Отбасы тәрбиесінің функциялары
ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІНІҢ ФУНКЦИЯЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҰРПАҚ ТӘРБИЕСІНДЕГІ РӨЛІ
Орындаған: Шакаримова Сабина Асқарқызы
Тобы:409
Мамандығы: 0111000Негізгі орта білім беру
Біліктілігі: 0111053 Өзін-өзі тану пәнінің мұғалімі
Ғылыми жетекшісі: А.К.Кабимолдина,
Педагогика-психология пәнінің оқытушысы
Семей,2022
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.ОТБАСЫНДАҒЫ ТҰЛҒА ТӘРБИЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ- ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
0.1 .Отбасы- тәрбиенің бастауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2.Отбасы тәрбиесінің функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2. ОТБАСЫ - ТҰЛҒАНЫ ТӘРБИЕЛЕУ МЕН ДАМЫТУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК МӘДЕНИ ОРТАСЫ РЕТІНДЕГІ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 4
2.1. Тұлғаны тәрбиелеудегі отбасының әлеуметтік-мәдени ерекшелігі ... ... ..14
2.2. Оқушы отбасымен байланыс орнатудың психологиялық-педагогикалық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.3. Ата-аналармен жұмысты ұйымдастырудың әдіс тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
3.ІС-ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Елбасымыздың Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру мақаласында айтқан, балаларды білімді, білікті, отбасылық құндылықтарды дәріптеу, жеке тұлғаны даярлау өзекті мақсаты болып табылады.Отбасының басты қазығы, алтын тіреу діңгегі - бала. Баланың тәрбиелі болып өсуіне берекелі отбасының әсері мол. Отбасының әрбір мүшесі, өзара сөйлесіп, не болмаса ата-ананың, баланың міндетін атқару ғана емес, береке-бірлік, сүйіспеншілікпен араласса, босағасы берік, шаңырағы биік отбасына айналары сөзсіз.Қазақстан Республикасы Ата Заңының 27-бап, 2 тармағында Балаларына қамқорлық жасап және оларды дұрыс тәрбиелеу ата - ананың табиғи құқығы әрі парызы делінсе, Қазақстан-2030 бағдарламасында Әкелер мен аналардың өз балалар алдындағы жауапкершілігін күнделікті есте ұстауға тиіспіз, ата-ананың рөлі зорасаң екендігі анық.Неке-отбасы заңдарының негіздерінен 2 бапты алып қарастырсақ.Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы, ана, әке және бала мемлекеттің қорғауында болады.
Отбасы заңдары отбасын нығайту, махаббат пен сыйлау, өзара көмек, отбасы алдындағы оның барлық мүшелерінің жауапкершілігі, отбасының ісіне қандай да бір араласуға жол бермеу, отбасы мүшелерінің құқықтарын қамтамасыз ету және Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайларды қоспағанда, бұл құқықтарды сотта қорғау мүмкіндіктері принциптерінен туындайды.2006 жыл - Қазақстан Республикасында Отбасы жылы болып жарияланды
Отбасында адам бойындағы асыл
қасиеттер жарқырай көрініп,қалыптасады.
Отанға деген ыстық сезім - жақындарына,туған-туысқандарына деген
сүйіспеншіліктен басталады.
Н.Ә.Назарбаев
Адамның немесе тұлғаның жеке басының алғашқы қалыптасуы отбасынан басталады. Оның ер жетіп өсуі, бойындағы алғашқы адамгершілік белгілер отбасында қалыптасады, сондықтан да туған үйдің жылуы - оның көкірегінде көп жылдар бойы сақталып, мәңгі есінде жүреді. Ақын сөзімен айтқанда: Отбасы - табиғат сыйлаған кереметтердің бірі, - десек артық емес.Жеке адамның бойындағы ар-ұяты, ақыл-ойы, адамгершілігі, басқа адамдармен қарым-қатынаста, мәдениеттілікті тәрбиелеуде отбасы алғашқы қадам. [21,81]
Сондықтан, отбасы өте қажетті, басқадай ешнәрсемен өзгертуге (ауыстыруға) болмайтын баспалдақ. Отбасы - сыйластық, жарастық орнаған орта. Отбасы - бала тәрбиесінің ең алғашқы ұжымы.
Отбасы - адамның өте маңызды, өте жауапты жан ұясы, себебі отбасы адамға бақыт, толық мәнді тыныс-тіршілік әкеледі. Отбасы қоғамдық құрылымның кіші тобы, алғашқы ұясы.
Қоғамның негізгі мақсаты - адамдарды бақытты ету, ал мұның өзі терезесі тең, берік отбасына байланысты.
Отбасы әлеуметтік институт есебінде адам қоғамының қалыптасуымен бірге пайда болады. Отбасының дербестігі болғанымен, отбасылық қатынастар қоғаммен, оның дамуымен тікелей байланысты.
Отбасы кіші әлеуметтік топ, ал оның мүшелері некемен немесе қаны бір туыстығымен, тұрмыстың ортақтығымен және өзара адамгершілік жауапкершілікпен байланысты. Отбасы - қоғамның әлеуметтік құрылымының негізі болып табылады.[12,156 бет]
Отбасының ең маңызды қызметтерінің бірі - тәрбиелеушілік міндеті, оны қоғамдық тәрбиенің ең тиімді деген жүйесі де алмастыра алмайды. Оның негізгісі - баланы өмірге келтіру ғана емес, сонымен бірге оған әлеуметтік-мәдени ортаның құндылығын қабылдаттыру, үлкен ұрпақтың тәрбиесін жас ұрпаққа жеткізу, бойына сіңірту, яғни балаларын өздерін қоршаған ортаға және қоғамға пайдалы азамат етіп өсіру әке-шешенің ең маңызды міндеті.
Отбасында негізгі туыстық қатынас - ерлер жағымен есептелген. Сонымен қатар әйел жағымен де туыстық байланыстардың атаулары бар. Қыздан туған балаларды жиен деп атап, балалар үшін шешесінің туыстары нағашы, нағашы жұрт деп аталды. Қазақ салты бойынша жиенді ренжітуге болмайды, сұрағанын беріп, көңілін жықпауға тырысқан.
Отбасының тәрбиелеушілік міндетіне тікелей байланысты оның тағы бір қызметі бар. Оны дамытушы міндет деп атауға болады. Ата-аналар балалардың жеке ерекшеліктерін неғұрлым ертерек байқау керек. Сонда ғана балалар өздерінің ішкі қабілеті мен дарынын тез дамытады. Жас күнінен бастап олардың қабілетін байқап, соған сәйкес тәрбиелеу, бағдар беру қажет.
Балалардың үздіксіз дамуы, шығармашылық қабілетін іске асыруы отбасынан басталады. Әке-шеше балаларына жақсы тәрбие беруге қоғам алдында жауапкер.
Тұлғаны тәрбиелеу - тек бір сөбен немесе айтқанын істету арқылы емес, отбасы мүшелерінің өзара сыйластығы, тума - туысқан, көрші - қолаңмен түсінікте болу, сөйлеу мәнері арқылы қалыптасады. Бала - отбасы тәрбиесінің айнасы. Сол үшін де қазақ халқының әдет-ғұрпы, дәстүрлерін бала тәрбиесінде бойларына сіңіре отырып жас ұрпақты тәрбилеу бүгінгі күнде қажеттті шарттардың біріне айналып отыр.Өйткені, бала тәрбисіндегі мәдениеттіліктің берері, көмектесері көп және келешек өмірге алға бастар жолы да болып табылады. Сол үшін біздипломдық жұмысымызда мына мақсатты көздедік.
Зерттеу болжамы: Отбасы тәрбиесінде функциялары және олардың оның ұрпақ тәрбиесіндегі рөлін тұлға дамыту барысында рухани адамгершілік,жалпыадамзаттық құндылықтар арқылы қарым-қатынас қалыптастыру.
Зерттеу жұмысының мақсаты:отбасының жас ұрпақ тәрбиесіндегі әлеуметтік-мәдени ортасы ретіндегі ерекшеліктерін сипаттай отырып, отбасындағы жеке тұлғаны дамыту мен тәрбиелеудің рөлін айқындау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Ғылыми-әдебиеттер көзі арқылы қазақ отбасы тәрбиесіндегі психологиялық ерекшеліктерді анықтау.
2. Тұлға тәрбиелеудегі отбасының әлеуметтік-мәдени ерекшелігін ашу.
3. Отбасындағы адамгершілік тәрбиесінің тұлға дамуында орнын айқындау.
4. Отбасы - тұлға тәрбиесіндегі мектептің одақтасы ретінде рөлінің маңыздылығын түсіндіру.
5. Оқушы отбасымен байланыс орнатудың психологиялық-педагогикалық негіздерін анықтау.
6. Отбасында тұлғаны тәрбиелеу мен дамытудың әдістемелік нұсқасын айқындау.
7. Отбасында тұлғаны тәрбиелеу мен дамытудың эксперименттік зерттеудің әдістемесін құру.
Зерттеу жұмысының обьектісі:тұлғаны тәрбиелеу мен дамытуда отбасының әлеуметтік-мәдени орта ретіндегі орны.
Зерттеу жұмысының пәні: отбасы тәрбиесі үрдісі.
Зерттеу жұмысының теориялық маңыздылығы: отбасы - болашақ азаматтың әлеуметтену жолындағы алғашқы қадамдарын жасайтын бастапқы адым. Ол балаға моральдық қалпы туралы алғашқы түсініктер береді, оны еңбекке баулып, өз-өзіне қызмет ету дағдыларын қалыптастырады. Ата-ананың іс-әрекеті мен мінез-құлқы, өмір сүру салты арқылы балаға дүниетанымдық, адамгершілік, әлеуметтік-саяси құндылықтар беріледі. Отбасы тәрбиесінің қоғамдық және мемлекеттік тәрбиеге қарағанда артықшылығы басым. Алайда, қазіргі қоғамдық өмірде болып жатқан әлеуметтік, экономикалық және демографиялық өзгерістер отбасына белгілі бір қиыншылықтар туғызады. Ата-аналардың білім деңгейіне байланысты да отбасында ерекшеліктер орын алады.
Зерттеу жұмысының әдістері:
1. Педагогикалық-психологиялық әдебиеттерді талдау.
2. Отбасы тәрбиесін зерттеу бойынша озық іс-тәжірибелерімен танысып, талдау, байқау, салыстыру.
3. Психологиялық эксперимент жүргізу.
4. Әртүрлі математикалық әдістерді қолдану.
5. Әңгіме, сауал сұрақтар бойынша жұмыс істеу.
6. Психологиялық эксперимент нәтижелерін ғылыми тұрғыдан қортындылау.
Зерттеу жұмысының базасы ретінде: Семей қаласының №8 - көркем эстетикалық білім беру және тәрбиелеу жалпы орта мектебі алынды.
Зерттеу жұмысының құрылымы:Кіріспеден, екі тараудан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.Отбасындағы тұлға тәрбиесінің теориялық - әдіснамалық негіздері
1.1.Отбасы тәрбиенің бастауы
Отбасы - адам баласының алтын діңгегі. Өйткені адам ең алғаш шыр етіп дүниеге келген сәтінен бастап, осында ер жетіп, отбасының тәрбиесін алады. Отбасы - адамзаттың аса қажетті, әрі қасиетті алтын мектебі[9.169 бет].
Отбасының адамзат ұрпағына деген ықпалы мен әсер күшін өмірдегі басқа еш нәрсенің күшімен салыстыруға болмайтындай. Өйткені ата-ананың балаға деген тәрбиесінің орнын еш нәрсе толтыра алар емес. Ел болам десең, бесігіңді түзе - деген нақыл сөз отбасы тәрбиесінің маңызын айқындатып тұр емес пе? [13,123]
Отбасы мүшелерінің жас шамасы әр түрлі болса да, олардың арасында бір-бірімен рухани жақындығы, мақсат ынтымақтастығы бар.
Атақты қазақ ақыны Қасым Аманжолов өзінің жарына арнаған бір өлеңінде:Отбасы - шағын мемлекет,
Мен - президент, сен - премьер, - дегені бар. Шынында, отбасы - ол да бір шағын мемлекет. Әр мемлекеттің өзіне тән өндірісі мен өнім бөлісі, сыртқы және ішкі саясаты, кіріс-шығыс бюджеті, қастерлеп ұстанатын рәміздері, т.б. болатыны сияқты, әр отбасы болмыс-тіршілігінің де соған ұқсас жақтары бар, оның жаратылысы да басшылық пен қосшылықты қажет етеді. Сондықтан отбасының құрылымына зор маңыз беріліп, мәнін қорғаған, отбасының ар-намысын сақтауға, сырын шашпауға, мүшелерін бір-біріне қатысты адалдыққа тәрбиелеген. Отан отбасынан басталады деген сөздің мәнісі де осында[3](150бет)
Бала тәрбиесiнде отбасының орны ерекше. Оны қоғамдық тәрбиенiң қандай саласы болса да алмастыра алмайды. Отбасының негiзi баланы өмiрге келтiру ғана емес, оған мәдени - әлеуметтiк ортаның құндылығын қабылдату, ұрпақтың, ата-бабалардың, ұлылардың ақыл-кеңес тәжiрибесiн бойына сiңiру, қоршаған орта, адамзатқа, өз қоғамына пайдалы етiп тәрбиелеу.
Үлкен ұрпақтың тәжiрибесi, өмiрдегi беделi, ақыл-кеңестерi, ата-ананың өз борышын мүлтiксiз орындауы, бiр-бiрiн құрметтеуi - үлкен тәрбие мектебi. Бала дүниеге келген күннен бастап ата-ананың ықпалында болып, өмiрге бағыт берушi тәрбие мектебiнен нәр алады[21.81 бет]
Отбасы - тарихи категория. Оның типтері, формалары мен функциялары өмір сүріп отырған өндірістік қатынастардың, жалпы қоғамдық қатынастардың сипатына, сондай - ақ қоғамның мәдени даму деңгейіне байланысты болады.
Азамат қоғамның қай кезеңінде болсын отбасы тәрбиесі мәселелері күн тәртібінен түскен емес.Отбасы тәрбиесі мәселелері Шығыстың ұлы ойшылдары Әл - Фараби, Ж.Баласағұн, Қ. Иассауи, М.Қашқари, классик педагогтар Я.Каменский, К.Ушинский, И.Песталоций, қазақ ағартушылары А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин еңбектерінде, кеңес педагогтары В.Сухомлинский, А.Макаренко, Н.Крупская, қазақ зиялылары М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Әуезов және т.б. еңбектерінде орын алады. Бүгінде отбасы тәрбиесі мәселелері Қазақстандық ғалымдар С.Ғаббасов, Р.Қоянбаев, Г.Байделдинова, В.Лысенкова, Р.Төлеубекова т.б. зерттелінуде.[2.78 бет]
Януш Корчак еврей отбасында дүниеге келіп, балалық шағында өзгелерден көп қысым көріп өседі. Януш Корчак сонымен қатар өзінің әріптестеріне баланы тәрбиелеу жолын үйретіп, ең алғашқылардың бірі болып еврей балаларының құқығын қорғайды.Әр өмірін балаларға арнаған ұстаз Януш Корчактың еңбегі, идеологиясы өз уақытында лайықты бағасын алмағаны қынжылтады. Балалар үшін өмірін қиған ұлы ұстаз туралы көпшіліктің біле бермейтіні өкінішті.
Оның балаларды тәрбиелеу үшін ұсынған 10 өсиеті:
* Балаңыздан өзіңіз секілді болуды немесе сіздің қалағаныңызды істеуін күтпеңіз. Өзіңіз секілді болуға емес, өз жолын табуына көмектесіңіз.
* Балаңыздан жақсылығыңыздың өтемін күтпеңіз. Сіз оған өмір сыйладыңыз. Балаңыз үшінші бір адамды өмірге әкеледі, солай жақсылығыңызды қайтарады. Бұл ризашылықтың өзгермейтін заңы.
* Кішкентай кезінде балаңызға наразылық білдірмеңіз. Өзіңіз қартайғанда соның опығын жейсіз. Не ексең, соны оратыныңызды ұмытпаңыз.
* Баланың қиындықтарына жоғарыдан қарамаңыз. Өмірде әркімге өзінің күшіне сай қиындықтар берілетінін ұмытпа.
* Баланы ешқашан төмендетпе!
* Адамның ең маңызды жүздесулері оның балалармен кездесулері екенін ұмытпаңыз. Оларға көбірек назар аударыңыз! Біз кішкентай баланың болашақта кім болатынын біле алмаймыз.
* Балаңыз үшін бірдеңе жасай алмасаңыз, өзіңізді кінәлауға болмайды. Есіңізде болсын: бала үшін қолыңнан келетін нәрсені жасасаңыз, сол жеткілікті.
* Бала сенің өміріңнің жемісі ғана емес. Ол сенің қолыңа берілген бағалы шыныаяқ секілді. Шыныаяқтағы жанған шырақты сақтау және өшірмеу сенің қолыңда. Бала - анасы мен әкесінің сүйіспеншілігі, олардың жанының бөлшегі, өмірінің жалғасы.
* Біреудің баласын өз балаңыздай жақсы көріңіз. Ешқашан басқаның баласына өз балаңа істегіңіз келмейтін нәрсені жасамаңыз.
* Балаңызды еш негізсіз, бей-жай, ересек ретінде жақсы көріңіз. Онымен қарым-қатынасыңызды бағалаңыз, себебі бала сіздің өміріңіздің мәні, шаттығы болып табылады.
Өз кезегінде отбасы да қоғам өміріне ықпал жасайды. Ол баланың туылуы, балалар мен жасөспірімдердің әлеуметік орынын табуы, үй шаруашылығындағы еңбегі, өз мүшелерінің күші, рухани және адамгершілік - эстетикалық жағынан дамуына әсерін тигізеді. Отбасы ұғымына әртүрлі саладағы еңбектерде әрқилы анықтамалар берілуде.
Р.Нұрғалиев өзінің философиялық сөздігінде: Отбасы - әлеуметтік қауымдастықтың түрі, ол ерлі - зайыпты одаққа және туыстық байланыстарға, яғни ері мен әйелінің, ата - апалары мен балалардың, аға - інілердің, апа - қарындастардың, бірге туып ортақ шаруашылық жүргізетін туыстардың арасындағы сан алуан қатынастарға негізделген жеке тұрмысы деп анықтама берсе, ал ғалым - педагог Р.Қоянбаев оқулықтарында Отбасы - ол бірге тұратын некеге негізделген қандас туыстар тобы деп анықтама берген. Осы айтылған анықтамаларға сүйене отырып отбасының мынандай белгілерін айқындауға болады. [11,147]
1. Отбасы өзара туысқандық қатынасы бар, әр түрлі жастағы және әр түрлі құқылы адамдармен біріккен ұжым.
2. Отбасы ерлі - зайыптылық, ата - аналық, балалардың ата - аналарына, ересектердің кішілерге және бір - біріне деген қарым - қатынас жасау міндеттері байланыстырып тұрады.
3. Ата - аналар мен балалар бір - бірінен бірі отбасын басқарумен, екіншілері сол отбасында тәрбиленумен ерекшеленеді.
4. Отбасы өмірі әр түрлі материалдық және рухани үрдістермен сипатталады[19].
Отбасы тәрбиесі ұғымының өзі отбасы және тәрбие категорияларының жиынтығынан тұрып, оның қызметі мен рөлі, отбасындағы тәрбие қоғамдық өмір заңдылықтарына байланысты дамиды.
Отбасындағы басты мәселелердің бірі - баланың тіршілік әрекетін ұйымдастыру: балаларының тәртібі, міндеттері, қойылатын талаптар, оның үй еңбегіне қатысуы, оқу-әрекеті, бос уақытын ұйымдастыру[20].
Бала өмірін және іс-әрекетін ұйымдастыруда негізгі жағдайлардың бірі-ұтымды ырғақ жасау. Күн тәртібі, еңбек пен демалыстың парасаттылықпен, кезектесіп өтуі, талаптарды орындау, жақсы әдеттерді қалыптастыру.
Нарықтық экономикалық жүйеге байланысты отбасындағы тәрбие жетімсіздігінің кей себептері ретінде келесі жағдайларды алуға болады:
1. Көп еңбеккер отбасылардың экономикалық жағдайларының әлсіздігі.
2. Қоғамдық өмір мәдениетінің төмендігі.
3.Отбасы анасы - әйел мойнына артылған екіталай - жұмыс орнында, жанұяда - ауыртпалық.
4.Көптеген әлеуметтік - тұрмыстық және моральдық себептердің салдарынан болып жатқан ерлі - зайыптылардың ажырасуы.
5. Бала тәрбиесінде ер адам әйел көмекшісі деген қоғамдық пікірдің белең алуы.
6. Күннен күнге шиеленісіп бара жатқан әулеттер арасындағы бәсеке, дау - дамай.
7. Отбасы мен мектеп арасындағы байланыстың күннен күнге әлсіреуі.
Отбасы дағдарысын ретке келтіру және оның тәрбиелік ықпалын көтеру бағытында қазіргі заман педагогикасы қандай тиімді ұсыныстар беруі мүмкін?Бұл орайда педагогика қандай да тосын жаңалық ашып беруі мүмкін емес: тәрбиенің қоғамдық, экономикалық қатынастардың жалпы заңдылықтарына тәуелділігі объективті шындық. Бәріміз де осы заңдылықтардың құрсауындамыз. Барша үмітімізді мұғалімге артамыз, тәрбиелік жақсылықтарымызды оның жанпидалығынан күтеміз. Жалған, алдамшы ой-пікірлерден арыла білген шынайы ұстаздың өз іс-әрекетін келесідей жоспарға орайластырғанын жөн деп білер едік:
- отбасындағы қатынастарды гуманизациялау, яғни адамиластыру. Әміршіл-әкімшіл ықпал, заң алдындағы жауапкершілік, қатаң талап не үркіте зорлаудың заманы өтті - алдыратын лыпасы жоқ пенде неден қорықсын. Тек кеңпейіл мұғалім жан дүниесімен сәулеленген қайырымдылық, мейір, нақты көмек, ұстаздық жанашырлық қана күйзеліске ұшыраған ата-аналар көңіліне демеу беріп, өз перзенттерінің жарқын болашағы үшін күресте шаршап-шалдығудан азат етері кәміл;
- адамдардың рухани дүниесін қалыптастырып, нығайтуда зайырлы мектеп пен мұсылмандық тәрбие ошағы - мешіттердің ықпалдарын біріктіру әрі осы ықпалдарды жалпыланған қызмет түрінде шашыратпай, нақты отбасының нақты проблемасына бағыттау;
- педагогикалық мүдде-ниеттерді гуманитарлық қор, қоғам, ұжымдар жұмыстарымен үйлестіріп, қайырымдылық-тәрбие бағдарламасын жасау.
Ең бастысы, жалпы адамға, оның табиғатына берілген қайырымдылық пен мейірімге болған сенімнен ажырап қалмау - әрбір тәрбиешінің негізгі ұстамы болғаны жөн. Атам қазақ басынан талай Ақтабан шұбырынды, Алқа көл сұламаның кешкен, солай болса да ортасында жүрген дана тәрбиешілерінің, ғұлама ұстаздарының болуынан өз болмысын сақтап қалғаны баршаға аян. Дүние ауыспалы, ал педагогиканың міндет қоғам өзгерістерінің ізімен жалғаса, дамып бару. Әр дәуір ұрпақтары арасындағы тартыс, бәсеке мәңгілік, бірақ олардың нақты кезеңдердегі шешімі әрқашан жаңаланып барғаны дұрыс. Ал ондай шешімдерді ата-аналар есіне салу отбасылық драмалардың астарлы, көзден таса бұлтарыстарын тереңнен түсінетін педагогтың міндеті[21.81 бет]
1.2. Отбасы тәрбиесінің функциялары
Отбасылық өмір байланыстары жан-жақтылығымен сипатталады. Олар-әлеуметтік, биологиялық, шаруашылық-экономикалық, адамгершілік және психологиялық қатынастар.Отбасы дамуының кезеңдері оның бір қызыметінің жойылып, екінші қызыметінің қалыптасуымен және отбасы мүшелерінің әлеуметтік қызыметінің сипаты және ауқымының өзгеруімен байланысты. Отбасы қоғамға және адамға қатысты маңызды қоғамдық қызметтер атқарады[2.78 бет]
Отбасының қоғамға қатысты негізгі қызметтері мыналар:
1. Ұрпақтар алмасуын қамтамасыз ететін бала туу, өсіру қызметі;
2. Білім, дағды, шеберлік, рухани құндылықтарды кейінгі ұрпаққа жеткізетін тәрбиелік қызмет;
3. Өндірістік-шаруашылық қызметі;
4. Отбасының жұмыстан, оқудан бос уақытын ұйымдастыру қызметі;
5. Отбасының адамға қатысты қызметі мыналар:
Жұбайлық қызметі. Жұбайлар ең жақын адамдар.
6. Ата- аналық қызметі-отбасының үйлесімді өмірін, олардың зейнет жасындағы игілігін қамтамасыз етеді;
7. Тұрмысты ұйымдастыру қызметі. Отбасы тұрмысы психологиялық тұрғыдан алғанда ең жайлы тұрмыс болып есептеледі.
Отбасының қызметін, оның көп түрлілігі мен байланыстарын ескере отырып, қазіргі отбасы дамуының бағыттары мен бірқатар ерекшеліктеріне тоқталған жөн. Оларды тани білу және ескеріп отыру мұғалімдер мен ата-аналардың отбасының тәрбиелік қызыметін іске асыруына көмектеседі.
Әлеуметтік институт ретінде отбасы қоғаммен тығыз байланыста бола отырып, оның функцияларының бірқатары тікелей қоғам талаптарынан туындайды. Бір жағынан, отбасы-бұл өз заңдылықтары мен қызметтері әрекет ететін тұлғааралық қарым-қатынастар сферасы болып табылады. Осы орайда, қоғамның отбасыға және қоғамға қатысты, сонымен қатар, отбасының тұлғаға және тұлғаның оған қатысты функцияларын атауға болады. Осы тұрғыдан отбасы функцияларын әлеуметтік (қоғамға қатысты) және дара (тұлғаға қатысты) деп қарастыруға болады. Отбасы функциясы қоғамның отбасы институтындағы қажеттіліктерімен және отбасылық топқа қатысты тұлғаның қажеттіліктерімен тығыз байланысты болып келеді. Сонымен қатар, отбасы функциялары терең тарихи, қоғамның тіршілік әрекетінің әлеуметтік - экономикалық жағдайларымен тығыз байланысты. Сондықтан уақыт өткен сайын отбасы функцияларының сипаты мен оның иерархиясы өзгереді [4,104 бет].
Маңызды қажеттіліктер мен тіршілік әрекетінің басты сферасымен байланысты қазіргі отбасының негізгі функцияларын Т.В. Андреева атап көрсетті.
Уақыт өте келе отбасындағы жетекші рөлге ата-аналар болып саналатын ерлі-зайыптылар ие болады. Көптеген зерттеулерде отбасының функциясын шартты түрде барлық түрін шамамен төмендегі екі топқа бөліп қарастырады:
1.Ерлі - зайыптылар функциясы;
2. Ата - аналар функциясы.
Ерлі - зайыптылар функциясына рухани қарым - қатынас, күнделікті шаруашылық, басқарушылық (ерлі - зайыптының екеуі де отбасының тұтастай өмір сүру әрекетінің ұйымдастырушылары болып табылады) функциялары, алғашқы әлеуметтік бақылау функциясы, өкілеттілік функциясы (ерлі-зайыптылар өз отбасыларының өкілі ретінде қоғамның барлық ошақтарының алдында өз отбасы атынан шығады), эмоциялық, жыныстық - эротикалық және басқа да функциялар жатады.
Ата - аналық функциялар тобы балаларды туу және тәрбиелеу функцияларын еңбекке қабілетсіз және кәмілетке толмаған отбасы мүшелеріне қамқорлық ету, оларды материалдық және рухани қажеттіліктерін қамтамасыз ету функцияларын құрайды [37.154 бет].
Рухани қарым - қатынас функциясы отбасындағы бос уақытты бірге өткізудегі, өзара жан дүние байлығын нығайтудағы қажеттіліктерді қанағаттандыруда көрініс табады.Сонымен қатар оның құрамдас бөліктері: отбасы ішіндегі қарым-қатынасты ұйымдастыру; бұқаралық ақпарат құралдарымен, көркем әдебиет пен шығармашылық пен өзара бірлестіктегі отбасы мүшелерінің байланыс әрекеті, отбасының өз мүшелерінің қоршаған орта мен әлеуметтік орта арасындағы әртүрлі байланыстарға әсері болып табылады.
Некедегі ерлі - зайыптылардың арасындағы үйлесімді тұлғалық келісушіліктерден отбасылық бақыт құралады, яғни бұл процесс барысында ой алмасу мен жағымды эмоциялар алмасуы жүзеге асады. Мұндай қарым-қатынастағы жағымды кері байланыстардың жүзеге асуына қажетті жағдай қалыптасқан әдет - ғұрып ережелері мен қағидалар жүйесі болып табылады. Бұл функцияның ең басты мақсаты - отбасында неғұрлым тығыз өзара түсінушілікті қамтамасыз ету. Сондықтан рухани қатынастарды жетілдіру қарым - қатынас мәдениетінің жоғарылауын қамтамасыз етеді. Ерлі-зайыптылардың қарым - қатынасы - тұлғаның өз-өзін жүзеге асыру сфераларының біріне жатады.
Отбасында ерлі-зайыптылар арасындағы рухани қарым - қатынас мәдениетінің негізі өзінің серіктесіне тең қарым - қатынаста қарау болып табылады. Мұндай қарым - қатынас барысында ерлі - зайыптылар өздерінің рухани әлемін, айналасындағылармен байланыс қабілеттерін жетілдіре түседі. Егер де ерлі-зайыптылардың бірі екіншісінен өзін жоғары санап, өз тұғасын биік қойса, онда өзара түсінушілік ғана бұзылып ғана қоймай, сонымен қатар қарым - қатынастың барлық түрінің бұзылуына әкелуі мүмкін.Осы орайда, ерлі-зайыптылардың бірін - бірі сыйлауы, өзара қолдауды қамтамасыз етуі аса маңызды болып табылады. Бұл жағдайлар нәтижесінде жан тыныштығын сақтауға және эмоциялардың жақындасуына көмектеседі.
Отбасының эмоциялық функциясы оның мүшелерімен эмоциялық қолдау, психологиялық қорғаныс, өзара сыйластық және көңіл білдірудегі қажеттіліктерді қанағаттандыруды қамтамасыз етеді. Отбасындағы оңтайлы эмоциялық атмосферасы оның әрбір мүшесіне ішкі сезімдерінің жағдайын жасырмауға, қуанышымен бөлісуге, сәтсіздіктер мен көңіл-күйін айтуға, толғандырып жүрген мәселелер бойынша кеңес алуға, рухани және физикалық күш - қуатын толтыруға және қалпына келтіруге кең мүмкіндік ашады.
Отбасының алғашқы әлеуметтік бақылау функциясы - отбасы мүшелерімен, әсіресе әртүрлі жағдайларға (жасерекшелігі, сырқаттануы және т.б) байланысты әлеуметтік ережелермен толық сәйкестікте өзінің әрекетін өз бетінше құруға жеткілікті деңгейде қабілетсіз мүшелерімен әлеуметтік ережелердің орындалуын қамтамасыз ету болып табылады. Отбасында әрбір мүшесінің физиологиялық, психологиялық және әлеуметтік қажеттіліктерінің қанағатандырылуына ерлі-зайыптылардың жауапкершілік сезімі жоғары болуы шарт.
Отбасының мемлекеттік мекемелермен, қоғамдық ұйымдармен, еңбек ұжымдарымен және басқа да отбасы мүшелерімен (туыстық, достық, көршілік), сонымен қатар, жекелеген тұлғалармен байланыс жасап, олармен түрлі сипаттағы қарым - қатынасқа түсетінін ескеру аса маңызды болып есептеледі.
Жоғарыда аталған функциялар көмегімен отбасы басқа әлеуметтік қауыммен экономикалық, идеологиялық, заңды, жалпы мәдени, эмоциялық және басқа да қатынастар орната, сонымен қатар, әлеуметтік әлеммен өзара байланысқа түсе отырып, қоғамның алғашқы бөлігі ретінде өзін танытады.
Отбасы ұсақ (кіші) топ ретінде мынадай негізгі функцияларды іске асырады:
-репродуктивтік (бала табу арқылы қоғамды қалпына келтіру);
-экономикалық (өндіру және тұтыну);
-қорғаныс функциясы (отбасы мүшелерінің денсаулығына, материалдық игіліктермен қамтамасыз етуге, қауіп-қатерден қорғауға қамқорлық жасау);
-балаларды оқыту-тәрбиелеу;
-эмоциялық (ерлі - зайыптылардың бірін-бірі сүюі);
-әлеуметтендіру функциясы (балаларды қоғамдық тәртіпке, мінез-құлыққа т.б. баулу).
Қазіргі таңда аса маңызды және өзектілерінің қатарына күнделікті тұрмыстық - шаруашылық (экономикалық) функциясы да жатады. Бұл функция материалдық қажеттілікті қамтамасыз етуге (азық - түлік, тұрғын үй, киім, алғашқы қажеттілік заттары) бағытталған және отбасылық топтың барлық мүшелерінің денсаулықтары мен физикалық күш-қуатының сақталуын қамтамасыз етуі тиіс. Отбасының экономикалық функциясы мынадай негізгі компоненттерден тұрады: қоғамдық өндіріске қатысу, үй шаруашылығын жүргізу, отбасылық қаржыны қалыптастыру, тұтынушылық әрекеттерді ұйымдастыру болып табылады. Осы орайда, біздің ғылыми жұмысымыз нарық жағдайында жастарды отбасылық өмірге психологиялық дайындау болып таңдалуының өзі осы функцияға негізделіп отыр.
ІІ. Отбасы - тұлғаны тәрбиелеу мен дамытудың әлеуметтік-мәдени ортасы ретіндегі маңыздылығы
2.1. Тұлғаны тәрбиелеудегі отбасының әлеуметтік-мәдени ерекшелігі
Мәдениет (латынша cultura-өңдеу, егу деген сөзінен шыққан) - табиғат нысанынлағы адам әрекеті арқылы жасалатын өзгерістер. Бұл сөзде адам еңбегінің ерекшелігі, оның адамның іс әрекетімен байланыстылығы, адамның және оның қызметінің бірлігі негізделген. Кейіннен мәдениет деген сөз жалпылық маңыз алды, адам жасағанның бәрін де мәдениет деп атады. Осы ұғымда мәдениеттің мазмұнды белгілері, түсінігі көрсетілді.
Мәдениет - адам жасаған екінші табиғат.
Мәдениет - жеке тұлғаның өмір сүру мақсаты мен құндылық жүйесі, жеке тұлғаның өмір сүрген ортасымен қарым-қатынасына әсер етеді, өзгереді. Олар оны өз мақсатына пайдаланады. Болашақ қоғамға, ұрпаққа мұра етіп қалдырады, ал ол мұра белгілі жағдайда үнемі дамуда болады. Осы жағдайда жеке тұлғаның қоршаған ортасы мен оған әсер ететін басты факторлардың бірі - отбасы. Отбасында жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуында басты рухани құндылықтар дамып, қалыптасады.
Отбасы - адам ғұмырының тірегі ғана емес, қоғамның да басты негізі. 2006 жыл - Қазақстан Республикасында Отбасы жылы. [5.97 бет]
Отбасы - тұлғаны тәрбиелеудегі әлеуметтік-мәдени ортасы дегенде, отбасында берілетін рухани құндылықтар мен тұрмыстық-мәдени ерекшеліктер қарастырылады. Отбасы отбасының тұрмысындатұлғаныңкөргені мен түйгені, ақылдылығы, парасатты келінді есейе келе, ауыл-үй құлақ салып ақылдасатын әке мен ана дәрежесіне көтереді.
Отбасы тәрбиесі - бұл қоғамдық тәрбиенің бір бөлігі, мемлекет алдындағы ата- аналардың борышы. Оған дәлел:
1) балалар мекемелерінде халық қажеттілігін толық қанағаттандыру;
2) балалардың еңбек, спорт лагерлерінің, жас натуралистер станцияларының, ғылыми-техникалық, көркемдік шығармашылық үйірмелерінің жүйесін кеңейту;
3) ананы, балалық шақты қорғауға ерекше көңіл бөлу;
4) отбасы мүшелерінің демалуы үшін санаторийлердің, демалыс үйлерінің жүйесін кеңейту;
5) аналар жағдайын еске алып, әйелдердің халық шаруашылығына қатысуын үйлестіру.
Тәрбиенің міндеті - жан-жақты дамыған тұлғаны тәрбиелеп жетілдіру. Ол бүкіл адамзаттық мәдени байлық атаулыны меңгертуді көздейді. Атап айтар болсақ оның түрлері: ақыл-ой, интелектілік мәдениет, жеке тұлғаға кәсіптік бағыт беруді көздейтін политехникалық және еңбек мәдениеті, адамгершілік, саяси және құқықтық, эстетикалық, эканомикалық, экологиялық, дене мәдениеттері мен дәстүрлі этнопедагогикалық мәдениет.
Мәдениеттердің түрлері және олардың өзара байланысын адамзаттың өмірімен, табиғатпен, қоғаммен, техникамен, көркемөнермен бірлікте қабылдау арқылы бала бойына тұтас ғылыми көзқарас қалыптасады. Бұл мәселелерді кіріктіре қарастыру білім беру мен тәрбие ісінің методологиялық негізгі ұстанымы болып саналады[25.110 бет].
Отбасының жеке тұлға тәрбиесіндегі әлеуметтік-мәдени ерекшеліктері мынандай:
1)бала тәрбиесінде отбасы ықпалы басқа тәрбиелік ықпалдарға қарағанда ең басым болып келуі;
2)өркениетті, зайырлы, құқықты қоғамның азаматын тәрбиелеуде отбасы мемлекеттің негізгі буыны;
3)отбасы - болашақ ұрпақтың бойында ең құнды адамгершілік қасиеттерді қалыптастыратын қоғамның ажырмайтын басты тірек - арқауы;
4)отбасы - жеке тұлғаны әлеуметтендіру міндетін жүзеге асырушы. Ол болашақ жас азаматтың дене жетілеуіне, шынығуына, рухани және адами дамуына, ең құнды жалпы адамзаттық құндылықтарды және ұлттық рухани байлықты бағалауға, еңбек ету дағдысын тәрбиелеуге ықпал жасаушы;
5)отбасы бала тәрбиесінде адамзат қоғамның тарихындағы ғасырлар сынынан мүдірмей өткен ұлттық дәстүрлі жалғастырушы;
6)отбасының әлеуметтік міндеттерінің өзегі тәуелсіздікке ие болған Қазақстан Республикасының мемлекеттік заңдарын құрметтеуші, елжанды азамат тәрбиелеу;
7)баланың мамандықты еркін, саналы таңдауына ықпал жасаушы;
8)отбасы өзінің ұрпағын болашақ отбасылық өмірге дайындаушы;
9)Ұяда не көрсең, ұшқанда, соны ілерсің, Анасына қарап, қызын ал, - деп, халық бәрін бастан кешіп, сынақтан өткізгендіктен айтқан.
Хан ордасы, салтанатты сарайларда талай күн аунап-қунап жатып, өзінің шұрқ тесік құрым киіз лашығына қайтып оралғанда Жиренше шешен:Айхай, менің өз үйім, кең сарайдай боз үйім, - деп, жаны жай тапқан екен. Бұл аңызда үлкен шындық, терең мән бар. Әркімге, оның ішінде балаға өз үйінен ыстық, өз үйінен кең де керемет мекен жер жүзінде жоқ. Кавказ халықтарында Нағыз жайлы орын: қылышқа - қынабы, отқа - ошағы, ер жігітке - өз үйі - деген тамаша нақыл бар.
Адалдық пен мейірімділік, жауапкершілік пен кешірімділік те отбасында шын ықылас-пейілменен баланың көкірегінде орын тебеді. Қазақ отбасында әуелі әке, содан кейін шеше, бұлар - жанұя мектебінің ұстаздары болады. Әке мен шешенің баласына қоятын ең бірінші басты талап-тілектері - баланың әдепті бала болып өсуі. Сондықтан қазақ жанұясы әрдайым: Әдепті бол, тәрбиесіздік етпе, көргенсіз болма деген сияқты сөздерді балаларының құлағына құйып өсірген.
Тәрбие басы әдептілік деп білген ата-ана әуелі баласына өздерін сыйлап-құрметтеуді, өзгелерге, әсіресе үлкендерге, сыпайылық танытуды, ешкімді мұқатпауды үйреткен. Сонымен қатар, балаларының ер-азамат болып, халқына еңбек етулерін басты міндет етіп қойған.
Отбасының ұйытқысы, берекесі, мейір-шапағат көзі - әйел. Әйелдің бұл рөлі отағасының жамағатына, бала-шағаның анаға деген сүйіспеншілігімен, қамқорлығымен, ана жанын қас-қабағынан, жанарынан танығыштықпен нығая, биіктей береді. Әрине, әйел де өзінің аналық борышын ұмытпағанда, әсіресе, ерімен қабағы жарасып, тату - сүйіспеншілікте тұрғанда мәртебесі арта түспек. [12.156 бет]
Аналардың балаларға: әкеңмен ақылдас, әкең біледі, әкеңнің айтқанын істе т.б. сияқты дәстүрімізде бар сөздерді айтып отыруы қандай ғанибет! Атақты Абай эпопеясында халқымыздың осыған орайлас қадірлі дәстүрін танытатын мынадай бір тағылымды эпизод бар. ...Семей қаласында үш жыл оқып, жайлаудағы әке үйіне күн кешкіре жеткен, 13 жасар шәкірт бала - Абай аттан түскен бетте, амандасу үшін, шешеге қарай жүреді. Сонда ақылды да байсалды ана Ұлжан: Әй балам, анда әкеңдер тұр,әкеңе барып, сәлем бер! - дейді. Бір сәтке балалық сезім жеңіп, қателік жіберіп алғанын түсінген жас Абай кілт бұрылып, ортасында әкесі Құнанбай бар шеткерірек тұрған оқшау топқа қарай адымдай жөнеледі. Ұлы жазушы Мұхтар Әуезов мұны халықтың жүрекке жылы осындай тамаша дәстүрінен хабардар ету үшін ғана емес, оның тәрбиелік зор маңызын жоғары бағалағандықтан да келтіріп отырғаны анық [17.140 бет].
Ата-ананың бір-бірінің қадір-қасиетін осылайша ардақтап, беделін өсіруі, араларында өкпе-наз, кикілжің туа қалғанда, оны балалардан оңашада, екеу ара шешіп отыруы - шынайы инабаттылық, әдептілік.
Әкеге қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер дейтін қазақ қыз балаларының тәрбиесіне аса үлкен назар аударды. Кәмелетке толғанға дейін бойжеткен болашақ отбасы өмірінің басты міндеттерінен сабақ алды. Ол ерінің адал жары, ана болу, отбасы беріктігін сақтаушы қызметіне, шаруашылықтың барлық жақтарын игеріп жүргізуге, қонақты лайықты қарсы алуға, туыстарын сыйлап қадірлеуге дайындық тәрбиесі. Көргенді отбасылары қыз баланы қонақ деп мәпелеп, қадірлеп өсірген. Қыз баланың тәрбиесіне ең бірінші анасы жауапты болған. Сондықтан қазақ Шешесіне қарап қызын ал - деген. [3.150 бет]
Ұзатылып келген қалыңдық үйлену тойының ертеңінде бүкіл ру, әулет, ауылға келін болып саналады. Өзі аттаған босағасының, рудың адамы санатына қосылып кетеді. Қазақ жақсы келінді қызынан кем көрмеген.
Балаға ата-ана тәрбиесінің орны қай кезде болмасын бірнеше кезекте ерекшелене түседі. Бала өмірі мен дамуының негізгі болып табылатын отбасы, ата-аналардың әлеуметтік-мәдени өлшемдері олардың білімділік деңгейімен және олардың қоғам өмірімен қатысуымен айқындалады.
2.2. Оқушы отбасымен байланыс орнатудың
психологиялық-педагогикалық негіздері
Отбасы мен мектептің байланысы үнемі, үздіксіз жүргізілуі қажет. Бала тәрбиесіне ата-аналарды белсенді қалыптастыру, олардың педагогикалық психологиялық, білім, біліктерімен қаруландырып отырудың бүгін де әртүрлі жолдары қалыптасқанын көреміз.Оқушының ата-аналарымен жүргізетін жұмыстарының негізгі түрлері мен әдістеріне сипаттама бермес бұрын отбасымен байланыс орнатудың бірқатар психологиялық-педагогикалық ерекшеліктеріне тоқталған орынды.
Бірінші ерекшелік. Мектеп пен сынып жетекшісінің отбасымен және жұртшылықпен жүргізетін жұмысының негізі ата-аналардың беделін көтеру және нығайтуға бағытталуы тиіс. Сынып жетекшісінің ақыл үйретушілік, көсемдік сөз саптауы өкпе, реніш, ыңғайсыздыққа негіз болады. Міндетті, қажетті деген үзілді-кесілді сөздерден соң ата-ананың ақыл-кеңес сұрауға деген ынтасы жоғалады. Ата-аналардың көпшілігі өз міндеттерін жап-жақсы түсінеді, бірақ тәрбие практикасында өз білгенін көңілдегідей қолдана алмауы мүмкін.
Сондықтан оларға не істеу керек екендігімен бірге, қалай істеу керектігін білу де маңызды. Мұғалім мен ата-ананың арасындағы бірден-бір дұрыс норма - ол бірін-бірі құрметтеу. Осындай жағдайда бала тәрбиесін қадағалау, тәжірибе алмасу, ақыл-кеңес, бірлесе шешім қабылдау сияқты екі жақты да қанағаттандыратын формаға ауысады. Бұндай қатынастың маңыздылығы сол - мұғалім мен ата- аналарда жеке жауапкершілік, азаматтық парыз, өзіне деген талапшылдық дамып нығаятын болады. Мектеп пен отбасының біріккен жұмысы негізінде ата-аналардың педагогикалық білімін көтеру мәселелері көптеген ғалым - педагогтар (Г.К.Байдельдинова, И.В. Гребенников, Б. Мұқанов, М.С. Сангинова, Р.М. Капралова, Ж.Қоянбаев т.б.) тарапынан зерттеліп, қарастырылып жүр. Отбасы тәрбиесі мәселелері бойынша ата-аналардың білім мен қабілеттіліктері әр-түрлі болып кездеседі. [5.97бет]
Жоғарыдағы ғалым - педагогтар олардың сауатын көтеруде мектеп басшылығын негізге алса, А.Е.Мосин: Бүгінде ата-аналар өте сауатты. Сондықтан олардың отбасы тәрбиесіндегі білімі мен тәжірибесін сабақтан, сыныптан тыс тәрбиелік іс-шараларды басқаруға тарту арқылы пайдалану керек,- деген идеяны ұсынады.Мектеп пен отбасының ынтымақтастығы тұрақтылығын ұйымдастырып, бағыт беруші сынып жетекшісі болғандықтан, ең алдымен оның өзі отбасы тәрбиесі мәселелері саласынан жан-жақты білімді болуы тиіс[10.103 бет].
Ата-аналардың жұмыс орнына Үлгерім экраны, Ашық журнал сияқты тәрбие құралдарын ілу нәтиже бермейді. Қара тізімге ілінген әкелер мен аналар ондай форманың тиімсіздігін айтады. Өйткені, сол арқылы олардың балаға көңілі толмауы оны жазалауға, мектепке деген теріс көзқарастың қалыптасуына алып барады. Балалары туралы жағымсыз әңгіме естіген ата-ана мектептің маңайын көргісі келмейді. Көп жағдайда осы негізде әке мен шешенің ара қатынасы бұзылады. Осының бәрі түптің-түбінде баланың мұғалімді, мектепті жек көруіне ұласады. Мұғалім, сынып жетекшіс осы жағдайларды ескеріп, жұмыс әдіістері мен түрлерін таңдағанда баланың көз алдында ата-аналардың беделін көтеру және нығайтуды басшылыққа алуы тиіс.
Екінші ерекшелік. Ата-ананың тәрбиелік мүмкіндіктеріне сенім арту, олардың педагогикалық мәдениетінің деңгейін көтеру тәрбиелік белсенділігін арттыру. Ата-аналар психологиялық жағынан мектептің барлық бастамалары мен талаптарын қолдауға дайын. Тіпті педагогикалық дайындығы, жоғары білімі жоқ ата-аналардың өзі бала тәрбиесіне терең түсіністікпен және жауапкершілікпен қарайды.
Үшінші ерекшелік. Отбасының өміріне орынсыз араласуға жол бермейтін педагогикалық әдеп. Сынып жетекшісі- ресми тұлға. Ол өз қызыметі аясында көп жағдайда қаласа да қаламаса да отбасының өзгелерден жасыратын құпия сырларына куә болуы мүмкін. Жақсы сынып жетекшісі отбасы үшін бөтен емес, қайта ата-аналар одан көмек күтіп сеніп сыр айтады, ақылдасады. Сондықтан отбасы қандай болса да, ата-аналар қандай тәрбиеші болса да мұғалім барынша әдепті болуы тиіс. Ол отбасы туралы барлық білімін ата-аналардың тәрбие ісіне көмектесуге, ізгі ниетті орнықтыруға жұмсауы керек.
Төртінші ерекшелік. Тәрбие мәселелерін шешуге өмірге құштар, көтерінкі көңіл күйді басшылыққа алу,жеке тұлғаның табысты дамуына бағыт ұстау, баланың жағымды қасиеттеріне, отбасы тәрбиесінің күшті жақтарына сүйену. Тәрбиеленушінің мінезін қалыптастыру қиындықсыз, қайшылықсыз және оқыс оқиғасыз іске аспайды. Егер осының бәрі даму заңдылығы түрінде қабылданса, онда қиындық, қайшылық және күтпеген нәтиже педагогты әбіржітпеуі тиіс. Қалыптасқан педагогикалық міндетті шешудің ондаған тәсілдері болғанымен солардың біреуі ғана нақты жағдайға толық нәтиже беруі мүмкін. Сондықтан педагогика ғылымына дайын тәрбиелік рецент беретін анықтама деп емес, тұлғаға тиімді ықпал жасайтын жалпы заңдылықтар туралы ғылым деп қарау қажет.
Отбасы, мектеп, құрбы-құрдастар тобы - барлық жеткіншектердің нағыз табиғи ортасы, ең маңызды қоғамдық факторы. Демек, баланың мінез-құлқының қалыптасуына отбасы ерекше әсер ететіндіктен оның көп қырлы, жан-жақты болуы отбасына байланысты.
Педагогикалық, әлеуметтік жағынан жіберілетін әлсіздік, оқу жүйесіндегі сәтсіздік - ауытқымалы мінез-құлықтың қайнар көзі. Жеткіншектің мінез-құлығындағы ауытқулар көбіне туа пайда болмайды, олар отбасындағы және мектептегі дұрыс тәрбие бермеуден пайда болады. Осы аталып көрсетілген ауытқу девиантты мінез-құлық деп аталады.
Ата-аналармен, оқушы отбасымен байланыс орнату мұғалімнің ең басты міндеті. Ондай байланыс орнатудың бір формасы оқушы отбасында болу. Бұл форма мұғалімдер мен ата-аналарға өте жақсы таныс болғандықтан оның екі кезеңіне ғана тоқталу қажет сияқты.
Мұғалімнің кенеттен үйге келуі ата-аналарды жұмыстан қалдыруы, күн тәртібін бұзуы, алаңдатуы мүмкін. Шақыру бойынша отбасында болу ата-ананы да, мұғалімді де қолайсыздықтан құтқарады.Отбасында болуға мұғалім дайындалуы тиіс. Ол дайындық шәкірттің ең жағымды, қызықты құндылықтарын айқындау болуы тиіс. Дегенмен ол құндылықтардың өзі мұғалім санасында қорытылып, психологиялық және педагогикалық тұрғыдан сенімді шығуы керек.
Отбасымен, ата-аналармен байланыс орнату отбасы тәрбиесін насихаттауға ықпал жасайды. Бұл мәселелерде ата-аналар мен мұғалімдерге Семья и школа, Воспитание школьников, Бастауыш мектеп, Ақжелкен, Ұлан газеті сияқты басылымдарда жарияланған материалдар көмек жасайды. Дей тұрғанмен сынып жетекшісінің жанды сөзін ата-аналар құлақ қойып тыңдайды. Оның өз атына айтылған мақтау сөздерімен бірге тәрбие міндеттерін шешу туралы ақыл-кеңестерін тыңдау ата-аналарға қуаныш силайды[23.150-160 бет].
Ата-аналар мен сынып жетекшісінің байланыс жасауының бір түрі ата-аналардың педагогикалық тапсырмаларды орындауы болмақ. Ондай педагогикалық тапсырмалардың бірнешеуін атауға болады.Тапсырманың бірінші түрі-белсенді тәрбиелік позиция, балалармен тікелей жұмыс жасаудан туындайды. Олар: қызығушылықтар бойынша құрылған үйірмелерге жетекшілік жасау, дербес қамқорлыққа алу, тәлімгерлік және т.б.Тапсырманың келесі түрі - мұғалімге, тәрбиешіге ұйымдастырушылық көмек көрсетуден туындайды. Олар:
1) саяхат ұйымдастыруға ықпал жасау;
2) қызықты адамдармен кездесулер ұйымдастыру;
3) сынып кітапханасын жабдықтау;
4) кітапқұмар клубын ұйымдастыру.
Ендігі тапсырмалар мектептің материалдық базасын дамыту және нығайтуға қатысудан туындайды. Олар-кабинетті безендіру, құралдар, приборлар дайындау, мектепті көгалдандыру, жөндеу жұмыстарына қатысу.Бұл аталғандар қоғамдық жұмыстар, тапсырмалардың бір бөлігі ғана. Қоғамдық жұмысқа тартуда ата-аналардың немен айналысқысы келетіндігін анықтау үшін сынып жиналысында олардың өз ұсыныстарын жазбаша беруін өтінуден бастау дұрыс болады.
1.Оқу жылының басында және әр оқу тоқсанының қортындысында ата-аналар жиналысын тұрақты өткізу. Сондай-ақ жалпы ата-аналар жиналысында оқу-тәрбие жұмысының барысы, алдағы міндеттері туралы педагогикалық ұжымның ата-аналар алдында есеп беруін ұйымдастыру.
2.Сынып жетекшілері оқушының ата-анасы, отбасының тұрмыстық жағдайымен танысуда оқушы үйлеріне тоқсан сайын бару, әр балаға отбасының ықпал деңгейін, баланың неге қызығатынын анықтау.
3.Ата-аналарға бала тәрбиесі туралы дәрістер оқып, баланың жеке басының қалыптасып, даму жолдарын, заңдылықтары туралыбілім беру. Осы мақсатта ата-аналармен психология, педагогика, анатомия, физиология, гигиена мәселелері бойынша әңгімелер өткізу, пікіір алмасу.
4.Ата-аналар комитетімен тығыз байланыста болу, оларды сыныптарда, жалпы мектепте өтетін шараларға белсенді қатыстыру, үлгілі ата-аналарды өнеге ету.
Негізіне тәрбие шәкірттерге ата-ана, оқу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Орындаған: Шакаримова Сабина Асқарқызы
Тобы:409
Мамандығы: 0111000Негізгі орта білім беру
Біліктілігі: 0111053 Өзін-өзі тану пәнінің мұғалімі
Ғылыми жетекшісі: А.К.Кабимолдина,
Педагогика-психология пәнінің оқытушысы
Семей,2022
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.ОТБАСЫНДАҒЫ ТҰЛҒА ТӘРБИЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ- ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
0.1 .Отбасы- тәрбиенің бастауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2.Отбасы тәрбиесінің функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2. ОТБАСЫ - ТҰЛҒАНЫ ТӘРБИЕЛЕУ МЕН ДАМЫТУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК МӘДЕНИ ОРТАСЫ РЕТІНДЕГІ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 4
2.1. Тұлғаны тәрбиелеудегі отбасының әлеуметтік-мәдени ерекшелігі ... ... ..14
2.2. Оқушы отбасымен байланыс орнатудың психологиялық-педагогикалық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.3. Ата-аналармен жұмысты ұйымдастырудың әдіс тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
3.ІС-ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Елбасымыздың Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру мақаласында айтқан, балаларды білімді, білікті, отбасылық құндылықтарды дәріптеу, жеке тұлғаны даярлау өзекті мақсаты болып табылады.Отбасының басты қазығы, алтын тіреу діңгегі - бала. Баланың тәрбиелі болып өсуіне берекелі отбасының әсері мол. Отбасының әрбір мүшесі, өзара сөйлесіп, не болмаса ата-ананың, баланың міндетін атқару ғана емес, береке-бірлік, сүйіспеншілікпен араласса, босағасы берік, шаңырағы биік отбасына айналары сөзсіз.Қазақстан Республикасы Ата Заңының 27-бап, 2 тармағында Балаларына қамқорлық жасап және оларды дұрыс тәрбиелеу ата - ананың табиғи құқығы әрі парызы делінсе, Қазақстан-2030 бағдарламасында Әкелер мен аналардың өз балалар алдындағы жауапкершілігін күнделікті есте ұстауға тиіспіз, ата-ананың рөлі зорасаң екендігі анық.Неке-отбасы заңдарының негіздерінен 2 бапты алып қарастырсақ.Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы, ана, әке және бала мемлекеттің қорғауында болады.
Отбасы заңдары отбасын нығайту, махаббат пен сыйлау, өзара көмек, отбасы алдындағы оның барлық мүшелерінің жауапкершілігі, отбасының ісіне қандай да бір араласуға жол бермеу, отбасы мүшелерінің құқықтарын қамтамасыз ету және Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайларды қоспағанда, бұл құқықтарды сотта қорғау мүмкіндіктері принциптерінен туындайды.2006 жыл - Қазақстан Республикасында Отбасы жылы болып жарияланды
Отбасында адам бойындағы асыл
қасиеттер жарқырай көрініп,қалыптасады.
Отанға деген ыстық сезім - жақындарына,туған-туысқандарына деген
сүйіспеншіліктен басталады.
Н.Ә.Назарбаев
Адамның немесе тұлғаның жеке басының алғашқы қалыптасуы отбасынан басталады. Оның ер жетіп өсуі, бойындағы алғашқы адамгершілік белгілер отбасында қалыптасады, сондықтан да туған үйдің жылуы - оның көкірегінде көп жылдар бойы сақталып, мәңгі есінде жүреді. Ақын сөзімен айтқанда: Отбасы - табиғат сыйлаған кереметтердің бірі, - десек артық емес.Жеке адамның бойындағы ар-ұяты, ақыл-ойы, адамгершілігі, басқа адамдармен қарым-қатынаста, мәдениеттілікті тәрбиелеуде отбасы алғашқы қадам. [21,81]
Сондықтан, отбасы өте қажетті, басқадай ешнәрсемен өзгертуге (ауыстыруға) болмайтын баспалдақ. Отбасы - сыйластық, жарастық орнаған орта. Отбасы - бала тәрбиесінің ең алғашқы ұжымы.
Отбасы - адамның өте маңызды, өте жауапты жан ұясы, себебі отбасы адамға бақыт, толық мәнді тыныс-тіршілік әкеледі. Отбасы қоғамдық құрылымның кіші тобы, алғашқы ұясы.
Қоғамның негізгі мақсаты - адамдарды бақытты ету, ал мұның өзі терезесі тең, берік отбасына байланысты.
Отбасы әлеуметтік институт есебінде адам қоғамының қалыптасуымен бірге пайда болады. Отбасының дербестігі болғанымен, отбасылық қатынастар қоғаммен, оның дамуымен тікелей байланысты.
Отбасы кіші әлеуметтік топ, ал оның мүшелері некемен немесе қаны бір туыстығымен, тұрмыстың ортақтығымен және өзара адамгершілік жауапкершілікпен байланысты. Отбасы - қоғамның әлеуметтік құрылымының негізі болып табылады.[12,156 бет]
Отбасының ең маңызды қызметтерінің бірі - тәрбиелеушілік міндеті, оны қоғамдық тәрбиенің ең тиімді деген жүйесі де алмастыра алмайды. Оның негізгісі - баланы өмірге келтіру ғана емес, сонымен бірге оған әлеуметтік-мәдени ортаның құндылығын қабылдаттыру, үлкен ұрпақтың тәрбиесін жас ұрпаққа жеткізу, бойына сіңірту, яғни балаларын өздерін қоршаған ортаға және қоғамға пайдалы азамат етіп өсіру әке-шешенің ең маңызды міндеті.
Отбасында негізгі туыстық қатынас - ерлер жағымен есептелген. Сонымен қатар әйел жағымен де туыстық байланыстардың атаулары бар. Қыздан туған балаларды жиен деп атап, балалар үшін шешесінің туыстары нағашы, нағашы жұрт деп аталды. Қазақ салты бойынша жиенді ренжітуге болмайды, сұрағанын беріп, көңілін жықпауға тырысқан.
Отбасының тәрбиелеушілік міндетіне тікелей байланысты оның тағы бір қызметі бар. Оны дамытушы міндет деп атауға болады. Ата-аналар балалардың жеке ерекшеліктерін неғұрлым ертерек байқау керек. Сонда ғана балалар өздерінің ішкі қабілеті мен дарынын тез дамытады. Жас күнінен бастап олардың қабілетін байқап, соған сәйкес тәрбиелеу, бағдар беру қажет.
Балалардың үздіксіз дамуы, шығармашылық қабілетін іске асыруы отбасынан басталады. Әке-шеше балаларына жақсы тәрбие беруге қоғам алдында жауапкер.
Тұлғаны тәрбиелеу - тек бір сөбен немесе айтқанын істету арқылы емес, отбасы мүшелерінің өзара сыйластығы, тума - туысқан, көрші - қолаңмен түсінікте болу, сөйлеу мәнері арқылы қалыптасады. Бала - отбасы тәрбиесінің айнасы. Сол үшін де қазақ халқының әдет-ғұрпы, дәстүрлерін бала тәрбиесінде бойларына сіңіре отырып жас ұрпақты тәрбилеу бүгінгі күнде қажеттті шарттардың біріне айналып отыр.Өйткені, бала тәрбисіндегі мәдениеттіліктің берері, көмектесері көп және келешек өмірге алға бастар жолы да болып табылады. Сол үшін біздипломдық жұмысымызда мына мақсатты көздедік.
Зерттеу болжамы: Отбасы тәрбиесінде функциялары және олардың оның ұрпақ тәрбиесіндегі рөлін тұлға дамыту барысында рухани адамгершілік,жалпыадамзаттық құндылықтар арқылы қарым-қатынас қалыптастыру.
Зерттеу жұмысының мақсаты:отбасының жас ұрпақ тәрбиесіндегі әлеуметтік-мәдени ортасы ретіндегі ерекшеліктерін сипаттай отырып, отбасындағы жеке тұлғаны дамыту мен тәрбиелеудің рөлін айқындау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Ғылыми-әдебиеттер көзі арқылы қазақ отбасы тәрбиесіндегі психологиялық ерекшеліктерді анықтау.
2. Тұлға тәрбиелеудегі отбасының әлеуметтік-мәдени ерекшелігін ашу.
3. Отбасындағы адамгершілік тәрбиесінің тұлға дамуында орнын айқындау.
4. Отбасы - тұлға тәрбиесіндегі мектептің одақтасы ретінде рөлінің маңыздылығын түсіндіру.
5. Оқушы отбасымен байланыс орнатудың психологиялық-педагогикалық негіздерін анықтау.
6. Отбасында тұлғаны тәрбиелеу мен дамытудың әдістемелік нұсқасын айқындау.
7. Отбасында тұлғаны тәрбиелеу мен дамытудың эксперименттік зерттеудің әдістемесін құру.
Зерттеу жұмысының обьектісі:тұлғаны тәрбиелеу мен дамытуда отбасының әлеуметтік-мәдени орта ретіндегі орны.
Зерттеу жұмысының пәні: отбасы тәрбиесі үрдісі.
Зерттеу жұмысының теориялық маңыздылығы: отбасы - болашақ азаматтың әлеуметтену жолындағы алғашқы қадамдарын жасайтын бастапқы адым. Ол балаға моральдық қалпы туралы алғашқы түсініктер береді, оны еңбекке баулып, өз-өзіне қызмет ету дағдыларын қалыптастырады. Ата-ананың іс-әрекеті мен мінез-құлқы, өмір сүру салты арқылы балаға дүниетанымдық, адамгершілік, әлеуметтік-саяси құндылықтар беріледі. Отбасы тәрбиесінің қоғамдық және мемлекеттік тәрбиеге қарағанда артықшылығы басым. Алайда, қазіргі қоғамдық өмірде болып жатқан әлеуметтік, экономикалық және демографиялық өзгерістер отбасына белгілі бір қиыншылықтар туғызады. Ата-аналардың білім деңгейіне байланысты да отбасында ерекшеліктер орын алады.
Зерттеу жұмысының әдістері:
1. Педагогикалық-психологиялық әдебиеттерді талдау.
2. Отбасы тәрбиесін зерттеу бойынша озық іс-тәжірибелерімен танысып, талдау, байқау, салыстыру.
3. Психологиялық эксперимент жүргізу.
4. Әртүрлі математикалық әдістерді қолдану.
5. Әңгіме, сауал сұрақтар бойынша жұмыс істеу.
6. Психологиялық эксперимент нәтижелерін ғылыми тұрғыдан қортындылау.
Зерттеу жұмысының базасы ретінде: Семей қаласының №8 - көркем эстетикалық білім беру және тәрбиелеу жалпы орта мектебі алынды.
Зерттеу жұмысының құрылымы:Кіріспеден, екі тараудан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.Отбасындағы тұлға тәрбиесінің теориялық - әдіснамалық негіздері
1.1.Отбасы тәрбиенің бастауы
Отбасы - адам баласының алтын діңгегі. Өйткені адам ең алғаш шыр етіп дүниеге келген сәтінен бастап, осында ер жетіп, отбасының тәрбиесін алады. Отбасы - адамзаттың аса қажетті, әрі қасиетті алтын мектебі[9.169 бет].
Отбасының адамзат ұрпағына деген ықпалы мен әсер күшін өмірдегі басқа еш нәрсенің күшімен салыстыруға болмайтындай. Өйткені ата-ананың балаға деген тәрбиесінің орнын еш нәрсе толтыра алар емес. Ел болам десең, бесігіңді түзе - деген нақыл сөз отбасы тәрбиесінің маңызын айқындатып тұр емес пе? [13,123]
Отбасы мүшелерінің жас шамасы әр түрлі болса да, олардың арасында бір-бірімен рухани жақындығы, мақсат ынтымақтастығы бар.
Атақты қазақ ақыны Қасым Аманжолов өзінің жарына арнаған бір өлеңінде:Отбасы - шағын мемлекет,
Мен - президент, сен - премьер, - дегені бар. Шынында, отбасы - ол да бір шағын мемлекет. Әр мемлекеттің өзіне тән өндірісі мен өнім бөлісі, сыртқы және ішкі саясаты, кіріс-шығыс бюджеті, қастерлеп ұстанатын рәміздері, т.б. болатыны сияқты, әр отбасы болмыс-тіршілігінің де соған ұқсас жақтары бар, оның жаратылысы да басшылық пен қосшылықты қажет етеді. Сондықтан отбасының құрылымына зор маңыз беріліп, мәнін қорғаған, отбасының ар-намысын сақтауға, сырын шашпауға, мүшелерін бір-біріне қатысты адалдыққа тәрбиелеген. Отан отбасынан басталады деген сөздің мәнісі де осында[3](150бет)
Бала тәрбиесiнде отбасының орны ерекше. Оны қоғамдық тәрбиенiң қандай саласы болса да алмастыра алмайды. Отбасының негiзi баланы өмiрге келтiру ғана емес, оған мәдени - әлеуметтiк ортаның құндылығын қабылдату, ұрпақтың, ата-бабалардың, ұлылардың ақыл-кеңес тәжiрибесiн бойына сiңiру, қоршаған орта, адамзатқа, өз қоғамына пайдалы етiп тәрбиелеу.
Үлкен ұрпақтың тәжiрибесi, өмiрдегi беделi, ақыл-кеңестерi, ата-ананың өз борышын мүлтiксiз орындауы, бiр-бiрiн құрметтеуi - үлкен тәрбие мектебi. Бала дүниеге келген күннен бастап ата-ананың ықпалында болып, өмiрге бағыт берушi тәрбие мектебiнен нәр алады[21.81 бет]
Отбасы - тарихи категория. Оның типтері, формалары мен функциялары өмір сүріп отырған өндірістік қатынастардың, жалпы қоғамдық қатынастардың сипатына, сондай - ақ қоғамның мәдени даму деңгейіне байланысты болады.
Азамат қоғамның қай кезеңінде болсын отбасы тәрбиесі мәселелері күн тәртібінен түскен емес.Отбасы тәрбиесі мәселелері Шығыстың ұлы ойшылдары Әл - Фараби, Ж.Баласағұн, Қ. Иассауи, М.Қашқари, классик педагогтар Я.Каменский, К.Ушинский, И.Песталоций, қазақ ағартушылары А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин еңбектерінде, кеңес педагогтары В.Сухомлинский, А.Макаренко, Н.Крупская, қазақ зиялылары М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Әуезов және т.б. еңбектерінде орын алады. Бүгінде отбасы тәрбиесі мәселелері Қазақстандық ғалымдар С.Ғаббасов, Р.Қоянбаев, Г.Байделдинова, В.Лысенкова, Р.Төлеубекова т.б. зерттелінуде.[2.78 бет]
Януш Корчак еврей отбасында дүниеге келіп, балалық шағында өзгелерден көп қысым көріп өседі. Януш Корчак сонымен қатар өзінің әріптестеріне баланы тәрбиелеу жолын үйретіп, ең алғашқылардың бірі болып еврей балаларының құқығын қорғайды.Әр өмірін балаларға арнаған ұстаз Януш Корчактың еңбегі, идеологиясы өз уақытында лайықты бағасын алмағаны қынжылтады. Балалар үшін өмірін қиған ұлы ұстаз туралы көпшіліктің біле бермейтіні өкінішті.
Оның балаларды тәрбиелеу үшін ұсынған 10 өсиеті:
* Балаңыздан өзіңіз секілді болуды немесе сіздің қалағаныңызды істеуін күтпеңіз. Өзіңіз секілді болуға емес, өз жолын табуына көмектесіңіз.
* Балаңыздан жақсылығыңыздың өтемін күтпеңіз. Сіз оған өмір сыйладыңыз. Балаңыз үшінші бір адамды өмірге әкеледі, солай жақсылығыңызды қайтарады. Бұл ризашылықтың өзгермейтін заңы.
* Кішкентай кезінде балаңызға наразылық білдірмеңіз. Өзіңіз қартайғанда соның опығын жейсіз. Не ексең, соны оратыныңызды ұмытпаңыз.
* Баланың қиындықтарына жоғарыдан қарамаңыз. Өмірде әркімге өзінің күшіне сай қиындықтар берілетінін ұмытпа.
* Баланы ешқашан төмендетпе!
* Адамның ең маңызды жүздесулері оның балалармен кездесулері екенін ұмытпаңыз. Оларға көбірек назар аударыңыз! Біз кішкентай баланың болашақта кім болатынын біле алмаймыз.
* Балаңыз үшін бірдеңе жасай алмасаңыз, өзіңізді кінәлауға болмайды. Есіңізде болсын: бала үшін қолыңнан келетін нәрсені жасасаңыз, сол жеткілікті.
* Бала сенің өміріңнің жемісі ғана емес. Ол сенің қолыңа берілген бағалы шыныаяқ секілді. Шыныаяқтағы жанған шырақты сақтау және өшірмеу сенің қолыңда. Бала - анасы мен әкесінің сүйіспеншілігі, олардың жанының бөлшегі, өмірінің жалғасы.
* Біреудің баласын өз балаңыздай жақсы көріңіз. Ешқашан басқаның баласына өз балаңа істегіңіз келмейтін нәрсені жасамаңыз.
* Балаңызды еш негізсіз, бей-жай, ересек ретінде жақсы көріңіз. Онымен қарым-қатынасыңызды бағалаңыз, себебі бала сіздің өміріңіздің мәні, шаттығы болып табылады.
Өз кезегінде отбасы да қоғам өміріне ықпал жасайды. Ол баланың туылуы, балалар мен жасөспірімдердің әлеуметік орынын табуы, үй шаруашылығындағы еңбегі, өз мүшелерінің күші, рухани және адамгершілік - эстетикалық жағынан дамуына әсерін тигізеді. Отбасы ұғымына әртүрлі саладағы еңбектерде әрқилы анықтамалар берілуде.
Р.Нұрғалиев өзінің философиялық сөздігінде: Отбасы - әлеуметтік қауымдастықтың түрі, ол ерлі - зайыпты одаққа және туыстық байланыстарға, яғни ері мен әйелінің, ата - апалары мен балалардың, аға - інілердің, апа - қарындастардың, бірге туып ортақ шаруашылық жүргізетін туыстардың арасындағы сан алуан қатынастарға негізделген жеке тұрмысы деп анықтама берсе, ал ғалым - педагог Р.Қоянбаев оқулықтарында Отбасы - ол бірге тұратын некеге негізделген қандас туыстар тобы деп анықтама берген. Осы айтылған анықтамаларға сүйене отырып отбасының мынандай белгілерін айқындауға болады. [11,147]
1. Отбасы өзара туысқандық қатынасы бар, әр түрлі жастағы және әр түрлі құқылы адамдармен біріккен ұжым.
2. Отбасы ерлі - зайыптылық, ата - аналық, балалардың ата - аналарына, ересектердің кішілерге және бір - біріне деген қарым - қатынас жасау міндеттері байланыстырып тұрады.
3. Ата - аналар мен балалар бір - бірінен бірі отбасын басқарумен, екіншілері сол отбасында тәрбиленумен ерекшеленеді.
4. Отбасы өмірі әр түрлі материалдық және рухани үрдістермен сипатталады[19].
Отбасы тәрбиесі ұғымының өзі отбасы және тәрбие категорияларының жиынтығынан тұрып, оның қызметі мен рөлі, отбасындағы тәрбие қоғамдық өмір заңдылықтарына байланысты дамиды.
Отбасындағы басты мәселелердің бірі - баланың тіршілік әрекетін ұйымдастыру: балаларының тәртібі, міндеттері, қойылатын талаптар, оның үй еңбегіне қатысуы, оқу-әрекеті, бос уақытын ұйымдастыру[20].
Бала өмірін және іс-әрекетін ұйымдастыруда негізгі жағдайлардың бірі-ұтымды ырғақ жасау. Күн тәртібі, еңбек пен демалыстың парасаттылықпен, кезектесіп өтуі, талаптарды орындау, жақсы әдеттерді қалыптастыру.
Нарықтық экономикалық жүйеге байланысты отбасындағы тәрбие жетімсіздігінің кей себептері ретінде келесі жағдайларды алуға болады:
1. Көп еңбеккер отбасылардың экономикалық жағдайларының әлсіздігі.
2. Қоғамдық өмір мәдениетінің төмендігі.
3.Отбасы анасы - әйел мойнына артылған екіталай - жұмыс орнында, жанұяда - ауыртпалық.
4.Көптеген әлеуметтік - тұрмыстық және моральдық себептердің салдарынан болып жатқан ерлі - зайыптылардың ажырасуы.
5. Бала тәрбиесінде ер адам әйел көмекшісі деген қоғамдық пікірдің белең алуы.
6. Күннен күнге шиеленісіп бара жатқан әулеттер арасындағы бәсеке, дау - дамай.
7. Отбасы мен мектеп арасындағы байланыстың күннен күнге әлсіреуі.
Отбасы дағдарысын ретке келтіру және оның тәрбиелік ықпалын көтеру бағытында қазіргі заман педагогикасы қандай тиімді ұсыныстар беруі мүмкін?Бұл орайда педагогика қандай да тосын жаңалық ашып беруі мүмкін емес: тәрбиенің қоғамдық, экономикалық қатынастардың жалпы заңдылықтарына тәуелділігі объективті шындық. Бәріміз де осы заңдылықтардың құрсауындамыз. Барша үмітімізді мұғалімге артамыз, тәрбиелік жақсылықтарымызды оның жанпидалығынан күтеміз. Жалған, алдамшы ой-пікірлерден арыла білген шынайы ұстаздың өз іс-әрекетін келесідей жоспарға орайластырғанын жөн деп білер едік:
- отбасындағы қатынастарды гуманизациялау, яғни адамиластыру. Әміршіл-әкімшіл ықпал, заң алдындағы жауапкершілік, қатаң талап не үркіте зорлаудың заманы өтті - алдыратын лыпасы жоқ пенде неден қорықсын. Тек кеңпейіл мұғалім жан дүниесімен сәулеленген қайырымдылық, мейір, нақты көмек, ұстаздық жанашырлық қана күйзеліске ұшыраған ата-аналар көңіліне демеу беріп, өз перзенттерінің жарқын болашағы үшін күресте шаршап-шалдығудан азат етері кәміл;
- адамдардың рухани дүниесін қалыптастырып, нығайтуда зайырлы мектеп пен мұсылмандық тәрбие ошағы - мешіттердің ықпалдарын біріктіру әрі осы ықпалдарды жалпыланған қызмет түрінде шашыратпай, нақты отбасының нақты проблемасына бағыттау;
- педагогикалық мүдде-ниеттерді гуманитарлық қор, қоғам, ұжымдар жұмыстарымен үйлестіріп, қайырымдылық-тәрбие бағдарламасын жасау.
Ең бастысы, жалпы адамға, оның табиғатына берілген қайырымдылық пен мейірімге болған сенімнен ажырап қалмау - әрбір тәрбиешінің негізгі ұстамы болғаны жөн. Атам қазақ басынан талай Ақтабан шұбырынды, Алқа көл сұламаның кешкен, солай болса да ортасында жүрген дана тәрбиешілерінің, ғұлама ұстаздарының болуынан өз болмысын сақтап қалғаны баршаға аян. Дүние ауыспалы, ал педагогиканың міндет қоғам өзгерістерінің ізімен жалғаса, дамып бару. Әр дәуір ұрпақтары арасындағы тартыс, бәсеке мәңгілік, бірақ олардың нақты кезеңдердегі шешімі әрқашан жаңаланып барғаны дұрыс. Ал ондай шешімдерді ата-аналар есіне салу отбасылық драмалардың астарлы, көзден таса бұлтарыстарын тереңнен түсінетін педагогтың міндеті[21.81 бет]
1.2. Отбасы тәрбиесінің функциялары
Отбасылық өмір байланыстары жан-жақтылығымен сипатталады. Олар-әлеуметтік, биологиялық, шаруашылық-экономикалық, адамгершілік және психологиялық қатынастар.Отбасы дамуының кезеңдері оның бір қызыметінің жойылып, екінші қызыметінің қалыптасуымен және отбасы мүшелерінің әлеуметтік қызыметінің сипаты және ауқымының өзгеруімен байланысты. Отбасы қоғамға және адамға қатысты маңызды қоғамдық қызметтер атқарады[2.78 бет]
Отбасының қоғамға қатысты негізгі қызметтері мыналар:
1. Ұрпақтар алмасуын қамтамасыз ететін бала туу, өсіру қызметі;
2. Білім, дағды, шеберлік, рухани құндылықтарды кейінгі ұрпаққа жеткізетін тәрбиелік қызмет;
3. Өндірістік-шаруашылық қызметі;
4. Отбасының жұмыстан, оқудан бос уақытын ұйымдастыру қызметі;
5. Отбасының адамға қатысты қызметі мыналар:
Жұбайлық қызметі. Жұбайлар ең жақын адамдар.
6. Ата- аналық қызметі-отбасының үйлесімді өмірін, олардың зейнет жасындағы игілігін қамтамасыз етеді;
7. Тұрмысты ұйымдастыру қызметі. Отбасы тұрмысы психологиялық тұрғыдан алғанда ең жайлы тұрмыс болып есептеледі.
Отбасының қызметін, оның көп түрлілігі мен байланыстарын ескере отырып, қазіргі отбасы дамуының бағыттары мен бірқатар ерекшеліктеріне тоқталған жөн. Оларды тани білу және ескеріп отыру мұғалімдер мен ата-аналардың отбасының тәрбиелік қызыметін іске асыруына көмектеседі.
Әлеуметтік институт ретінде отбасы қоғаммен тығыз байланыста бола отырып, оның функцияларының бірқатары тікелей қоғам талаптарынан туындайды. Бір жағынан, отбасы-бұл өз заңдылықтары мен қызметтері әрекет ететін тұлғааралық қарым-қатынастар сферасы болып табылады. Осы орайда, қоғамның отбасыға және қоғамға қатысты, сонымен қатар, отбасының тұлғаға және тұлғаның оған қатысты функцияларын атауға болады. Осы тұрғыдан отбасы функцияларын әлеуметтік (қоғамға қатысты) және дара (тұлғаға қатысты) деп қарастыруға болады. Отбасы функциясы қоғамның отбасы институтындағы қажеттіліктерімен және отбасылық топқа қатысты тұлғаның қажеттіліктерімен тығыз байланысты болып келеді. Сонымен қатар, отбасы функциялары терең тарихи, қоғамның тіршілік әрекетінің әлеуметтік - экономикалық жағдайларымен тығыз байланысты. Сондықтан уақыт өткен сайын отбасы функцияларының сипаты мен оның иерархиясы өзгереді [4,104 бет].
Маңызды қажеттіліктер мен тіршілік әрекетінің басты сферасымен байланысты қазіргі отбасының негізгі функцияларын Т.В. Андреева атап көрсетті.
Уақыт өте келе отбасындағы жетекші рөлге ата-аналар болып саналатын ерлі-зайыптылар ие болады. Көптеген зерттеулерде отбасының функциясын шартты түрде барлық түрін шамамен төмендегі екі топқа бөліп қарастырады:
1.Ерлі - зайыптылар функциясы;
2. Ата - аналар функциясы.
Ерлі - зайыптылар функциясына рухани қарым - қатынас, күнделікті шаруашылық, басқарушылық (ерлі - зайыптының екеуі де отбасының тұтастай өмір сүру әрекетінің ұйымдастырушылары болып табылады) функциялары, алғашқы әлеуметтік бақылау функциясы, өкілеттілік функциясы (ерлі-зайыптылар өз отбасыларының өкілі ретінде қоғамның барлық ошақтарының алдында өз отбасы атынан шығады), эмоциялық, жыныстық - эротикалық және басқа да функциялар жатады.
Ата - аналық функциялар тобы балаларды туу және тәрбиелеу функцияларын еңбекке қабілетсіз және кәмілетке толмаған отбасы мүшелеріне қамқорлық ету, оларды материалдық және рухани қажеттіліктерін қамтамасыз ету функцияларын құрайды [37.154 бет].
Рухани қарым - қатынас функциясы отбасындағы бос уақытты бірге өткізудегі, өзара жан дүние байлығын нығайтудағы қажеттіліктерді қанағаттандыруда көрініс табады.Сонымен қатар оның құрамдас бөліктері: отбасы ішіндегі қарым-қатынасты ұйымдастыру; бұқаралық ақпарат құралдарымен, көркем әдебиет пен шығармашылық пен өзара бірлестіктегі отбасы мүшелерінің байланыс әрекеті, отбасының өз мүшелерінің қоршаған орта мен әлеуметтік орта арасындағы әртүрлі байланыстарға әсері болып табылады.
Некедегі ерлі - зайыптылардың арасындағы үйлесімді тұлғалық келісушіліктерден отбасылық бақыт құралады, яғни бұл процесс барысында ой алмасу мен жағымды эмоциялар алмасуы жүзеге асады. Мұндай қарым-қатынастағы жағымды кері байланыстардың жүзеге асуына қажетті жағдай қалыптасқан әдет - ғұрып ережелері мен қағидалар жүйесі болып табылады. Бұл функцияның ең басты мақсаты - отбасында неғұрлым тығыз өзара түсінушілікті қамтамасыз ету. Сондықтан рухани қатынастарды жетілдіру қарым - қатынас мәдениетінің жоғарылауын қамтамасыз етеді. Ерлі-зайыптылардың қарым - қатынасы - тұлғаның өз-өзін жүзеге асыру сфераларының біріне жатады.
Отбасында ерлі-зайыптылар арасындағы рухани қарым - қатынас мәдениетінің негізі өзінің серіктесіне тең қарым - қатынаста қарау болып табылады. Мұндай қарым - қатынас барысында ерлі - зайыптылар өздерінің рухани әлемін, айналасындағылармен байланыс қабілеттерін жетілдіре түседі. Егер де ерлі-зайыптылардың бірі екіншісінен өзін жоғары санап, өз тұғасын биік қойса, онда өзара түсінушілік ғана бұзылып ғана қоймай, сонымен қатар қарым - қатынастың барлық түрінің бұзылуына әкелуі мүмкін.Осы орайда, ерлі-зайыптылардың бірін - бірі сыйлауы, өзара қолдауды қамтамасыз етуі аса маңызды болып табылады. Бұл жағдайлар нәтижесінде жан тыныштығын сақтауға және эмоциялардың жақындасуына көмектеседі.
Отбасының эмоциялық функциясы оның мүшелерімен эмоциялық қолдау, психологиялық қорғаныс, өзара сыйластық және көңіл білдірудегі қажеттіліктерді қанағаттандыруды қамтамасыз етеді. Отбасындағы оңтайлы эмоциялық атмосферасы оның әрбір мүшесіне ішкі сезімдерінің жағдайын жасырмауға, қуанышымен бөлісуге, сәтсіздіктер мен көңіл-күйін айтуға, толғандырып жүрген мәселелер бойынша кеңес алуға, рухани және физикалық күш - қуатын толтыруға және қалпына келтіруге кең мүмкіндік ашады.
Отбасының алғашқы әлеуметтік бақылау функциясы - отбасы мүшелерімен, әсіресе әртүрлі жағдайларға (жасерекшелігі, сырқаттануы және т.б) байланысты әлеуметтік ережелермен толық сәйкестікте өзінің әрекетін өз бетінше құруға жеткілікті деңгейде қабілетсіз мүшелерімен әлеуметтік ережелердің орындалуын қамтамасыз ету болып табылады. Отбасында әрбір мүшесінің физиологиялық, психологиялық және әлеуметтік қажеттіліктерінің қанағатандырылуына ерлі-зайыптылардың жауапкершілік сезімі жоғары болуы шарт.
Отбасының мемлекеттік мекемелермен, қоғамдық ұйымдармен, еңбек ұжымдарымен және басқа да отбасы мүшелерімен (туыстық, достық, көршілік), сонымен қатар, жекелеген тұлғалармен байланыс жасап, олармен түрлі сипаттағы қарым - қатынасқа түсетінін ескеру аса маңызды болып есептеледі.
Жоғарыда аталған функциялар көмегімен отбасы басқа әлеуметтік қауыммен экономикалық, идеологиялық, заңды, жалпы мәдени, эмоциялық және басқа да қатынастар орната, сонымен қатар, әлеуметтік әлеммен өзара байланысқа түсе отырып, қоғамның алғашқы бөлігі ретінде өзін танытады.
Отбасы ұсақ (кіші) топ ретінде мынадай негізгі функцияларды іске асырады:
-репродуктивтік (бала табу арқылы қоғамды қалпына келтіру);
-экономикалық (өндіру және тұтыну);
-қорғаныс функциясы (отбасы мүшелерінің денсаулығына, материалдық игіліктермен қамтамасыз етуге, қауіп-қатерден қорғауға қамқорлық жасау);
-балаларды оқыту-тәрбиелеу;
-эмоциялық (ерлі - зайыптылардың бірін-бірі сүюі);
-әлеуметтендіру функциясы (балаларды қоғамдық тәртіпке, мінез-құлыққа т.б. баулу).
Қазіргі таңда аса маңызды және өзектілерінің қатарына күнделікті тұрмыстық - шаруашылық (экономикалық) функциясы да жатады. Бұл функция материалдық қажеттілікті қамтамасыз етуге (азық - түлік, тұрғын үй, киім, алғашқы қажеттілік заттары) бағытталған және отбасылық топтың барлық мүшелерінің денсаулықтары мен физикалық күш-қуатының сақталуын қамтамасыз етуі тиіс. Отбасының экономикалық функциясы мынадай негізгі компоненттерден тұрады: қоғамдық өндіріске қатысу, үй шаруашылығын жүргізу, отбасылық қаржыны қалыптастыру, тұтынушылық әрекеттерді ұйымдастыру болып табылады. Осы орайда, біздің ғылыми жұмысымыз нарық жағдайында жастарды отбасылық өмірге психологиялық дайындау болып таңдалуының өзі осы функцияға негізделіп отыр.
ІІ. Отбасы - тұлғаны тәрбиелеу мен дамытудың әлеуметтік-мәдени ортасы ретіндегі маңыздылығы
2.1. Тұлғаны тәрбиелеудегі отбасының әлеуметтік-мәдени ерекшелігі
Мәдениет (латынша cultura-өңдеу, егу деген сөзінен шыққан) - табиғат нысанынлағы адам әрекеті арқылы жасалатын өзгерістер. Бұл сөзде адам еңбегінің ерекшелігі, оның адамның іс әрекетімен байланыстылығы, адамның және оның қызметінің бірлігі негізделген. Кейіннен мәдениет деген сөз жалпылық маңыз алды, адам жасағанның бәрін де мәдениет деп атады. Осы ұғымда мәдениеттің мазмұнды белгілері, түсінігі көрсетілді.
Мәдениет - адам жасаған екінші табиғат.
Мәдениет - жеке тұлғаның өмір сүру мақсаты мен құндылық жүйесі, жеке тұлғаның өмір сүрген ортасымен қарым-қатынасына әсер етеді, өзгереді. Олар оны өз мақсатына пайдаланады. Болашақ қоғамға, ұрпаққа мұра етіп қалдырады, ал ол мұра белгілі жағдайда үнемі дамуда болады. Осы жағдайда жеке тұлғаның қоршаған ортасы мен оған әсер ететін басты факторлардың бірі - отбасы. Отбасында жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуында басты рухани құндылықтар дамып, қалыптасады.
Отбасы - адам ғұмырының тірегі ғана емес, қоғамның да басты негізі. 2006 жыл - Қазақстан Республикасында Отбасы жылы. [5.97 бет]
Отбасы - тұлғаны тәрбиелеудегі әлеуметтік-мәдени ортасы дегенде, отбасында берілетін рухани құндылықтар мен тұрмыстық-мәдени ерекшеліктер қарастырылады. Отбасы отбасының тұрмысындатұлғаныңкөргені мен түйгені, ақылдылығы, парасатты келінді есейе келе, ауыл-үй құлақ салып ақылдасатын әке мен ана дәрежесіне көтереді.
Отбасы тәрбиесі - бұл қоғамдық тәрбиенің бір бөлігі, мемлекет алдындағы ата- аналардың борышы. Оған дәлел:
1) балалар мекемелерінде халық қажеттілігін толық қанағаттандыру;
2) балалардың еңбек, спорт лагерлерінің, жас натуралистер станцияларының, ғылыми-техникалық, көркемдік шығармашылық үйірмелерінің жүйесін кеңейту;
3) ананы, балалық шақты қорғауға ерекше көңіл бөлу;
4) отбасы мүшелерінің демалуы үшін санаторийлердің, демалыс үйлерінің жүйесін кеңейту;
5) аналар жағдайын еске алып, әйелдердің халық шаруашылығына қатысуын үйлестіру.
Тәрбиенің міндеті - жан-жақты дамыған тұлғаны тәрбиелеп жетілдіру. Ол бүкіл адамзаттық мәдени байлық атаулыны меңгертуді көздейді. Атап айтар болсақ оның түрлері: ақыл-ой, интелектілік мәдениет, жеке тұлғаға кәсіптік бағыт беруді көздейтін политехникалық және еңбек мәдениеті, адамгершілік, саяси және құқықтық, эстетикалық, эканомикалық, экологиялық, дене мәдениеттері мен дәстүрлі этнопедагогикалық мәдениет.
Мәдениеттердің түрлері және олардың өзара байланысын адамзаттың өмірімен, табиғатпен, қоғаммен, техникамен, көркемөнермен бірлікте қабылдау арқылы бала бойына тұтас ғылыми көзқарас қалыптасады. Бұл мәселелерді кіріктіре қарастыру білім беру мен тәрбие ісінің методологиялық негізгі ұстанымы болып саналады[25.110 бет].
Отбасының жеке тұлға тәрбиесіндегі әлеуметтік-мәдени ерекшеліктері мынандай:
1)бала тәрбиесінде отбасы ықпалы басқа тәрбиелік ықпалдарға қарағанда ең басым болып келуі;
2)өркениетті, зайырлы, құқықты қоғамның азаматын тәрбиелеуде отбасы мемлекеттің негізгі буыны;
3)отбасы - болашақ ұрпақтың бойында ең құнды адамгершілік қасиеттерді қалыптастыратын қоғамның ажырмайтын басты тірек - арқауы;
4)отбасы - жеке тұлғаны әлеуметтендіру міндетін жүзеге асырушы. Ол болашақ жас азаматтың дене жетілеуіне, шынығуына, рухани және адами дамуына, ең құнды жалпы адамзаттық құндылықтарды және ұлттық рухани байлықты бағалауға, еңбек ету дағдысын тәрбиелеуге ықпал жасаушы;
5)отбасы бала тәрбиесінде адамзат қоғамның тарихындағы ғасырлар сынынан мүдірмей өткен ұлттық дәстүрлі жалғастырушы;
6)отбасының әлеуметтік міндеттерінің өзегі тәуелсіздікке ие болған Қазақстан Республикасының мемлекеттік заңдарын құрметтеуші, елжанды азамат тәрбиелеу;
7)баланың мамандықты еркін, саналы таңдауына ықпал жасаушы;
8)отбасы өзінің ұрпағын болашақ отбасылық өмірге дайындаушы;
9)Ұяда не көрсең, ұшқанда, соны ілерсің, Анасына қарап, қызын ал, - деп, халық бәрін бастан кешіп, сынақтан өткізгендіктен айтқан.
Хан ордасы, салтанатты сарайларда талай күн аунап-қунап жатып, өзінің шұрқ тесік құрым киіз лашығына қайтып оралғанда Жиренше шешен:Айхай, менің өз үйім, кең сарайдай боз үйім, - деп, жаны жай тапқан екен. Бұл аңызда үлкен шындық, терең мән бар. Әркімге, оның ішінде балаға өз үйінен ыстық, өз үйінен кең де керемет мекен жер жүзінде жоқ. Кавказ халықтарында Нағыз жайлы орын: қылышқа - қынабы, отқа - ошағы, ер жігітке - өз үйі - деген тамаша нақыл бар.
Адалдық пен мейірімділік, жауапкершілік пен кешірімділік те отбасында шын ықылас-пейілменен баланың көкірегінде орын тебеді. Қазақ отбасында әуелі әке, содан кейін шеше, бұлар - жанұя мектебінің ұстаздары болады. Әке мен шешенің баласына қоятын ең бірінші басты талап-тілектері - баланың әдепті бала болып өсуі. Сондықтан қазақ жанұясы әрдайым: Әдепті бол, тәрбиесіздік етпе, көргенсіз болма деген сияқты сөздерді балаларының құлағына құйып өсірген.
Тәрбие басы әдептілік деп білген ата-ана әуелі баласына өздерін сыйлап-құрметтеуді, өзгелерге, әсіресе үлкендерге, сыпайылық танытуды, ешкімді мұқатпауды үйреткен. Сонымен қатар, балаларының ер-азамат болып, халқына еңбек етулерін басты міндет етіп қойған.
Отбасының ұйытқысы, берекесі, мейір-шапағат көзі - әйел. Әйелдің бұл рөлі отағасының жамағатына, бала-шағаның анаға деген сүйіспеншілігімен, қамқорлығымен, ана жанын қас-қабағынан, жанарынан танығыштықпен нығая, биіктей береді. Әрине, әйел де өзінің аналық борышын ұмытпағанда, әсіресе, ерімен қабағы жарасып, тату - сүйіспеншілікте тұрғанда мәртебесі арта түспек. [12.156 бет]
Аналардың балаларға: әкеңмен ақылдас, әкең біледі, әкеңнің айтқанын істе т.б. сияқты дәстүрімізде бар сөздерді айтып отыруы қандай ғанибет! Атақты Абай эпопеясында халқымыздың осыған орайлас қадірлі дәстүрін танытатын мынадай бір тағылымды эпизод бар. ...Семей қаласында үш жыл оқып, жайлаудағы әке үйіне күн кешкіре жеткен, 13 жасар шәкірт бала - Абай аттан түскен бетте, амандасу үшін, шешеге қарай жүреді. Сонда ақылды да байсалды ана Ұлжан: Әй балам, анда әкеңдер тұр,әкеңе барып, сәлем бер! - дейді. Бір сәтке балалық сезім жеңіп, қателік жіберіп алғанын түсінген жас Абай кілт бұрылып, ортасында әкесі Құнанбай бар шеткерірек тұрған оқшау топқа қарай адымдай жөнеледі. Ұлы жазушы Мұхтар Әуезов мұны халықтың жүрекке жылы осындай тамаша дәстүрінен хабардар ету үшін ғана емес, оның тәрбиелік зор маңызын жоғары бағалағандықтан да келтіріп отырғаны анық [17.140 бет].
Ата-ананың бір-бірінің қадір-қасиетін осылайша ардақтап, беделін өсіруі, араларында өкпе-наз, кикілжің туа қалғанда, оны балалардан оңашада, екеу ара шешіп отыруы - шынайы инабаттылық, әдептілік.
Әкеге қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер дейтін қазақ қыз балаларының тәрбиесіне аса үлкен назар аударды. Кәмелетке толғанға дейін бойжеткен болашақ отбасы өмірінің басты міндеттерінен сабақ алды. Ол ерінің адал жары, ана болу, отбасы беріктігін сақтаушы қызметіне, шаруашылықтың барлық жақтарын игеріп жүргізуге, қонақты лайықты қарсы алуға, туыстарын сыйлап қадірлеуге дайындық тәрбиесі. Көргенді отбасылары қыз баланы қонақ деп мәпелеп, қадірлеп өсірген. Қыз баланың тәрбиесіне ең бірінші анасы жауапты болған. Сондықтан қазақ Шешесіне қарап қызын ал - деген. [3.150 бет]
Ұзатылып келген қалыңдық үйлену тойының ертеңінде бүкіл ру, әулет, ауылға келін болып саналады. Өзі аттаған босағасының, рудың адамы санатына қосылып кетеді. Қазақ жақсы келінді қызынан кем көрмеген.
Балаға ата-ана тәрбиесінің орны қай кезде болмасын бірнеше кезекте ерекшелене түседі. Бала өмірі мен дамуының негізгі болып табылатын отбасы, ата-аналардың әлеуметтік-мәдени өлшемдері олардың білімділік деңгейімен және олардың қоғам өмірімен қатысуымен айқындалады.
2.2. Оқушы отбасымен байланыс орнатудың
психологиялық-педагогикалық негіздері
Отбасы мен мектептің байланысы үнемі, үздіксіз жүргізілуі қажет. Бала тәрбиесіне ата-аналарды белсенді қалыптастыру, олардың педагогикалық психологиялық, білім, біліктерімен қаруландырып отырудың бүгін де әртүрлі жолдары қалыптасқанын көреміз.Оқушының ата-аналарымен жүргізетін жұмыстарының негізгі түрлері мен әдістеріне сипаттама бермес бұрын отбасымен байланыс орнатудың бірқатар психологиялық-педагогикалық ерекшеліктеріне тоқталған орынды.
Бірінші ерекшелік. Мектеп пен сынып жетекшісінің отбасымен және жұртшылықпен жүргізетін жұмысының негізі ата-аналардың беделін көтеру және нығайтуға бағытталуы тиіс. Сынып жетекшісінің ақыл үйретушілік, көсемдік сөз саптауы өкпе, реніш, ыңғайсыздыққа негіз болады. Міндетті, қажетті деген үзілді-кесілді сөздерден соң ата-ананың ақыл-кеңес сұрауға деген ынтасы жоғалады. Ата-аналардың көпшілігі өз міндеттерін жап-жақсы түсінеді, бірақ тәрбие практикасында өз білгенін көңілдегідей қолдана алмауы мүмкін.
Сондықтан оларға не істеу керек екендігімен бірге, қалай істеу керектігін білу де маңызды. Мұғалім мен ата-ананың арасындағы бірден-бір дұрыс норма - ол бірін-бірі құрметтеу. Осындай жағдайда бала тәрбиесін қадағалау, тәжірибе алмасу, ақыл-кеңес, бірлесе шешім қабылдау сияқты екі жақты да қанағаттандыратын формаға ауысады. Бұндай қатынастың маңыздылығы сол - мұғалім мен ата- аналарда жеке жауапкершілік, азаматтық парыз, өзіне деген талапшылдық дамып нығаятын болады. Мектеп пен отбасының біріккен жұмысы негізінде ата-аналардың педагогикалық білімін көтеру мәселелері көптеген ғалым - педагогтар (Г.К.Байдельдинова, И.В. Гребенников, Б. Мұқанов, М.С. Сангинова, Р.М. Капралова, Ж.Қоянбаев т.б.) тарапынан зерттеліп, қарастырылып жүр. Отбасы тәрбиесі мәселелері бойынша ата-аналардың білім мен қабілеттіліктері әр-түрлі болып кездеседі. [5.97бет]
Жоғарыдағы ғалым - педагогтар олардың сауатын көтеруде мектеп басшылығын негізге алса, А.Е.Мосин: Бүгінде ата-аналар өте сауатты. Сондықтан олардың отбасы тәрбиесіндегі білімі мен тәжірибесін сабақтан, сыныптан тыс тәрбиелік іс-шараларды басқаруға тарту арқылы пайдалану керек,- деген идеяны ұсынады.Мектеп пен отбасының ынтымақтастығы тұрақтылығын ұйымдастырып, бағыт беруші сынып жетекшісі болғандықтан, ең алдымен оның өзі отбасы тәрбиесі мәселелері саласынан жан-жақты білімді болуы тиіс[10.103 бет].
Ата-аналардың жұмыс орнына Үлгерім экраны, Ашық журнал сияқты тәрбие құралдарын ілу нәтиже бермейді. Қара тізімге ілінген әкелер мен аналар ондай форманың тиімсіздігін айтады. Өйткені, сол арқылы олардың балаға көңілі толмауы оны жазалауға, мектепке деген теріс көзқарастың қалыптасуына алып барады. Балалары туралы жағымсыз әңгіме естіген ата-ана мектептің маңайын көргісі келмейді. Көп жағдайда осы негізде әке мен шешенің ара қатынасы бұзылады. Осының бәрі түптің-түбінде баланың мұғалімді, мектепті жек көруіне ұласады. Мұғалім, сынып жетекшіс осы жағдайларды ескеріп, жұмыс әдіістері мен түрлерін таңдағанда баланың көз алдында ата-аналардың беделін көтеру және нығайтуды басшылыққа алуы тиіс.
Екінші ерекшелік. Ата-ананың тәрбиелік мүмкіндіктеріне сенім арту, олардың педагогикалық мәдениетінің деңгейін көтеру тәрбиелік белсенділігін арттыру. Ата-аналар психологиялық жағынан мектептің барлық бастамалары мен талаптарын қолдауға дайын. Тіпті педагогикалық дайындығы, жоғары білімі жоқ ата-аналардың өзі бала тәрбиесіне терең түсіністікпен және жауапкершілікпен қарайды.
Үшінші ерекшелік. Отбасының өміріне орынсыз араласуға жол бермейтін педагогикалық әдеп. Сынып жетекшісі- ресми тұлға. Ол өз қызыметі аясында көп жағдайда қаласа да қаламаса да отбасының өзгелерден жасыратын құпия сырларына куә болуы мүмкін. Жақсы сынып жетекшісі отбасы үшін бөтен емес, қайта ата-аналар одан көмек күтіп сеніп сыр айтады, ақылдасады. Сондықтан отбасы қандай болса да, ата-аналар қандай тәрбиеші болса да мұғалім барынша әдепті болуы тиіс. Ол отбасы туралы барлық білімін ата-аналардың тәрбие ісіне көмектесуге, ізгі ниетті орнықтыруға жұмсауы керек.
Төртінші ерекшелік. Тәрбие мәселелерін шешуге өмірге құштар, көтерінкі көңіл күйді басшылыққа алу,жеке тұлғаның табысты дамуына бағыт ұстау, баланың жағымды қасиеттеріне, отбасы тәрбиесінің күшті жақтарына сүйену. Тәрбиеленушінің мінезін қалыптастыру қиындықсыз, қайшылықсыз және оқыс оқиғасыз іске аспайды. Егер осының бәрі даму заңдылығы түрінде қабылданса, онда қиындық, қайшылық және күтпеген нәтиже педагогты әбіржітпеуі тиіс. Қалыптасқан педагогикалық міндетті шешудің ондаған тәсілдері болғанымен солардың біреуі ғана нақты жағдайға толық нәтиже беруі мүмкін. Сондықтан педагогика ғылымына дайын тәрбиелік рецент беретін анықтама деп емес, тұлғаға тиімді ықпал жасайтын жалпы заңдылықтар туралы ғылым деп қарау қажет.
Отбасы, мектеп, құрбы-құрдастар тобы - барлық жеткіншектердің нағыз табиғи ортасы, ең маңызды қоғамдық факторы. Демек, баланың мінез-құлқының қалыптасуына отбасы ерекше әсер ететіндіктен оның көп қырлы, жан-жақты болуы отбасына байланысты.
Педагогикалық, әлеуметтік жағынан жіберілетін әлсіздік, оқу жүйесіндегі сәтсіздік - ауытқымалы мінез-құлықтың қайнар көзі. Жеткіншектің мінез-құлығындағы ауытқулар көбіне туа пайда болмайды, олар отбасындағы және мектептегі дұрыс тәрбие бермеуден пайда болады. Осы аталып көрсетілген ауытқу девиантты мінез-құлық деп аталады.
Ата-аналармен, оқушы отбасымен байланыс орнату мұғалімнің ең басты міндеті. Ондай байланыс орнатудың бір формасы оқушы отбасында болу. Бұл форма мұғалімдер мен ата-аналарға өте жақсы таныс болғандықтан оның екі кезеңіне ғана тоқталу қажет сияқты.
Мұғалімнің кенеттен үйге келуі ата-аналарды жұмыстан қалдыруы, күн тәртібін бұзуы, алаңдатуы мүмкін. Шақыру бойынша отбасында болу ата-ананы да, мұғалімді де қолайсыздықтан құтқарады.Отбасында болуға мұғалім дайындалуы тиіс. Ол дайындық шәкірттің ең жағымды, қызықты құндылықтарын айқындау болуы тиіс. Дегенмен ол құндылықтардың өзі мұғалім санасында қорытылып, психологиялық және педагогикалық тұрғыдан сенімді шығуы керек.
Отбасымен, ата-аналармен байланыс орнату отбасы тәрбиесін насихаттауға ықпал жасайды. Бұл мәселелерде ата-аналар мен мұғалімдерге Семья и школа, Воспитание школьников, Бастауыш мектеп, Ақжелкен, Ұлан газеті сияқты басылымдарда жарияланған материалдар көмек жасайды. Дей тұрғанмен сынып жетекшісінің жанды сөзін ата-аналар құлақ қойып тыңдайды. Оның өз атына айтылған мақтау сөздерімен бірге тәрбие міндеттерін шешу туралы ақыл-кеңестерін тыңдау ата-аналарға қуаныш силайды[23.150-160 бет].
Ата-аналар мен сынып жетекшісінің байланыс жасауының бір түрі ата-аналардың педагогикалық тапсырмаларды орындауы болмақ. Ондай педагогикалық тапсырмалардың бірнешеуін атауға болады.Тапсырманың бірінші түрі-белсенді тәрбиелік позиция, балалармен тікелей жұмыс жасаудан туындайды. Олар: қызығушылықтар бойынша құрылған үйірмелерге жетекшілік жасау, дербес қамқорлыққа алу, тәлімгерлік және т.б.Тапсырманың келесі түрі - мұғалімге, тәрбиешіге ұйымдастырушылық көмек көрсетуден туындайды. Олар:
1) саяхат ұйымдастыруға ықпал жасау;
2) қызықты адамдармен кездесулер ұйымдастыру;
3) сынып кітапханасын жабдықтау;
4) кітапқұмар клубын ұйымдастыру.
Ендігі тапсырмалар мектептің материалдық базасын дамыту және нығайтуға қатысудан туындайды. Олар-кабинетті безендіру, құралдар, приборлар дайындау, мектепті көгалдандыру, жөндеу жұмыстарына қатысу.Бұл аталғандар қоғамдық жұмыстар, тапсырмалардың бір бөлігі ғана. Қоғамдық жұмысқа тартуда ата-аналардың немен айналысқысы келетіндігін анықтау үшін сынып жиналысында олардың өз ұсыныстарын жазбаша беруін өтінуден бастау дұрыс болады.
1.Оқу жылының басында және әр оқу тоқсанының қортындысында ата-аналар жиналысын тұрақты өткізу. Сондай-ақ жалпы ата-аналар жиналысында оқу-тәрбие жұмысының барысы, алдағы міндеттері туралы педагогикалық ұжымның ата-аналар алдында есеп беруін ұйымдастыру.
2.Сынып жетекшілері оқушының ата-анасы, отбасының тұрмыстық жағдайымен танысуда оқушы үйлеріне тоқсан сайын бару, әр балаға отбасының ықпал деңгейін, баланың неге қызығатынын анықтау.
3.Ата-аналарға бала тәрбиесі туралы дәрістер оқып, баланың жеке басының қалыптасып, даму жолдарын, заңдылықтары туралыбілім беру. Осы мақсатта ата-аналармен психология, педагогика, анатомия, физиология, гигиена мәселелері бойынша әңгімелер өткізу, пікіір алмасу.
4.Ата-аналар комитетімен тығыз байланыста болу, оларды сыныптарда, жалпы мектепте өтетін шараларға белсенді қатыстыру, үлгілі ата-аналарды өнеге ету.
Негізіне тәрбие шәкірттерге ата-ана, оқу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz