Орталық Қазақстан, Қарағанды облысы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 81 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті

Оралбаева У.А.

Орталық Қазақстанның елді мекендері атауларының ежелгі дәуірден қазіргі кезеңге дейінгі эволюциясы: себептері, этимологиясы және қазіргі жағдайы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

6B02204 - Тарих мамандығы

Қарағанды 2022
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті

Қорғауға жіберілді

Кафедра меңгерушісі ______________

________________И.А.Иванов

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Орталық Қазақстанның елді мекендері атауларының ежелгі дәуірден қазіргі кезеңге дейінгі эволюциясы: себептері, этимологиясы және қазіргі жағдайы

6B02204 - Тарих мамандығы

Орындады: У.А.Оралбаева

Ғылыми жетекшісі
э.ғ.к., доцент Л.К.Шотбакова

Қарағанды 2022

МАЗМҰНЫ

ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАН ЕЛДІ МЕКЕНДЕРІ АТАУЛАРЫНЫҢ ЕЖЕЛГІ ДӘУІРДЕН ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢГЕ ДЕЙІНГІ ЭВОЛЮЦИЯСЫ; СЕБЕПТЕРІ, ЭТИМОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І БӨЛІМ
ЕРТЕ ҒАСЫРДАҒЫ ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАН ЕЛДІ МЕКЕНДЕРІНІҢ АТАУЛАРЫ, ТОПОНОМИКАСЫ

1.1Көне жазба мұралардағы Орталық Қазақстан топонимдерінің көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Ортағасырдағы Орталық Қазақстандағы этнотопонимдер ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3 Қазақ хандығы кезіндегі этнотопонимдер ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..16

II БӨЛІМ
ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЕЛДІ МЕКЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ӘКІМШІЛІК- АУМАҚТЫҚ РЕФОРМАЛАРҒА БАЙЛАНЫСТЫ ӨЗГЕРУ СЕБЕПТЕРІ

2.1 XX ғасырдағы әкімшілік‐аумақтық өзгерістерге байланысты Қарағандыоблысының елді мекендерінің атауы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..23
2.2 Қарағанды облысы тарихи топонимдері диахронды топтастыру мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.3 Елдімекен, жер‐су атауларының түсініктеме сөздігі: Этимология ... ... ... .36

ІІІ БӨЛІМ

ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҚАЗІРГІ ЕЛДІ МЕКЕНДЕРІ. ЭТИМОЛОГИЯСЫ

3.1Қарқаралы ауданы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3.2Гелионимдар этимологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
3.3 Сай-сала этимологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..77
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..78

Кіріспе

Елбасы Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру мақаласында: Біз - ұлан-ғайыр жері мен аса бай рухани тарихы бар елміз. Ұлы Даланың көз жеткізгісіз кең-байтақ аумағы тарихта түрлі рөл атқарған. Бірақ, осынау рухани географиялық белдеуді мекен еткен халықтың тонның ішкі бауындай байланысы ешқашан үзілмеген. Туған жердің әрбір сайы мен қырқасы, тауы мен өзені тарихтан сыр шертеді. Әрбір жер атауының төркіні туралы талай-талай аңыздар мен әңгімелер бар. Әрбір өлкенің халқына суықта пана, ыстықта сая болған, есімдері ел есінде сақталған біртуар перзенттері бар. Осының бәрін жас ұрпақ біліп өсуге тиіс1, - деген болатын.
Әрбір атау - тарихтың табы сіңген нысаналы белгісі. Мұндай ұлттық және рухани байлығымыз саналатын топонимдерді зерттеу бүгінгі күн талабынан туындап отыр. Кез келген аймақтың жер-су атаулары өзінің бойына көптеген тарихи деректерді, этнографиялық мәліметтерді, географиялық сыр- сипаттарды сақтап отырады. Топонимдегі деректер белгілі бір географиялық ұғым атаулары болғандықтан, олар арнайы сұрыпталған лексикалық қабаттардан тұрады. Көне дәуір куәсі болып табылатын аймақ топонимдері халықтың этнографиялық, қоғамдық, әлеуметтік жай-күйінен, өткендегі өмір- тіршілігінен әр қилы мәлімет береді. Мұның өзі топонимдерді зерттеудің өте күрделі құбылыс екендігін, ол істе белгілі бір ғылыми әдіспен ғана мақсат- мұратқа жету мүмкін еместігін көрсетеді. Топонимдердің қалыптасуы, сол тілде сөйлеуші этностың (халықтың) дүниетанымына, салт-дәстүріне, ұлттық менталитетіне байланысты да айқындауға болады. Сондықтан белгілі бір аймақтың топонимиясын зерттеуді қолға алмас бұрын сол жердің тарихына, саяси-әлеуметтік жағдайына және оны мекендеуші халық өмірінің этникалық мәдени тарихына ерекше көңіл бөлу керек.
Белгілі орыс ономаст-ғалымы А.В.Суперанскаяның пікірінше, әрбір атау тарихи, ал топонимиканы түгелдей тарихтың айнасы деуге болады. Географиялық көне атаулар тарихи ескерткіштер іспетті. Себебі өткен замандардың мұралары ретінде мемлекеттер мен халықтардың тарихының, жер жағдайларының, материалдық және рухани мәдениеттерінің белгілі бір тарихи кезеңдердегі келбетін, қалпын көрсетеді. Сондықтан топонимдерді диахрондық бағытта зерттеудің маңызы зор.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі:Қарағанды облысының топонимдері де - республикамыздың басқа өңірінің топонимдері сияқты белгілі бір мерзім, кезеңнің ғана емес, сан мыңдаған жылдардың, тұтас бір дәуірдің жемісі.Жер-су аты - тарихтың хаты деп тектен айтылмаса керек. Топонимика тақырыбы қай халықтың көркем сөз өнерінде болса да өз көрінісін, сөз етілу себебін, кейіпкер әсер еткен географиялық ортасы мен табиғатқа қарым-қатынасын білдірмей тұра алмайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты::топоним атаулы тарихи, географиялық және лингвистикалық мәннен хабар беріп тұрады деген сөз. Мұның өзі белгілі бір өңірдің топониміне қарап сол өңірде мекен еткен ұрпақтың тарихы туралы, тіршілік көзі жайында, ой-өресі хақында, тіптен сезім сұлулығына дейін тамаша хабардар болып, белгілі бір қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Әрбір географиялық атау тарихи әрі оның мағыналық өрісін зерттеу, этимологиялық сөздіктерге үніліп әр өңірдің топономикасын зерделеу.
Дипломдық жұмыстың міндеті:
-Орталық Қазақстанның тарихын,өткені мен бүгінін саралау
- Орталық Қазақстанның елді-мекен бойынша топономикалық ерекшеліктерін ескеру,хронологиялық тізбек құру
- Орталық Қазақстанның елді-мекен, жер-су, қыр-төбе,қала,аудан т,б этиитологиясын зерттеу
Зерттеу объектісі: Орталық Қазақстан, Қарағанды облысы

І бөлім Ерте ғасырдағы Орталық Қазақстан атаулары, топономикасы,аңыз-деректер

1.1Көне жазба мұралардағы Орталық Қазақстан топонимдерінің көрінісі

Өте көне замандардан бастап адам баласы бір жерге орналасқанда, өз айналасындағы қоршаған ортаға атау бере бастайды. Олар белгілеген әрбір атау белгілі бір мағынаға ие болады.
Ортағасырлық араб деректерінен Ұлытау өңірі туралы қызғылықты мәліметтерді кездестіруге болады. Оның ішінде, әл-Идрисидің Нузхат- ал-Муштак фи ихтирак ал-Афак атты географиялық еңбегінің 5 климат бойынша 8 бөліміндегі мағлұматтар Ә.Х. Марғұланның пайымдауынша Ұлытау өңірімен, Торғай өзені бойы және Сарысу өзенінің төменгі ағысымен байланысты болса керек.
ІХ-Х ғасырларда араб географиясы жоғарғы деңгейге көтерілгені мәлім. Арабтар мемлекеттердің, жолдардың сипаттамасын жасайды және ІХ ғасырда оларға Орта Азиядағы, Қазақстандағы қалалар мен жерлер белгілі болған. Бұған дәлел ретінде әл-Идрисидің мәліметтерін келтіруге болады: олардың елінде ерекше суық, ол елдердің халықтары егіндерін піспей жинап, шатыр астында түтінге кептіреді. Бұл мәліметтер Арал теңізінен солтүстікте жатқан елдер мен халықтарға қатысты айтылғанын ескерсек, солтүстікте орналасқан Ұлытау өңірін де осы сипаттамаларға кіреді деп есептеуге болады. Осы пікірді негізге алып, әл-Идрисидің мәліметтеріндегі Ұлытау өңіріне қатысты өзен- тауларды қазіргі топонимдермен байланыстыруға болады.
Ұлытау өңіріне байланысты әл-Идрисидің сипаттамасындағы басты өзен Руза болып табылады. Бұл өзен туралы әл-Идриси былай деп жазады: Бұл таулар шығыстан, гуздар елінен, Аскарун деп аталатын таудан ағып келетін үлкен өзеннің жағасында орналасқан; бұл өзен Руза деп аталады. Бұл үлкен өзен, одан қайықтармен өтеді және онымен көлден Хиам қаласына барады. Хиам қаласынан төменірек оған солтүстіктен, үлкен таулардан ағып келетін үлкен өзен құяды.К.Миллер Руза өзенін Сарысу өзені деп жорамалдайды. Шынында да, Сарысу өзені шығыста орналасқан Бұғылы тауларынан бастауын алып, Кеңгір өзеніне құйғанға дейін батысқа қарай ағады. Одан әрі ол бағытын өзгертіп, оңтүстікке қарай ағады да Телікөлге құяды. Бұл сипаттамаға солтүстіктен Арғанаты тауларынан бастау алатын Кеңгір өзенінің де қосылуы дәлме-дәл келеді. Әл-Идриси бойынша Хиам қаласынан төменірек құятын өзен Магра деп аталады. Өзеннің әл-Идрисидегі сипаттамасы келесідей: Хиам қаласынан төменірек солтүстікте басджирт елін гуздар елінен бөліп тұратын үлкен таулардан ағып келетін үлкен өзен құяды.
Бұл таулар Мургар деп аталады. Ал өзен Магра деп аталады, өзен тасығанда көп табиғи алтын шығады, оның түбінен Хорасанға апарылатын лазурь тасы алынады. Өзеннің жағасында биік шыңы бар тау бар, одан мыңдаған бұлақтар ағып шығып, бәрі Магра өзеніне құяды.15 Магра өзенін Кеңгір деп алатын болсақ, алдында айтқандай ол өз бастауларын Арғанаты тауларынан алады, яғни басджирт пен гуз елін бөліп тұрған тау осы болады. Биік шыңы бар тауы Кеңгір өзенінің батысында орналасқан Ұлытау болуы керек. Бұл тау туралы келесідей мәліметтер берілген: Бұл өзеннің жағасында биік шыңды тау бар, одан мыңдаған бұлақтар бастау алып Магра өзеніне құяды. Оның шыңында қамал тәріздес 2 қала орналасқан; біреуінің аты Нуджах, екіншісі Бадагах, екеуінің арасы күншілік жер. Аралығында батысқа қарай ағатын және көлемі 50 миль болатын батпаққа құятын үлкен өзен ағады. Ол жерде шұрайлы жайылымдар көп, түріктер онда қысы-жазы тұрады. Бұл батпақ пен Хорезм теңізі аралығы 6 күн жол, ол теңізден солтүстікте16. Батысқа қарай ағатын өзенді Торғай өзенімен байланыстыруға келеді, ал үлкен батпақты бүгінгі күні Шалқар-теңіз соры деуге болады. Хорезм теңізі деп әл-Идриси Арал теңізін атайтын ескерсек, аталмыш сор одан солтүстікке қарай 200 шақырым жерде орналасқан.
Ал, Ұлытаудан ең ірісі Жезді болып, біршама өзендер бастауын алып, Кеңгірге құятыны да белгілі. Кеңгір өзенінің бойында қазба байлықтарының мол екендігі археологиялық деректермен де, қазіргі кездегі геологиялық зерттеулермен де дәлелденіп отыр.
Орталық Қазақстан туралы жазба деректердің аз болуы, сақталмауы, соңғы жылдарға дейін тарихи-археологиялық тұрғыдан арнайы зерттелмеуі даулы пікірлерге жол ашып отырған. Орта Азия тарихының тамаша білгірі В.В.Бартольд мәдениеті бар соңғы жер Сырдария мен Қаратаудың аралығынды болды, бұл өлкенің солтүстігі адам мекендемеген далалы алқап еді, - десе, ал академик Ә.Марғұлан археологиялық зерттеулері барысында ол пікірді жоққа шығарып, Орталық Қазақстанның таулы және өзенді алқаптарында қола замманнан кейінгі, орта ғасырларға дейін аралықта отырықшы халықтар мәдениеті болған, - деді [1,5]. Дегенмен академик Ә.Х.Марғұланға дейін де Орталық Қазақстанның көне қалалары мен жер-су атаулары туралы мәлімет берерлік жазба деректердің, түрлі карталардың болғандығын жоққа шығара алмаймыз. Олардың ішіндегі ең көнесі, яғни біздің жыл санау дәуірімізге дейінгі қытай жазбаларындағы топонимдік деректер қытай тілі заңдылықтарына бағындырып, түбір тұлғасы танымастай өзгеріске ұшырағын. Әрі көне қытай авторлары көрші елдердің аттары мен жер-су атауларын өз тілдеріне аударып немесе өз түсінігіне сәйкес беріп отырған. Қытай алфавитінде сөз ортасында р әрпінің қолданылмауына сәйкес түрік атауы тукую, арғын тайпасы алун Темуршин (Шыңғыс ханның шын аты) - Темучин, орыс елі атауы олосы, люся, лаумоза, налосзо (жүнді адам немесе қар адамы аудармасында) берілсе, ал ірі мемлекеттер мен қалалар атаулары да үлкен өзгерістермен таңбаланған. Мысалы, Индия - Шенди, Месопотамия - Тяогжи, Рим - Лигань, Бұқара - Ань, Ташкент - Ши формасында берілген [2,161].

Тарихи мәліметтер қазіргі Қазақстан территориясындағы Балқаш көлінің солт.-де III-IV ғғ. ғұн (күн) мемлекетінің өмір сүргенін айтады. Оларды қытайлар Юэбань, Се-Яньто деп атаған [3,43]. Кейбір еңбектерде бұл өлке Сарматтар жері, Сар ир, Половецтер, Дешті Қыпшақ және т.б. атауларымен де атала береді. Осындағы Сар ир, атауы қытай жылнамасында Се-Яньто формасында берілген. Түбір сар, сары сөзінің се формасына көшуін қытай тіліндегі р дыбысының сөз ортасында ұшыраспауынан деп білеміз (түрік - түкю, аргу - алун). Сар-ир (сары жер, сары алқап) атауы Шыңғысхан өмірін зерттеуші Мишель Хоанг еңбегінде Ciraka er формасында ұшыраса [4,49]. Көне Римдіктер оларды Сарматтар деп атаса, славяндар половцы деп атаған. Қазіргі еңбектерде половец, половцы атаулары құба, құбашақ, қыпшақ мағынасында қолданылып жүр. Қазақ тіліндегі құба жон атауының мағынасы да сары алқап, сары дала ұғымынан алшақ кетпейді. Көне түркі жазба ескерткіштері мұраларында Орталық Қазақстан топонимдеріне қатысты тек Ертіс өзені (Эртіш сувы) атауы ғана ұшырасты [5,122]. ІХ-Х ғасырларда Орта Азия Қазақстан жерін картаға түсіруде араб географтары көп еңбек сіңірген. Олардың ішінде Орталық Қазақстан топонимдеріне қатысы бар еңбектің бірі - Х ғасырдағы Ал Идрисидің Китаб-Роджері мен Сурат ал-Ард атты картасы [6]. Академик Ә.Марғұлан бұл еңбектегі мәліметтерді Сарысу, Торғай өзендері мен Ұлытау өңірлеріне байланысы бар деп атап көрсеткен [7]. Ал Идриси аталған еңбегінде Хорезм көлі (Арал теңізі), Тараз қаласы (Жамбыл обл. орталығы) Шаш өзені (Сырдария) атауларына тоқтала келіп, осы елді мекендердің солт.-шығысында оғыздар мекендегенін, оларды Гарбиан, Даранда, Бадагах, Дарку, Нуджах, Хиам, Дахлан, Джаджан атты қалалары болғандығына тоқталған. Оның көрсетуі бойынша бұл қалалар Руза, Магра өзендері мен Горгуз көлі жағалауларына және Музгар, Ортаг, Казтаг, Аскарун таулары бойына орналасқан. ХІІ ғасырлық иран тарихшысы Рашид ад-Дин еңбектерінде де оғыз қағандарының мекендері Ортағ, Қазтағ атты таулы өңірлерде болғандығы және сол жерде Инандж атты қала бар екендігі, қыста Борсун, Какья, Каркорун деген желерді қыстайтыны айтылады [8,80-81]. Бұл топонимдік деректер Әбілғазы Бахардурхан шежіресінде де ұшырасады. Ол оғыздар туралы айта келіп, Қара хан атасынан соң патша болды. Ертағы мен Кертағы тауларын жайлады, қыста Қарақұм мен Сырдың жағасын қыстар еді деп жазған [9,15]. Осы өңірдің ежелгі қоныстары туралы орта ғасырлық араб географтары мен жазушылары Инб-әл Варди, Ибн-Сайд, Ибн-Ийаса т.б. да мәліметтер қалдырған [10,98-108]. Орталық Қазақстанның көне қала орындарын зерттеуші ғалым, археолог Ж.Е.Смайловтың пайымдауынша, жоғарыдағы атаулардың дені Орталық Қазақстан жерінде ұшырасады. Атап айтқанда, Руза қазіргі Сарысу өзені, Магра - Кенгір өзені, Горгуз - Теңіз көлі; Аскарун-Бұғылы, Музгар - Ұлытау, Ортағ - Ортау, Кертаг - Қызылтау таулары. Және де автор В.Г.Тингаузен зерттеулеріне сүйене отырып, Руза (Сарысу) өзенінің XIV ғасырда Сарыгузен аталғаны туралы да мәлімет береді [11,5-11]. Расында да, Ал Идриси мен Рашид ад-Дин еңбектеріне талдау жасаған С.Г.Агаджанов, К.Миллер пікірлеріне қарағанда, Ж.Е.Смайловтың пайымдаулары көңілге қонымды. Автордың ұтымды пікірлер айтуына оның орта ғасырлық ғалымдар атап көрсеткен қалалар мен жер-су атауларын, олардың ара қашықтығы мен қай ендікте жатқандығын жақсы меңгергендігі ғана емес, сонымен қатар оның аталған өлкенің жер бедерін жақсы білгендігінде деп таныдық. Және де Ж.Е.Смайлов дәлелдері Ә.Х.Марғұлан тұжырымдарымен сәйкес келіп отырады. Соңғы автор да Ортог, Кертаг оронимдерін Орталық Қазақстандағы Ортау мен Қызылтау деп атап көрсеткен [7,11-12]. Бұл ойды археолог-тарихшы ғалым Жамбыл Омари да қостайды. Осы аты аталған ғалымдар еңбектеріндегі ой қорытуларына сүйене отырып, біз орта ғасырда Орталық Қазақстанда болған (Ал Идриси еңбегінде) қалалардың орналасу ретін төмендегіше топтастырдық. Нузхат ал-Муштакта (Ал Идриси) Хиам қаласы Магра өзенінің (Кеңгір) жоғарғы сағасында орналасқан делінеді. Ал Ж.Смайлов оны Басқамыр кешенімен байланысты қарастырады. Басқамыр қазіргі Жезқазған қаласының солт.-бат.-да, Жезді өзенінің сол жағалауында орналасқан. Джаджан қаласы Руза (қазіргі Сарысу) өзенінің оң жағалауында, атақты Бетпақдаламен шектес алқапта болған. Нуджах, Бадагах қазіргі Ұлытау тауының үстінде саланған [11,12-13]. Бұл қалалардың ескі орны қазіргі кезеңде Нөгербек дарасы және Хан Ордасы деп аталынып жүр. Осы екі қорғанның ортасынан Жетіқыз өзені ағап шығады. Даранда атты қала қазіргі Арғанатты тауында болған. Жалпы Сырдария бойынан созылған көне қалалар тізбегі қазіргі Ұлытау, Арғанаты таулары мен Кеңгір, Сарысу өзендері бойларына орналасқандай. Әрі бұл топонимдер орта ғасырлық жазбаларда Россия тарапынан жарық көрген көне карталар мен түрлі басылымдарда (ХІХ ғ. Соңына дейінгі) әр түрлі атаулармен беріліп отырады. Мысалы, қазіргі Ұлытау оронимі ХІІІ ғ. дейін Музгар, Кендыр-Таг деп аталса [12,44], ХVII ғасырда ғана Улутов формасында беріліп, Кендірлік өзені осы таудан басталады делінген [13,95]. Яғни 1627 ж. Иван IV заманда жарық көрген Книга Большому Чертежу деп аталатын еңбектен кейінгі басылымдардың бәрінде де Ұлытау оронимі Улутов, Улутағ, Улутау түрінде беріліп отырған, яғни қазіргі Ұлытау формасынан алшақ кетпейді. Оронимнің Ұлытау аталуына таудың биіктігіне қарағанда, оның орналасу реті мен баурайларының орман-тоғайлы, үлкенді-кішілі бұлақ, өзен-көлді болып келуінің қатысы бардай. Себебі Бетпақдала шөлінен өте көп қиындықпен өткен жолаушы немесе көктемгі көш жолындағы халыққа алдынан ұшырасқан саялы, сулы тау шынында да жер жұмағы, әулиелі немесе ұлы деп атап отырған. Әрине, Ұлытаудың халқымыздың ел, мемлекет болып қалыптасуына арналған, үш жүздің басын құраудағы саяси орын болғандығын да жоққа шығарудан аулақпыз.

Орталық Қазақстанға тән атаулары VIII-IX ғғ. өмір сүрген Қарақожаұлы Қорқыт Атаның еңбектерінен де көреміз. Жалпы Қорқыт Ата дәуірі мен оның шығармаларындағы деректерді Х.Көроғлы мен Ә.Марғұлан оғыз дәуірімен бірлікте қарастырады. Х.Көроғлы Қорқыт Ата кітабында айтылатын Қазылық тауы [14,25] мен қырғыздардың Манас жырындағы Қазылық тауын көне оғыздар мекені десе [15,132], академик Ә.Марғұлан да осы сарындас пікір айту барысында Қорқыт эпосында ұшырасатын Өгізтау (Атасу бойында), Арқу (Арқа) белі, Ортағ қыры Ортау, Көкше теңіз (Балқаш көлінің ескі атауы), Қазылық тауы топонимерінің қазіргі Орталық Қазақстанда ұшырасатынын айтқан. Ә.Марғұлан Ежелгі жыр-аңыздар атты кітабында Қарқаралының күншығысында, Семейдің күнбатысында тұратын биік тауларды (Кент, Мыржық, Аыралы, Дегелең) ерте заманда қарлықтардың қоныстанған қытай деректерінде ұшырасатынын жазып, кейбір ғалымдардың Қарлықты Қазылық деп атауының негізі де сонда жатыр деген ой айтқан [16,172]. Бұл жай түркі тілдеріндегі рз дыбыстардың сәйкестігінен де хабар береді. Қазылық Манас жырында да жолығып отырады. В.В.Радлов Қазылық тауы Қазақстан жерінде екенің ашық көрсеткен [17,36]. Қорқыт ата кітабында да Қазылық Қожа және Қазылық қара ат (тұлпар) атаулары ұшырасады [14,102-104]. Қорыта келсек, Қорқыт эпосында Қазылық тауы қазіргі Қаракесек руы мекендеген Қарқаралы тауларының жиынтық атауы. Қазылық (Үш Қазылық, Бес Қазылық, Он екі Қазылық) таулары қаракесек елінің көне атауы, қарлық туралы мәліметтердің тың көзі. Яғни олар туралы деректердің тың көзі Қорқыт Ата кітабы болып табылады [18,165]. Алайда Орталық Қазақстанның көне көз қариялары болмаса бұл тауларды қазір ешкім де Қазылық таулары деп атамайды. Біздіңше, бұл атаулардың ұмытылуына бұрынғы көш жолдарының отырықшылыққа байланысты сирек қолданылмауынан әсері болғандай. Ол атаулар соңғы рет Бұқар Жырау өлеңдерінде ұшырасады:

Он екі Қазылық, Ой Түндік

Шауып шықтым белеңге,

Тау суындай сарқырап

Әскерің жатыр өреңде [19,165].

Аталаған еңбектегі Қазылық Қожа, Қазылық қара ат (тұлпар) атаулары, біздіңше, тікерей Қазылық орониміне сәйкес аталаған. Себебі түркі халықтарында жаңа ғасырға дейінгі дәуірлерде белгілі болған қоғам қайраткерлері мен ғалымдардың аттарын кіндік қаны тамған жер атауларымен қоса атап отырған. Махмұд Қашқари ХІ ғасыр, Қашқар қаласында туғандықтан, сол секілді Қожа Ахмет Яссауи - ХІ-ХІІ ғасырлар, Сүлеймен Бақырғани - ХІІ ғасыр және т.б. Осыған қарағанда, Қазылық Қожа атауы оның Қазылық жерінен шыққанын білдіретіндей. Антропонимнің екінші сыңары Қожа атауы ІХ ғасырдан Орта Азия мен қазіргі Қазақстан жеріне ислам дінінің орнай бастауынан хабар бермек. Қазылық Қара ат зоонимі туралы да осындай ой айтуға болады. Себебі күні бүгінге дейін қазақтар қатты қадірлейтін жылқы малын шыққан жеріне қарай Түрікмен текежәуміті, Араб ахалтекесі, Қазақтың қарабайыры, монғол жабысы т.б. деп атау ұшырасады. Әрі академик Ә.Марғұлан Манас батырдың Аққұла тұлпарының мекенінің Бегазы (Қазылықтың бірі) тауына қатысы бар деп дерек береді: Ақтоғай, Тоқырауын қазақтарының қария сөзі бойынша Ер Манас Ер Көкшенің баласы-мыс. Оның Аққұла атының жайылған жері Бегазы тауының бөктері. Аққұла күндіз Бегазы тауының іргесінде жайылып, түнге қарсы үстіне шығып, Тас-Ақырдан шөп жейтін болған-мыс. Қазақтардың айтуынша Аққұла шөп жеген Тас-Ақыр, оның су ішкен Тас қазаны Бегазы тауының басында әлі күнге сақталған. Сол жерде тұлпар аттың тұяғының таңбасы бар, оны қазақтар Манастың Аққұласының тұяғынан түскен таңба деп дәріптейді [16,87] Қорқыт ата шығармасында сөз болатын кейіпкердің бірі - Домрул, ол жақсы жігіт жанын бермеу үшін жаналғыш Әзірейілмен соғысады. Осы Домрул, яғни, Домбауыл кесенесі қазіргі кезеңде кеңгір өзенінің бойында тұр, мемлекеттік қорғауға алынған. Жалпақ қалақ тастардан бірыңғай етіп өрілген күмбез VІІ-VІІІ ғғ. Тән делініп жүр. Ш.Уәлиханов ескерткіштерінде осы Домрул-Домбауылдың асқан күйші, қобызшы болғандығы айтылады. Қазіргі Ұлытаудың батыс бөлігінде сарын шоқысы деп аталатын жер бар, ол кезінде Домбауылдың сарын шығаратын жері болған. Осы секілді Қорқыт Ата атымен байланысты аталатын топонимдер Сырдария мен Торғай өлкесінде де көп ұшырасады. Мысалы, Қорқыт көлі, Қорқыт суы, Қорқыт кесенесі т.б. Астана қаласының солтүстігіндегі Домбыралы-Моншақты оронимі - ерте дәуірде Қорқыт Атаның моншақ теріп, қобызын өрнектеген жері. Осы жерде домбырасы қалып қоюына байланысты Домбыралы-Моншақты аталып кеткен.
Орталық Қазақстанның Ұлытау өңірінде Шыңғыс хан мен оның ұрпақтары Жошы хан және т.б. талай рет ту тігіп, хан ордалары мен түрлі қорғандар тұрғызуға себепкер болған. Ж.Е.Смайылов орта ғасырлық жазба деректер авторлары пікірлеріне сүйене отырып, ХІІІ-ХІV ғғ. Қазіргі Ұлытау жерінде Орда-Базар, Белен Ана, Болған Ана, Сарайлы, Тұрайлы, Сарай, Жошы Ордасы, Шот Қара және т.б. қалашықтар мен қорғандардың болғандығын айтады. Бұл пікірді Б.А.Ахмедов, В.П.Юдин, Ә.Х.Марғұлан да растайды [11,21]. Бұл атаулар құрамындағы Орда орта ғасырда көшпелі орталық немесе астана ұғымында қолданылса, базар сауда орталығы мағынасын білдірген. Яғни Ордабазар көшпелі түріктердің көшпелі астанасы, сауда орны қызметінде қолданылып жүріп, кейін қорған, астана, қала атауына айналғандай. Бұл қала Ахмет ханның ұлысы ретінде ХV ғасырға дейін өмір сүрген [22,52]. Оның орны қазіргі Жезқазған қаласының солтүстік шығысына қарай 45 км жердегі Кеңгір өзені жағасында. Сарайлы, Тұрайлы қалаларының Жошы хан мазары маңында, Кеңгір өзені бойында болғандығы туралы тарихи деректерді жоққа шығара отырып, Ж.Е.Смайылов бұл қалалардың орны Жезді өзені бойындағы Аяққамыр кешенінің жанында деп көрсетеді [11,22]. Көне жазбалардағы дерек көздеріне Жошы хан атауларымен алаша хан есімі де қатар айтылады [23,17]. Ә.Баһадүр шежіресінде Алашадан татар мен монғол елі тарайды [9,13]. Рашид ад-дин Алашаны Нұх пайғамбардан таратады. Яғни жер әлемін Нұхтың Хам, Сам, Яфет атты ұлдарына бөліп береді. Ал түріктер Яфетті Абдулджа (Алаша) деп атап кеткен, әрі өздерінің түп бабасы Алаша деп таниды. Алаша хан көшпелі болған, оның жазғы жайлауы Ортау мен Қазтауы, сол жақта Инаншы деген қала да бар. Алаша ханның қысқы қонысы да сол маңда - Борсық, Қақиян, Қарақұм жерінде [8,81-82]. Міне, осы деректерде сөз болатын Алаша хан мазары Рашид ад-дин еңбегінде сөз болатын ортау мен Қазтауынан аса алыс емес, Орталық Қазақстанның Ұлытау ауданы жерінде. Ескерткіштің жалпы көлемі 9,73х11,9 м. Биіктігі 10 м. Ескерткіш қазір мемлекет тарапынан қорғауға алынған. Ал Алаша ханның қай мезгілде өмір сүргендігі туралы пікірлер әр текті. Ғ.Мұсабаев - Іле өзені бойынан табылған тастағы жазуға сүйеніп, Алашты ғұн дәуірі немесе б.з.б. ІV ғасырға тән деген болжам айтса,[24,27], А.Сейдімбеков Алаш пен Алаша ханды екі тарихи тұлға ретінде қарастырып, мазарға қатысты Алаша хан тарихын әрі қойғанда VІ-VІІ ғғ. Оғыз ортасынан, бері қойғанда Х-ХІ ғғ. Қарахан заманынан, тіпті, ХІІ-ХІІІ ғғ. Шыңғысхан дәуірінен іздеу қажет дей отырып, мазардың ХІ-ХІІ ғғ. Салынғанына тоқталады. Алаша хан мазарының иесі Алаша хан туралы шежіре, аңыздар ХVІІІ-ХХ ғғ. Арасында қазақ даласында болған орыс тілді зерттеушілер еңбектерінен де мол көрініс береді. Мәселен, ХVІІІ ғасырда Петербург ҒА-ның мүшесі Г.Ф.Миллер Алаша хан есімінің 1489-1508 жылдардағы дипломатиялық жазбаларда жиі ұшырасатынын айтса, [25,163-250], ХІХ ғасырда зерттеуші Н.И.Красовский үш жүзді Алашаның үш әйелінен (Болған ана, Талмас Ана, Белең Ана) тарайтыны туралы жазған. Осы аталған аналардың бейіттері күні бүгінге дейін Орталық Қазақстандағы Сарысу, Кеңгір өзендерінің бойында сақталып қалған. Олар - Болған ана, Талмас ана, Белең ана мазарлары деп аталынады. Бұл деректер Алаша ханның аталған өңірде мекендегенін растай түседі. Алаша хан мазары салынған өңір - оғыздар мен қыпшақтардың ежелгі мекендері. VІІІ ғасырда құлаған түркі қағанатынан соң да Орталық Қазақстанның ұлан-ғайыр даласын түркі тайпасы мекендеп қала берген [26,62]. Алаша хан этнонимінің халықтық этимологиясы Г.Н.Потанин, Ш.Уәлиханов, Ә.Диваев, А.Левшин, А.Янушкевич еңбектерінде ұшырасады [27,50-51]. Онда дүниеге келген баланың алапес (бетінде ала дағы бар) болуына байланысты Алаша аталғаны туралы айтылады [28,179-180]. Этноним ала түбіріне ша жұрнағы жалғану барысында жасалған, мағынасы денесі мен бет пішіні ала адам дегенді білдіреді. Монғол үстемдігітзаманында Европа корольдары мен Рим папасы түрлі саяси мақсатпен монғолдарға бірнеше рет Қазақстан территориясы арқылы елшіліктер жіберген. Мәселен, 1245 жылы ІV Иннокентий папа итальяндық Плано Карпиниді, 1253 жылы Франция королі ІХ Людовик Вильям Рубрукты монғолия хандығына аттандырған [13,44-45]. Алайда олардың еңбектерінде Орталық Қазақстанға тән топонимдер ұшыраспады. Академик Ә.Марғұлан ХІV-ХV ғасырлардағы итальяндардың Индия мен Қытайға сауда жасау мақсатында жасалған карталарына (1375 ж. Каталон картасы; 1367 ж. Ағайынды Пицигани; 1459 ж. Фрамаур) талдау жасау барысында осы карталарда қазіргі Нұра өзені бойында Ақсикент қаласы болғандығын жазады [7,9-11]. Аталған өңірдің кейбір көне атаулары ХV-ХVІІІ ғғ. Арасындағы парсы, түркі шығармаларын талдауға арналған еңбектерде де ұшырасады. Оны қазақ тарихшылары аударып, баспадан шығарған [29,36]. Осы материалдар жинағындағы Мұхаммед Қайдардың Тарих-и Рашиди еңбегінде Көкшетеңіз (Балқаш көлінің көне атауы) бен Иртыш (Ертіс) гидронимдері берілсе, Хафиз Тыныштың шараф-намей шахи еңбегінде Орталық Қазақстан жеріне тән Сарық-Су (Сарысу), Улуғ-Таг (Ұлытау), Уч-Кунгур (үшқоңыр), Иланчук (Жыланшық өзені), Кендірлік (өзен), Қырық Қарақлар (Қырыққарақшы), Қызыл-Қақ (Қызылқақ), Ақкөл топонимдері мен Болған ана, Талмас ата, Белең ана және т.б. некронимдері ұшырасты [30,243-281;540-543]. Осы орайда ономаст ғалым Е.Керімбаевтың төмендегі пікірі түркі ономастикасына қатысты аз ұшырасатын тарихи материалдарға басқаша көзбен қарау қажеттігін айғақтайтындай. Мы вправе утверждать, что то или иное собственное имя, попавшее в какой - нибудь историческии письменный (датированный) памятник, могло существовать многие столетия и даже тысачелетия до момента его письменной фиксации. Это утверждение в полной мере относится к истории собственных имен тюркских народов, не имевших письменных традиций ранней фиксации ономастического материала [31,49-50]. Келтірілген тарихи деректер Орталық Қазақстан аймағының көне дәуірлерден түркілік, одан беріде қазақ ұлысының, арғын тайпасының (бес мейрам) атамекені болғандығын тарихи этникалық тұрғыдан дәлелдейді.

1.2 Ортағасырдағы Орталық Қазақстандағы этнотопонимдер

Өте көне замандардан бастап адам баласы бір жерге орналасқанда, өз айналасындағы қоршаған ортаға атау бере бастайды. Олар белгілеген әрбір атау белгілі бір мағынаға ие болады.
Ортағасырлық араб деректерінен Ұлытау өңірі туралы қызғылықты мәліметтерді кездестіруге болады. Оның ішінде, әл-Идрисидің Нузхат- ал-Муштак фи ихтирак ал-Афак атты географиялық еңбегінің 5 климат бойынша 8 бөліміндегі мағлұматтар Ә.Х. Марғұланның пайымдауынша Ұлытау өңірімен, Торғай өзені бойы және Сарысу өзенінің төменгі ағысымен байланысты болса керек.12
ІХ-Х ғасырларда араб географиясы жоғарғы деңгейге көтерілгені мәлім. Арабтар мемлекеттердің, жолдардың сипаттамасын жасайды және ІХ ғасырда оларға Орта Азиядағы, Қазақстандағы қалалар мен жерлер белгілі болған. Бұған дәлел ретінде әл-Идрисидің мәліметтерін келтіруге болады: олардың елінде ерекше суық, ол елдердің халықтары егіндерін піспей жинап, шатыр астында түтінге кептіреді.13 Бұл мәліметтер Арал теңізінен солтүстікте жатқан елдер мен халықтарға қатысты айтылғанын ескерсек, солтүстікте орналасқан Ұлытау өңірін де осы сипаттамаларға кіреді деп есептеуге болады. Осы пікірді негізге алып, әл-Идрисидің мәліметтеріндегі Ұлытау өңіріне қатысты өзен- тауларды қазіргі топонимдермен байланыстыруға болады.
Ұлытау өңіріне байланысты әл-Идрисидің сипаттамасындағы басты өзен Руза болып табылады. Бұл өзен туралы әл-Идриси былай деп жазады: Бұл таулар шығыстан, гуздар елінен, Аскарун деп аталатын таудан ағып келетін үлкен өзеннің жағасында орналасқан; бұл өзен Руза деп аталады. Бұл үлкен өзен, одан қайықтармен өтеді және онымен көлден Хиам қаласына барады. Хиам қаласынан төменірек оған солтүстіктен, үлкен таулардан ағып келетін үлкен өзен құяды.14 К.Миллер Руза өзенін Сарысу өзені деп жорамалдайды. Шынында да, Сарысу өзені шығыста орналасқан Бұғылы тауларынан бастауын алып, Кеңгір өзеніне құйғанға дейін батысқа қарай ағады. Одан әрі ол бағытын өзгертіп, оңтүстікке қарай ағады да Телікөлге құяды. Бұл сипаттамаға солтүстіктен Арғанаты тауларынан бастау алатын Кеңгір өзенінің де қосылуы дәлме-дәл келеді. Әл-Идриси бойынша Хиам қаласынан төменірек құятын өзен Магра деп аталады. Өзеннің әл-Идрисидегі сипаттамасы келесідей: Хиам қаласынан төменірек солтүстікте басджирт елін гуздар елінен бөліп тұратын үлкен таулардан ағып келетін үлкен өзен құяды.

Бұл таулар Мургар деп аталады. Ал өзен Магра деп аталады, өзен тасығанда көп табиғи алтын шығады, оның түбінен Хорасанға апарылатын лазурь тасы алынады. Өзеннің жағасында биік шыңы бар тау бар, одан мыңдаған бұлақтар ағып шығып, бәрі Магра өзеніне құяды.15 Магра өзенін Кеңгір деп алатын болсақ, алдында айтқандай ол өз бастауларын Арғанаты тауларынан алады, яғни басджирт пен гуз елін бөліп тұрған тау осы болады. Биік шыңы бар тауы Кеңгір өзенінің батысында орналасқан Ұлытау болуы керек. Бұл тау туралы келесідей мәліметтер берілген: Бұл өзеннің жағасында биік шыңды тау бар, одан мыңдаған бұлақтар бастау алып Магра өзеніне құяды. Оның шыңында қамал тәріздес 2 қала орналасқан; біреуінің аты Нуджах, екіншісі Бадагах, екеуінің арасы күншілік жер. Аралығында батысқа қарай ағатын және көлемі 50 миль болатын батпаққа құятын үлкен өзен ағады. Ол жерде шұрайлы жайылымдар көп, түріктер онда қысы-жазы тұрады. Бұл батпақ пен Хорезм теңізі аралығы 6 күн жол, ол теңізден солтүстікте16. Батысқа қарай ағатын өзенді Торғай өзенімен байланыстыруға келеді, ал үлкен батпақты бүгінгі күні Шалқар-теңіз соры деуге болады. Хорезм теңізі деп әл-Идриси Арал теңізін атайтын ескерсек, аталмыш сор одан солтүстікке қарай 200 шақырым жерде орналасқан.
Ал, Ұлытаудан ең ірісі Жезді болып, біршама өзендер бастауын алып, Кеңгірге құятыны да белгілі. Кеңгір өзенінің бойында қазба байлықтарының мол екендігі археологиялық деректермен де, қазіргі кездегі геологиялық зерттеулермен де дәлелденіп отыр.
Әл-Идрисидің жазып кеткендеріне күдік келтіретін тағы бip нәрсе - Гамаш өзені бойына (Б.Е.Көмековтың айтуынша Epтic) орналасқан Астур қаласы күріш егеді деген пікірі. Қимақияның сол дәуірдегі аумағында күріштің өcyi мүмкін емес. Саяхатшы өз мәліметінде Қимақияны аралаған бip саудагерден естіп, Орта Азия қалаларына ұқсатып, сипаттап шыққан тәрізді. Өз көзімен көріп, өз құлағымен естіген адам қалалардың аттарын мұнша бұрмалап жазбас еді. Қала аттарының кейбіреуi ғана түркілік сұлбасын сақтаған, ал көбін талдауға тәуекел ету қиын. Мәселен, Хақан қаласы Хақан тұратын қала, астана екені белгілі; Сараус Сарысу өзені бойындағы қала болуы мүмкін. Қимақ еліне баратын бip жолды саяхатшы Гардизидің мәліметінен табамыз: Янгикент - Ұйықман (Арал маңындағы құмды өлке) - Сокук өзені (Торғай не Сарысу) - Кендіртағ (Ұлытау) - Асус (Есіл өзені) - Epтіс.17
Географиялық атауларды зерттеуге картографиялық әдістің дендеп енуі қалай болса солай жүрмей, бірізді болу үшін, Е.М. Поспелов 1971 жылы Топонимика және картография атты еңбегін жазды. Мұнда жер-су аттарын зерттеуде картографиялық әдістің алатын орнын көрсетіп, оның топонимикамен ажырамас бірлікте болатынын дәлелдеп берді [9]. Топонимикада бұл әдісті пайдалану тиімді екені уақыт өткен сайын айқын көріне бастады. Топонимдердің, оның ішінде гидронимдер, оронимдер т.б., таралу аймағын айқындауда, жер бетінің бедерін атауға қарап ажыратуға, әр түрлі географиялық терминдердің, форманттардың шым-шытырық іздерін табуда картаға түсіру, картамен жұмыс істеу өзін-өзі ақтады.
Ономастиканың, антропоним, космоним сияқты басқа салаларына да изоголостық зерттеу әдістері кеңінен қолданыла бастады. Топонимика қазіргі кезде дербес ғылым саласы ретінде қалыптасып қалғанымен, ол әуел бастан тіл білімі, тарих және география ғылымдарына тәуелді болып келеді. Жер-су аттары осы аталған ғылымдар кешенінің нысаны бола алады. Ареалдық әдіс топонимиканы географиямен тығыз қарым- қатынасқа түсіріп, атау мен нақты түрде бірге қарауға мумкіндік берді
Қозы Көрпеш - Баян Сұлу поэмасының пайда болу дәуірі VI-XII ғасырларға жатады және де эпикалық шығарманың ономастикалық атаулары бойынша дерек құрамына 75 географиялық атау, соның ішінде 32 гидроним, 22 ороним, 21 ойконим, және 50 антропоним кіргендіктен ерекше тарихи құндылыққа ие. Поэмада кездесетін көптеген топонимдерді қазіргі кезде де кездестіруге болатынын ескерсек, топонимдердің қалыптасу тамыры Қазақстан аумағында байырғы өз жерінде қалыптасқаны туралы нақты айтуға болады. Дастанда келесі топонимдер көрсетілген, соның ішінде төмендегідей танымал гидронимдер де бар: Есіл, Нұра, Сарысу, Балқаш, Жәмшіг Маржанкөл т.б. Тілдердің қыпшақ тобының ажырамас бөлігі болып табылатын қазақ тілінің дамуы және қыпшақтардың жазбаша әдеби тілінің қалыптасуы болу кезеңі болып табылады.
Оғыздар мен қыпшақтар арасындағы туыстық қатынасы туралы, қыпшақтардың шығуы жайлы сақталған көптеген деректердегі аңыздар мен эпикалық жырларға сүйену қажет. Моңғолдардың тарихшысы лейб дәрігер Фазлаллах Рашид ад-Дин Джами ат-таварих еңбегінде айтуы бойынша, қыпшақтардың генеалогиялық тарихы негізі оғыздармен байланысты.
Топографиялық орналасуы бойынша - Сарысу, Кеңгір, Жезді, Торғай, Нұра өзендерінің бойында орналасқан. Бұлай орналасуында да өзіндік бір ерекшелік бар еді. Ол, біріншіден өзен аңғары, судың жағасы болса, екіншіден, ежелгі меридианды көшіп-қону жолдарымен қыстаулардан жайлауға көшу жолдарында кездеседі. Тағы бір айта кететін мәселе, бұл сауда жолдары болатын. Көне дәуірлерден-ақ батыс пен шығысты жалғастырып, байланыстырып жатқан Жібек жолы Түркістан, Сығанақ қалаларынан бір жол Сарысу, Кеңгір, Нұра өңірлеріне әкелсе, келесі бір жол Оңтүстік Оралға апарады.

Х-ХІІІ ғасырлардағы қимақ-қыпшақ қалалары туралы араб жазушылары, географтары Ибн-әл-Варди, Ибн-Йиаса, Ибн-Сайд жазған.18 Батыс және Орталық Қазақстанның қалалары жайында ХІV-ХV ғғ. Итальян карталары қызықты мәлімет береді. Атап айтатын болсақ, мысалы, 1315 ж. Пицигани (1367 ж.) және Фра-Маурлардың (1459 ж.) құрастырған Каталондық дүниежүзі картасы. Бұл карталар Дешті-Қыпшақпен, Орта Азиямен және Шығыс Түркістанмен сауда жүргізген итальяндық саудагерлер үшін жасалған. Карталарда ХІІІ-ХІV ғғ. Жайық өзеніндегі, Солтүстік Каспийдегі, Сырдариядағы, Орталық Қазақстандағы, Жетісудағы тұрақтар мен қалалар және Торғайдың орта ағысындағы Қаңлы Кент қаласы, Нұраның төменгі ағысындағы Ақсикент қаласы көрсетілген.
Карталарда көрсетілген қалалардың болғандығын Плано Карпини және Рубрук өз жазбаларында дәлелдейді. Плано Карпини басты назарын Ертістегі және Алакөлдегі қалаларға аударған. Ол: Татарлар тек бір қала Омылды (Эмиль) салған. Император (Гуюк) осы қалада үй салып, бізді дәмге шақырды. Бұл жерде Батыйдан үлкен Орда (Ежен) тұрады. Қалада оның әкесінің (Жошы)

Түрлі дерек көздері Дешті-Қыпшақ жерінде бай мәдени тұрақтар болғанын мәлімдейді. Хафыз Тыныш осындай тұрақтарға Бесағаш, Болған Ана; Талмас Ата, Жетім қорған, Мыңбұлақ, Үшқоңыр, Белен ана, Сарайлы, Торайлы, Басқамыр және т.б. жатқызса, Шарафеддин Әли Язды Орда- Базар, Сегізағаш, Ұлытаг, Кертаг, Ақ зират тұрақтарын атаған. Осының бәрі қыпшақттарда жартылай отырықшы мал шаруашылығы және өзен аңғарлары мен жазираларында суармалы жер шаруашылығы дамығандығын дәлелдейді. Бұны Плано Карпини мен Рубрук жазбаларынан да көруге болады.
Қыпшақтардың отырықшы және жартылай отырықшы тұрмысымен қорық, конг терминдері байланысты. Қорық әуелде жан-жағы қабырғамен қоршалған хан жайлауы болды. Бұл мағынасындағы қорық сөзі үйсіндер мен түрік қаһандарына тән. Конг - өте көне термин. Ол географиялық атау ретінде (Жақсы көң, Жаман көң өзендері) тарихта сақталып қалды. М.Қашқари бойынша қыпшақтардың тұрақтары көлеміне қарай әр түрлі аталды: шағын ауыл-қыстақ, қыстау, бекініс, қала типті мекен кент т.с.с. Орталық Қазақстанда ерте қыпшақ (VII-IХ ғғ.), моңғол кезеңіне дейінгі (Х-ХІІ ғғ.) және моңғол кезеңіндегі (ХІІІ-ХVғғ.) ескерткіштері сақталған. Жошының үлкен ұлы, әрі Ақ орданың негізін қалаушы Орда-Еженнің 3 ордасы болған: 1) Шыңыс хан жотасындағы Орда; 2) Ұлытау ауданындағы Кеңгір өзені Жошы мавзолейі жанындағы ордасы; 3) Қаялықтан 7 күндік жердегі Ала-қашаң ордасы. Қалалардың көптеп салынуы кейінгі қыпшақ кезеңінде байқалады. Осы кезеңнің қалашықтары мен археологиялық ескерткіштері Орталық Қазақстанда сақталған. Олардың ішіндегі ірілері: Алаша хан, Басқамыр, Аяққамыр, Сарайлы, Торайлы, Топырақ қорған, Айбас дарасы, Домбағұл және т.б. Масғұд ибн Османи Сарысу және Ұлытаудағы Сығанаққа бағынышты бірқатар қалалар мен бекіністерді атайды. Масғұд Сарыарқадағы ең маңызды қала Дешті Қыпшақтың астанасы Орда-Базар болды дейді. 1429 ж. Ақ Орда ханы Барақ өлген соң оны Әбілқайыр басып алып ақша соқтырған Орда Базар Сығанақтан кейінгі екінші саяси орталық болған.

1.3 Қазақ хандығы кезіндегі этнотопонимдер

Ұлытау өңірінің ортағасырлардарғы тарихи географиясының бір кезеңі Қазақ хандығының құрылуы тарихымен байланысты. XV ғасырдың 50 жж. екінші жартысында Керей мен Жәнібек сұлтандар көптеген Жошы ұрпақтарын және руларды өз маңайына топтастырып, Моғолстанға көшіп кетеді. Ұлытау өңірінде орналасқан тарихи орындардың бірі - Таңбалы тасқа байланысты аңыздар осы оқиғаны сипаттайды: Народное предание гласит, что именно здесь, у ключа Тас-булак, происходило первое историческое совещание родов об организации новой народности казах, решение которого будто бы зафиксировано на утесе родовыми знаками всех племен, участвовавших в совещании. Тот факт, что основной костяк новых обитателей казахской степи происходил с юга, т.е. из пределов Великого Могола, свидетельствует о некоторой исторической достоверности этого предания.26
Академик Ә.Х.Марғұлан Бұл тасқа қазақтар әрқашан бас иіп, адамдар таңбасын түсіріп, аттарын жазып жүрген. Таңбалы тастың ұлы атаққа ие болуының себебі, бұл жерде қазақтар ұлы мереке жасап, ұран шақырып, бір ел болып қосылған екен - деп жазады.
Әбілқайыр ханның мемлекетінің халқы көшпелі өзбектер аталса, Шығыс Түркістанның көшпелі түрік немесе түріктенген тайпалары мекендеген территорияны көрсетуі үшін мұсылман авторлары Өзбек ұлысы, Өзбекстан терминін қолдана бастайды. Сол кездегі Өзбекстан құрамына қазіргі Орталық, Солтүстік, Солтүстік-Шығыс және Батыс Қазақстан территориялары ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.