағында (XIX ғасырдың 20-жылдары) 1822 жылы сібір қырғыздары туралы Жарғыны қабылдаумен белсенді түрде енгізіле бастады. Осы кезеңде қазақ қоамының құқықтық жүйесіне айтарлықтай өзгерістер енгізілді, оның ішінде азаматтық және қылмыстық құқық бұзушылықтар бір-бірінен ажыратылды.
Ресейдің қылмыстық құқығы батыс еуропалық қылмыстық заңына ұқсас революцияға дейінгі қалыптасу кезеңінен өтті. Қалыптасу батыс еуропалық ағартушылар мен философтардың, сондай-ақ орыс революционер-демократтардың тікелей әсер етуімен өтті. Бұл процеске қылмыстық құқық теориясының классикалық бағытының өкілдері ықпал етті [14].
Аталған тарихи дәуірдегі бірқатар шет елдердің қылмыстық-құқықтық ғылымында пробация туралы нормалардың қалыптасу тарихы отандық және шет елдік заңнамада осы құқықтық институт кең қолданыста болғанын растайды. Кейбір шет елдердің қылмыстық құқығы мысалы, Англия, Америка Құрама Штаттары пробация интитутын ғасырлар қарастырған.
Көптеген шетел мемлекеттерінің қылмыстық заңнамасына сәйкес жалпы, пробация бірінші кезекте құқық бұзушыларды қоғамнан оқшаулаумен байланысты жазасын өтеп жатқан сотталғандар тарапынан болатын теріс ықпал етуден қорғауға бағытталғанын атап өткен жөн.
Жалпы құқық пробацияның заңды негізі болып табылады. Пробация институтын енгізу үшін жалпы құқықтың англиялық жүйесі негіз болған. Бұл сол кездегі қоғамның жаңа талаптарына құқықты икемді бейімдеуге мүмкіндік берді. [15, с. 30]
Құқықтың тарихи очерктері жекелеген елдердің, нақты айтқанда, Американың, Англияның сот органдары өз қызметінде ұзақ уақыт бойы қылмыскерді қоғамнан оқшаулауды көздейтін жазаларды негізсіз қолдануды болдырмау үшін әртүрлі формалар мен шараларды қолданған. Бұндай қылмыстық-құқықтық шараларға жазаны іс жүзінде өтеуге жатпайтын түріне шартты түрде соттауды және жазаны өтеуді кейінгі қалдыруды жатқызған.
Патшалық Ресей өзіне шартты түрде соттау, жазаны өтеуді кейінге қалдыру түріндегі тәжірибені өзіне қабылдаған. Аумағында құқықтың ағылшын-американдық жүйесі тараған мемлекеттерде шартты түрде мерзімінен бұрын босату тәжірибесін де қабылдаған.
Құқық тарихында ХХ ғасырдың басында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz