НАҚ ОСЫ ШАҚ СУБКАТЕГОРИЯСЫНЫҢ СЕМАНТИКАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ МЫРЗАХМЕТОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
Болтабаева Айнура Сабитовна
ҚАЗАҚ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ НАҚ ОСЫ ШАҚТЫҢ ҚОЛДАНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ: ҰҚСАСТЫҚТАРЫ МЕН АЙЫРМАШЫЛЫҚТАРЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Білім беру бағдарламасы 5В011900 - ШЕТ ТІЛІ:ЕКІ ШЕТ ТІЛІ
Көкшетау, 2022
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ МЫРЗАХМЕТОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
Аударма ісі және шет тілі кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
______________п.ғ.к.,Н.С.Жумагулова
____ _________ 2021ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: ҚАЗАҚ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ НАҚ ОСЫ ШАҚТЫҢ ҚОЛДАНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ: ҰҚСАСТЫҚТАРЫ МЕН АЙЫРМАШЫЛЫҚТАРЫ
Білім беру бағдарламасы 5В011900 - ШЕТ ТІЛІ:ЕКІ ШЕТ ТІЛІ
Орындаған: А. С. Болтабаева
Ғылыми жетекшісі: Ф.А. Батаева ф.ғ.к., доцент
Көкшетау, 2022
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1
АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛДЕРІНДЕГІ НАҚ ОСЫ ШАҚ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
1.1
Осы шақтың қазақ және ағылшын тілдеріндегі парадигмалық құрылым қызметі
1.2
Функционалды-семантикалық өріс ұғымының теориялық негіздері
1.3
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі уақыт ұғымы мен шақ категориясының зерттелуі және классификациясы
2
НАҚ ОСЫ ШАҚ СУБКАТЕГОРИЯСЫНЫҢ СЕМАНТИКАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ
2.1
Қалып етістіктерінің нақтылық мағынаны білдірудегі қызметі
2.2
Ағылшын тіліндегі нақ осы шақтың құрылымдық жүйесі
2.3
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі нақ осы шақтық мағынаның мезгіл үстеулері мен түрлі лексикалық бірліктер арқылы берілуі
3
ҚАЗАҚ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ НАҚ ОСЫ ШАҚТЫҢ ҚОЛДАНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ: ҰҚСАСТЫҚТАРЫ МЕН АЙЫРМАШЫЛЫҚТАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Лингвистикада салыстырмалы әдіс түрін тіларалық қатынастардың дамуына байланысты қолдану, әсіресе алыс тілдерді салыстыру кезінде өте маңызды. Осы зерттеу әдісінің нәтижесінде жеке тілдердің ерекшеліктері мен өз ара сәйкестігін егжей-тегжейлі бақылауға болады. Қазіргі уақытта тіл саласында зерттеудің көп бөлігін құрайтын, тілдің аса қарқынмен дамушы салаларының бірі-функционалды сала.
Осы жұмыста қазақ тілі мен ағылшын тіліндегі етістіктің нақ осы шағын функционалды тұрғыдан зерттеу жүзеге асады. Функционалды грамматиканың басты қағидасы - тіл бірліктерінің қолданылу мағынасын, мазмұнын, яғни атқаратын қызметін негізге ала отырып, түрлі тіл деңгейіндегі бірліктердің қарым-қатынас процесін, сөйлеу барысында тікелей байланысын анықтау.
Зерттеу әдісі, сонымен қатар, тілдік категориялардың мән-мағынасын толық ашу үшін дәстүрлі лингвистика әдістерін қолданады. Өйткені, қандай тіл болсын, лексикалық немесе грамматикалық парадигмадағы үлкен бөлім.
Тілдің негізгі функцияларының бірі болып табылатын қарым-қатынас пен танымдық белсенділік сөйлеуде анық байқалатындықтан, тіл мен сөйлеу деңгейінде функционалды грамматика тұрғысынан біздің тіліміздің функционалды-семантикалық өрістерін қарастыру қажет.Осыған байланысты құрылымдық және функционалдық аспектілерде дәлдік семантикасын зерттеу ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Спикер әрекетті берілген мерзім аралығында орындайды. Нaқ oсы шaқ қaзaқ жәнe де aғылшын тілдерінде функционалдық грамматика жағынан алуан тіл деңгейіндегі тіл бірліктері ретінде көрінеді, атап айтқанда: мeзгіл үстeулeрі, мeзгіл мәнді құрмалас сөйлeм, атаулы сөйлeм, нaқты әрeкетті көрсетeтін қaлып етістіктeрі мeн амал-әрeкет eтістіктері т.б.
Зерттеуде алғаш рет қазақ тілінің шақ санаттарының жеке түрі функционалдық-семантикалық тұрғыда ағылшын тілімен салыстырмалы түрде зерттелуде. Етістіктер санатының ішіндегі сөйлем ұйымдастырушысының негізгі категориялардың бірі,яғни етістік шақтарын ағылшын және қазақ тілдерінің материалдарымен салыстыра отырып, екі тілдің тілдік көріністерін бағдарлау, ортақ белгілері мен айырмашылықтарды анықтау үлкен зерттеу мен талдау жұмыстарын талап етеді.
Жалпы, шақ категориясы кең және күрделі категория, функционалдық-семантикалық өрістердің кешені болып табылады. Бұл категория келер, өткен, және осы шақтың жеке мағыналарының жиынтығынан тұрады. Біз осы заңдылықты зерттеу жұмысымыздың объектісі болып саналатын шақ категориясының нақ осы шақ семантикалық шағын өрісіне қатыстықарастыратын боламыз.
Зерттеу өзектілігінің тағы да бір аспектісі, түрлі тілдің деңгейлердегі тілдік бірліктердің парадигмасын, осындай бірліктердің функционалдық мәні мен семантикалық құрылымын анықтау және ағылшын тілінен қазақ тіліне аударудың құрылымдық-семантикалық және көркемдік ерекшеліктерін бірінші рет қарастырылуы болып табылады. Сол себепті осы жұмыста шақ санатының нақ осы шақ семантикaлық шaғын өрісі оның функционалдық ерекшеліктерімен бірге зерттеледі. Нақ осы шақтың құрылымдық мәні - іс әрекеттің орындалып жатқан кезі мен қимылдың нақты мекенінің айқын берілуі болып табылады.
Жалпы грамматикадағы шақтың түрлері қарым қатынас аясында шақтық мазмұнды білдіретіні мәлім. Сол себепті шақтық қатынасты білдіретін тілдік құралдардың тек грамматикалық шақ категорияларымен байланысты болуы шарт емес, сонымен қатар лексика, синтаксис тұрғысынан да көрінісін таба алады. Ол дегеніміз, нақ осы шақтың мәні жалғыз ғана шақ көрсеткіші аясында байқалмайды, өзге де уақытты анықтайтын тілдік бірліктері арқылы айқындалып, нақ осы шақтың айтарлықтай бөлігін құрайтыны анық. Сондықтан ерекшеліктің мағынасы қалай да болсын өзге семантикалық нысандармен қатты байланысты тілдік бірліктердің функционалды-коммуникативті лексика, морфология, синтаксистік деңгейде көрінеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты - салыстырып, байланыстырып, негіз ретінде алған қос тілдегі нақ осы шақ семантикасына тән артықшылықтарды және ұқсас тұстарын анықтау. Аталған мақсат орындалу үшін келесі міндеттерді орындау қажет:
- мерзімге байланысты нaқ oсы шaқтың өрісін құрылымды, функционалды грамматиканың тарапынан ғылыми түрде негіздей отыра зерттеу;
- қазақ тілі мен ағылшын тілдеріндегі нақ осы шақтың мән-мазмұндық құрылымына сипат беру;
- нақ осы шақ шағын өрісінің маңызды бөлігін құрауға қажетті көсемше жұрнақтары -ып, -іп, -п мен отыр, жатыр, тұр, жүр секілді қалып етістіктері ағылшын тіліндегі be (am, are, is) секілді көмекші етістіктері мен -ing тіркесімділігінің жасалу айырмашылығын талдау;
- нақ осы шақ ұғымын жалғыз грамматика бойынша емес, өрістің шеткі аумағында орын тапқан тілдің өзге де деңгейлерінде тіл бірліктерін көрсететін қазақ және ағылшын тілдеріндегі материалдары арқылы зерттеп дәлелдеу.
Қазақ тілі мен ағылшын тіліндегі нақ осы шақтың функционалды-семантикалық өрісін құрайтын тіл деңгейі құралдарының ерекшеліктері мен айырмашылықтары толық түрде анықталып, зерттеу жұмысы аясында келесі нәтижелерге қол жеткіздім:
- нақ осы шақ қазақ және ағылшын тілі деректері бойынша салғастырыла отырып, функционалды-семантикалық аспектіде жалпылама түрде қарастырылды;
- нақ осы шақ өрісінің негізгі негізін құрайтын көсемше түрлері мен отыр, тұр, жатыр, жүр қалып етістіктерінің тіркесімділігі, ағылшын тіліндегі нақтылық мағына беретін to be (am, is, are) + ...ing моделінің семантикалық ерекшеліктері анықталды және осы шағын өрістің шеткері аймағында орналасқан басқа да тілдік бірліктердің қызметі сараланды;
- салғастырылып отырған тілдердегі нақ осы шақтың түрі мен семантикасын білдірудегі ұқсастықтар, айырмашылықтар айқындалып, нақ осы шақтық мағына функционалдық грамматикасының теориялық негізгі міндеттері арқылы кешенді түрде қарастырылды;
- қазақ және ағылшын тілдеріндегі нақ осы шақ субкатегориясының локативтілік, аспектуалдылық, шақтық локалдылықбейлокалдылық, таксис ұғымдарымен байланысы анықталды;
- ағылшын тілінде көп қолданысқа ие нақ осы шақтың мағыналық топтары өзара жүйелене отыра, олардың қазақ тіліне алуан деңгейде құралдар арқылы берілетіні көрсетілді.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. Осы кіші аймақтың семантикалық құрылымын қазақ және ағылшын тілдерінде анықтау функционалды грамматиканың теориялық мәселелерін анықтауға және құрылымдық грамматика теориясының дамуына ықпал етеді. Сонымен қатар, зерттеу нәтижелері қазіргі лингвистиканың функционалды грамматика саласындағы "формадан мағынаға және мағынадан формаға" екі бағытының негізгі теориялық ережелері мен тұжырымдамаларын жетілдіруге, ғылыми мәселелерді шешу принциптерін анықтауға мүмкіндік береді.
Зерттеу нәтижесінде қол жеткізген тұжырымдар мен түйіндер, қорытындылар салғастырмалы тілдік білімнің теориялық мәселелерін шешуге септігін тигізеді. Зерттеу деректері мен анықталған қорытындыларды қазақ және ағылшын тілдерін оқытудың теориясы мен практикасында, морфология, синтаксис және қазақ тілі грамматикасында маңызды мәселелері бойынша жүзеге асатын оқылымдарда, атап айтқанда, Ағылшын тілінің теориялық грамматикасы, Негізгі базалық шет тілі, Қазақ тілінің семантикасы, сондай-ақ Функционалды грамматика, Cемантикалық өрістердің контрастивті талдауы, Қазақ тіл біліміндегі жаңа бағыттар деп аталатын элективті пәндерді оқытатын арнайы курстар мен семинарларда және қазақ тілін басқа тілді аудиторияға үйрету үшін пайдалануға болады. Негізгі тұжырымдар: - тілдің маңызды қызметтері сөйлеуде айқын көрінеді, сондықтан тіліміздегі функционалды-семантикалық өрістерді функционалды грамматика тұрғысынан тіл және сөйлеу деңгейінде қарастыру қажеттілігі туады.
Осы орайда қазақ және ағылшын тілдеріндегі нақ осы шақ категориясы функционалды семантикалық өріс шеңберінде жүйелі түрде жан-жақты зерттеуді талап етеді;
- ағылшын тіліндегі Present Continuous шағы қазақ тіліндегі нақ осы шақтық мағынаны білдіретін отыр, тұр, жүр, жатыр қалып етістіктері негізінде жұмсала алады және олар әр түрлі деңгейдегі тілдік бірліктер арқылы мағыналық реңктеріне қарап талданады;
- қазақ және ағылшын тілдеріндегі нақ осы шақты жасаушы түрлердің құрылымдық ерекшеліктері олардың қолданыстағы ұқсастықтары мен айырмашылықтарын көрсетуге негіз болады;
-қазақ және ағылшын тілдеріндегі нақ осы шақ шағын өрісін білдіретін тілдік бірліктер шақтық локалдылықбейлокалдылық категориясының шеңберінде және локативтілік, аспектуалдылық, таксис, ұғымдарымен тығыз байланысып жатады. Бұл ұғымдар уақыт мезгілімен тығыз байланыста болып, нақ осы шақтық мағынаны білдіретін тілдік бірліктер қатарын толықтырып, сонымен қатар нақтылауыштық қызмет атқарады;
- қазақ және ағылшын тілдеріндегі нақ осы шақ моделін жасауда түрлі тіл деңгейі бірліктерінің семантикалық мүмкіндіктері сөйленімнен көрініс табады. Ал екі тілдегі нақ осы шақ шағын өрісінің шеткері аймағында орналасқан грамматикалық түрлер, нақты және жалпы түрдегі субъектілер тобы, объекті, лексикалық бірліктер, мезгіл үстеуі, сілтеу есімдігі сияқты тілдік бірліктер тілдік құралға жатады, сонымен қатар ағылшын тіліндегі Present Continuous шағы нақ осы шақтық мағынадан бөлек келер шақтық мағынаны да анықтайды.
1
АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛДЕРІНДЕГІ НАҚ ОСЫ ШАҚ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
1.1
Осы шақтың қазақ және ағылшын тілдеріндегі парадигмалық құрылым қызметі
Жалпы грамматика саласында осы шақ грамматикалық бірлік негізінде қарастырылады. Осы шақтың семантикалық өрісі дегеніміз - іс әрекеттің жасалу уақытын сөйлеп тұрған кезде, немесе жасалып жатқан қимылмен көрсетуінде. Сөйлеу кезі етістіктің барлық шақтарын өзара ажыратуға үлкен көмектеседі. Сөйлеп отырған кезде сол уақытқа сай жасалып жатқан қимылды білдіретін етістіктің шақ түрін осы шақ деп атайды. Уақытқа байланысты қимыл қозғалысты зерттеп түсіндірген ғалымдар, уақыт сызығы ұғымын тиек ете отыра іс қимылға қатысты ұғым екендігін айтқан. Бүгінгі таңда, қазақ тіліндегі нақ осы шақты спецификалық грамматика формаларының көмегенсіз-ақ, қалып етістігінің қосылуы бойынша жасауға болады. Жалпы, қазақ тіліндегі осы шақ өзара нақ және және ауыспалы деп екі түрге жіктеледі. Ол келесі формалардың көмегімен жасалады: -ып тұр, -жүр, ып жатыр, -ып отыр, -а тұр, -а отыр, -а жатыр, -а жүр. Берілген етістік шақтарының даму жолдары, өзара қалыптасуы көмекші етістіктерге тікелей бағынышты сөздер болғаннан кейін, жұмыста аса көп талдауға алынбады. Сонымен қатар, нақ осы шақ дара әрі жалаң түрдегі -отыр, -жүр, -жатыр, -тұр сияқты етістіктердің жіктелуі көмегімен жасалынады. Нақ осы шақта, нақты іс-әрекет сөйлеу барысында жасалады. Сондай-ақ, оны өзара жалаң, күрделі деп екі түрге бөлеміз. Ал нақ осы шақтың болымсыз түріне келсек, ол қалып етістіктері есімшеге, (-ған, -ген) жоқ сөзінің тіркесуімен жасалынады: отыр-ған жоқ, тұр-ған жоқ, жүр-ген жоқ. Келесі, нақ осы шақтың күрделірек түрі де бар, ол -a, -e, -й, -ып, -іп, -п көсемшенің жұрнақтарына -отыр, -жүр, -тұр, -жатыр секілді қалып етістіктерін тіркеумен жасалынады.
Соған қоса, берілген етістікке -ма-ме, -ба-бе, -па-пе жұрнақтарының жалғануы көмегімен де болымсыз түрін жасауға болады. Осы шақтың келесі түрі ауыспалы осы шақ қимылдың дағдылығын, яғни, әрқашан болатынын айқындайды. Берілген шақ түрін -а, -е, -й тұлғалы көсемшесін жалғау арқылы жасайды.
Нақ осы шақ сияқты ауыспалы осы шақтың да болымсыз түрі бар. Етістікке -ма, -ме, ба, -бе, -па, -пе жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалады. Сонымен қатар, ІІІ жақта айтарлықтай жиі қолданысқа енген -уда, -уде жұрнақтары да осы шақтық мағынаны білдіреді. Негізі, ауыспалы осы шақ етістіктің түбіріне -ады, -еді қосымшаларының қосылуымен, үшінші жақта -а, -е, -й секілді көсемшенің жұрнақтарына -ды, -ді қосымшасын жалғау арқылы жасалынады.
Осы шақ тұлғаларының мән-мағыналық құрылымына да, жіктемесіне де байланысты ерекшеліктердің барын қазақ тіліндегі шақ категорияларын зерттей отыра анықтауға әбден мүмкін. Осы орайда осы шақ туралы және оның көрсеткіштеріне тән мағыналық сипаттары жайлы ғалымдардың еңбектерін айта кету керек деген ойдамын.
Негізінде, осы шақты дағдылы және дәл осы шақ ретінде Қ. Жұбанов өз еңбектерінде бөліп көрсеткен. Қандай да бір істің болуы, немесе болмауы, қазіргі кезде болып жатса, аяғына дейін жетпеген іс болса, осыны көрсету мақсатындағы етістіктің осы шақ ретінде жіктелуі:
1. Дағдылы осы шақ: естиді, көреді, біледі (келер шақ па, немесе осы шақ па екені қасындағы басқа сөздер арқылы білінеді):Ит үреді - осы шақ. Ертең ит үреді - келер шақ.
2. Дәл осы шақтың тараулары: а) жалпы осы шақ - оқып жатырмын ә) кәдімгі осы шақ - оқып жүрмін б) қазіргі осы шақ - оқып отырмын в) әзіргі осы шақ - оқып тұрмын [1].
Жалпылама түрде, осы шақ дегеніміз істің дәл осы уақытта істеліп жатқаны не болмаса көптен бері созылып келе жатқан іс ретінде үздіксіз жүріп жатқан болуы да мүмкін, осыны жалпы түрде айтатын болсақ, етістік осы шақта болады: Жаңбыр жауып тұр. Кәдімгі осы шақ. Ұзаққа созылған, үздіксіз жасалынып жатқан іс жайлы мәлімдеу қажет кезде, кәдімгі осы шақты қолданамыз: Аман кітап жазып жүр. Қазіргі осы шақ. Істеуші дәл осы сәтте іс үстінде екендігін көрсету мақсатында қазіргі осы шақ қолданылады: Аман кітап жазып отыр. Әзіргі осы шақ. Дәл осы кезде болып жатқан және өзі сол қалпын жоймаған істі көрсеткіміз келсе, әзіргі осы шақпен айтамыз: Жаңбыр құйып тұр [2].
А.Ысқақовтың осы шақ жіктемесі бойынша, осы шақ нақ осы шақ, жалпы осы шақ, неғайбыл осы шақ болып үшке бөлінген. Жалпы осы шақ -аей жұрнақтары, нақ осы шақ -ып, (-іп, -п) және -а (-е, -й) түріндегі етістік формасына жатыр, жүр, тұр, отыр етістіктерінің тіркесуі арқылы, неғайбыл осы шақ -ғалы, (гелі) және -йын деп (-йін деп) түріндегі формасына жатыр, жүр, тұр, отыр етістіктерінің бірі тіркесіп, оған жіктік жалғауының тікелей тіркесуі арқылы жасалады [3].
Аналитикалық форманттың бөлігі ретінде берілген осы уақыттың семантикалық реңктері келесідей:
1) қимыл-әрекеттің дағдылы күйін аңғарту.
2) қимылдың бір қалыппен істеле беруін білдіру.
3) қимылдың ұзақ жүргізіле беретіндігін білдіру.
4) амалдың белгілі бір мезетке дейін жалғаса беру реңкі.
5) амалды жол-жөнекей жүзеге асыра беру.
Ағылшын тіліндегі етістіктің жалпы шақтары сөйлеу кезіне қатысы жоқ, дағдылы, жалпы іс-әрекетті білдіріп үш шаққа бөлінеді: The Present Indefinite (Simple), The Past Indefinite (Simple), The Future Indefinite (Simple). Present Indefinite-тің қазақ тіліндегі сәйкес баламасы - ауыспалы осы шақ. Present Indefinite қазақ тіліндегідей іс-әрекеттің бұрыннан болып келе жатқанын, осы кездерде болып жүргенін, немесе әдетке, дағдыға, белгілі бір кәсіптің, заттың бойына сіңген қасиетке айналғанын білдіреді. Indefinite деген сөз белгісіз деген мағына береді, яғни іс-әрекеттің өту мезгілі белгісіз, сондықтан сөйлемдегі мезгіл көрсеткіштері: usually-әдетте, sometimes - кейде, анда-санда, often - жиі, always - ылғи, never - ешқашан, everyday (morning, year, summer, week) - күнде (таңертең, әржылда, жазда, аптада), once a week (month, year) - аптасына (айына, жылына) бір рет деген уақыт жиілігін көрсететін мезгіл мәнді үстеулер мен сөз тіркестерінен тұрады.Present Indefinite формуласы: Vo, Vs (V етістік). Бұл жердегі (o) дегеніміз етістіктің жіктік жалғауды қабылдай алмайтындығын білдіретін көрсеткіш. Present Indefinite формасындағы етістіктер осы шақта бірінші, екінші жақта жекеше түрде және барлық жақта көпше түрде жіктік жалғау жалғанбайды. Ал Vs тек үшінші жақта, жекеше түрде -s жіктік жалғау жалғанады [5].
Ағылшын тіліндегі Indefinite (Simple) тобының семантикалық өзегі қимылдың белгілі бір мезгіл ішінде жалпы өту қарқынына тоқталмайды яғни арнайы мән бермейді. Present Indefinite тобының ерекшелігін көркем шығармалардағы әр түрлі сипаттама, суреттеме еңбектерді жазуда, әсіресе шешендік өнердің (риторикалық) нақышын жеткізуде, әдепнамаларды беруде, хронологиялық оқиғаларды жазуда, басылымдарда немесе ақпараттық әуе толқынында саяси, әлеуметтік, мәдени, спорттық талдауларды жеткізуде қолдануға болады. Indefinite (Simple) тобының функционалды-семантикалық өрісі мынадай істерді қамтиды:
а) жалпы және күнделікті жүйелі түрде қайталанатын амаләрекет.
ә) бірінен-соң бірі тіркесе келетін амал-әрекет;
б) ақиқат істер;
в) жылдам, лезде, шапшаң, тез арада істелетін амалдар
Адамзат өмірі әсіресе жалпы және күнделікті жүйелі түрде қайталанатын істер, ақиқат істер мен жылдам, тез арада істелетін істерге арналған. Сондықтан бұл іс-әрекеттер ауызекі сөйлеуде өміршең.
Крылова A Grammar of Present - day English еңбегінде aspect дегеніміз - іс-әрекеттің қалпын білдіру үшін қолданылатын етістіктің түрі - дей келе, оның екі түрін атап өтеді: Сontinuous және Non-Continuous. Бұл жердегі NonContinuous дегеніміз Indefinite тобы болып саналады, оның өзіне тән арнайы аспектілік сипаты болмағанмен, оқиғаның енді басталғандығын, яғни жалпылығын (broad meanings) білдіреді. Ал сөйленімде Сontinuous тобына жататын шақ формалары ісәрекеттің уақытша дамуын көрсете алатын дәл (clear-cut) аспектілік сипатқа ие.
Сонымен қатар Present Indefinite фомасы мезгіл бағыныңқылы сабақтас, қарсылықты және шартты бағыныңқылы сабақтас сөйлемдердің жалғаулықтарынан кейін келер шақты білдіру үшін қолданылады. Мысалы: I'll have a look at his paper when I get it Оның газетін алсам, оқып шығамын (time) If you ever need me, I"ll always around you Егер мен саған керек болсам, әрқашан қасыңнан табыламын (condition). Even if he hates me, I'll never do any harm to him Ол мені тіпті жек көрсе де, оған ешқандай жамандық жасамаймын (concession). Present Indefinite-тің
семантикалық өрісінің кеңдігі сонша тіпті өткен уақытта да және осы күнге дейін де мән-мағынасын жоймаған істерді тек өз өрісінде ғана қамтымайды, тіпті басқа өрістерден де көрінеді.
Жалпы Present Indefinite тобындағы етістіктердің қолдану аясы үнемі үдерісте (қозғалыста, дамуда) болады, тоқтаусыз іске асып отырады, яғни іс-әрекеттің созылыңқылығын, қимылдың жалғасып жатқанын білдіретін етістіктерді де өз кеңістігінде ұстайды. Олар сөйленімде Present Continuous (нақ осы шақ) мағынасын беріп тұрады және Present Indefinite (осы шақта да) қолданылады. З.Р. Баданбекқызы ағылшын және қазақ тілдерінің фонетикалық, морфологиялық және синтаксистік құрылымдарын салыстыру тәсілімен жазылған оқу құралында етістіктерді мағыналық ыңғайластықтарына орай жақсы бөліп қарастырады: Адамның бес түрлі сезім мүшелеріне сай: to smell - иіскеу, to taste - дәмін тату; to hear - есту; to feel - сезу; to see - көру сияқты етістіктері көбіне модаль етістіктерімен тіркесе қолданылады - дейді . Осы аталған етістіктермен іс-әрекет сөйлеу үстінде болып жатса да, Present Indefinite шағын қолданамыз.
Сонымен, қазақ тіліндегі нақ осы шақтың сәйкес, мағыналас баламасы ағылшын тіліндегі Present Continuous, ал ауыспалы осы шақтың сәйкес баламасы Present Indefinite болып қолданылады. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі осы шақ қимылдың дәл қазіргі уақытта өтіп жатқанын, амалдың осы сәттегі қалпын білдіреді. Осы шақ мағыналық сипатына қарай сөйлеп тұрған сәттегі іс-әрекетті және әрдайым дағдылық қалыптағы іс-әрекетті білдіреді. Қазақ тілінде осы шақты білдіретін арнайы грамматикалық формалар жоқ, дегенмен өзінің нақтылық өзегін қалып етістіктерімен толықтыра әрі айшықтай түседі. Ал ағылшын тілінде Present Indefinite шағының өзегі істің жалпы егжейтегжейлігіне көңіл бөлмей, істі бір тұтас қалпында білдіреді. Нақ осы шақтық мағына созылыңқы сипатқа жіктік жалғауы тікелей жалғануы арқылы пайда болады. Осы шақтық мағына нақ және ауыспалы түрде беріледі. Нақ осы шақты білдіретін тілдік бірліктер қатары отыр мен тұр қалып етістіктерінің тіркесуі арқылы жасалады. Ал жетекші етістікке жатыр мен жүр қалып етістіктерінің тіркесуі арқылы дағдылы қимыл-әрекет білдіріледі.
Осы тарауды қорыта келе, мынадай қорытынды-тұжырымдар жасаймыз:
1. Екі тілде де осы шақтың семантикалық өзегі қимылдың өтіп жатқан белгілі бір мерзімін қамтиды.
2. Екі тілде де осы шақтың арнайы грамматикалық формасы жоқ, қазақ тілінде осы шақ жасалуы мен мағынасына қарай нақ осы шақ және ауыспалы осы шақ деп бөлінсе, ағылшын тілінде Present Indefinite, Present Continuous, Present Perfect, Present Perfect Continuous болып бөлінеді.
3. Қазақ тіліндегі нақ осы шақ қалып етістіктерінің негізінде және олардың көмекші етістік мәнінде көсемше тұлғалы етістіктермен тіркесіп жіктеліп келуінен жасалса, ағылшын тілінде to be көмекші етістігінен нақ осы шақтың түрін am, are, is формаларына жіктеліп ing тұлғалы негізгі етістікпен тіркесе келуінен жасалады да, қазақ тіліндігі нақ осы шақтың күрделі түріне сәйкес келеді.
4. Қазақ тіліндегі қалып етістіктері сөйлеуде жеке тұрып та нақ осы шақтық мәнде жұмсала алады, ал ағылшын тілінде Present Continuous жасауда қалып етістіктері есебінде саналатын to be көмекші етістігі жеке тұрып, қазақ тіліндегідей нақ осы шақтың жалаң түрін бере алмайды.
5. Қазақ тілінде интеллектуалды қабылдауды, ойлау қызметін, қарым- қатынасты білдіретін етістіктер нақ осы шақта да, ауыспалы осы шақта да қолданыла береді, ал ағылшын тілінде бұл етістіктер Present Continuous те қолданылмайды, олар тек Present Indefinite те ғана қолданылады.
6. Екі тілде де осы шақтық мағына Present Tense сөйлем ыңғайына қарай уақыт көрсеткіштерінің көмегімен келер шақтық мағынада қолданылады, бұл ауыспалы осы шақта көрініс береді.
1.2
Функционалды-семантикалық өріс ұғымының теориялық негіздері
Тілдік категорияларды функционалды грамматика теориясы негізінде зерттеу қазіргі тіл білімінің күн тәртібінде тұрған ең бір өзекті мәселесі болып табылады. Қазіргі тіл білімінің даму үдерісінде негізінен тілдің танымдық қызметін тереңінен зерттеп, дүние-болмыстың тілдік бейнесін, оның ұлттық табиғатын ашуға ден қоя отырып, тілдің коммуникативті-прагматикалық қызметін сонымен астастыра зерттеу өзекті болып отыр. Жалпы тіл білімінде құрылымдық грамматика мәселелері бірнеше жыл қарқынды зерттеліп, дамыды, нәтижелі болды.
Тілдік категорияларды мағыналық жағынан қарастыру соңғы кезде тіл теориясында да, практикасында да жаңа қарқын алып келеді. Бұл орайда әсіресе функционалды-семантикалық категорияларды егжей-тегжейлі сипаттауға бағытталған функционалды грамматикаға ерекше мән беріліп отыр. Жалпы тіл білімінде функционалды грамматика мәселелерінің қолға алынғанына көп уақыт өткенмен, қазақ тіл білімінде бұл сала енді ғана қалыптасу үстінде деуге болады. Функционалды грамматика (лат. Functio - орындау орыс. функциональная грамматика) - грамматикалық құрылыстағы тіл бірліктерінің функцияларын (қызметін) және олардың заңдылықтарын объект етіп зерттейтін грамматика түрі. Функционалды грамматика әр тілдің әр түрлі деңгейлеріне қатысты, лексикамен, контекспен өзара байланысты, бірақ бәрі де семантикалық қызметінің ортақтығы нәтижесінде біріктіріліп, тіл құралдарының біртұтас жүйесінде қарастырылады.
Функционалды грамматиканың негізгі мақсаты − болмысты пайымдау барасында адам санасында қалыптасқан ойдың мәнін берудегі грамматикалық бірліктердің тілдің басқа деңгейлер бірліктерімен тығыз қарым-қатынастағы қызметінің заңдылықтарын зерделеп сипаттау. Тілдің барлық деңгейлері бірліктерінің бір-бірімен өзара қарым-қатынасы жалпы тілдік ұғымдық категориялар негізінде болады.
Нақ осы шақтың функционалдық табиғаты қазақ тіл білімінде зерттелгенімен функционалды терминологиялық жүйеге ене қойған жоқ, бірен-саран еңбектер болмаса, арнайы семантикалық қырынан қарастырылмаған. Құрылымдық грамматикада орныққан түсінік бойынша, тіл лингвистикалық тұрғыда белгілі бір деңгейлерден (фонетика, лексика, морфология, синтаксис, мәтін) тұратын тұтастық болса, осы деңгейлердің өзі тілдік бірліктер парадигмасының жиынтығы болып танылады. Әрине, бұл түсінік, тілдің статикалық күйін нақты көрсете алатын тұжырым деп ойлаймыз. Дегенмен, адам баласының қарым-қатынас ретіндегі ең маңызды құралы тіл қызметке, яғни динамикаға түскенде ғана сөйлеу процесі жүзеге асады.
Сөйлеуде тілдік бірліктер өзіндік номинативтік мағынасы мен атқаратын қызметінің үстіне қосымша қызметтер жамайды. Бұл лексикада метафора, метонимия т.б. құбылыстары арқылы, синтаксисте үнемдеу, трансформация т.б. тәсілдер арқылы, ал грамматикада негізінен жалпы грамматикалану процесі арқылы іске асады. Қалай болғанда да бұл процестердің бәрі тілдік бірліктердің өзара әрекеттесуінің (семантикалық, синтаксистік тіркесімділік) нәтижесінен келіп шығады. Осындай әркеттестікті ашып көрсету үшін О. Есперсен кез келген тілдік құбылысты не сырттан, не іштен, яғни тілдің сыртқы тұлғасы мен ішкі мағынасы жағынан қарастыруды ұсынды: бірінші әдісте біз (Т -- М) белгілі бір форманы қарастырамыз да, одан кейін оның мағынасын немесе қызметін анықтаймыз; екінші әдісте (М -- Т) керісінше, мағынадан немесе қызметтен шығамыз да, оларды білдіретін форманы анықтаймыз.
Функционалды-семантикалық өріс тіл білімінде функционалды лингвистиканың бір бағытын құрайтын функционалды грамматиканың негізгі нысаны болып табылады. Функционалдысемантикалық өріс дегеніміз - белгілі бір семантикалық категорияға негізделіп, семантикалық қызметінің ортақтығына қарай өзара әрекеттес келетін грамматикалық және лексика-грамматикалық, сондай-ақ әр түрлі аралас (лексика-синтаксистік т.б) тілдік құралдар тобы.
Тіл жүйелі-құрылымдық тұрғыдан қарастырылғанда грамматика тар мағынада тілдің морфология және синтаксис деңгейлерінің жиынтығы, ал кең мағынада барлық тіл бірліктерінің құрылымдық ұйымдасуы (строение) дегенді білдіреді.
Белгілі бір ой өзара әрекеттес тілдік құралдар жұмсалымының нәтижесінде берілетіндігін ескерсек, семантикалық категорияны белгілі бір семантикалық функцияларды атқару үшін өзара әрекеттес болуға қабілетті әр түрлі тілдік құралдардың жүйесі деп анықтауға болады. Басқаша айтқанда, семантикалық категория - түрлі тілдік құралдармен берілетін ой мазмұны жүйесінде көрінетін бірліктер мен элементтер.
Өріс − белгілі бір семантикалық категорияға негізделіп, семантикалық қызметінің ортақтығына орай өзара әрекеттес келетін грамматикалық және лексика-грамматикалық, сондай-ақ әр түрлі аралас (лексика-синтаксистік т.б.) тілдік құралдар тобы.
Функционалды грамматика функционалды-семантикалық өріс семантикалық категория, категориялды жағдаят негізінде жасалады. Функционалды-семантикалық өріс теориясы орыс ғалымы А.В. Бондарконың еңбектерінде неғұрлым өзекті түрде айтылған. Функционалды-семантикалық өріс - тілдегі грамматикалық көрсеткіштердің лексикалық, лексика-грамматикалық әрі сөз тудырушы, сөз түрлендіруші лексемалардың екіжақты қырынан (мазмұн-форма) үндесе әрі үйлесе бірігіп келіп белгілі бір семантикалық ортада көрініс табуы. Функционалды-семантикалық өріс - семантикалық категориялар негізінде әр түрлі деңгейдегі әрекеттес тілдік құралдардың функцияларының ортақтығына байланысты қалыптасқан жүйе.
Функционалдысемантикалық өрістің мазмұн межесін әрбір тілдің семантикалық элементтері құрайды. Қандай да бір өрістің мазмұн межесі әр тілде әрбасқа. Ұғымдық өріс (категория) құрылымы ұғымдық негізде анықталса, функционалды-семантикалық категориялар тілдегі нақты тілдік құралдар мен олардың мағыналық сәйкестіктері негізінде анықталады. Мәселен, Е.В. Гулыга мен Е.И. Шендельс ұғымдық өріс принципіне сүйеніп шақты осы шақ, келер шақ, өткен шақ шағынөрістеріне (микрополя) бөліп көрсетсе, А.В. Бондарко функционалды-семантикалық өріс принципі бойынша осы шақ өрісінің өзін бірнеше шағын өрістерге бөліп қарастырады. Тілдік функционалды-семантикалық өріс құрылымы абстракты ұғымдар негізінде емес, грамматикалық және грамматикалық емес тілдік құралдардың функционалды қарым-қатынасы негізінде жасалады.
Функционалды-семантикалық өріс ұғымы тіл жүйесіне жатады. Тілдегі аспектуалдылық, темпоралдылық, модалдылық т.б функционалды-семантикалық өрістер макроөріс деп аталады. Осы жүйеде функционалды қызметі ортақтығы негізінде біріккен әр деңгейлі тілдік құралдардың жеке мағыналық топтары анықталады. Функционалды-семантикалық өрістертер (макроөріс) қарастырылғанда өріс орталығы (ядро) мен өріс перифериясын құраушы тілдік құралдарға талдау жасалады. Мәселен, темпоралдылық өрісінің орталығы грамматикалық шақ формалары болса, перифериясына мезгілдік мағынаны білдіретін лексикалық құралдар, синтаксистік құрылымдар, тұрақты тіркестер, бұйрық, қалау, шартты рай формалары т.б. жатады.
Функционалды-семантикалық микроөріс дегеніміз макроөрістерден тарайтын, тек сөйлеуден көрінетін, макроөрістердің ең кішкентай элементі. Макроөріс сияқты микроөрістер де тілдік құралдардың өзара қарым-қатынасы негізінде жасалады. Микроөрістер (шағын өріс) нақты тілдік құралдар мен олардың сөйленімдегі атқаратын қызметтері бойынша анықталады. Микроөрістердің макроөрістер сияқты мазмұн межесі және тұрпат межесі бар. Мағыналық мазмұн мен олардың берілу формалары (әр деңгейлі тілдік құралдар) микроөрістерді құрайды. Функционалды-семантикалық категориялардың, мазмұн межесі жағынан алғанда, грамматикалық категориялар орталық өрісті құрайды. Осы морфологиялық категорияның мағынасы функционалды-семантикалық өрістің доминант мағынасы, ол өрістің негізгі мағыналық жүгін арқалап, өрістің категориялық мағынасы болып табылады.
Нақ осы шақтық ұғымын зерделеуде адамның қоршаған ортамен байланысты іс-әрекеттерін негізгі ұстаным етіп алады. Адам болмысына тән психологиялық және эмоционалдық факторлар объективті уақыт ұғымымен байланысты болғандықтан ойлау жүйесі де осы ракурста қарастырылуы тиіс. Дәстүрлі грамматикада қимылдың өту уақытын бұрын өткен, осы, келер шақ деп жалпылай қарастырсақ, енді солардың әрбіріне қатысты іс-әрекет бұрынғыдан нақтылана түсіп, сөйлеу жағдаятына орай сараланады. Атап айтқанда, нақты шақтық мағына ауыспалы шақтық мағынасымен ғылымдағы нақтылық және жалпылық оппозициясымен сабақтастырылады.
Бұл оппозиция қазақ және ағылшын тілдерінің материалдары негізінде салғастырылып, осы семантикалық функцияны беретін функционалды-семантикалық өрістерді құраушы тілдік бірліктер анықталады. Осылайша бұл зерттеу қазақ тіл біліміндегі өріс теориясына, оның ішінде функционалды-семантикалық өрістің әрі қарай зерттелуіне үлес болып қосылады.
Салғастырылып отырған ағылшын тіліндегі нақ осы шақтық шағын өріс тілдегі грамматикалық тұлғалардың лексикалық, лексика-грамматикалық және лексика-семантикалық құралдармен өзара әрекеттестігі нәтижесінде ұйымдасатын семантикалық субкатегория болып табылады
1.3
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі уақыт ұғымы мен шақ категориясының зерттелуі және классификациясы
Дүниедегі барлық құбылыстың өмір сүру формасының бірі - уақыт, екіншісі кеңістік екендігі белгілі. Сондықтан да кеңістіктен, уақыттан тыс жатқан амал-әрекет, қозғалыс болмайды. Ғаламның концептуалды бейнесін тануда уақыт басқа іргелі, әмбебап ұғымдармен (кеңістік, сапа, көлем, қарым-қатынас т.б.) қатар түсіндіріле отырып, ең маңызды бірлігі болып танылады. Уақыт дүниежүзіндегі әрбір халықтың санасында, біріншіден, мезгілді көрсетіп тұратын өлшем бірлігі ретінде, содан кейін ғана философиялық категория ретінде түсіндіріледі. Дүниежүзіндегі тілдердің қайсысын алмайық, қазақ тілін алсақ та, орыс тілін алсақ та, ағылшын тілін және неміс тілін алсақ та әрқайсысында уақытты білдіретін шақ көрсеткіштері болады. Мысалы, өткен шақтың, келер шақтың, бірнеше түрі болуы мүмкін. Қазақ тілінде өткен шақтың жедел өткен шақ, бұрынғы өткен шақ, ауыспалы өткен шақ деп аталатын түрлері болса, неміс тілінде өткен шақтың перфект, претерит, плюсквамперфект деп аталатын түрлері болады. Мәселен, Ы. Мамановтың пікірінше, қазақ тілінде осы шақты білдіретін арнайы шақ формалары болмайды, қалып етістіктері (отыр, тұр жүр, жатыр) осы шақтық қызметті атқарад.
К.К. Дүйсекова қазақ және француз тілдеріндегі уақыт концептісін зерттей келе, таң, кеш, түн концептілерінің бірбіріне сәйкес келе бермейтінін орынды атап көрсетеді. Себебі, қазақ тілінде тәулікті мерзімге жіктеу барысында француз тіліне қарағанда өзгеше қағиданы негізге алады. Зерттеушінің пікірінше, француз тілінде тәулік ішіндегі уақытты белгілеу сағат көрсеткішіне байланысты болса, қазақ тілінде адамның сол уақыт ішінде қандай іспен айналысатынына байланысты болады.
Біздің ойымызша, қазақ тіліндегі тәулік ішіндегі уақытты белгілеу Күн ғаламшарының Аспан әлеміндегі қимыл-қозғалысына негізделеді. Халықтық өлшемдер негізінен осы жүйемен қалыптасқан. Барлық тілдерде шақ түсінігі осы шақ, келер шақ, өткен шақтық үш өлшеммен өлшенбейді, әр тілде әр түрлі. Мысалы, көне түркі тілдерінде осы шақ пен келер шақтың грамматикалық көрсеткіштері бір болған, оларды тек контекстерде берген мағыналарына қарап қана ажыратқан. Демек, дүниенің концептуалды бейнесі әлем халықтарында негізінен бірдей болғанмен, дүниенің тілдік бейнесі әр халық тілінде өзінше бейнеленеді, яғни әмбебеп ұғымдардың тілдік репрезентациясы түрліше болады. Біз жұмыста уақытты тілдік семантикалық категория тұрғысында қарастырамыз. Сондықтан да бір-біріне мүлде ұқсамайтын, генетикалық жағынан туыстас емес қазақ тілі мен ағылшын тілдерін салыстыра отырып, тілдік бірлік ретінде пайымдаймыз. Айналамызда өтіп жатқан кез келген қимыл, іс-әрекет уақытпен тығыз байланысты. Осы амал-әрекеттің уақытпен байланысының тілдік көрінісі шақ категориясы делінеді. Етістік категорияларының ішіндегі ерекше орын алатыны шақ категориясы болып табылады. Шақ категориясы деп сөйлемде айтылған амал-әрекеттің белгілі бір уақытпен байланысты екендігін білдіретін категорияны, яғни сөйлеу сәтіне қатысты іс-әрекеттің болып жатқанын, болып өткендігін, алда болатынын білдіретін етістіктің грамматикалық категориясын айтамыз. Грамматикалық шақ категориясының осы шақ, өткен шақ және келер шақ көрсеткіштері бір-бірінен сөйлеу сәтімен байланысты қаралатын қимылдың өту барысымен ерекшеленеді. Яғни белгілі бір мезгілде өтіп жатқан қимылдың өту сипатына байланысты ажыратылады. Сөйлеу сәті (момент речи) деген термин шақтарды бір-бірінен ажыратудағы басты өзегі, тірегі болып есептеледі. Осы шақ формалары сөйлеу сәтімен сәйкес келетін қимыл, іс-әрекетті білдірсе, өткен шақ формалары сөйлеу сәтіне дейін болған қимыл, іс-әрекетті, келер шақ формалары сөйлеу сәтінен соң, яғни болашақта болатын амал-әрекетті білдіреді.
Шақ категориясын анықтағанда грамматикалық шақпен бірге логикалық шақ категориясының да бар екендігін естен шығаруға болмайды. Логикадағы шақ адамзаттың барлығына бірдей, өлшемге ие болады. Н.И. Кондаков кеңістік пен уақытты салыстыра отырып, Үш өлшеммен өлшенетін кеңістіктен уақыт бір өлшеммен өлшенуімен ажыратылады. Уақыт артқа қайтпайды. Объектінің уақыт бойынша бір ізбен дамуы бір бағытта ғана болады. Яғни бұрынғыдан қазіргіге, одан келешекке. Бұл процестің соңы болмайды, - дейді. Т. Қордабаев: Тіл-тілдердің грамматикаларында етістік шақтарын логикалық негізгі үш шаққа бөлу - тіл ғылымы тарихында ерте заманнан бері келе жатқан дәстүр. Осы дәстүр бойынша, тюркологтар да түрік тілдеріндегі шақтарды осы шақ, өткен шақ, келер шақ деп үшке бөледі де, мағыналық ерекшеліктеріне қарай, әр шақтың өз ішінен әр алуан салаларын логикалық негізгі үш шақтың жеке тармақтары ретінде көрсетеді деген қорытынды жасайды. Қазақ тіліндегі сияқты басқа түркі тілдерінде де шақ категориясы сөйлеу сәтімен (айтылып тұрған уақытпен) байланысты анықталады. Мысалы, өзбек зерттеушісі А. Ходжиев: Грамматикалық шақ категориясы амал-әрекеттің сөйлеп тұрған уақытпен байланысын көрсетеді десе, ал орыс тілінде шақ категориясы амал-әрекет пен уақыт арасындағы байланыс тұрғысынан түсіндіріледі. Шақ дегеніміз амал-әрекет не қалып сапа етістіктерінің нақты үш шақтың біреуіне (осы, өткен, келер) қатысын білдіретін грамматикалық категория. Сондықтан қазақ тіліндегі (басқа тілдерде де) шақтарды белгілеу өлшеміне қарай екіге бөлуге болады: біріншісі - тұрақты (абсолют) шақ, екіншісі - салыстырмалы (относительное) шақ. Салыстырмалы шақ мәтінмен тікелей байланысты, тұрақты шақ айтылып тұрған уақытпен байланысты анықталып, үш шаққа бөлінеді: өткен шақ, келер шақ, осы шақ. Сөйлемде грамматикалық шақ категориясы шақтық қатынас ұғымын білдіреді. Белгілі бір тілдерде грамматикалық шақ көрсеткіштері төмендегідей үш түрлі ұғымдағы параметрлермен өлшенеді.
Бірінші параметр - белгілі бір болып жатқан оқиғаның уақыт интервалымен сәйкестігі, яғни қоғамдағы болып жатқан оқиғаның бастау нүктесі уақыт өсінде орын алады. Бұл параметер үш түрлі ұғымда жұмсалады - бір мезетте болатын іс, бұрын болып өткен іс, келешекте болатын іс. Ғылыми тілмен айтқанда, осы шақ, өткен шақ, келер шақ сияқты грамматикалық көрсеткіштер арқылы шақ ұғымы қалыптасады. Екінші параметр - бастау нүктесі мен сөйлеу сәтінің тығыз орналасуы. Бұл параметр де үш түрлі ұғымда жұмсалады: бастау нүктесі сөйлеу сәтімен сәйкес келеді, сөйлеу сәтінен кейін болуы мүмкін және сөйлеу сәтінен бұрын болуы мүмкін. Үшінші параметр - белгілі бір қимылдың уақыт интервалының бастау нүктесінен кейін орын алуы. Алғашқы екі параметр грамматикалық шақ ұғымына сәйкес дейктикалық категория дәрежесіне сай анықталады. Дәстүрлі грамматикада қазақ тіліндегі грамматикалық шақ категориясы формадан мағынаға қарайғы бағытты ұстана отырып, осы шақ, келер шақ, өткен шақ формалары жеке-жеке өз алдына қарастырылып, өзіндік мағыналық көрсеткіштері айқындалып, әрі олар өз ішінде кіші мағыналық топтарға жіктеліп, осы шеңбер аясында құрылымдық тұрғыдан зерттеліп келді. Ендігі кезекте мезгілдік ұғымды білдіретін шақ категориясын функционалдық тұрғыдан мағынадан формаға қарайғы бағытта қарастыру қажеттігі туды. Қазақ тілінде бұл категория құрылымдық грамматикада етістіктің шақ категориясы деп аталса, функционалды грамматика бұл категория білдіретін іс-әрекеттің сөйлеу сәтіне қатысты мағынаны функционалды-семантикалық категория темпоралдылық категориясы қарастырады. Темпоралдылық - іс-әрекеттің сөйлеу сәтімен өлшегенде болып жатқанын, болып өткенін, алда болатынын ұғымдық деңгейде беретін жалпы тілдік семантикалық категория, ол сөйлеудегі, тұтас мәтіндегі шақтық қатынастарды қарастырады. Қазақ тіл білімінде уақыт етістіктің шақ категориясы тұрғысынан құрылымдық грамматикада әбден зерттеліп, грамматикалық формалары, мағыналық топтары, шақ көрсеткіштері анықталғанымен, әлі күнге дейін талас тудырып жүрген мәселелер аз емес.
Құрылымдық грамматикада шақ категориясы іштей мағыналық топтарға бөлініп жіктелгенімен, олардың мағыналық бөлінісі толық ашылды деп айтуға болмайды. Бұл енді мағынадан формаға қарайғы бағыттағы зерттеудің негізі болмақ. Сонымен қатар қазірге дейін функционалды грамматиканың негізгі ұғымдары тұтастай теориялық тұрғыдан негізделіп, ғылыми термин, бағыт ретінде қалыптаспағанмен, А. Байтұрсынұлынан бастау алатын тілдің жүйесін қарастырып келген ғалымдарымыздың еңбектерінде тілдік бірліктердің функционалдық қызметі, қолданыстағы мағыналары туралы ой-пайымдаулар кездеседі деп айтуға болады. Біздің мақсатымыз - осы қазақ ғалымдары еңбектеріндегі функционалды грамматикалық бағыттағы ойларын, ғылыми тұжырымдарын ашып анықтап көрсету және грамматикалық шақ категориясын функционалды семантика аясында, сөйленім, мәтін деңгейінде, функционалды синтаксис аспектісінде қарастыру болып табылады. Осы кезеңге дейін іс-әрекеттің уақытқа қатысты жазылған ғылыми еңбектер мен зерттеулерде шақ категориялары (осы, өткен, келер) ішінара бірнеше түрлерге бөлінген: осы шақ (нақ осы шақ, ауыспалы осы шақ), өткен шақ (жедел өткен шақ, бұрынғы өткен шақ, ауыспалы өткен шақ), келер шақ (болжалды келер шақ, мақсатты келер шақ, ауыспалы келер шақ).
Қазіргі кезде шақ категориясын темпоралдылық семантикалық категория ретінде зерттеп жүрген С.С. Құнанбаеваның, Н.Г. Шаймерденованың еңбектерін атап көрсетуге болады. Қазақ тіл білімінің негізін қалаған ғалым А. Байтұрсынұлы Тіл құралда шақ көрсеткіштерін ашық раймен байланысты қарастырады. Автор осы шақты (-а, -е, -й) болымды (жазамын, жазасың, жазады), болымсыз (жазбаймын, жазбайсың, жазбайды) түрде жіктеп, қалып етістіктерінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АБАЙ МЫРЗАХМЕТОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
Болтабаева Айнура Сабитовна
ҚАЗАҚ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ НАҚ ОСЫ ШАҚТЫҢ ҚОЛДАНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ: ҰҚСАСТЫҚТАРЫ МЕН АЙЫРМАШЫЛЫҚТАРЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Білім беру бағдарламасы 5В011900 - ШЕТ ТІЛІ:ЕКІ ШЕТ ТІЛІ
Көкшетау, 2022
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ МЫРЗАХМЕТОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
Аударма ісі және шет тілі кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
______________п.ғ.к.,Н.С.Жумагулова
____ _________ 2021ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: ҚАЗАҚ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ НАҚ ОСЫ ШАҚТЫҢ ҚОЛДАНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ: ҰҚСАСТЫҚТАРЫ МЕН АЙЫРМАШЫЛЫҚТАРЫ
Білім беру бағдарламасы 5В011900 - ШЕТ ТІЛІ:ЕКІ ШЕТ ТІЛІ
Орындаған: А. С. Болтабаева
Ғылыми жетекшісі: Ф.А. Батаева ф.ғ.к., доцент
Көкшетау, 2022
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1
АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛДЕРІНДЕГІ НАҚ ОСЫ ШАҚ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
1.1
Осы шақтың қазақ және ағылшын тілдеріндегі парадигмалық құрылым қызметі
1.2
Функционалды-семантикалық өріс ұғымының теориялық негіздері
1.3
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі уақыт ұғымы мен шақ категориясының зерттелуі және классификациясы
2
НАҚ ОСЫ ШАҚ СУБКАТЕГОРИЯСЫНЫҢ СЕМАНТИКАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ
2.1
Қалып етістіктерінің нақтылық мағынаны білдірудегі қызметі
2.2
Ағылшын тіліндегі нақ осы шақтың құрылымдық жүйесі
2.3
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі нақ осы шақтық мағынаның мезгіл үстеулері мен түрлі лексикалық бірліктер арқылы берілуі
3
ҚАЗАҚ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ НАҚ ОСЫ ШАҚТЫҢ ҚОЛДАНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ: ҰҚСАСТЫҚТАРЫ МЕН АЙЫРМАШЫЛЫҚТАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Лингвистикада салыстырмалы әдіс түрін тіларалық қатынастардың дамуына байланысты қолдану, әсіресе алыс тілдерді салыстыру кезінде өте маңызды. Осы зерттеу әдісінің нәтижесінде жеке тілдердің ерекшеліктері мен өз ара сәйкестігін егжей-тегжейлі бақылауға болады. Қазіргі уақытта тіл саласында зерттеудің көп бөлігін құрайтын, тілдің аса қарқынмен дамушы салаларының бірі-функционалды сала.
Осы жұмыста қазақ тілі мен ағылшын тіліндегі етістіктің нақ осы шағын функционалды тұрғыдан зерттеу жүзеге асады. Функционалды грамматиканың басты қағидасы - тіл бірліктерінің қолданылу мағынасын, мазмұнын, яғни атқаратын қызметін негізге ала отырып, түрлі тіл деңгейіндегі бірліктердің қарым-қатынас процесін, сөйлеу барысында тікелей байланысын анықтау.
Зерттеу әдісі, сонымен қатар, тілдік категориялардың мән-мағынасын толық ашу үшін дәстүрлі лингвистика әдістерін қолданады. Өйткені, қандай тіл болсын, лексикалық немесе грамматикалық парадигмадағы үлкен бөлім.
Тілдің негізгі функцияларының бірі болып табылатын қарым-қатынас пен танымдық белсенділік сөйлеуде анық байқалатындықтан, тіл мен сөйлеу деңгейінде функционалды грамматика тұрғысынан біздің тіліміздің функционалды-семантикалық өрістерін қарастыру қажет.Осыған байланысты құрылымдық және функционалдық аспектілерде дәлдік семантикасын зерттеу ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Спикер әрекетті берілген мерзім аралығында орындайды. Нaқ oсы шaқ қaзaқ жәнe де aғылшын тілдерінде функционалдық грамматика жағынан алуан тіл деңгейіндегі тіл бірліктері ретінде көрінеді, атап айтқанда: мeзгіл үстeулeрі, мeзгіл мәнді құрмалас сөйлeм, атаулы сөйлeм, нaқты әрeкетті көрсетeтін қaлып етістіктeрі мeн амал-әрeкет eтістіктері т.б.
Зерттеуде алғаш рет қазақ тілінің шақ санаттарының жеке түрі функционалдық-семантикалық тұрғыда ағылшын тілімен салыстырмалы түрде зерттелуде. Етістіктер санатының ішіндегі сөйлем ұйымдастырушысының негізгі категориялардың бірі,яғни етістік шақтарын ағылшын және қазақ тілдерінің материалдарымен салыстыра отырып, екі тілдің тілдік көріністерін бағдарлау, ортақ белгілері мен айырмашылықтарды анықтау үлкен зерттеу мен талдау жұмыстарын талап етеді.
Жалпы, шақ категориясы кең және күрделі категория, функционалдық-семантикалық өрістердің кешені болып табылады. Бұл категория келер, өткен, және осы шақтың жеке мағыналарының жиынтығынан тұрады. Біз осы заңдылықты зерттеу жұмысымыздың объектісі болып саналатын шақ категориясының нақ осы шақ семантикалық шағын өрісіне қатыстықарастыратын боламыз.
Зерттеу өзектілігінің тағы да бір аспектісі, түрлі тілдің деңгейлердегі тілдік бірліктердің парадигмасын, осындай бірліктердің функционалдық мәні мен семантикалық құрылымын анықтау және ағылшын тілінен қазақ тіліне аударудың құрылымдық-семантикалық және көркемдік ерекшеліктерін бірінші рет қарастырылуы болып табылады. Сол себепті осы жұмыста шақ санатының нақ осы шақ семантикaлық шaғын өрісі оның функционалдық ерекшеліктерімен бірге зерттеледі. Нақ осы шақтың құрылымдық мәні - іс әрекеттің орындалып жатқан кезі мен қимылдың нақты мекенінің айқын берілуі болып табылады.
Жалпы грамматикадағы шақтың түрлері қарым қатынас аясында шақтық мазмұнды білдіретіні мәлім. Сол себепті шақтық қатынасты білдіретін тілдік құралдардың тек грамматикалық шақ категорияларымен байланысты болуы шарт емес, сонымен қатар лексика, синтаксис тұрғысынан да көрінісін таба алады. Ол дегеніміз, нақ осы шақтың мәні жалғыз ғана шақ көрсеткіші аясында байқалмайды, өзге де уақытты анықтайтын тілдік бірліктері арқылы айқындалып, нақ осы шақтың айтарлықтай бөлігін құрайтыны анық. Сондықтан ерекшеліктің мағынасы қалай да болсын өзге семантикалық нысандармен қатты байланысты тілдік бірліктердің функционалды-коммуникативті лексика, морфология, синтаксистік деңгейде көрінеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты - салыстырып, байланыстырып, негіз ретінде алған қос тілдегі нақ осы шақ семантикасына тән артықшылықтарды және ұқсас тұстарын анықтау. Аталған мақсат орындалу үшін келесі міндеттерді орындау қажет:
- мерзімге байланысты нaқ oсы шaқтың өрісін құрылымды, функционалды грамматиканың тарапынан ғылыми түрде негіздей отыра зерттеу;
- қазақ тілі мен ағылшын тілдеріндегі нақ осы шақтың мән-мазмұндық құрылымына сипат беру;
- нақ осы шақ шағын өрісінің маңызды бөлігін құрауға қажетті көсемше жұрнақтары -ып, -іп, -п мен отыр, жатыр, тұр, жүр секілді қалып етістіктері ағылшын тіліндегі be (am, are, is) секілді көмекші етістіктері мен -ing тіркесімділігінің жасалу айырмашылығын талдау;
- нақ осы шақ ұғымын жалғыз грамматика бойынша емес, өрістің шеткі аумағында орын тапқан тілдің өзге де деңгейлерінде тіл бірліктерін көрсететін қазақ және ағылшын тілдеріндегі материалдары арқылы зерттеп дәлелдеу.
Қазақ тілі мен ағылшын тіліндегі нақ осы шақтың функционалды-семантикалық өрісін құрайтын тіл деңгейі құралдарының ерекшеліктері мен айырмашылықтары толық түрде анықталып, зерттеу жұмысы аясында келесі нәтижелерге қол жеткіздім:
- нақ осы шақ қазақ және ағылшын тілі деректері бойынша салғастырыла отырып, функционалды-семантикалық аспектіде жалпылама түрде қарастырылды;
- нақ осы шақ өрісінің негізгі негізін құрайтын көсемше түрлері мен отыр, тұр, жатыр, жүр қалып етістіктерінің тіркесімділігі, ағылшын тіліндегі нақтылық мағына беретін to be (am, is, are) + ...ing моделінің семантикалық ерекшеліктері анықталды және осы шағын өрістің шеткері аймағында орналасқан басқа да тілдік бірліктердің қызметі сараланды;
- салғастырылып отырған тілдердегі нақ осы шақтың түрі мен семантикасын білдірудегі ұқсастықтар, айырмашылықтар айқындалып, нақ осы шақтық мағына функционалдық грамматикасының теориялық негізгі міндеттері арқылы кешенді түрде қарастырылды;
- қазақ және ағылшын тілдеріндегі нақ осы шақ субкатегориясының локативтілік, аспектуалдылық, шақтық локалдылықбейлокалдылық, таксис ұғымдарымен байланысы анықталды;
- ағылшын тілінде көп қолданысқа ие нақ осы шақтың мағыналық топтары өзара жүйелене отыра, олардың қазақ тіліне алуан деңгейде құралдар арқылы берілетіні көрсетілді.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. Осы кіші аймақтың семантикалық құрылымын қазақ және ағылшын тілдерінде анықтау функционалды грамматиканың теориялық мәселелерін анықтауға және құрылымдық грамматика теориясының дамуына ықпал етеді. Сонымен қатар, зерттеу нәтижелері қазіргі лингвистиканың функционалды грамматика саласындағы "формадан мағынаға және мағынадан формаға" екі бағытының негізгі теориялық ережелері мен тұжырымдамаларын жетілдіруге, ғылыми мәселелерді шешу принциптерін анықтауға мүмкіндік береді.
Зерттеу нәтижесінде қол жеткізген тұжырымдар мен түйіндер, қорытындылар салғастырмалы тілдік білімнің теориялық мәселелерін шешуге септігін тигізеді. Зерттеу деректері мен анықталған қорытындыларды қазақ және ағылшын тілдерін оқытудың теориясы мен практикасында, морфология, синтаксис және қазақ тілі грамматикасында маңызды мәселелері бойынша жүзеге асатын оқылымдарда, атап айтқанда, Ағылшын тілінің теориялық грамматикасы, Негізгі базалық шет тілі, Қазақ тілінің семантикасы, сондай-ақ Функционалды грамматика, Cемантикалық өрістердің контрастивті талдауы, Қазақ тіл біліміндегі жаңа бағыттар деп аталатын элективті пәндерді оқытатын арнайы курстар мен семинарларда және қазақ тілін басқа тілді аудиторияға үйрету үшін пайдалануға болады. Негізгі тұжырымдар: - тілдің маңызды қызметтері сөйлеуде айқын көрінеді, сондықтан тіліміздегі функционалды-семантикалық өрістерді функционалды грамматика тұрғысынан тіл және сөйлеу деңгейінде қарастыру қажеттілігі туады.
Осы орайда қазақ және ағылшын тілдеріндегі нақ осы шақ категориясы функционалды семантикалық өріс шеңберінде жүйелі түрде жан-жақты зерттеуді талап етеді;
- ағылшын тіліндегі Present Continuous шағы қазақ тіліндегі нақ осы шақтық мағынаны білдіретін отыр, тұр, жүр, жатыр қалып етістіктері негізінде жұмсала алады және олар әр түрлі деңгейдегі тілдік бірліктер арқылы мағыналық реңктеріне қарап талданады;
- қазақ және ағылшын тілдеріндегі нақ осы шақты жасаушы түрлердің құрылымдық ерекшеліктері олардың қолданыстағы ұқсастықтары мен айырмашылықтарын көрсетуге негіз болады;
-қазақ және ағылшын тілдеріндегі нақ осы шақ шағын өрісін білдіретін тілдік бірліктер шақтық локалдылықбейлокалдылық категориясының шеңберінде және локативтілік, аспектуалдылық, таксис, ұғымдарымен тығыз байланысып жатады. Бұл ұғымдар уақыт мезгілімен тығыз байланыста болып, нақ осы шақтық мағынаны білдіретін тілдік бірліктер қатарын толықтырып, сонымен қатар нақтылауыштық қызмет атқарады;
- қазақ және ағылшын тілдеріндегі нақ осы шақ моделін жасауда түрлі тіл деңгейі бірліктерінің семантикалық мүмкіндіктері сөйленімнен көрініс табады. Ал екі тілдегі нақ осы шақ шағын өрісінің шеткері аймағында орналасқан грамматикалық түрлер, нақты және жалпы түрдегі субъектілер тобы, объекті, лексикалық бірліктер, мезгіл үстеуі, сілтеу есімдігі сияқты тілдік бірліктер тілдік құралға жатады, сонымен қатар ағылшын тіліндегі Present Continuous шағы нақ осы шақтық мағынадан бөлек келер шақтық мағынаны да анықтайды.
1
АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛДЕРІНДЕГІ НАҚ ОСЫ ШАҚ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
1.1
Осы шақтың қазақ және ағылшын тілдеріндегі парадигмалық құрылым қызметі
Жалпы грамматика саласында осы шақ грамматикалық бірлік негізінде қарастырылады. Осы шақтың семантикалық өрісі дегеніміз - іс әрекеттің жасалу уақытын сөйлеп тұрған кезде, немесе жасалып жатқан қимылмен көрсетуінде. Сөйлеу кезі етістіктің барлық шақтарын өзара ажыратуға үлкен көмектеседі. Сөйлеп отырған кезде сол уақытқа сай жасалып жатқан қимылды білдіретін етістіктің шақ түрін осы шақ деп атайды. Уақытқа байланысты қимыл қозғалысты зерттеп түсіндірген ғалымдар, уақыт сызығы ұғымын тиек ете отыра іс қимылға қатысты ұғым екендігін айтқан. Бүгінгі таңда, қазақ тіліндегі нақ осы шақты спецификалық грамматика формаларының көмегенсіз-ақ, қалып етістігінің қосылуы бойынша жасауға болады. Жалпы, қазақ тіліндегі осы шақ өзара нақ және және ауыспалы деп екі түрге жіктеледі. Ол келесі формалардың көмегімен жасалады: -ып тұр, -жүр, ып жатыр, -ып отыр, -а тұр, -а отыр, -а жатыр, -а жүр. Берілген етістік шақтарының даму жолдары, өзара қалыптасуы көмекші етістіктерге тікелей бағынышты сөздер болғаннан кейін, жұмыста аса көп талдауға алынбады. Сонымен қатар, нақ осы шақ дара әрі жалаң түрдегі -отыр, -жүр, -жатыр, -тұр сияқты етістіктердің жіктелуі көмегімен жасалынады. Нақ осы шақта, нақты іс-әрекет сөйлеу барысында жасалады. Сондай-ақ, оны өзара жалаң, күрделі деп екі түрге бөлеміз. Ал нақ осы шақтың болымсыз түріне келсек, ол қалып етістіктері есімшеге, (-ған, -ген) жоқ сөзінің тіркесуімен жасалынады: отыр-ған жоқ, тұр-ған жоқ, жүр-ген жоқ. Келесі, нақ осы шақтың күрделірек түрі де бар, ол -a, -e, -й, -ып, -іп, -п көсемшенің жұрнақтарына -отыр, -жүр, -тұр, -жатыр секілді қалып етістіктерін тіркеумен жасалынады.
Соған қоса, берілген етістікке -ма-ме, -ба-бе, -па-пе жұрнақтарының жалғануы көмегімен де болымсыз түрін жасауға болады. Осы шақтың келесі түрі ауыспалы осы шақ қимылдың дағдылығын, яғни, әрқашан болатынын айқындайды. Берілген шақ түрін -а, -е, -й тұлғалы көсемшесін жалғау арқылы жасайды.
Нақ осы шақ сияқты ауыспалы осы шақтың да болымсыз түрі бар. Етістікке -ма, -ме, ба, -бе, -па, -пе жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалады. Сонымен қатар, ІІІ жақта айтарлықтай жиі қолданысқа енген -уда, -уде жұрнақтары да осы шақтық мағынаны білдіреді. Негізі, ауыспалы осы шақ етістіктің түбіріне -ады, -еді қосымшаларының қосылуымен, үшінші жақта -а, -е, -й секілді көсемшенің жұрнақтарына -ды, -ді қосымшасын жалғау арқылы жасалынады.
Осы шақ тұлғаларының мән-мағыналық құрылымына да, жіктемесіне де байланысты ерекшеліктердің барын қазақ тіліндегі шақ категорияларын зерттей отыра анықтауға әбден мүмкін. Осы орайда осы шақ туралы және оның көрсеткіштеріне тән мағыналық сипаттары жайлы ғалымдардың еңбектерін айта кету керек деген ойдамын.
Негізінде, осы шақты дағдылы және дәл осы шақ ретінде Қ. Жұбанов өз еңбектерінде бөліп көрсеткен. Қандай да бір істің болуы, немесе болмауы, қазіргі кезде болып жатса, аяғына дейін жетпеген іс болса, осыны көрсету мақсатындағы етістіктің осы шақ ретінде жіктелуі:
1. Дағдылы осы шақ: естиді, көреді, біледі (келер шақ па, немесе осы шақ па екені қасындағы басқа сөздер арқылы білінеді):Ит үреді - осы шақ. Ертең ит үреді - келер шақ.
2. Дәл осы шақтың тараулары: а) жалпы осы шақ - оқып жатырмын ә) кәдімгі осы шақ - оқып жүрмін б) қазіргі осы шақ - оқып отырмын в) әзіргі осы шақ - оқып тұрмын [1].
Жалпылама түрде, осы шақ дегеніміз істің дәл осы уақытта істеліп жатқаны не болмаса көптен бері созылып келе жатқан іс ретінде үздіксіз жүріп жатқан болуы да мүмкін, осыны жалпы түрде айтатын болсақ, етістік осы шақта болады: Жаңбыр жауып тұр. Кәдімгі осы шақ. Ұзаққа созылған, үздіксіз жасалынып жатқан іс жайлы мәлімдеу қажет кезде, кәдімгі осы шақты қолданамыз: Аман кітап жазып жүр. Қазіргі осы шақ. Істеуші дәл осы сәтте іс үстінде екендігін көрсету мақсатында қазіргі осы шақ қолданылады: Аман кітап жазып отыр. Әзіргі осы шақ. Дәл осы кезде болып жатқан және өзі сол қалпын жоймаған істі көрсеткіміз келсе, әзіргі осы шақпен айтамыз: Жаңбыр құйып тұр [2].
А.Ысқақовтың осы шақ жіктемесі бойынша, осы шақ нақ осы шақ, жалпы осы шақ, неғайбыл осы шақ болып үшке бөлінген. Жалпы осы шақ -аей жұрнақтары, нақ осы шақ -ып, (-іп, -п) және -а (-е, -й) түріндегі етістік формасына жатыр, жүр, тұр, отыр етістіктерінің тіркесуі арқылы, неғайбыл осы шақ -ғалы, (гелі) және -йын деп (-йін деп) түріндегі формасына жатыр, жүр, тұр, отыр етістіктерінің бірі тіркесіп, оған жіктік жалғауының тікелей тіркесуі арқылы жасалады [3].
Аналитикалық форманттың бөлігі ретінде берілген осы уақыттың семантикалық реңктері келесідей:
1) қимыл-әрекеттің дағдылы күйін аңғарту.
2) қимылдың бір қалыппен істеле беруін білдіру.
3) қимылдың ұзақ жүргізіле беретіндігін білдіру.
4) амалдың белгілі бір мезетке дейін жалғаса беру реңкі.
5) амалды жол-жөнекей жүзеге асыра беру.
Ағылшын тіліндегі етістіктің жалпы шақтары сөйлеу кезіне қатысы жоқ, дағдылы, жалпы іс-әрекетті білдіріп үш шаққа бөлінеді: The Present Indefinite (Simple), The Past Indefinite (Simple), The Future Indefinite (Simple). Present Indefinite-тің қазақ тіліндегі сәйкес баламасы - ауыспалы осы шақ. Present Indefinite қазақ тіліндегідей іс-әрекеттің бұрыннан болып келе жатқанын, осы кездерде болып жүргенін, немесе әдетке, дағдыға, белгілі бір кәсіптің, заттың бойына сіңген қасиетке айналғанын білдіреді. Indefinite деген сөз белгісіз деген мағына береді, яғни іс-әрекеттің өту мезгілі белгісіз, сондықтан сөйлемдегі мезгіл көрсеткіштері: usually-әдетте, sometimes - кейде, анда-санда, often - жиі, always - ылғи, never - ешқашан, everyday (morning, year, summer, week) - күнде (таңертең, әржылда, жазда, аптада), once a week (month, year) - аптасына (айына, жылына) бір рет деген уақыт жиілігін көрсететін мезгіл мәнді үстеулер мен сөз тіркестерінен тұрады.Present Indefinite формуласы: Vo, Vs (V етістік). Бұл жердегі (o) дегеніміз етістіктің жіктік жалғауды қабылдай алмайтындығын білдіретін көрсеткіш. Present Indefinite формасындағы етістіктер осы шақта бірінші, екінші жақта жекеше түрде және барлық жақта көпше түрде жіктік жалғау жалғанбайды. Ал Vs тек үшінші жақта, жекеше түрде -s жіктік жалғау жалғанады [5].
Ағылшын тіліндегі Indefinite (Simple) тобының семантикалық өзегі қимылдың белгілі бір мезгіл ішінде жалпы өту қарқынына тоқталмайды яғни арнайы мән бермейді. Present Indefinite тобының ерекшелігін көркем шығармалардағы әр түрлі сипаттама, суреттеме еңбектерді жазуда, әсіресе шешендік өнердің (риторикалық) нақышын жеткізуде, әдепнамаларды беруде, хронологиялық оқиғаларды жазуда, басылымдарда немесе ақпараттық әуе толқынында саяси, әлеуметтік, мәдени, спорттық талдауларды жеткізуде қолдануға болады. Indefinite (Simple) тобының функционалды-семантикалық өрісі мынадай істерді қамтиды:
а) жалпы және күнделікті жүйелі түрде қайталанатын амаләрекет.
ә) бірінен-соң бірі тіркесе келетін амал-әрекет;
б) ақиқат істер;
в) жылдам, лезде, шапшаң, тез арада істелетін амалдар
Адамзат өмірі әсіресе жалпы және күнделікті жүйелі түрде қайталанатын істер, ақиқат істер мен жылдам, тез арада істелетін істерге арналған. Сондықтан бұл іс-әрекеттер ауызекі сөйлеуде өміршең.
Крылова A Grammar of Present - day English еңбегінде aspect дегеніміз - іс-әрекеттің қалпын білдіру үшін қолданылатын етістіктің түрі - дей келе, оның екі түрін атап өтеді: Сontinuous және Non-Continuous. Бұл жердегі NonContinuous дегеніміз Indefinite тобы болып саналады, оның өзіне тән арнайы аспектілік сипаты болмағанмен, оқиғаның енді басталғандығын, яғни жалпылығын (broad meanings) білдіреді. Ал сөйленімде Сontinuous тобына жататын шақ формалары ісәрекеттің уақытша дамуын көрсете алатын дәл (clear-cut) аспектілік сипатқа ие.
Сонымен қатар Present Indefinite фомасы мезгіл бағыныңқылы сабақтас, қарсылықты және шартты бағыныңқылы сабақтас сөйлемдердің жалғаулықтарынан кейін келер шақты білдіру үшін қолданылады. Мысалы: I'll have a look at his paper when I get it Оның газетін алсам, оқып шығамын (time) If you ever need me, I"ll always around you Егер мен саған керек болсам, әрқашан қасыңнан табыламын (condition). Even if he hates me, I'll never do any harm to him Ол мені тіпті жек көрсе де, оған ешқандай жамандық жасамаймын (concession). Present Indefinite-тің
семантикалық өрісінің кеңдігі сонша тіпті өткен уақытта да және осы күнге дейін де мән-мағынасын жоймаған істерді тек өз өрісінде ғана қамтымайды, тіпті басқа өрістерден де көрінеді.
Жалпы Present Indefinite тобындағы етістіктердің қолдану аясы үнемі үдерісте (қозғалыста, дамуда) болады, тоқтаусыз іске асып отырады, яғни іс-әрекеттің созылыңқылығын, қимылдың жалғасып жатқанын білдіретін етістіктерді де өз кеңістігінде ұстайды. Олар сөйленімде Present Continuous (нақ осы шақ) мағынасын беріп тұрады және Present Indefinite (осы шақта да) қолданылады. З.Р. Баданбекқызы ағылшын және қазақ тілдерінің фонетикалық, морфологиялық және синтаксистік құрылымдарын салыстыру тәсілімен жазылған оқу құралында етістіктерді мағыналық ыңғайластықтарына орай жақсы бөліп қарастырады: Адамның бес түрлі сезім мүшелеріне сай: to smell - иіскеу, to taste - дәмін тату; to hear - есту; to feel - сезу; to see - көру сияқты етістіктері көбіне модаль етістіктерімен тіркесе қолданылады - дейді . Осы аталған етістіктермен іс-әрекет сөйлеу үстінде болып жатса да, Present Indefinite шағын қолданамыз.
Сонымен, қазақ тіліндегі нақ осы шақтың сәйкес, мағыналас баламасы ағылшын тіліндегі Present Continuous, ал ауыспалы осы шақтың сәйкес баламасы Present Indefinite болып қолданылады. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі осы шақ қимылдың дәл қазіргі уақытта өтіп жатқанын, амалдың осы сәттегі қалпын білдіреді. Осы шақ мағыналық сипатына қарай сөйлеп тұрған сәттегі іс-әрекетті және әрдайым дағдылық қалыптағы іс-әрекетті білдіреді. Қазақ тілінде осы шақты білдіретін арнайы грамматикалық формалар жоқ, дегенмен өзінің нақтылық өзегін қалып етістіктерімен толықтыра әрі айшықтай түседі. Ал ағылшын тілінде Present Indefinite шағының өзегі істің жалпы егжейтегжейлігіне көңіл бөлмей, істі бір тұтас қалпында білдіреді. Нақ осы шақтық мағына созылыңқы сипатқа жіктік жалғауы тікелей жалғануы арқылы пайда болады. Осы шақтық мағына нақ және ауыспалы түрде беріледі. Нақ осы шақты білдіретін тілдік бірліктер қатары отыр мен тұр қалып етістіктерінің тіркесуі арқылы жасалады. Ал жетекші етістікке жатыр мен жүр қалып етістіктерінің тіркесуі арқылы дағдылы қимыл-әрекет білдіріледі.
Осы тарауды қорыта келе, мынадай қорытынды-тұжырымдар жасаймыз:
1. Екі тілде де осы шақтың семантикалық өзегі қимылдың өтіп жатқан белгілі бір мерзімін қамтиды.
2. Екі тілде де осы шақтың арнайы грамматикалық формасы жоқ, қазақ тілінде осы шақ жасалуы мен мағынасына қарай нақ осы шақ және ауыспалы осы шақ деп бөлінсе, ағылшын тілінде Present Indefinite, Present Continuous, Present Perfect, Present Perfect Continuous болып бөлінеді.
3. Қазақ тіліндегі нақ осы шақ қалып етістіктерінің негізінде және олардың көмекші етістік мәнінде көсемше тұлғалы етістіктермен тіркесіп жіктеліп келуінен жасалса, ағылшын тілінде to be көмекші етістігінен нақ осы шақтың түрін am, are, is формаларына жіктеліп ing тұлғалы негізгі етістікпен тіркесе келуінен жасалады да, қазақ тіліндігі нақ осы шақтың күрделі түріне сәйкес келеді.
4. Қазақ тіліндегі қалып етістіктері сөйлеуде жеке тұрып та нақ осы шақтық мәнде жұмсала алады, ал ағылшын тілінде Present Continuous жасауда қалып етістіктері есебінде саналатын to be көмекші етістігі жеке тұрып, қазақ тіліндегідей нақ осы шақтың жалаң түрін бере алмайды.
5. Қазақ тілінде интеллектуалды қабылдауды, ойлау қызметін, қарым- қатынасты білдіретін етістіктер нақ осы шақта да, ауыспалы осы шақта да қолданыла береді, ал ағылшын тілінде бұл етістіктер Present Continuous те қолданылмайды, олар тек Present Indefinite те ғана қолданылады.
6. Екі тілде де осы шақтық мағына Present Tense сөйлем ыңғайына қарай уақыт көрсеткіштерінің көмегімен келер шақтық мағынада қолданылады, бұл ауыспалы осы шақта көрініс береді.
1.2
Функционалды-семантикалық өріс ұғымының теориялық негіздері
Тілдік категорияларды функционалды грамматика теориясы негізінде зерттеу қазіргі тіл білімінің күн тәртібінде тұрған ең бір өзекті мәселесі болып табылады. Қазіргі тіл білімінің даму үдерісінде негізінен тілдің танымдық қызметін тереңінен зерттеп, дүние-болмыстың тілдік бейнесін, оның ұлттық табиғатын ашуға ден қоя отырып, тілдің коммуникативті-прагматикалық қызметін сонымен астастыра зерттеу өзекті болып отыр. Жалпы тіл білімінде құрылымдық грамматика мәселелері бірнеше жыл қарқынды зерттеліп, дамыды, нәтижелі болды.
Тілдік категорияларды мағыналық жағынан қарастыру соңғы кезде тіл теориясында да, практикасында да жаңа қарқын алып келеді. Бұл орайда әсіресе функционалды-семантикалық категорияларды егжей-тегжейлі сипаттауға бағытталған функционалды грамматикаға ерекше мән беріліп отыр. Жалпы тіл білімінде функционалды грамматика мәселелерінің қолға алынғанына көп уақыт өткенмен, қазақ тіл білімінде бұл сала енді ғана қалыптасу үстінде деуге болады. Функционалды грамматика (лат. Functio - орындау орыс. функциональная грамматика) - грамматикалық құрылыстағы тіл бірліктерінің функцияларын (қызметін) және олардың заңдылықтарын объект етіп зерттейтін грамматика түрі. Функционалды грамматика әр тілдің әр түрлі деңгейлеріне қатысты, лексикамен, контекспен өзара байланысты, бірақ бәрі де семантикалық қызметінің ортақтығы нәтижесінде біріктіріліп, тіл құралдарының біртұтас жүйесінде қарастырылады.
Функционалды грамматиканың негізгі мақсаты − болмысты пайымдау барасында адам санасында қалыптасқан ойдың мәнін берудегі грамматикалық бірліктердің тілдің басқа деңгейлер бірліктерімен тығыз қарым-қатынастағы қызметінің заңдылықтарын зерделеп сипаттау. Тілдің барлық деңгейлері бірліктерінің бір-бірімен өзара қарым-қатынасы жалпы тілдік ұғымдық категориялар негізінде болады.
Нақ осы шақтың функционалдық табиғаты қазақ тіл білімінде зерттелгенімен функционалды терминологиялық жүйеге ене қойған жоқ, бірен-саран еңбектер болмаса, арнайы семантикалық қырынан қарастырылмаған. Құрылымдық грамматикада орныққан түсінік бойынша, тіл лингвистикалық тұрғыда белгілі бір деңгейлерден (фонетика, лексика, морфология, синтаксис, мәтін) тұратын тұтастық болса, осы деңгейлердің өзі тілдік бірліктер парадигмасының жиынтығы болып танылады. Әрине, бұл түсінік, тілдің статикалық күйін нақты көрсете алатын тұжырым деп ойлаймыз. Дегенмен, адам баласының қарым-қатынас ретіндегі ең маңызды құралы тіл қызметке, яғни динамикаға түскенде ғана сөйлеу процесі жүзеге асады.
Сөйлеуде тілдік бірліктер өзіндік номинативтік мағынасы мен атқаратын қызметінің үстіне қосымша қызметтер жамайды. Бұл лексикада метафора, метонимия т.б. құбылыстары арқылы, синтаксисте үнемдеу, трансформация т.б. тәсілдер арқылы, ал грамматикада негізінен жалпы грамматикалану процесі арқылы іске асады. Қалай болғанда да бұл процестердің бәрі тілдік бірліктердің өзара әрекеттесуінің (семантикалық, синтаксистік тіркесімділік) нәтижесінен келіп шығады. Осындай әркеттестікті ашып көрсету үшін О. Есперсен кез келген тілдік құбылысты не сырттан, не іштен, яғни тілдің сыртқы тұлғасы мен ішкі мағынасы жағынан қарастыруды ұсынды: бірінші әдісте біз (Т -- М) белгілі бір форманы қарастырамыз да, одан кейін оның мағынасын немесе қызметін анықтаймыз; екінші әдісте (М -- Т) керісінше, мағынадан немесе қызметтен шығамыз да, оларды білдіретін форманы анықтаймыз.
Функционалды-семантикалық өріс тіл білімінде функционалды лингвистиканың бір бағытын құрайтын функционалды грамматиканың негізгі нысаны болып табылады. Функционалдысемантикалық өріс дегеніміз - белгілі бір семантикалық категорияға негізделіп, семантикалық қызметінің ортақтығына қарай өзара әрекеттес келетін грамматикалық және лексика-грамматикалық, сондай-ақ әр түрлі аралас (лексика-синтаксистік т.б) тілдік құралдар тобы.
Тіл жүйелі-құрылымдық тұрғыдан қарастырылғанда грамматика тар мағынада тілдің морфология және синтаксис деңгейлерінің жиынтығы, ал кең мағынада барлық тіл бірліктерінің құрылымдық ұйымдасуы (строение) дегенді білдіреді.
Белгілі бір ой өзара әрекеттес тілдік құралдар жұмсалымының нәтижесінде берілетіндігін ескерсек, семантикалық категорияны белгілі бір семантикалық функцияларды атқару үшін өзара әрекеттес болуға қабілетті әр түрлі тілдік құралдардың жүйесі деп анықтауға болады. Басқаша айтқанда, семантикалық категория - түрлі тілдік құралдармен берілетін ой мазмұны жүйесінде көрінетін бірліктер мен элементтер.
Өріс − белгілі бір семантикалық категорияға негізделіп, семантикалық қызметінің ортақтығына орай өзара әрекеттес келетін грамматикалық және лексика-грамматикалық, сондай-ақ әр түрлі аралас (лексика-синтаксистік т.б.) тілдік құралдар тобы.
Функционалды грамматика функционалды-семантикалық өріс семантикалық категория, категориялды жағдаят негізінде жасалады. Функционалды-семантикалық өріс теориясы орыс ғалымы А.В. Бондарконың еңбектерінде неғұрлым өзекті түрде айтылған. Функционалды-семантикалық өріс - тілдегі грамматикалық көрсеткіштердің лексикалық, лексика-грамматикалық әрі сөз тудырушы, сөз түрлендіруші лексемалардың екіжақты қырынан (мазмұн-форма) үндесе әрі үйлесе бірігіп келіп белгілі бір семантикалық ортада көрініс табуы. Функционалды-семантикалық өріс - семантикалық категориялар негізінде әр түрлі деңгейдегі әрекеттес тілдік құралдардың функцияларының ортақтығына байланысты қалыптасқан жүйе.
Функционалдысемантикалық өрістің мазмұн межесін әрбір тілдің семантикалық элементтері құрайды. Қандай да бір өрістің мазмұн межесі әр тілде әрбасқа. Ұғымдық өріс (категория) құрылымы ұғымдық негізде анықталса, функционалды-семантикалық категориялар тілдегі нақты тілдік құралдар мен олардың мағыналық сәйкестіктері негізінде анықталады. Мәселен, Е.В. Гулыга мен Е.И. Шендельс ұғымдық өріс принципіне сүйеніп шақты осы шақ, келер шақ, өткен шақ шағынөрістеріне (микрополя) бөліп көрсетсе, А.В. Бондарко функционалды-семантикалық өріс принципі бойынша осы шақ өрісінің өзін бірнеше шағын өрістерге бөліп қарастырады. Тілдік функционалды-семантикалық өріс құрылымы абстракты ұғымдар негізінде емес, грамматикалық және грамматикалық емес тілдік құралдардың функционалды қарым-қатынасы негізінде жасалады.
Функционалды-семантикалық өріс ұғымы тіл жүйесіне жатады. Тілдегі аспектуалдылық, темпоралдылық, модалдылық т.б функционалды-семантикалық өрістер макроөріс деп аталады. Осы жүйеде функционалды қызметі ортақтығы негізінде біріккен әр деңгейлі тілдік құралдардың жеке мағыналық топтары анықталады. Функционалды-семантикалық өрістертер (макроөріс) қарастырылғанда өріс орталығы (ядро) мен өріс перифериясын құраушы тілдік құралдарға талдау жасалады. Мәселен, темпоралдылық өрісінің орталығы грамматикалық шақ формалары болса, перифериясына мезгілдік мағынаны білдіретін лексикалық құралдар, синтаксистік құрылымдар, тұрақты тіркестер, бұйрық, қалау, шартты рай формалары т.б. жатады.
Функционалды-семантикалық микроөріс дегеніміз макроөрістерден тарайтын, тек сөйлеуден көрінетін, макроөрістердің ең кішкентай элементі. Макроөріс сияқты микроөрістер де тілдік құралдардың өзара қарым-қатынасы негізінде жасалады. Микроөрістер (шағын өріс) нақты тілдік құралдар мен олардың сөйленімдегі атқаратын қызметтері бойынша анықталады. Микроөрістердің макроөрістер сияқты мазмұн межесі және тұрпат межесі бар. Мағыналық мазмұн мен олардың берілу формалары (әр деңгейлі тілдік құралдар) микроөрістерді құрайды. Функционалды-семантикалық категориялардың, мазмұн межесі жағынан алғанда, грамматикалық категориялар орталық өрісті құрайды. Осы морфологиялық категорияның мағынасы функционалды-семантикалық өрістің доминант мағынасы, ол өрістің негізгі мағыналық жүгін арқалап, өрістің категориялық мағынасы болып табылады.
Нақ осы шақтық ұғымын зерделеуде адамның қоршаған ортамен байланысты іс-әрекеттерін негізгі ұстаным етіп алады. Адам болмысына тән психологиялық және эмоционалдық факторлар объективті уақыт ұғымымен байланысты болғандықтан ойлау жүйесі де осы ракурста қарастырылуы тиіс. Дәстүрлі грамматикада қимылдың өту уақытын бұрын өткен, осы, келер шақ деп жалпылай қарастырсақ, енді солардың әрбіріне қатысты іс-әрекет бұрынғыдан нақтылана түсіп, сөйлеу жағдаятына орай сараланады. Атап айтқанда, нақты шақтық мағына ауыспалы шақтық мағынасымен ғылымдағы нақтылық және жалпылық оппозициясымен сабақтастырылады.
Бұл оппозиция қазақ және ағылшын тілдерінің материалдары негізінде салғастырылып, осы семантикалық функцияны беретін функционалды-семантикалық өрістерді құраушы тілдік бірліктер анықталады. Осылайша бұл зерттеу қазақ тіл біліміндегі өріс теориясына, оның ішінде функционалды-семантикалық өрістің әрі қарай зерттелуіне үлес болып қосылады.
Салғастырылып отырған ағылшын тіліндегі нақ осы шақтық шағын өріс тілдегі грамматикалық тұлғалардың лексикалық, лексика-грамматикалық және лексика-семантикалық құралдармен өзара әрекеттестігі нәтижесінде ұйымдасатын семантикалық субкатегория болып табылады
1.3
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі уақыт ұғымы мен шақ категориясының зерттелуі және классификациясы
Дүниедегі барлық құбылыстың өмір сүру формасының бірі - уақыт, екіншісі кеңістік екендігі белгілі. Сондықтан да кеңістіктен, уақыттан тыс жатқан амал-әрекет, қозғалыс болмайды. Ғаламның концептуалды бейнесін тануда уақыт басқа іргелі, әмбебап ұғымдармен (кеңістік, сапа, көлем, қарым-қатынас т.б.) қатар түсіндіріле отырып, ең маңызды бірлігі болып танылады. Уақыт дүниежүзіндегі әрбір халықтың санасында, біріншіден, мезгілді көрсетіп тұратын өлшем бірлігі ретінде, содан кейін ғана философиялық категория ретінде түсіндіріледі. Дүниежүзіндегі тілдердің қайсысын алмайық, қазақ тілін алсақ та, орыс тілін алсақ та, ағылшын тілін және неміс тілін алсақ та әрқайсысында уақытты білдіретін шақ көрсеткіштері болады. Мысалы, өткен шақтың, келер шақтың, бірнеше түрі болуы мүмкін. Қазақ тілінде өткен шақтың жедел өткен шақ, бұрынғы өткен шақ, ауыспалы өткен шақ деп аталатын түрлері болса, неміс тілінде өткен шақтың перфект, претерит, плюсквамперфект деп аталатын түрлері болады. Мәселен, Ы. Мамановтың пікірінше, қазақ тілінде осы шақты білдіретін арнайы шақ формалары болмайды, қалып етістіктері (отыр, тұр жүр, жатыр) осы шақтық қызметті атқарад.
К.К. Дүйсекова қазақ және француз тілдеріндегі уақыт концептісін зерттей келе, таң, кеш, түн концептілерінің бірбіріне сәйкес келе бермейтінін орынды атап көрсетеді. Себебі, қазақ тілінде тәулікті мерзімге жіктеу барысында француз тіліне қарағанда өзгеше қағиданы негізге алады. Зерттеушінің пікірінше, француз тілінде тәулік ішіндегі уақытты белгілеу сағат көрсеткішіне байланысты болса, қазақ тілінде адамның сол уақыт ішінде қандай іспен айналысатынына байланысты болады.
Біздің ойымызша, қазақ тіліндегі тәулік ішіндегі уақытты белгілеу Күн ғаламшарының Аспан әлеміндегі қимыл-қозғалысына негізделеді. Халықтық өлшемдер негізінен осы жүйемен қалыптасқан. Барлық тілдерде шақ түсінігі осы шақ, келер шақ, өткен шақтық үш өлшеммен өлшенбейді, әр тілде әр түрлі. Мысалы, көне түркі тілдерінде осы шақ пен келер шақтың грамматикалық көрсеткіштері бір болған, оларды тек контекстерде берген мағыналарына қарап қана ажыратқан. Демек, дүниенің концептуалды бейнесі әлем халықтарында негізінен бірдей болғанмен, дүниенің тілдік бейнесі әр халық тілінде өзінше бейнеленеді, яғни әмбебеп ұғымдардың тілдік репрезентациясы түрліше болады. Біз жұмыста уақытты тілдік семантикалық категория тұрғысында қарастырамыз. Сондықтан да бір-біріне мүлде ұқсамайтын, генетикалық жағынан туыстас емес қазақ тілі мен ағылшын тілдерін салыстыра отырып, тілдік бірлік ретінде пайымдаймыз. Айналамызда өтіп жатқан кез келген қимыл, іс-әрекет уақытпен тығыз байланысты. Осы амал-әрекеттің уақытпен байланысының тілдік көрінісі шақ категориясы делінеді. Етістік категорияларының ішіндегі ерекше орын алатыны шақ категориясы болып табылады. Шақ категориясы деп сөйлемде айтылған амал-әрекеттің белгілі бір уақытпен байланысты екендігін білдіретін категорияны, яғни сөйлеу сәтіне қатысты іс-әрекеттің болып жатқанын, болып өткендігін, алда болатынын білдіретін етістіктің грамматикалық категориясын айтамыз. Грамматикалық шақ категориясының осы шақ, өткен шақ және келер шақ көрсеткіштері бір-бірінен сөйлеу сәтімен байланысты қаралатын қимылдың өту барысымен ерекшеленеді. Яғни белгілі бір мезгілде өтіп жатқан қимылдың өту сипатына байланысты ажыратылады. Сөйлеу сәті (момент речи) деген термин шақтарды бір-бірінен ажыратудағы басты өзегі, тірегі болып есептеледі. Осы шақ формалары сөйлеу сәтімен сәйкес келетін қимыл, іс-әрекетті білдірсе, өткен шақ формалары сөйлеу сәтіне дейін болған қимыл, іс-әрекетті, келер шақ формалары сөйлеу сәтінен соң, яғни болашақта болатын амал-әрекетті білдіреді.
Шақ категориясын анықтағанда грамматикалық шақпен бірге логикалық шақ категориясының да бар екендігін естен шығаруға болмайды. Логикадағы шақ адамзаттың барлығына бірдей, өлшемге ие болады. Н.И. Кондаков кеңістік пен уақытты салыстыра отырып, Үш өлшеммен өлшенетін кеңістіктен уақыт бір өлшеммен өлшенуімен ажыратылады. Уақыт артқа қайтпайды. Объектінің уақыт бойынша бір ізбен дамуы бір бағытта ғана болады. Яғни бұрынғыдан қазіргіге, одан келешекке. Бұл процестің соңы болмайды, - дейді. Т. Қордабаев: Тіл-тілдердің грамматикаларында етістік шақтарын логикалық негізгі үш шаққа бөлу - тіл ғылымы тарихында ерте заманнан бері келе жатқан дәстүр. Осы дәстүр бойынша, тюркологтар да түрік тілдеріндегі шақтарды осы шақ, өткен шақ, келер шақ деп үшке бөледі де, мағыналық ерекшеліктеріне қарай, әр шақтың өз ішінен әр алуан салаларын логикалық негізгі үш шақтың жеке тармақтары ретінде көрсетеді деген қорытынды жасайды. Қазақ тіліндегі сияқты басқа түркі тілдерінде де шақ категориясы сөйлеу сәтімен (айтылып тұрған уақытпен) байланысты анықталады. Мысалы, өзбек зерттеушісі А. Ходжиев: Грамматикалық шақ категориясы амал-әрекеттің сөйлеп тұрған уақытпен байланысын көрсетеді десе, ал орыс тілінде шақ категориясы амал-әрекет пен уақыт арасындағы байланыс тұрғысынан түсіндіріледі. Шақ дегеніміз амал-әрекет не қалып сапа етістіктерінің нақты үш шақтың біреуіне (осы, өткен, келер) қатысын білдіретін грамматикалық категория. Сондықтан қазақ тіліндегі (басқа тілдерде де) шақтарды белгілеу өлшеміне қарай екіге бөлуге болады: біріншісі - тұрақты (абсолют) шақ, екіншісі - салыстырмалы (относительное) шақ. Салыстырмалы шақ мәтінмен тікелей байланысты, тұрақты шақ айтылып тұрған уақытпен байланысты анықталып, үш шаққа бөлінеді: өткен шақ, келер шақ, осы шақ. Сөйлемде грамматикалық шақ категориясы шақтық қатынас ұғымын білдіреді. Белгілі бір тілдерде грамматикалық шақ көрсеткіштері төмендегідей үш түрлі ұғымдағы параметрлермен өлшенеді.
Бірінші параметр - белгілі бір болып жатқан оқиғаның уақыт интервалымен сәйкестігі, яғни қоғамдағы болып жатқан оқиғаның бастау нүктесі уақыт өсінде орын алады. Бұл параметер үш түрлі ұғымда жұмсалады - бір мезетте болатын іс, бұрын болып өткен іс, келешекте болатын іс. Ғылыми тілмен айтқанда, осы шақ, өткен шақ, келер шақ сияқты грамматикалық көрсеткіштер арқылы шақ ұғымы қалыптасады. Екінші параметр - бастау нүктесі мен сөйлеу сәтінің тығыз орналасуы. Бұл параметр де үш түрлі ұғымда жұмсалады: бастау нүктесі сөйлеу сәтімен сәйкес келеді, сөйлеу сәтінен кейін болуы мүмкін және сөйлеу сәтінен бұрын болуы мүмкін. Үшінші параметр - белгілі бір қимылдың уақыт интервалының бастау нүктесінен кейін орын алуы. Алғашқы екі параметр грамматикалық шақ ұғымына сәйкес дейктикалық категория дәрежесіне сай анықталады. Дәстүрлі грамматикада қазақ тіліндегі грамматикалық шақ категориясы формадан мағынаға қарайғы бағытты ұстана отырып, осы шақ, келер шақ, өткен шақ формалары жеке-жеке өз алдына қарастырылып, өзіндік мағыналық көрсеткіштері айқындалып, әрі олар өз ішінде кіші мағыналық топтарға жіктеліп, осы шеңбер аясында құрылымдық тұрғыдан зерттеліп келді. Ендігі кезекте мезгілдік ұғымды білдіретін шақ категориясын функционалдық тұрғыдан мағынадан формаға қарайғы бағытта қарастыру қажеттігі туды. Қазақ тілінде бұл категория құрылымдық грамматикада етістіктің шақ категориясы деп аталса, функционалды грамматика бұл категория білдіретін іс-әрекеттің сөйлеу сәтіне қатысты мағынаны функционалды-семантикалық категория темпоралдылық категориясы қарастырады. Темпоралдылық - іс-әрекеттің сөйлеу сәтімен өлшегенде болып жатқанын, болып өткенін, алда болатынын ұғымдық деңгейде беретін жалпы тілдік семантикалық категория, ол сөйлеудегі, тұтас мәтіндегі шақтық қатынастарды қарастырады. Қазақ тіл білімінде уақыт етістіктің шақ категориясы тұрғысынан құрылымдық грамматикада әбден зерттеліп, грамматикалық формалары, мағыналық топтары, шақ көрсеткіштері анықталғанымен, әлі күнге дейін талас тудырып жүрген мәселелер аз емес.
Құрылымдық грамматикада шақ категориясы іштей мағыналық топтарға бөлініп жіктелгенімен, олардың мағыналық бөлінісі толық ашылды деп айтуға болмайды. Бұл енді мағынадан формаға қарайғы бағыттағы зерттеудің негізі болмақ. Сонымен қатар қазірге дейін функционалды грамматиканың негізгі ұғымдары тұтастай теориялық тұрғыдан негізделіп, ғылыми термин, бағыт ретінде қалыптаспағанмен, А. Байтұрсынұлынан бастау алатын тілдің жүйесін қарастырып келген ғалымдарымыздың еңбектерінде тілдік бірліктердің функционалдық қызметі, қолданыстағы мағыналары туралы ой-пайымдаулар кездеседі деп айтуға болады. Біздің мақсатымыз - осы қазақ ғалымдары еңбектеріндегі функционалды грамматикалық бағыттағы ойларын, ғылыми тұжырымдарын ашып анықтап көрсету және грамматикалық шақ категориясын функционалды семантика аясында, сөйленім, мәтін деңгейінде, функционалды синтаксис аспектісінде қарастыру болып табылады. Осы кезеңге дейін іс-әрекеттің уақытқа қатысты жазылған ғылыми еңбектер мен зерттеулерде шақ категориялары (осы, өткен, келер) ішінара бірнеше түрлерге бөлінген: осы шақ (нақ осы шақ, ауыспалы осы шақ), өткен шақ (жедел өткен шақ, бұрынғы өткен шақ, ауыспалы өткен шақ), келер шақ (болжалды келер шақ, мақсатты келер шақ, ауыспалы келер шақ).
Қазіргі кезде шақ категориясын темпоралдылық семантикалық категория ретінде зерттеп жүрген С.С. Құнанбаеваның, Н.Г. Шаймерденованың еңбектерін атап көрсетуге болады. Қазақ тіл білімінің негізін қалаған ғалым А. Байтұрсынұлы Тіл құралда шақ көрсеткіштерін ашық раймен байланысты қарастырады. Автор осы шақты (-а, -е, -й) болымды (жазамын, жазасың, жазады), болымсыз (жазбаймын, жазбайсың, жазбайды) түрде жіктеп, қалып етістіктерінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz