Қытайдың қыздарына құмар

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
І.Жансүгіров атындағы Жетісу университеті

Айнабекова Бекзат

Ұлы даланың ұлы есімдерін әдебиет пәнінде оқытудың жаңа тиімді жолдары

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

6В01701 - Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша

Ғылыми жетекшiсi: Ф.Ғ.Д., профессор М. Иманғазинов

Талдықорған 2022

ЖОСПАРЫ:

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1 Ұлы даланың ұлы есімдерін әдебиет пәнінде оқытудың жаңа тиімді жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Ұлы даланың ұлы есімдерін әдебиет пәнінде оқытудың маңызы мен қысқаша
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5

1.2 Руникалық жазбаларды әдебиет пәнінде тиімді оқытудың критериалды бағалау технологияcы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15

1.3 Ұлы даланың рухани мұрасын оқытудың жаңа тиімді жолдарының мақcаттары мен деңгейін жоcпарлау нәтижеcі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19

0.4 Ұлылардың рухани мұрасын енгізу әдіcтемеcі мен оны тәлім - тәрбиесі ... ... ... ..29

2 Ұлы даланың ұлы есімдерінің әдеби-тарихи бейнелері, олардың зерттелу жайы мен әдістемелік тиімді жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37

2.1Диуани лұғат ат-түрік еңбегінің әдеби орны мен оны оқытудың тиімді жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37

0.2 Ұлы даланың ұлы есімдерінің әдеби-тарихи бейнелері, олардың зерттелу жайы мен әдістемелік тиімді жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66

КІРІСПЕ

Жұмыстың тақырыбы: Ұлы даланың ұлы есімдерін әдебиет пәнінде оқытудың жаңа тиімді жолдары деп аталады. Ұлы дала жұртының көне жырлары, ондағы әдеби-тарихи бейнесі ретінде әлі де болса толық күйде зерттелінбеген, орта мектеп бағдарламасына толық күйде енбеген. Оның өте бай тарихы, әдеби-дидактикалық болмысы, географиялық жағдайы, әдебиеті мен өнері, этнологиялық ерекшеліктері бір саласы Қорқыт пен Оғыз-наме жырында, Махмұт Қашқаридың Диуани лұғат ат-түрікпен Жүсіп Баласағұнның Құтты білік шығармаларында нақты тарихи деректілік сипатпен танылған көркем образдар аса мол әдеби мұра болғандықтан, оның көркем образдары көне түркі жұртының әдеби туындыларында ерекше орын алатындықтан, оларды зерттеу және әдебиет пәнінде оқытудың жаңа тиімді жолдары туралы айту - аса қажет жайттың бірі.
Ал сол көркем образдар арқылы көптеген ұлыстардың, тайпалардың тіл мен әдеби болмысы және тарихи ерекшеліктерін саралап қарасақ, онда тұрмыс-салт пен әдет-ғұрпын баяндайды, сол кездегі бірқатар қаламгерлердің, ғұламалардың, тарихи адамдардың аттары мен өмірбаяндық деректерін, түркі халықтарының байырғы жырларын, мақал - мәтелдерін, тәрбиеге байланысты жайларды тануға болады. Айталық, Махмұт Қашқариды алсақ, ол көне дәуірдегі түркінің әлемдік картасын жасап, онда Барсхан, Баласағұн, Тараз, Екіөгіз, Қашқардан бастап, түркі дүниесінің ежелгі шаһарларын, елді мекендерін түгел дерлік көрсетеді. Бұл ретте оны түркі жұртының тұңғыш энциклопедиялық анықтамасы десе де болады.
Жұмыс нысаны: Алып Ер Тоңға (Афрасиаб) мен бірге Орхон - Енисей жазбалары, Қорқыт пен Оғыз-наме жыры мен Жүсіп Баласағұн - түркі халқының 5-9 ғасырларындағы мұралар болса, онда көркем образдар бейнесі жеке қарастырылып зерттелінбеген. Бұл туындылар Алып Ер Тоңға (Афрасиаб), Орхон-Енисей жазбалары мен Диуани лұғат, Құтты білікбүкіл түркі жұртына танымал. Айталық, Махмұт Қашқари үш кітаптан тұратын Түркі тілдерінің лұғатын, яғни Диуани лұғат ат-түркатты түркі тілдес елдердің ортақ мұрасын құрастырып, артына мәңгі өлмес ғылыми мұра қалдырған ғұлама болса онда Алып Ер Тоңға (Афрасиаб) туралы жырды енгізіп, тұңғыш рет оны әдеби-тарихи айналымға енгізді. Ал Жүсіп Баласағұн Құтты білік туындысын жазып, дана қаламгер санатында болғандықтан, жұмыстың негізгі нысаны осы туындыларды оқып, саралау, зерттеу, әдеби анализ жасау және оны оқытудың тиімді жолдарын көрсету болып табылмақ.
Жұмыстың мақсат-міндеттері: Мәселен, Алып Ер Тоңға (Афрасиаб) пен Орхон - Енисей жазбаларымен қатар Қорқыт пен Оғыз-наме жырын зерттеу үлкен мақсат. Ал Махмұд Қашқари болса, Алып Ер Тоңғамен (Афрасиаб) бірге түркінің тұңғыш тіл маманы, түркі тілінің оқулығын жасаған, грамматикасын түзеп, жалпы түркі әлемінің тіл өнерінің өрісін кеңейтіп, өркенін өсірген ғұлама. Түркология тарихында ол тұңғыш тарихи-салыстырмалы әдісті қолданып, түркі тілдері тарихи диалектологиясының негізін салды. Оның осы тілдерді салыстырмалы түрде зерттеу тәсілі бүкіл Шығыс тілшілеріне ортақ зерттеу тәсілі ретінде өзінше бір мектеп болып қалыптасты.
Ал Жүсіп Баласағұн өзінің еңбегін мемлекеттің іргесін қалыптастыру, нығайту, тәрбиелі азаматтарды жеке әдеби-тарихи адамды өсіріп шығу тұрғысында еңбегін жазған, бұл тұрғыдан келгенде екеуінің алдына қойған мақсаты біреу еді - бұл дидактизм арқылы көркем әдеби-тарихи образдар жасап, тәрбие, адамгершілік және басқа да гуманистік принциптерді халыққа тарату мақсатын көздеген.Ал оны орта мектепте оқытудың тиімді жолдарын көрсету - басты мақсат.
Тақырыптың өзектілігі: Тақырып өзекті болатын себебі - Алып Ер Тоңға (Афрасиаб), жазбаларымен қатар Қорқыт пен Оғыз-наме жырларына келсек, олардың бірқатары қолымыздағы тасқа қашалған күйінде, ал Диуани лұғат ат-түріктің түпнұсқасын алғаш рет 1914-1915 жылдары Али Амири деген түрік ғалымы Стамбулдағы бастырып шығарған нұсқасы әлі де болса зерттелінбеген.
Диуанидың әр жақты зерттелуі де сол кезден басталды. Кітап жарыққа шығысымен-ақ, Махмұт Қашқари және оның бұл атақты кітабы жайлы хабар бүкіл дүниені аралап кетті. Түркі халықтары өкілінің ХІ ғасырда аса жоғары ғылыми дәрежеде жазған атақты еңбегі бүкіл дүние жүзі ғылымында күтпеген үлкен жаңалық болса, Алып Ер Тоңға (Афрасиаб) ол да кең көлемде қарастырылмаған.
Ал Құтты білік дастанының авторы кедейлер аш - жалаңаштар, жетім - жесірлер, кемтар жандар туралы айта келіп ел билеген әкімдерді шапағатты, мейрімді, жомарт, ынсапты болуға мал - дүниесін мұқтаж жандарға үлестіріп беруге үндейді. Адамгершілік пен оның басты принциптерін орындауды уағыздайды. Бұлардың барлығы да әдеби-тарихи көркем образдар арқылы көрінсе, жұмыстың өзектілігі осы жайтты ашуға арналғандықтан сөзсіз өз мақсатымыз орындалады.
Жұмыстың маңызы: Көне түркі әдебиетіндегі әдеби-тарихи көркем образдардың ашудағы жаңалық болатыны - бұған дейінгі белгілі мұралардың бәрі де арнайы филологиялық немесе тарихи этнографиялық зерттеулер болмай, дидактикалық сарында жазылатын-ды. Біріншіден, ол дәуірде филологиялық немесе этнографиялық зерттеулер жазуды күтудің өзі тарихи жағдайлармен есептеспегендіктен болып көрінетін еді. Тағы бір себебі-түркі халықтарының өкілі сол дәуірде осыншалық білімдар болады дегенге ресми батыс ғылымы сенбейтін, өйткені олардың ойынша: түркі халықтары тек көшпенділер, сондықтан олардың арасында ғылымға бейімділік болу мүмкін емес. Оларды өркениетпен таныстырып, сауаттылық ізін салған тек қана батыс деп есептелетін. Сөйтіп, Диуани лұғат ат-түрктіңжарыққа шығуы ғылым дүниесінде аса үлкен оқиға болып бағаланды. Бұл еңбек 1072 жылдың қаңтарында жазыла бастап, 1074 жылдың 10 ақпанында аяқталған. Диуани автордың соңғы еңбегі болса керек. Өзінің айтуынша, ол бұл кітаптан бұрын да түркі тілдерінің синтаксистік жүйесі жайында Джауахир ан-нахуи фи-л-лафуи түрк - Түрк тілінің синтаксистік жүйесінің негізідеген ғылыми трактат жазған. Алайда, оның бұл еңбегі сақталмаған болуы керек, сондықтан осыдан басқа еш мәлімет жоқ. Алып Ер Тоңға (Афрасиаб) ол әдеби-тарихи бейне оны европа еліне жеткізу бұл тікелей М. Қашқаридың зор еңбегі болмақ.
Ал Жүсіп Баласағұн болса, ел басқарған патшадан бастап, аспазға дейінгі барлық хан сарайы қызметкерлерінің түр - сипаты, мінез - құлқы, ақыл - парасаты, міндеттері, жауапкершілігі қандай болу керектігін жеке - жеке баяндап шығады.
Жұмыстың ең маңыздылығы да осында болса керек.
Жұмыстың құрылысы: Негізінен жұмыс, кіріспе, екі тарау мен қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 Ұлы даланың ұлы есімдерін әдебиет пәнінде оқытудың жаңа тиімді жолдары

2.1 Ұлы даланың ұлы есімдерін әдебиет пәнінде оқытудың маңызы мен қысқаша тарихы

Ұлы даланың ұлы есімдерінің көркем бейне образдарды барынша терең зерттеген Әлкей Марғұлан, Ақжан Машанов, Тұрсын Жұртбай, Немат Келімбетов, Ақселеу Сейдімбек, Олжас Сүлейменов, Самат Өтенияз, Серікбол Қондыбай және тағы басқа да ғалымдарымыздың ғылыми еңбектеріндегі әдеби-дидактикалық тұрғыдағы көптеген кейіпкерлердің образын тани отыра, сонау көнедегі елдер ішінде қазіргі өркениетті елдердегі тарихы мен әдебиетінде үлкен орын алғандығының күәсі боламыз. Ал олардың көбі мектеп бағдарламасының ішіне енбеген.
Қазіргі уақытта қазақ елінің тәуелсіздік алған тұста, көне дәуірдегі ата-бабаларымыздың алыптармызды насихаттау, оның шынайы болмысын ғылыми тұрғыда әдеби-тарихи бейнелерін көрсете білу басты мақсат және әдебиет пәнінде оқытудың жаңа тиімді жолдары туралы айту - аса қажет екенін баса айтқан жөн.
Өкініштісі, сол есімдерді қазақ қазақ болғалы кең көлемде танып-білмегендігі. Әйтпесе, сол кейіпкерлерді басқа жұрт өзіне иемденіп, меншіктегісі келсе, қазақтың бейғам жатқандығы жараспас әдет. Дегенмен, осы уақытқа дейін біраз жұмыс істелінсе, бұл еңбек пен ізгі ниет еліміздің рухын, елдігін көтеретіні талассыз.
Әлемге аты танылған түркі жұртының аса дәріптер ұлдарының бірі - бұлар Естемі қаған, Бумын қаған, Тоныкөк, Күлтегін және Білге қаған болмақ. Бұл дастандар тасқа жазылу арқылы бүкіл Еуропаға танымал болған жырлар.
Тасқа қашалып жазылған дастандардың бірі Түрік қағанатының бүкіл әлемді аузына қаратқан айбарлы да абыройлы дәуірін суреттеуден басталады. Мұнда исі түріктің басын қосып, қуатты мемлекет орнатқан Бумын қаған мен Істемі қаған барынша мадақталады.

Биікте көк тәңірі,
Төменде қара жер жаралғанда
Екеуінің арасында адам баласы жаралғанда.
Адам баласы үстіне ата-тегім
Бумын қаған, Істемі қаған отырған
Отырып, түркі халқының
Ел-жұртын қалыптастырған,
иелік еткен [1, 44 б].

Бұл жыр жолдары Түрік қағанатының әскери қолбасшысы Күлтегін батырға арналған дастаннан алынып отыр.
Қытай елінің ханзадалары мен саудагерлері сыйға әкелген тарту-таралғыларға алтын мен жібекке, табғаштың ару қыздарына өзара таласқан түрік бектері арасында астыртын айқас басталды. Кейбіреулері түрік елі алдындағы парызын, ата-бабалар дәстүрін ұмытты. Елді біліксіз қағандар басқарды. Билік пен байлыққа таласқан мұндай күрес жиырма жылға созылды. Ақыры ел ішіндегі алауыздық 603 жылы ұлы мемлекеттің екіге бөлініп кетуімен тынды. Бірі - Батыс Түрік қағанаты. Бұған Орта Азия, Жоңғария және Шығыс Түркістанның бір бөлігі енді. Екіншісі - Шығыс Түрік қағанаты. Бұл негізінен Монғолия жеріне орналасқан еді [2,70-71].
Бумын қаған мен Істеме қаған қайтыс болған соң түрік елінің тағына дарынсыз қағандар отырғаны, халықты опасыз бектер мен әміршілер билегені тарихтан жақасы мәлім. Бұл жайында Түрік қағанаты тұсында, яғни ҮІІІ ғасырда жазылған Күлтегін дастанында төмендегідей жыр жолдары бар:
Соңындағы інісі ағасындай болмады,
Ұлдары әкесіндей болмады,
Біліксіз қағандар отырған екен,
Жалтақ қағандар отырған екен [3,45].
Міне, бүкіл түркі елінің осылай берекесі қашып, құты кеткен күндердің бірінде Қара қаған құрылтай шақырды. Бұл мәжілісте не айтылып, не қойғанын Түркия елінің атақты жазушысы Ниһал Атсыз өзінің Көк бөрілердің өлімі атты тарихи романында жақсы суреттеп көрсеткен.
Ал оны мектепте оқытудың тиімді жолдары мен зерттеу обьектісіне енгізу мақсатында оны кезеңге бөлу қажет. Зерттеу 2021-2022 жылдар аралығында тәжірие ретінде жүргізілді.
Бірінші кезеңде (2021 ж. қазан айында) диплом жұмысының тақырыбы бойынша зерттеудің негізгі міндеттері анықталды, диплом жұмысының теориялық және методологиялық негізіне қатысты зерттеу еңбектеріне талдау-сараптау жұмыстарын жүргізілді, ғылыми әдебиеттер, шетелдік және отандық педагогикадағы жинақталған тәжірибелер талданды, мектеп оқушыларына сабақ барысында инновациялық технологияларды пайдаланудың теориялық негіздері айқындалды.
Екінші кезеңде (2021 ж. қараша) мектеп оқушыларына сабақ барысында инновациялық технологияларды пайдалану тиімділігінің мәні мен ОМ-да қолданылатын педагогикалық технологиялар жіктемелері айқындалды. Қазіргі таңдағы инновациялық технологияларды толыққанды пайдалану мүмкіндіктері талданды, мектеп оқушыларына ұлы даланың әдебиеті туралы даярлығы туралы әңгімелесу, тестілеу, сауалнама, байқау, рейтингілік бағалау әдісі, тәжірибелік-педагогикалық жұмыстар арқылы айқындалды.
Үшінші кезеңде (2022 жылдың наурыз-сәуір айлары) оқушыларды даярлауда инновациялық технологияларды пайдалану тиімділігі тексерілді, алынған нәтижелер тұжырымдары қорытындыланды[4, 146].
Сонымен, енді содан үзінді оқып көрелік: Құрылтай басталды. Қаған Батыс қағаннан келген хаты дауыстап оқып шығуы үшін Күр Шадқа берді. Күр Шад оқып бітірген соң қаған сөз бастады:
- Түрік бектері! Ақылдан артық ақыл бар. Не ойлайсыз, ойыңызда не бар? Ойыңызға не келсе де сыртқа шығарыңыз. Кеңесейік. Ойласып, тура жолды табармыз, соған қарап іс қылармыз.
Бектердің бірі сұрады:
- Қара қаған! Рұқсат ет, сөз айтайын. Айтатыным бар, - деді.
Бұл сөйлеген егде жастағы бір бек еді. Шашына, сақалына ақ түсіпті. Маңдайында, бетінде қылыштың тіліп кеткен іздері бар. Көп ойланбай сөйлейтін адам сияқты көрінгенімен, сөзі пысық, жұртты ұйыта алатындай:
- Мен Батыс Түрік елін жақсы білемін. Үйдегі әйелім де сол жақтан. Батыстағылар бізден күштірек. Аттың да жақсысы соларда. Батыс елінде аштық жоқ. Түрлі жеміс-жидек көп. Олардың егіні шығымды, орманы мол. Түң Ягбу қағанның сөздерін сол қалпында қабылдағаны дұрыс. Ескіде Түрік елінде жалғыз қаған болғанда елдің қарны тоқ, арқасы кең, жауы аз-ды. Екі елге бөлінгенде бірінші жасаған істері бірте-бірте теріс қарай бастады. Қытайға ауған түріктер түрік екендіктерін ұмытып, бізге қылышын жалаңдата бастағаны сияқты, Шығыс Түрік елі мен Батыс Түрік елі де осылай кете берсе, бір-біріне қытайды көргендей қыдыңдай бастамаса, не қылсын. Маған салсаңыз тез арада Түң Ягбу қағанға елші жіберейік. Бір келісім жүргізейік, шарттасайық. Екі қаған бір-біріне жау болмасқа ант ішсін. Олар бізге жақсы ат пен қару-жарақ берсін, біз оларға қытайдан алған жібектен берейік. Егер бәрі дұрыс болса, соғыс кезінде екі қаған бір-біріне әскер қосып, бірлеспекке ант түйсін.
Қара қаған басқа бектеріне сөз салды. Тұңға Тегін сөз алды.
Ол былай деді:
- Түң Ягбу қаған бізден күшті емес. Күштілер күштілермен дос болғысы келеді. Біз де оған күшті екенімізді көрсетейік. Елшілерін не болса да биыл қыс осы жерде ұстайық. Жаз шыққан соң, қытайға жорық жасайық. Елшілер әскерімізді, күшімізді көрсін. Содан біз де Батыс қағанынна өз елшімізді жіберейік. Түң Ягбу қаған біздің де күшті екенімізді көрген соң анттасуға өзі де құштар болар. Бізге сенімі көбейер. Бізге құрмет көрсетер.
Бұдан кейін құрылтайдағы бектердің ең жасы Күр Шад сөз алды:
- Жақсы сөз айттыңыз. Елшілерге күшімізді көрсетейік. Кейін анттасайық. Екі қаған бір-біріне жәрдем берсін. Бірақ сіз бір нәрсені ұмытып тұрсыз!
Жиналған жұрт бір-біріне қарады. Сөздің ыңғайын түсінбеді.
Күр Шад сөзін жалғастырды:
- Олар Өтүкенде түріктердің жатысына жуығындай қытайлардың да тұрып жатқанын көрмейді дейсің бе?
Күр Шадтың бұл сұрағынан соң жұрт жым-жырт бола қалды.
Бұның не айтпақ болып тұрғанын олар тағы да түсінбеді. Қаған айтты:
- Көрсе қайтеді. Тұтқынға алынған адамдарымыздың көп екенін білер.
- Оны қайдан біледі. Біздегі қытайлар тұтқынға еш ұқсамайды ғой.
Бір бек киіп кетті:
- Не айтқың келеді, Күр Шад? Бұл қытайлар біздің тұтқындарымыз, құлдарымыз емес пе?
- Тұтқын екені рас, бірақ Өтүкенде олар түріктерге тең сияқты жүр. Олардың тұрмыстары тұтқынның тұрмысына ұқсамайды.
Қаған қайта сұрады:
- Күр Шад! Не айтқың келетінін ашық айтшы. Дұрыстап түсіне алмай отырмыз.
- Айтайын дегені мынау: бізде қытайдың даусы түріктікінен кем емес. Қара қаған таққа отыратын күні ордасының астында төбелес болды. Қытай атқосшылары бір түрік сарбазымен жұдырықтасып жатты. Бұрынғы кезде қытайлықтар бүйте алар ма еді? Олар бұл күшті неден, кімнен алып жатыр? Мына қытай мырзасы Шен-Киң деген кім? Біресе қатынның, біресе қағанның отауына емін-еркін кіреді, түрік бектерімен тең адамдай сөйлеседі.
- Шен-Киң тұтқын емес, қонағымыз ғой.
- Қонақ екені белгілі, бірақ қытайлық екені де анық қой.
Қытай болғаннан кейін оның тұтқын екені де, қонақ екені де бәрібір емес пе? Қонақ болатындай біз оны шақырдық па? Өзінің халқына сыймаған бізді ұшпаққа шығарар ма? Анау жолдасы Ван-Зин-Шан Өтүкеннің әр жеріне мұрнын сұғып жүр. Бармайтын жері жоқ. Соңынан Шен-Киң екеуі оңаша күбірлесіп жатады.
- Ол да қонақ емес пе? Елді араласа не зиян?
- Қонақ болса неге ол тұтқын қытайлармен сыбайласады.
Олардың не сөйлесіп жүргенін қайдан білеміз?
- Оны білу маған не керек? Қытай не деуші еді? Я сырнай, я қатын, я ақша...
- Жалғыз олар емес. Жасырын ойын бәрі ...Бұл қытайлықтар тыңшылық істеп жүр-ау деп ойланып көрдіңіз бе?
Бектер де, қаған да ойланып қалды. Бәрінің қастары түйілді.
Қаған:
- Қытай бегі тыңшы ма? Ол қалай? Қытайда қаған оның әулетінен емес қой... - деп сұрады.
- Болмаса қайтейін. Өтүкенде көкжалдар биліктен түсіп, оның орнына Тоғыз өгіз, қарлұқтар қаған болса да мен бәрібір қытайға жау боп қала берер едім. Мен бұлай істегенде, қытай бегі оны неге істемесін?
Жұрт төбеге ұрғандай жым-жырт бола қалды. Қаған Күр Шадқа, бектеріне кезекпе-кезек қарайды, мырза-бектер көзін Күр Шадтан айыра алмай тұр. Күр Шадтың басы салбырап кеткен. Үнсіздікті Тұңға Тегін бұзды.
- Қытай бегі тыңшылық еткенде не шығар дейсің? Қылышымыздың өткірлігі жоғалар ма? Садағымыздың адырнасы босар ма?
- Жоқ, бұның бәрі де болмас. Бірақ бұлар біздің қанша екенімізді, санымызды білер. Жорықты қашан бастайтынымызды біліп отырар. Біліп алып қимылдап, бекініп дайындалар. Ішімізде қытай үшін кім қауыпты болса, соны есебін тауып өлтірер.
- Күр Шад! Сен бізді бала көріп тұрсың ба? Ол тұтқындар бізді қалай өлтіреді? Қытай тұтқынының қолындағы қылыш түрік бегін өлтіре алар ма? Өтүкенде бүкіл қытай атқа қонса да бір түрік бегін өлтіре алушы ма еді?
- Мен сіздерге қытайлықтар бізді батырлықпен өлтіреді деп отырғаным жоқ. Соғыс майданында бір түрік бегін өлтіру бар қытайлықтар үшін күшке түсер. Бірақ өз ордасында отырған Түрік қағанының қалай өлтірілгенін бәріңіз көрдіңіз. Мен сізге қылыш туралы айтып тұрғаным жоқ. У туралы айтып тұрмын.
Күр Шад жылдам сөйледі. Қаған бұл сөздерге ренжігендей.
Ол суыққандылықпен:
- Жақсы, Күр Шад! Түң Ягбу қағанға елші жіберместен бұрын не істеуіміз керек?
- Не істейміз? Біздегі қытайлықтар тұтқын екенін көрсетуіміз керек. Қытайлықтардың жеке егінжайы болмасын. Олардың қойларының жартысын алып, түріктерге берейік. Біз жорыққа шығып, қан төгіп жатырмыз, өліп жатырмыз. Ал тұтқындарымыз Өтүкенде отырып егінін өсіреді, қойын бағады. Артынан түріктермен сауда жасап, бір қойына он түлкінің терісін айырбастап алады. Кейіннен ол терілерді қытайға сатып байып жатыр. Бұның алдын алған жөн.
- Оныңыз дұрыс, бірақ іс онымен бітпейді. Бұл қытайлар түріктердің мінез-құлқын да бұзып болды. Тұтқындағы қытай қатындары мың түрлі айламен түрік жігіттернің басын айналдыруда. Біздің қыздарымыз ондай айлакер емес. Қытайдың еркегі жаман нәрсені жақсы нәрсе деп өткізсе, қытай қатындары бет-аузын бояп, өздерін-өздері түрік бектеріне сатуда. Еркектер тез иланады. Қытайдың қыздарына құмар. Екі беті алмадай бал-бұл жанған, жібектей қоңыр шашы бар, жалт еткен жасыл көзді, талдырмаш түрік қыздары тұрғанда түрі сап-сары, көзі толған үрей, шілмиген қытайдың қатынына көңілдері кетеді. Байы бар қатынға көз салуға бола ма? Түрік заңы бойынша байы бар қатынға көз тіккен адам өлтіріледі. Өлтірілуге тиіс, бірақ қазір бұл әдет те сұйылып барады. Оның үстіне қытай қатындарының өздері де біздің жігіттерді арандатып жатыр.
Құрылтай сең соққандай болды. Қаған мен бектер орындарынан атып тұрды. Қаған дауыстап:
- Не деп тұрсың? Байы бар қатындарға қол салған адам бар деп естіп тұрмыз ба? - деді.
- Естіп тұрсыз. Естіртіп тұр. Бұл шындық, түсімізге кірсе де ақылымыздан алжасар едік қой. Солай... Қытай тұтқындарының әйелдері түріктің еркектеріне тұзақ құруда. Олар өз әйелдерінің бұл қылығын білмейді деп ойлайсыз ба? Біледі... Білсе де үн шығармайды. Керісінше оған дем беріп отыр. Өйткені, бұған дейіні жорықтарда алып келген алтын-күміс, мал-мүліктің бәрі түрік шатырларынан қытай тұтқындарының үйлеріне көшуде. Бұл қытай кім?.. Жат-жұрттық. Солай ғой. Оларға не істейміз. Біздің әдет-заңымыз бойынша бір кісі байы бар қатынмен ілінісе, қатын оны жария етіп, оған қол салған адам жоқ етілер еді. Ал қатын оны жасырып қалса... Түрік әдет-заңы бұл жөнінде ештеңе айтпаған.
Құрылтай мазасызданды. Бір бек айқайлады:
- Қатын оны айтпай отыра алар ма? Ондай қатын бар ма?
Ондай қатынның күйеуі аман қалар ма?
Күр Шад еш қысылмастан онан әрі нажағайдай гүрілдеп сөйлей берді:
- Түрік қатынынан ондай шықпайды. Бірақ қытай қатыныныда ондай бар. Өйткені қытай еркектеріне ақша, мал-мүлік керек. Оның ындыны ақша арқылы ғана бітеледі. Ақшаны алмақ үшін ол малын да, жанын да береді, қойнындағы қатынын да береді. Қытай қатындары түріктің еркектерін осылай тонап, байларын байытып жатыр. Қытайлардың қалай байып жатқанын енді байқаған боларсыз. Қараңыз, Өтүкенде туған қытай балалары қытайға онша ұқсай бермейді. Бұл не, Өтүкеннің ауасынан, не суынан солай болды деп ойлайсыз ба? Қытайдағы ит Өтүкенге келген бойда қасқырға айналмайтын сияқты, қытай Өтүкенге келген соң түрікке ұқсап кетпейді ғой. Сондықтан оларға түрік қаны араласып жатыр. Қытайға жалғыз түрік қаны аралысып қойса жақсы. Күндердің күнінде қытайдан жақсы сарбаз шығып, онымен соғысып жүрмелік. Сонымен бірге қазір түріктер қытайдан қатын ала бастады. Біздің білуімізше бұрын қытайдан қатынды қағандар ғана алушы еді. Оның да өз себептері бар. Енді мына түріктердің бәрі қаған болып кетті. Қытайларға түрік қаны араласып олар асылданып, батыр, ел жүрек бола бастаса, бізге де қытай қаны араласып қоян жүрек қорқаққа айналмақпыз! Бүгіннен бастап түрік еркектері қытай қатындарына жоламауы керек. Қатынның бұндай әрекетіне қытай еркектері тиым салуы керек. Қытайлар жеке егін салмаулары керек. Түрік еркектері қытай қыздарына үйленбеуі керек. Қытай атаулыны көз алдымызда ұстауымыз керек. Әйтпесе көктемде басталатын жорықты қытай сарайы қазірдің өзінде есітіп отыруы мүмкін.
Қаған бектерге қарады. Осы кезде сөзге араласқысы келген бір бек сөз алды:
- Күр Шад тура сөйлеп тұр. Түріктің әдет-заңы жат жұрттыққа да ортақ. Біздің адамдардың да заң бұзбайтыны жоқ емес. Бір кісі заңсыздық істесе кінә онда ғана емес, сол заңсыздық істеуге мәжбүр еткендер де. Егер түрік еркектері қытай қатындарының алдауына түсіп, олармен ашына болса, онда қытай қатындарын дүрелеп, қытай еркектерін өлтіргенмен іс бітпейді. Түріктің әдет-заңын толық орындау үшін қытай қатынымен ілініскен түрік еркегінің де басын ұшырған жөн. Біздің әдет-заңымыз байы бар қатынымен ілініскен еркектің басын кесу үшін ол қатынның түрік, не қытай, болмаса тұтқын екендігіне қарамайды.
Тұңға Тегін сөзге араласып тура деді. Күр Шад қарсы шықты:
- Былай болмайды. Олай болатын болса, түрік пен қытай тең түседі. Түріктің әдет-заңы түрік үшін жасалған. Бұл заң бойынша қатынға зорлық істегеннің басы кесіледі... Ал түрік еркектері қытай қатындарын зорламайды...
Кеңес созыла берді. Күн бата бастады. Қаған бектерінің пікірін түгел білгісі келді. Он екі бектің тең жарымы Күр Шадты жақтады. Қаған қай жақты қолдаса сол жақтың пікірі үстем шығуға тиіс болды. Қаған соңғы сөзін былай деді:
- Көктем шыққан соң Қытайға жорық жасап, елшілерге күшімізді көрсетейік. Қытайдың өз басына да егін жайы болмасын, олардың мал-мүлкінің жартысы түріктерге таратылсын, түріктер қытай қатынына үйленбесін. Түрік еркегінің басын айналдырған қытай қатынға дүре соғылсын. Егер олардың байлары бұл істен хабардар болса, бастары алынсын... Түріктің әдет-заңы бойынша байы бар қатынның ұлтын көрсетпегендігі себепті ол қатынмен ілініскен түрік еркегі де өлтірілсін![5, 45 б.].
Сөйтіп, осы құрылтайда төніп келе жатқан қытай қатері жөнінде айтылған ой-пікірлер түгелдей дұрыс болып шықты. Әйтсе де түріктер кешігіп қалған еді. Араға көп уақыт салмай-ақ өзара іштей айтысып-тартысып, қырық пышақ болып жатқан түрік еліне күтпеген жерден сан мыңдаған қытай әскері басып кірді. Дайындықсыз жатқан түрік елі қапылыста қалды.
Міне, бұдан кейін не болғанын біз Күлтегін жырынан оқып білеміз.
Табғаш елінің алдауына көнген Түрік қағанатының бектері өзара араздасып, елдің ішкі бірлігіне көп нұқсан келтірді. Елде алауыздық туды. Түрік қағанатының іргесі шайқала бастады. Бұл өте қауіпті кезең еді. Осы қатерлі сәтті ақын Йоллығтегін өзінің Күлтегін батырға арнаған жыр жолдарында мейлінше айқын көрсеткен:
Түркі халқы елдігін жойды,
Қағандығынан айырылды;
Табғаш халқына бек ұлдары құл болды,
Пәк қыздары күң болды [6,45].
Алайда, тәкәппар, әрі ержүрек түрік жұрты құлдықтың қорлығына көп шыдай алмады. Құлдықтан гөрі өлімнің өзі артық деп білді:
Түркі халқы:
Қырылайық, жойылайық, - десті,
Ажалға жылжи бастады,
Көкте түркі тәңірісі,
Түріктің қасиетті жері, суы былай депті:
Түркі халқы жойылмасын, - дейді, -
Ел болсын,- дейді [7,45].
Бұдан кейін арада елу жыл өтті. Түріктер өз азаттығы үшін тынымсыз елу жыл бойы күресті. Ақыр жеңіске жетіп, өз алдына дербес, егеменді ел болды. Бірақ егемендікті сақтап қалу үшін түріктер тағы да жүздеген жылдар бойы азаттық күресін жүргізе берді. Яғни, шығармадағы үзіндіні бір оқушыға оқытып, ұлы бабаларымыздың жүріп өткен жолы мен қапы қалған сәті, жеңілісі мен есін жинап болған соң, ел бірлігін жинап, күш біріктіріп, қайта шабуылға шыққан түркілердің рухы мен намысы, жеңісін оқушылардың білгені - рухани нәр берері һақ.
Орхон дариясының оңтүстік жағасына орналасқан Қарабалғасун деп аталатын көне қаланың бүтін тұрған қабырғасы, оның орталық бөлігіндегі хан Ордасы Н.М.Ядринцевтың назарын ерекше тартады. Онымен қатар қаланың алдыңғы порталы, Оңтүстігіне шұбырта орналастырған қарауыл мұнаралары оны таң қалдырады. Н.М.Ядринцев өз жобасында ары қарай былай деп мәлімдейді: Қала қабырғасының оңтүстік жағында 600 аттам жерде кісі қолымен қазылған ордың жанында дөңес үстіндегі алып гранит сынықтары біздің назарымызды тартты. Бұл гранит тастарды барлай қарағанда оның бетінде ұлудың (айдаһар) ойып түсірген пішін суреті болды. Оның қасынан ұлудың бас бейнесін қашаған гранитті таптық. Бұл гранит сынықтарды өзара қиюластырғанда әйкіл монументтің ұшар басына орналастырған айдаһар пішіні екені анықталды.
Ол тастардан Енисей қорғандарынан бізге таныс руналық белгілерді көрдік. Граниттің басқа сынықтарынан қытай иероглифін және моңғол жазуына ұқсас жазуларды кездестірдік [8, 79-80], - дейді.
Яғни, түркі жұртының жоғарыдағы шығармадағы айтылған сюжеттегі болмысын, ерлік істерін мадақ ететін жайт осы пантеонда орын алғанын оқушыларға жан-жақты хабардар еткен жөн.
Н.М.Ядринцев Қарабалғасунда екі жұма болған кезде тұрғын моңғолдардан осыған ұқсас ескерткіштер осы маңда тағы бар екендігі туралы дерек алады. Сөйтіп, Ядринцев Орхонның сол жақ шығыс бетіне орналасқан Көшө-Цайдамдағы екі алып ескірткішке тап болады. Ол ескерткіштің бір бетінде Енисей қорғандарында кездесетін құпия жазу, екінші бетіне қытай иероглифі қашалған. Әйкілдің маңында адам және аңдардың мүсіні кескінделген тұңжырларды және қорғанның сілемін кездестіреді. Н.М.Ядринцев 40 жол құпия жазу мен қытай иероглифінің көшірмесін алып қайтады. Н.М.Ядринцевтің тапқан ескерткіш бетіндегі руна жазуының литографиялық көшірмесі ғалымдар ортасында үлкен сенсация тудырды. Николай Михайловичтің ғылымдағы ашқан аса үлкен бұл жаңалығы Батыс ғалымдарының құпия жазуға деген қызығушылығын онан әрмен үдетті. Сөйтіп, 1890 жылы қаңтардың соңында Мәскеу қаласында ұйыдастырылған ҮІІІ халықаралық археология конгресінде Орхон бойынан жаңадан табылған құпия жазу ескерткіштер туралы толық мәліметті И.Аспелин, О.Доннерлер, Н.М.Ядринцевтен алады. 1890 жылдың 15 мамыр күні И.Аспелиннің ғылыми қызметкері Аксель Олай Гейкель (1851-1924) Моңғолияға барып, тамыздың соңына дейін зерттеу жұмыстарын жүргізіп, Қарабалғасұн (Орду-балық)-дағы үш тілде (қытай, соғды, түркі) жазылған ескерткіш пен Күлтегін, Біліге-қаған әйкілдерінің эстампажын (қалып), ескерткіш маңындағы мүсінтастарды фотоға түсіріп, сызба суреттерін жасады. 1892 жылы Фин зерттеушісі О.А.Гейкель Inscription de L`Orhon recueillies par l`expedition Finnoise 1890 et publiees par Societe Finno-ouqrienne (Helsingfors.1892) [9,45]атты алғашқы Орхон атласын жариялады.
1890 жылдан бастап, Фин-угор қоғамы мен Ресей Ғылым Академиясы арасында ғылыми бәсекелестік күшейе түсті. Алғашқы Енисей құпия жазулары атласын, енді Орхон жазуларының алғашқы атластарын Фин-угорлықтар Ресейліктерді алдына түсірмей-ақ, өздері бірінші болып әлем ғылымына ұсынып үлгерді.
Н.М.Ядринцев пен А.О.Гейкель экспедицияларының жинақтаған материялдары құпия жазудың кілтін табуды жылдамдатуға мүмкіндік туғызды. Өйткені, бұл ғалымдар сол замандағы ғылымның ең соңғы мүмкіндігін пайдаланып, литографиялық көшірме жасап, эстампаждар алды. Онымен қатар құпия жазуы бар ескерткіштің екінші бетіндегі қытай иероглифімен жазылған мәтіндер руна жазудың құпиясын ашуға негіз болды. Нәтижесінде ғылым әлемінде Мысырлық көне жазуларының кілтін тапқан әйгілі Гротефенда мен Шамполлионаның есімдерімен қатар аталатын үшінші адам туды. Финдіктердің атласына Көше-цайдамның екі ескерткішіндегі қытай мәтіндерінің алғашқы толық емес аудармасын П.Папов, Г.Габеленцлер беріп үлгерді. Бұл аудармалар арқылы 200 жыл бойы әңгіме болып, құпиясын сақтап келген беймәлім жазулар б.з. ҮІІІ ғасырда билік құрған Түрік қағанатының мұрасы екені анықталды. Ал Орхонның екі ескерткіші Түрік қағанатының қағаны Могилян (Біліге қаған) және оның бауыры Күюге-деленің (Күл-тегін) құрметіне қойылған мұралар болып шықты.
Ресей Ғылым Академиясының ғалымдары да қарап жата алмады. Олар да шарқ ұрып, Моңғолия экспедициясын жабдықтау үстінде болды. Сөйтіп 1891-жылы В.В.Радлов бастаған Ресей экспедициясы Моңғол жеріне, аңызға айналған Орхон дариясына жетті. Экспедиция құрамында Орхонды ашушы әйгілі саяхатшы Н.М.Ядринцев, Хакасиядағы Минус мұражайының қызметкері, белгілі зерттеуші, Сібір археологиясының білгірі Д.А.Клеменц (1848-1914), фотограф, суретші С.М.Дудин, капитан, топограф И.И.Щиголев, фотограф А.Вильборгтар жұмыс жасады. Міне, әлемге әйгілі болған ескерткіштер осылайша халыққа жетсе, оны көркем шығарма ретінде жазған Түркия елінің атақты жазушысы Ниһал Атсыз өзінің Көк бөрілердің өлімі атты тарихи романында жақсы суреттеп көрсеткен.
Таным жүйесі оның туу, даму, кемелдену, шыңға жету жолдары тұрғысынан мистика мен шынайы реализм рационализмге, схоластикаға қарсы тұрады, өйткені оның жақтаушылары ақылдың шектеулігін айтып, Құдайды тану, мойындау үшін адам санасының тереңінде жатқан иррационализм (сезім, интуиция, түйсік) бөліктерін мейлінше дәл уақтысында оятып, іске қосу керек деп есептейді. Тас ескерткіштер шығарамаға, мистикалық туындыға айналып, ежелгі заманнан, есте жоқ сонау ерте кезеңнен бастау алса, ежелгі Грекиядағы мистиканы Пифагор, Сократ оның кейінгі шәкірттері - Аристотель, Платон, Эпикур, Эратосфен, Солон, Анахарсис, Птолемей, Кадуид секілді философтар оны айқын бейнелеп көрсеткен. Одан кейінгі философтар мен даналар осы тақырыпқа байланысты ұлы ғалымдар мен әлемгі танымал адамдар Эпикур, Эратосфен, Солон, Анахарсис, Птолемей, Кадуид, Филон, Гермес Трисмегисттің эллинистік ілімі, даму кезеңімен эволюциялық шарықтау кезеңіне көтерілген неоплатоншылдардың мұралары көркем шығармаға, мистикаға негізделген. Тарихи шығарманың негізі дамып, кеңінен таралған кезеңі - орта ғасырлар дәуірі, яғни Ренессанс дәуірінде кең өріс алған.
Оның белгілері мен аумақты формалары, өзіндік ерекшеліктері бар әлемдік мектептері христиан, ислам, иудаизм, даосизм діндерінде белгілі. Жаңа заманда рационализм мен материалистік бағыттағы ғылым күшейіп, дін, әсіресе мистика кертартпа ағым деп айыпталып, оған қарсы күрес басталды. Сол секілді протестанттық бағыт христиан дінін мистикадан тазартуға ұмтылды. Ислам әлемі тарихының әр кезеңінде мистиканың кейбір шектен шыққан, әдеп жүйесіне қайшы жақтарын сынау орын алған.
Мысалы, ислам мистикасында, яғни сопылықта ақыл мен ойлау жоғары бағаланды. Ал оның әдебиетпен байланысын айтар болсақ, оны сонау көне дәуірден бастауымыз керек.
Ал мұның орта мектепте жеке оқыту аса маңызды фактор болса, қоғамның жедел жаңаруы үшін білім саласының, әсіресе қоғам үшін білім беру жүйесі жедел жаңаруы керек. Бұл мәселеге келгенде, Қазақстанның орта және жоғары білім жүйесі сәтті реформаны жүзеге асырып үлгерді. Бүгінгі білім саласына енгізілген үш сатылы білім беру, кредиттік жүйе, білім саласына мемлекет қана емес, жалпы қоғамның араласуы - инновациялық реформалардың бастапқы жемісі. Бүгінгі таңда әлемдік бәсекеге қабілетті кәсіби даярлығы жоғары, өз білімін ұдайы жетілдіріп отыратын, шығармашыл, ізденімпаз, инновациялық даярлығы қалыптасқан ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізе алатын маман даярлау және орта білім ордаларындағы жаңа бағдарлама бойынша басымдықтар өз биігіне көтеріліп, жаңа пәндер енгізілуде, ол осы біздің айтылмыш дипломдық тақырыбымызға тиесілі.
В.В.Радлов бастаған Ресей ғалымдарының атласты тез арада баспаға дайындау үшін асыққаны соншалық, экспедиция үстінде жол жөнекей эскизін жасатып, сызба суреттерді С.М.Дудинге дайындатып үлгерді. Экспедиция екі ай жүріп алға қойған міндетін орындап Петербургке қайтты. Алайда, еліне келгенше, таспаларының біразы жарамсыз болып қалды. В.В.Радлов атласқа Н.М.Ядринцевтің табан астында фото шығаратын аппаратымен алынған фотоларға қоса А.Видборгтың өзіндік әдістемесі мен тәжірибесінің арқасында қол жеткен фототиптік суретін беруге мәжбүр болды. Тас бетіндегі белгілерді, жазуларды үстінен қайта өңдеп, қағазға анық түсетіндей жасап, суретке түсірді. Осылайша ескерткіш мәтіндерінің барлығы фототиптік әдістемемен берілді. А.Позднеевтың үйреткен қалып алу (эстампаж) әдістемесі де Орхон экспедициясына үлкен көмек болды. Сондықтан атласқа берілген өңделген фототиптік фотомен эстампаж суреті қатар басылып отырды.
В.В.Радлов Көше-цайдамдағы Күл-Тегін, Біліге-қаған кешендернің мүсін тастарының суретін, фотосының тізімін берді, бірақ оның археологиялық анықтамасын жасап үлгермеді. В.В.Радлов бастаған Орхон экспедициясы көптеген жұмыс атқарғанымен, археологиялық мұраларға байланысты түсініктері, пайымдары төмен болғанын атап өткен дұрыс. Бұған, әрине, кешірімділікпен, түсіністікпен қарау керек. Өйткені ол кездегі археолгоия түркітану ғылымының іргетасы ретінде жаңа қаланып жатқан дәуір болғандықтан оған ғылымның бүгінгі биігінен баға беруге болмайды. Сондықтан В.В.Радловтың археологиялық пайымдаулары мен байырғы түркі мәтіндерінің оқылуына байланысты зерттеулерін ғылым жетістігін пайдалана отырып, алға қарай жетілдіру бүгінгі зерттеушілердің міндеті болмақ. Бұл арада В.В.Радловтан соң оның шәкірттері, ізбасарлары байырғы түркі мәтіндерін оқуға, талдауда оның одан әрі жетілдіру ықыласты болғанын айта кеткен абзал.
Сөйтіп, Ресей ғалымы В.В.Радловтың Атлас древности Монголии еңбегі финдік А.О.Гейкель атласының өкшесін баса, 1892 жылдың соңын ала жарық көрді. Осы екі атлас өмірге келгеннен кейін Дания азаматы, Копенгаген университетінің профессоры, тіл білімі ғылымын жетік меңгерген, аса талантты ғұлама ғалым Вильгельм Томсен (1842-1927) 1893 жылдың 25 қараша күні құпия жазудың кілтін тапты. Өзі түркітану ғылымының маманы болмаса да, мұндай үлкен жаңалық ашу - В.Томсеннің кемеңгерлігі, әрі ғылымдағы даналығы. В.Томсен ашқан жаңалығын Данияның Корольдік Ғылым Академиясының Президиумының алдында 1893 жылы 15 желтоқсан күні баян етті. Бұл жаңалығы 1894 жылдың басында (қаңтар айында) Bulletin de L`Acodemie Royale des sciences et des Lettres de Danemark 1893 журналына Dechiffrement des inscriptions de L`Orhon et de L`Ienissei. Notice preliminaire. Par Vili. Thomsen [10, 102]деген атпен жарияланды. Томсеннің бұл мақаласы жарық көрген соң В.Р.Розеннің аудармасы арқылы орыс тілінде Записки Восточного Отделения И.Р Археологического общества. т.ҮІІІ. с. 327 журналына жарияланды. Сөйтіп, 1825 жылдары Г.Спаскийдің Ерте ме, кеш пе, Сібірдің байырғы мұралары өзінің Шамполионын тудырады,- деген сөзі шындыққа айналды.
Бұдан кейін В.Томсеннің денсаулығына ақау түсіп, біраз уақыт сырқаттанып жатып қалды да, кешігіп барып 1896 жылы Inscription de L`Orhon екінші еңбегін Memories de La Societe Finno-Ougrienne. V (Helsingfors.1896) [11,56]жинақта жариялады. Томсен байырғы түркі жазуындағы әріптердің мәнін, дауысты, дауыссыз дыбыстар, әріптің шығу тегі, екі ескерткіш мәтіндерінің транскрипциясын, аудармасын, түсініктемелерін толық ұсынған. Онымен қоса қытайша ту-кю деп атаған халық түркі екенін дәлелдей отырып, түркілердің ҮІІ-ҮІІІ ғасырдағы саяси тарихын, әдет-ғұрпына байланысты зертеулерін қытай нұсқаларымен салыстыра зерттеп жазып шыққан. Ескерткіштің сипаттамсын, хронологиясын, оның сөздігін, грамматикасын толық жасап ұсынды. Мақаласының соңында Ресей зерттеушісі В.В.Радловтың тым асығыстық жасап, мәтіннің транскрипциясы мен аудармасында көп қате жібергеніне өкініш білдірген.
Әрине, В.В.Радловтың бұл жаза басуы ғылымдағы ішкі бәсекелестің салдары болуы мүмкін. В.Томсеннің еңбегінің ең қажетті деген бөлімдерін П.М.Мелиоранский көп кешікпей-ақ өзінің диссертациясына түпнұсқадан аударып енгізді. (Зап. Вост.Отд. И.Р. Арх. Общ. т.ХІІ) (26)[12, 45].
Жоғарыда түрік елінің сан ғасырлық тарихын жыр еткен шежіре-дастандар. Бұл дастандар ғылым тілінде Орхон жазба жәдігерліктері деп аталады. Ал, біз жоғарыда жыр жолдарынан мысал келтірген дастан түрік елінің даңқты әскери қолбасшысы, Елтеріс қағанның кенже баласы Күлтегін батырдың (684-731) ерлік істеріне арнап жазылған. Бұл дастан жазылған үлкен құлпытас Күлтегін батыр зиратының басына қойылған. Сондай-ақ біз Күлтегін батырдың ағасы, түрік елінің көсемі Білге қаған және қағанның ақылгөй - кеңесшісі, данышпан Тоныкөк қарт туралы жазылған тарихи дастандар әдеби - дидактикалық сарындар бар.

1.2 Руникалық жазбаларды әдебиет пәнінде тиімді оқытудың критериалды бағалау технологияcы

Ал осы жайтты мектеп оқушыларына қалай оқыту керек, оның қандай тиімді жолдары бар дегенге келсек, инновациялық процеске жүгінеміз. Инновациялық процесті зерттеу барысында жүйенің бір жағдайдан екінші жаңа жағдайға көшуі және жаңалықты енгізу процесіне басшылық жасау мәселелерін зерттеу маңыздылығы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.