Қазақстан мен Түркияның қазіргі кезеңдегі экономикалық және мәдени байланыстары
Кіріспе
I-тарау Қазақстан мен Түркияның қазіргі кезеңдегі экономикалық және мәдени байланыстары
1.1. Түрік-қазақ саяси байланыстары: тарихы және қазіргі кездегі дамуы
1.2 Түрік капиталы -- Қазақстан Республикасының экономикасында.
II- тарау Қазіргі кезеңдегі Түркия мен Қазақстан арасындағы мәдениет, ғылым және білім саласындағы байланыстар
2.1. Білім және ғылым саласындағы байланыстардың қалыптасуы және даму болашағы.
2.2. Мәдени байланыстардың бүгінгі қазақ-түрік қатынастарындағы алып отырған орны
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланған әдебиеттер мен деректер тізімі.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. ХХ ғасырды 90 - шы жылдарының басы адамзаттың даму тарихында үлкен бір өзгеріспен басталды. Бүкіл Евразия материгіндегі ең қуатты деген, саяси аренада социализм мен коммунизм идеясын басшылыққа алған біртұтас республикалар жүйесі ыдырап, халықаралық аренада жас тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуының өзі халықаралық қатынастардың даму тарихында жаңа бір кезең туғанын көрсетті.
Бүкіл экономикасы, саяси және әлеуметтік дамуы бір орталыққа бағындырылған бұрынғы Кеңестер Одағы мемлекеттерінің ендігі жерде нақты даму бағытын белгілеп, қалыптасқан жаңа жүйеде өзіндік орнын табуы негізгі өзекті мәселеге айналды. Осы ретте тәуелсіздігін алған Қазақстан Республикасының алдында өзінің бар мүмкіндіктерін пайдалана отырып, сыртқы саясатта дұрыс бағыт белгілеп, бүкіл әлемдік даму үрдісіне тез арада қосылу міндеті тұрды. Ал бұл мәселе шетел мемлекеттерінің қолдауысыз, халықаралық ұйымдардың көмегінсіз жүзеге асуы мүмкін емес жағдай.
Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет болып жариялағаннан бергі он жылдан астам уақыт ішінде оның әлемдік қауымдастыққа енуі іс жүзінде аякталып, халықаралық геосаяси қатынастардағы орны мен ролі айқындалды.
Бүгінде Қазақстан Еуразия кеңістігіндегі өзінің тарихи дәнекерлік қызметін қайта жалғастырып, халықаралық аренада беделді де дәйекті бейбітшілік саясатын жүргізуде.
Қазақстанның отарлық дәуірде, одан соң Кеңес мемлекеті құрамындағы кезеңде белгілі себептермен үзіліп қалған дәстүрлі туысқандық байланыстарының қайта жанданып, тұрақты сипат алуы бүгінгі тәуелсіз мемлекеттің дамуы үшін аса зәру мәселе.Түркия мемлекеті, шет елдердің ішінде, 1991 жылы желтоқсанда Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін мойындап, дипломатиялық қарым- қатынас орнату ниетін білдірген ең тұңғыш мемлекет болды.
Сол күннен бастап екі ел арасындағы байланыстар анағұрлым белсенді сипат алып, ынтымақтастығы нығая түсті.
Қазақстан Республикасы елдегі қайта құру ісін жүзеге асыруда Батыс Европа елдеріне қарағанда, Азия елдерінің даму үрдісінің жақындығын ескереді.
Бұл ретте түбі бір, діні бір, дәстүрі бір Түркия Республикасымен жақындасуы ғасырлар бойы түркі халықтарының аңсаған армандарының жүзеге асқандығын көруге болады. Дегенменде байырғы заманнан бері туыстас, тамырлас болған екі елдің кеңестік дәуірде үзілген байланыстарының қайта жандануы Ресей саясатында, бұрынғы коммунистік идеология үрдісімен пантюркизм, панисламизм ниетін іздеу оқтын-оқтын көрсетіліп жүр.
1992 жылы Түркия Республикасының президенті С. Демирел Қазақстан мен Орта Азия республикаларына жасаған ресми сапары кезінде бұл жөнінде өзінің көзқарасын ашық айтқан: Біздің мақсатымыз-пантюркизм емес.Біз бұл республикаларда тұрып жатқан түрік емес халықтардың мүддесінде нұқсан келтіруді мүлде көздемейміз.Бірақ біздің тарихи тамырымыз, біздің тарихымыз, мәдениетіміз де осы жерден бастау алады [1,58]
Түркияның экономикалық, саяси, мәдени салалардағы көмегі Қазақстан мемлекетіне белгілі бір дәрежеде қолдау берері сөзсіз. Екі елдің өзара қарым-қатынасының қалыптасу барысы, даму деңгейі Алдыңғы және Орта Азия аймағы мен халықаралық аренадағы алатын орны мен бейбіт қатынасты қамтамасыз етудегі рөлі, аймақтың интеграцияны жүзеге асырудағы белсенділігі бүгінгі күні бұл мәселелердің өзектілігін айқындайды.
Бүгінгі күні Түркия мемлекетінің саяси қолдауы мен экономикалық көмегі, мәдени саладағы нәтижелі ынтымақтастығы нарықтық экономиканы құру бағытында дамып келе жатқан еліміз үшін үлкен жағымды факторға айналып отыр.
Қазақстан мемлекетінің сыртқы саясатының әр түрлі мәселелерін зерттеу, оның халықаралық ұйымдар шеңберінде шетелдермен жан-жақты ынтымақтастығың, соның ішінде Түркия мемлекетімен қарым-қатынасының дамуының негізгі тенденцияларына талдау жасау ғылыми жағынан да саяси көзқарас тұрғысынан да өзекті болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Тәуелсіз Қазақстан Республикасының он жылдан астам уақыт ішінде Түркия Республикасымен орнатқан саяси, экономикалық және мәдени қарым-қатынастарын зерттеп, оның келешегін, проблемаларын айқындау, республиканың дамуында Түркиямен байланыстын алатын орның айқындау. Осы негізде диссертацияда мындай негізгі мәселелерді зерттеу міндеттері туындайды:
-Тәуелсіз Қазақстан Республикасы жарияланғаннан бергі кезеңнен қазіргі уақытқа дейін түрік-қазақ қарым-қатынастарының орнауы мен даму барысын зерделеу;
-қазақ-түрік байланыстарының саяси саладағы ауқымы мен екі елдің өзара дипломатиялық принцип негізінде ынтымақтастағының қалыптасуы мен нығаюын, құқықтық негіздерін саралау;
-экономикалық байланыстардағы қол жеткен жетістіктер деңгейі мен маныздылығын аңықтай отырып, түркі тәжірибесінің ел экономикасын қайта құруда табысты аяқтауға тигізер үлесін көрсету;
-Түркия мен Қазақстан Республикасы арасындағы мәдени байланыстардың әр салада, яғни мәдениет, білім, ғылым салаларындағы қазіргі ахуалын зерттеп, оның негізгі нәтижелерін саралау;
-Екі жақты байланыстардың әлі де болса шешімін табу қажет деген мәселелерді айқындау;
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Түрік-қазақ дәстүрлі тарихи тамырластығын, сол сияқты бүгінгі қатынастардың жан-жақты дамуына тікелей байланысты біраз еңбектердің бар екендігін айтуымыз керек. Түрік-қазақ қатынастарына арналған еңбектердің үлкен бір бөлігі бұл мемлекет, қоғам қайраткерлерінің, кәсіпкерлердің, саяхатшылардың қаламдарынан шыққан жол жазбалары. Олар көбіне газет, журнал беттерінде жарияланған мақалалар.Сонымен қатар бұл мәселеге арналған арнайы зерттеулер де бар. Олар монографиялар мен ғылыми мақалалар түрінде болып келеді.
Бұл жөнінде ең алдымен Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халықаралық қатынастарға, еліміздің тарихи даму жолы мен келешек стратегиясына байланысты еңбектерін атап өтуге болады.
Ғасырлар тоғысында атты еңбегінің үшінші тарауының Түрік елі бойлығында атты бөлімінде Түркияға барған алғашқы сапар барысына және Түрік мемлекеті басшылары Т.Өзал мен С.Демирелдің көрнекті саяси қайраткерлер ретіндегі екі елдің арасын байланыстырудағы қызметтеріне баға берілген. Түркия мемлекетінің жеткен табыстары туралы айта келіп Н.Назарбаев: Түркияның шынайы өмірі бұған дейін КСРО-ның ақпарат құралдарында ресми түрде айтылып келе жатқанға атымен ұқсамайтындығы, оның қоғам мен экономикасының прогрессивті дамуы мені қатты таңғалдырды -деп жазады.[2; 199]
Под стягом независимости атты Қ.Тоқаевтың көлемді еңбегінің казахстанско-турецкие отношения бөлімінде келтірілген деректік фактілер екі ел байланысының барысын барлық сфераларда хронологиялық ретімен саралауда маңызды бағыт берді[3]. Түрік-қазақ қатынастарынің әр алуан саласы жөнінде жазылған біршама ғылыми мақалаларда тақырыптың зерттелеуі деңгейіне өзіндік үлесін қосуда. Н.Нысаналинаның қазақ-түрік қатынастары атты мақаласында Қазақстанның тәуелсіздік алғаннан бергі жеті жыл аралығында екі жақты сауда байланыстарының даму қарқының қарастырған.[1]
Түрік-қазақ қарым-қатынастарындағы тарихи жақындастық мәселесін қарастыруда тарихты тереңдеп әріге кетпей-ақ қазіргі таңдағы ескеріліп отырған мүдделер үндестігінен туындайтын мәселелер төңірегіндегі проблемаларды қамтитын еңбектерге назар аударайық. Тарихшы М.Қойгелдиевтың Тұтас Түркістан идеясы: қалыптасуы, даму тарихы және бүгінгі жағдайы атты мақаласында Алаш қозғалысы мен Түркістан автономиясының тарихы, дала өркениетінің түрік халықтары мәдениетімен сабақтастығы қарастырылып, ол да бүгінгі түрік-қазақ ғылыми- мәдени байланыстарының өзекті желісіне айналды.Бұл зерттеулерден түрік- қазақ ресми және мәдени байланыстарының кеңестік кезеңде неліктен тоқырап қалғандығына жауап табуға болады. Себебі Алашорда, Түркістан автономиясының тағдыры, Мұстафа Шоқай сияқты ұлт-азаттық қозғалысының аса көрнекті қайраткерінің өмір жолы кеңестік дәуірдегі саясат бойынша Түркиямен де тығыз байланыста қарастырылды. Ал ол кезде бұл мәселелер көпшілік оқырман үшін жабық болатын.[4]
Философия ғылымдарының кандидаты О.Құдышевтың Панисламизм және Пантюркизм атты еңбегінде бұл ұғымдарға философиялық талдау жасалып,түрікшілдік, ұлтшылдық деген терминдердің мән-мағынасы ашып көрсетілген.[5]
Қазіргі кезде Түркия мен Қазақстан арасындағы байланыстың дамуында саяси сипат алып, әлемнің назарын аударып отырған Каспий бассейні мұнайын әлемдік рынокқа шығарудың тиімді жолын іздеу төңірегіндегі проблема күнделікті баспасөз беттерінен түспейтін өзекті мәселеге айналып отыр.Осы мәселе бойынша арнайы зерттеулер де жарық көрді. Әсіресе, У. Қасеновтың еңбектерінде Каспий мұнайын әлем рыногына шығару жолдары үшін Ресейдің, Түркияның т.б. мемлекеттердің арасындағы саясат және мүдделер қақтығысына терең талдау жасалған.[6] Осы мәселеге өзектес жазылған О. Нұсқабаев, Ф. Будактың Қазақстан- Түркия ынтымақтастығы атты мақаласында Атырау мұнайын тасымалдау мәселесіне баса назар аударған.[7]
Шетелдегі қазақ диаспорасының зерттеу шеңберіндегі тарихшы ғалым Г.Мендіқұлованың Шетелдегі қазақ диаспорасының тарихи тағдырлары: пайда болуы және дамуы атты монографиясын атап өткен жөн. Онда басқа елдердегі қазақ диаспорасының қатарында Түркиядағы қазақ диаспорасының тарихы мен бүгінгі жағдайы да қамтылған.[8]
Түрік тарихнамасында Қазақстан, қазақ тарихнамасында Түркия сияқты, көбінесе жалпы түркі тілдес мемлекеттер аясында қаралады. Мәдениет саласында бүгінгі таңдағы түрік-қазақ қатынастарын зерттеуге арналған түрік тіліндегі еңбектер санаулы ғана. Мысалы, Ф.Будактың Kazakistan dunu, bugunu ve yarini( Қазақстанның өткені, бүгіні және ертеңі ) атты монографиясы осындай еңбектер қатарына жатады.[9] Анкарада қазақ тілінде басылып шыққан бұл кітапта түрік-қазақ мәдени байланыстарының маңызы туралы қысқаша баяндалған. Профессор М. Сарайдың Yeni Turk Cumhurietinin Tarihi( Жаңа түрік мемлекеттерінің тарихы) атты оқулығының 3-тарауы Қазақ хандығынан бастап қазіргі Қазақстан тарихына, мәдениетіне негізгі саяси оқиғаларға арналған. Кітап Түркия мен Қазақстан арасындағы байланыстар бөлек бөлім ретінде берілген.[10]
Түрік-қазақ қатынастары М. Бұлұтайдың Қазақстан- Түркия мақаласында жан-жақты қарастырылып, одан әрі жетілдіру жолдары берілген.[11] Б.Ирмухановтың, Р. Қалиева, Т. Сүлейменов т.б. авторлардың еңбектерінің Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуы мен сыртқы саясаттағы бағытының мақсаты мен принциптері проблемаларын зерделеуге маңызы зор.[12]
Қазақстанның нарықтық экономика құрудағы қадамдарының табысты аяқталуына дұрыс шешім табудағы пікірлерін білдірген бірқатар еңбектер жарық көрген. Солардың ішінде Г. Рахметова, С. Кушкунбаевтың мақалаларын атап өтуге болады.[13]
Түркияның әлемді түрік кереметі деп шулатқан бұл экономикалық саясатының мәні мен мазмұны, тез арада көзге көрінген нәтижесі біраз зерттеушілердің назарын аударған. Бұл жөнінде С. Авдашеваның Турция: национальная модель либерализации экономики атты еңбегінің де қосары мол болды. Бұл еңбегінде автор Түркияның ХХ ғасырдың басындағы экономикалық- саяси қиыншылықтарын көрсете отырып, елдің экономикалық жағынан артта қалуын жою үшін алғашқы әрекет 1950 жылы, екіншісі 1970 жылдары жасалып, нәтижесіз аяқталғаны, оның аяғы 1978-1980 жылдардағы дағдарысқа әкелгені туралы мағлұмат берген. Жаңа саясат нәтижелеріне тоқталып бұрынғы КСРО мемлекеттері үшін Түркияның бұл тәжірибесінен алатын жақтары бар екендігі туралы тұжырым жасайды.[14]
Сондай-ақ Егеменді Қазақстан, Казахстанская правда, Ақиқат, Саясат және түрік-қазақ бірлесіп шығарған Заман Қазақстан, түріктің "Катев", Катиад", "ДА" т.б. басылымдарда сыртқы саясаттың проблемаларына арналған талдау-шолу мақалалары күнделікті жарияланды. Олар зерттеу жұмысына кеңінен пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Тақырыптың мазмұның ашу барысында Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Мұрағатының
Қорымен жұмыс істелді. Негізінен Түркия мен Қазақстанның фирмалары арасында жоғары деңгейде қол қойылған екі жақты келісімдер, Қазақстан экономикасын өркендетуге атсалысып жатқан түрік фирмалары туралы аңықтамалар, біріккен кәсіпорындар тізімі зерттелді.
Екі ел арасындағы мәдени байланыстарға негіз болған мемлекетаралық ресми келісімшарттар мен құжаттар. Сонымен қатар зерттеу жұмысында жекелеген ғылыми-зерттеу институттарының, оқу-орындарының, мәдениет мекемелері мен ұжымдарының өзара келісімдері мен солар бойынша атқарылған жұмыс нәтижелері туралы материалдар да кеңінен пайдаланылды.
Республикамыздың сыртқы саясаттағы алғашқы қадамынан бастап, барлық жүргізіп жатқан саясатының жай- күйін аңықтауда, тікелей сұхбат немесе арнайы сапар арқылы барлық мағлұматтарды халыққа жеткізіп отыратын баспасөз материалдарының деректік сипаты зерттеу жұмысын жазуда көп көмегін тигізді.
Бұл ретте 1992 жылдан бастап еркін еларалық газет болып шыққан Заман Қазақстан басшылығын екі жақты қарым-қатынасының барлық жағын қамтып, құңды пікірлер мен тарихи- танымдық материалдарымен көптеген мағлұматтарды алудың басты көзі болды. Сонымен қатар Егеменді Қазақстан, Казахстанская правда, Ақиқат т.б. журналдарының түрік-қазақ байланыстарының барысы туралы талдаулар жасауға септігі мол болды.
Республикамыздың мерзімді басылымдарымен қатар Түркия Республикасы өзі басшылық етіп ашқан орыс-түрік тілдерінде көптеген мәлімет беретін DA, MEDYA атты басылым материалдары да жұмысқа арқау болды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі ретінде ұлттық тәуелсіздік идеологиясына сүйенген тарихилық принциптерін және жалпы адамзаттық құңдылықтар тұрғысынан ақиқатты зерделеу, ұлттық өркениет мүдделерін пайымдау барысында екі елдің арасындағы саяси, мәдени және экономикалық байланыстарының нәтижелерін сыни тұрғыдан талдау әдістері алынды. Сонымен қатар зерттеу барысындаТүркия мен Қазақстан арасындағы ресми келісімшарттармен қатар қоғамдық ұйымдар, мәдениет мекемелері, ғылыми орталықтар мен оқу орындарының өзара келісімдері нәтижесінде іске асырылған шаралардың пәрменділігі мен дәйектілігін жинақтау, салыстыру, жүйелендіру және талдау принциптері мен әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының жаңалығы. Тарихи даму үрдісімен бір кездері іргесі ажырап түркі халықтарының жақындығының аңықтап, кейінгі жылдары халықтардың саяси, экономикалық, мәдени қатынастары нығайып әлемде Түркі өркениетінің де орны қомақты екендігін нақтылауға жасалып отырған зерттеу. Өзекті мәселені талдау, кедергілерді табу және одан әрі дамыту жолдарын іздеуден тұрады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығын айқындайтын мәселелер:
Түркі мемлекетінің тығыз байланыстары ешқандай пантюркизмдік идеяға негізделмейтіндігі аңықталды.
Түркияның халықаралық аренадағы орны мен тәуелсіздігін алған түркі мемлекеттеріне қолдаушылық ролінің негізділігі.
Екі ел арасындағы саяси, экономикалық, әскери және мәдениет салаларындағы ынтымақтастықтың негізгі салалары айқындалып, сипаты мен ерекшеліктері, болашақтағы мүмкіндіктері аңықталды.
Телекоммуникация саласындағы түрік инвестициясы ақпарат таралуын жылдамдатып, осылайша экономикалық өсімді көтергені көрсетілді.
Жоғарыда келтірілген ғылыми тұжырымдар мен қортындылардың кейбіреулері зерттеу жұмысында бірінші рет қарастырылып отыр. Ал қалғандары басқа зерттеулердің дәлелдемелерін күшейтеді және дамыта түседі.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Қарастырылған мәселелер Түркия мен Қазақстан арасындағы жан-жақты қатынастарды өрістетуге, олардың барысы мен нәтижелерін пайымдауға септігін тигізеді.
Зерттеу жұмысының деректерін, тұжырымдарын және қорытындысын көмекші оқу құралдар жазуда және де жоғары оқу орындарында арнайы дәріс беруде пайдалануға болады.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері: Егемен еліміздің Түркия мемлекетімен дипломатиялық байланыстарының қалыптасуы мен тарихын 1991 жылдан 2001 жылға дейінгі кезенің қамтиды.
Зерттеу жұмысының сыннан өтілуі.Зерттеу жұмысының тұжырымдары мен деректері баспасөз беттерінен жарық көруде. Атап айтқанда Қайнар университетінде өткен Адам және оның әлемдегі орны атты халықаралық конференцияда Түрік-қазақ экономикалық қатынастарының дамуы қақында тақырыбында баяндама баяндалды. Сонымен қатар Түрік капиталы бүгінгі Қазақстан Республикасының экономикасында атты мақалам жарық көрді Шәкәрім атындағы СМУ-нің Хабаршысы-2005№1.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан және әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
I-тарау Түрік-қазақ саяси және экономикалық байланыстары бүгінгі кезеңде
1.1. Түрік-қазақ саяси байланыстары: тарихы және қазіргі кездегі дамуы
Біз тәуелсіздігімізді алғанша Түркия жайында көп ештеңе білмедік. Оның себептері белгілі.Түбіміз бір "түркі" екенімізді де сезіне алмаған болатынбыз. Бұл жерде түрік деудің орнына "түркі" сөзін әдейі алып отырмыз . Себебі, ғалымдар ХІХ ғасырда Орталық Азия түріктерін Анадолы түріктерінен ажыратып айту үшін алғашқыларын "түркі" деп атаған. Түрік сөзі тек Түрік Республикасының азаматтарына қатысты қолданыла бастаған. Сөйтіп, ғалымдардың жеңіл қолымен ойдан шығарылған түркі деген атауға ие болдық.Байырғы "түрік" сөзінің өзі қашан пайда болған дегенге келер болсақ, ғылымда бұл жайында әлі бір жүйеге келе қоймаған сан-алуан пікірлер айтылған. "Түрік" атауы жөнінде де біраз таластар бар.
Егер сан ғасырды артқа тастап, тарих тезінен өткен шежіремізге зерделей үңілсек, төрткүл әлемдегі түрік халықтарының ата жұрты бүгінгі қазақ жері, оның ішінде Жетісу, Арқа, Сыр өңірлері [15,33]. Оны түрік ағайындарымыз да түгел біліп, қазақ даласын ата жұртымыз деп санап қана қоймай, әрдайым сағынышпен еске алып, жыр ғып айтып жүрген.
Екі халықтың бір-біріне деген бауырмалдық көңілі, тек кейінгі жылдары ғана ғайыптан пайда бола қойған жоқ. Ұлы Қазан жеңісінен кейін де қазақтың зиялы азаматтары ұлтының мүддесі, болашағы үшін туыстас халықтармен ынтымақтасуды көздеген. Бірақ, сонысы үшін олар "пантюркист" атанып, жазықсыз, қуғын-сүргінге ұшырап, жазаға тартылды. Ұлттың қамын ойлағаны ұлтшылдық, ізгі ниеті іріткі салушылық саналып, тұншықтырылып келді [15,34].
Негізінен тюркизм идеясының пайда болуының өзінің саяси және мәдени аспектілері белгілі. Алғышарттары Осман империясының әлсіреуі және алдыңғы қатарлы озық ой иелерінің қайтседе елді нығайту және басқа Европа елдері сияқты модернизациялау мүддесімен туған-ды. 1912-1913 жылдарындағы Балқан соғысы және Бірінші дүние жүзілік соғыс тюркизм идеясының қалыптасуына түрткі болды. Империяның ыдырауы және одан христиан халықтарының және арабтардың бөлініп шығуы түріктердің бірыңғай негіздегі нағыз түріктік мемлекетті нығайтуға жағдай жасады. Бұл мәселенің мәдени алғышарты- сол кезде қалыптасқан " тюркофилия" және "тюркология" болды [16,20].
Бір кездері Батыс Европада осы түрік шеберлерінің қолынан шыққан өнер туындыларын иемдену, күнделікті өмірде пайдалану мода сияқты болды. Яғни, түрік өнер туындыларына табыну "тюркофилия" деген атпен тарихқа енді. Сонымен қатар осындай кереметімен аты шыққан Түрік мемлекетінің тарихын, халқын, мәдениетін зерттеу ісі жүргізілуінің арқасында тюркология ғылымы дүниеге келді. Осының бәрі түрікшілдік идеясының қалыптасуына негіз болды.
Түркияда бұл идеяның негізгі өкілдері Жүсіп Акчура және Зия Гекалы болса, Ресейде Исмаил Гаспиринский және Құсайын Али Заде болды. Бүкіл түріктерді біріктіру идеясын Қазақстанда Мұстафа Шоқай насихаттады [4,11]. Халықтар түрмесіне айналған қызыл империя - Кеңес Одағы ыдырайды, коммунизм күйрейді деп ешкім ойлаған жоқ. Ойлауға еркіміз де болмады. Бізге ол мәңгілік көрінетін. Тек іргесі шайқалып, шаңырағы ортасына түскенде ғана бірақ білдік. Және бұл соғыссыз, қан төгіссіз әрі оп-оңай болды. Алайда, Кеңес Одағының құлайтынын бұдан әлдеқайда ерте болжаған тұлғалар да болған. Мысалы, Түркия Республикасының негізін қалаған Мұстафа Кемал Ататүрік 69 жыл бұрын 1933 жылдың күзінде, яғни Түркия Республикасының он жылдығына орай сөйлеген сөзінде көрегенділікпен былай деген екен: "Бүгін Кеңестік Ресей досымыз, көршіміз, одақтасымыз. Бұл достыққа біз бүгін мұқтажбыз. Бірақ, ертең не боларын ешкім кесіп айта алмайды. Дәл Осман империясы сияқты ол да ыдырауы мүмкін. Бүгін уысына қысып ұстап отырған халықтар уысынан шығып кетуі мүмкін. Міне, сол кезде Түркия не істейтінін білуге тиіс. Осы досымыздың билігінде біздің тілі бір, наным- сенімі бір туыс бауырларымыз бар. Соларға қол ұшын беруге дайын болуымыз керек. Дайын болу деген сөз сол күнді күтіп отыру деген сөз емес. Дайындалуымыз керек. Халық бұған қалай дайындалады? Тіл - бір көпір, тарих-бір көпір, наным-сенім- бір көпір. Бүгін біз олардан тіл тұрғысынан да, салт-дәстүр жөнінен де, тарихи байланыстар саласында да ажырап, өте алыс қалып қойдық. Біз тұрған белес дұрыс па, олар тұрған жер дұрыс па -мұны есептеп жатудың пайдасы жоқ. Олардың бізге жақындасуын күте алмаймыз. Біздің оларға жақындасуымыз қажет"[17,2]. Міне бүгін, бүтін бір мемлекеттің негізін қалаған, ХХ ғасырдың аса көрнекті қайраткері, түрік жұртының ұлы перзенті Мұстафа Кемалдың өсиеті орындалды.
1923 жылы Батыс Европа мемлекеттері мен Грекия бірігіп Анатолия жерін қол астына қаратуға тырысты. Бірақ кейін Мұстафа Кемал бастаған түріктер жеңіп шықты.
Осы жылдары қазақ ақыны М.Жұмабаев Алыстағы бауырыма атты өленің арнады. Ұлы түрікшіл ақын өз елінде жүріп-ақ халық жауы атанып, атылып кете барды. М.Шоқай 1921 жылы Парижге имиграцияға кетіп, Жас Түркістан журналын шығарып тұрды. Тәуелсіз Түркістан идеясын ұстанған Т.Рысқұлов та халық жауы ретінде атылып кетті.[18,124]
Түркияның үшінші президенті Жәлел Баярға қазақ халқы күні бүгінге дейін қатты риза. Өйткені, атақонысы Шығыс Түркістаннан Қытайдың қызыл үкіметі қуып, Гималай арқылы көп азап шегіп Үндістанға өткенде олар да қудалап, кең дүниеде сайғақ құрлы сая таппаған қандастарымызға өз елінен орын берген Жәлел Баяр бастаған Түркия үкіметі еді.
Ұлттар саясатында бөліп ал да билей бер қағидасын ұстанған Кеңес үкіметі Қап тауында ежелден тұрып келе жатқан бір түрік халқын бір-біріне қарсы қойып, тұрған аймақтарының атауымен: Ахыска түріктері, Месхет түріктері т.б. деп бөле, жара қарайтын еді. КСРО қоластындағы сол түріктер түрлі сылтаумен 1928 жылдан 1937-ге дейін қуғын- сүргінде болды. Ел басында отырған Сталин мен Берия 1944 жылы Грузияның Ахалцих, Адыген, Ахалхалак,т.б. аудандарында ежелден тұрып келген түріктерді Орта Азия мен Қазақстанға жер аударды. Ұзын саны 115 мың сол адамдардың 17 мыңы жол азабынан қаза болды[19,3].
Қазақстанға түскен бөлігін құшағы мен мейірімі кең қазақ халқы жатсыбай қарсы алып, барымен бөлісті. Соның арқасында үкіметтен қанша қысым көрсе де, еңбекқор түрік халқының өкілдері тез жетіліп, теңеліп кетті.
Түркия Қазақстан тәуелсіздігін таныған әлемдегі бірінші ел болды. Түрік халықтары барлық түркі халықтарының этникалық-мәдени, тарихи туыстастығына байланысты бірігу идеясына негізделген өзінің сыртқы саясатының жаңа бағытын белсенді түрде әзірлеуге кірісті. Құрамына Қазақстан да кіретін Орталық Азияның жаңа тәуелсіз мемлекеттерінің қалыптасуына қоллдау көрсетуді Түркия өзінің тарихи міндеті деп есептеді.
Осы миссияны орындау үшін 1991 жылдың 14 наурызында Түркия Республикасының президенті Т.Өзал Қазақстанға келді. Біздің елдің президенті Н.Ә.Назарбаев сапар барысы жөнінде Түркиялық "Миллет" газетіне берген сөзінде былай деді: "Қазақстан мен Түркияны байланыстыратын ортақ мүдделер аз емес, географиялық жағынан екі ел Европа мен Азияның тоғысқан жерінде, этнографиялық тұрғыдан келсек халықтардың шыққан тегі, тілі және мәдениеті тамырлас. Совет адамдары ежелгі цивилизацияның пайцда болып, дамыған жері-Түркияға ертедегі Анталия еліне үлкен құрметпен қарайды."
Бүгінгі таңда Қазақстан мен Түркия арасындағы байланыстың нығайып келе жатқандығы көңілге қуаныш ұялатады. Бұл принципті тұрғыдан басқаша жаңа сапалық негізде, әрине, 1990 жылдың 25 қазанында Қазақстан мемлекеттік егемндігі туралы Декларациясын қабылдады. Бұл егемендік көптеген қиындықтар мен кедергілерге қарамастан, нақты мазмұнмен толығы түсуде. Бұған республика басшылығы Назарбаевтың Н. Ә. Мәскеуден нұсқау күтпей-ақ өз еркі бойынша шет елдермен, оның ішінде, Түркиямен өмірлік маңызы бар бірқатар салалар бойынша байланыс орнатуы дәлел бола алады. Орталық Азия мемлекеттеріне қарағанда Түркия Республикасы Қазақстанды ата жұрт ретінде қабылдап, бір жағынан мол экономикалық ресурстары бар мемлекетпен болашақта екі жақты байланыстың нәтижелі болатындығына сенім арта, ерекше ықылас танытып отырғаны белгілі. Бұған бір жағынан Елбасымыз Н. Назарбаевтың сыртқы саясатты жүргізіп отырған дәйекті бағыты, озық ойлары мен бауырластық ниеті, Қазақстанның аймақта және халықаралық аренада артып келе жатқан беделі назар аударарлық жағдай болып отыр.
Сөздің түйінін айтқанда, Қазақстан мен Түркияны жақындастыра түсу мақсатында әлі де бірлесіп күш-жігер жұмсауды қажет ететін біраз мәселелер бар. Бұл әлем халықтарына жаңаша ойлаудың, барлық елде бейбітшілік сақтау мен оны нығайтудағы мемлекеттер ролін, әрбір адамның құқы мен жалпы адамзаттық қазыналарды қорғаудағы жаңа түсініктердің объективті түрде өмірге келуімен байланысты.
Бүгін бізге экономикалық интеграция қажет, біздің халықтарымыз жанды рухани қарым-қатынаста болуы, өзара түсінушілікті тереңдете түсуді қалайды. Бұл уақыттың үзілді-кесілді талабы. Түркия Республикасының Президенті Т.Озалдың Қазақстанға сапары осы бір асқақ мақсаттарды көздейді деуге толық негізім бар [20,4].
Президентіміз Н.Назарбаевтың шақыртуы бойынша болған бұл ресми сапар бауырлас елдер арасындағы ізгілікті іскерлік байланысты, достық ынтымақтастықты одан әрі бекіте түсті.
Қазақ Советтік Социалистік Респрубликасы мен Түрік Республикасы өз халықтары мәдениетінің, тілі мен дәстүрінің тарихи тамырластығын ескере отырып, Біріккен Ұлттар Ұйымының мапқсаттары мен принциптеріне сәйкес көп жақты ынтымақтастықты дамытып, достық қатынастарды нығайта беруге ниет білдіре отырып және халықаралық қатынастарды сындарлы жаңа көзқарастарды негізге ала отырып, келісім-шарт жасасты. Бұл келісім екі ел арасындағы қарым-қатынас дамуының негізін қалаған алғашқы ресми құжат болыап табылады.
1- бап.
Екі жақ саяси, сауда-экономикалық, ғылыми-техникалық, экологиялық, мәдени, гуманитарлық, ақпараттық және басқа да салаларда өзара ынтымақтастықты одан әрі кеңейтіп, тереңдете беруге ұмтылысын білдіреді.
2- бап.
Екі жақ Қазақстан және Түркия кәсіпорындары мен фирмалары арасындағы тікелей байланыстарды, коммерциялық мәлімдемелерді дамыту үшін қолайлы жағдай жасайтын болады.
3- бап.
Екі жақ осы заманғы ғылым мен техника саласындағы жетістіктерді адамдардың мүдделері, олардың денсаулығы мен игілігі үшін пайдалану мақсатымен ғылыми техникалық ынтымақтастықты белсенді түрде дамытады, ғылымдар ғылыми зерттеу мекемелерінің бірлескен инициативаларына жәрдемдесіп, қолдау көрсетеді.
4- бап.
Екі жақ айналадағы ортаны қорғау және табиғат ресурстарын ұтымды пайдалану саласында тығыз ынтымақтасады.
5- бап.
Екі жақ неғұрлым осы заманғы техникаларды пайдалана отырып Қазақстан мен Түркия арасында әуе қатынастарын орнатуға, радиохабарларын, телевизияны және телефон байланысын дамытуға жәрдемдеседі.
6- бап.
Екі жақ өз халықтары арасындағы мәдени алмасуларды байыту мен кеңейтуге, ақпараттық, мәдени және гуманитарлық ынтымақтастықты дамытуға жәрдемдесетін болады.
7- бап.
Екі жақ шығармашылық және кәсіптік одақтардың екі ел халықтарының бір-бірінің өмірімен өзара танысуы, Қазақ ССР-і мен Түркия Республикасы халықтары арасындағы достық пен ынтымақтастықты нығайту мақсатымен алмасуларды жүзеге асыруға жәрдемдеседі. Қазақ ССР-і мен Түркия Республикасының парламенттері арасында байланыстар орнатып, дамытуға ерекше назар аударылады.
8- бап.
Екі жақ әртүрлі саладағы мамандар мен экономиканың басшы кадрларын даярлап, біліктілігін арттыру ісіндегі ынтымақтастыққа зор маңыз береді, мектептер мен жоғары оқу орын студенттерін, стажерлерін, оқытушыларын өзара алмасуға жәрдемдеседі.
9- бап.
Екі жақ өз республикалары арасында консулдық қатынастар орантуға, сондай-ақ, өзара консулдық өкілдіктер ашуға ниет білдірді.
10- бап.
Осы келісімнің қолданылып жүрген екі жақты және көп жақты шарттар мен келісімдер бойынша праволар мен міндеттемелерге ешқандай қатысы болмайды.
11- бап.
Осы келісім екі жақтың әрқайсысының заңдарына сәйкес бекітілгеннен кейін күшіне енеді.
Әрқайсысы қазақ, орыс және түрік тілдерінде екі дана етіліп Алматы қаласында 1991 жылы 15 наурызда жасалды және де үш текстің күші бірдей делінген[21,6].
Осы құжат екі мемлекеттің туыстық бауырластығының және бірін бірі тануындағы ең бірінші қадамдары еді. Осындай ізгі келісімдерден кейін, көп күндер өтпей-ақ, яғни 1992 жылдың сәуір айының 21-і күні Түркия Республикасының Қазақстандағы елшісі Аргун Өзпай ел басымызға сенім грамотасын тапсырып, Қазақстанда өз елшіліктерін ашты. Бұл Қазақстандағы ең алғашқы елшілік еді. Ал бұл салтанаттан кейін 1992 жылы мамыр айының 16-сы күні Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың жарлығымен Қазақстанның шет елдердегі бірінші елшілігі Түркия Республикасында салтанатты жағдайда ашылды [22,42].
Дербес дамуының алғашқы қадамдарында тәуелсіз Қазақстан тең құқықтылық негізде дүние жүзілік қауымдастыққа ену үшін Түркияның саяси қолдауына зәру болды. Оған күштер балансын құру мен Ресей патернализмінен босану үшін мүмкіндіктер алуға сыртқы байланыстарды диверсификациялау қажет еді [23,166].
Түркияның Қазақстанға және Орта Азия мемлекеттеріне ұмтылуына саяси тұрғыдан көз жүгіртер болсақ әр түрлі пікірлер бар. Қалай десек те түбіміз бір түркілерміз.
Әлемдік картада "жаңа" түркі тілдес мемлекеттердің пайда болуы жаңа гео-саясаттық фактрдың өмірімізге енгендігін дәлелдейді. Олармен ислам дініндегі жетпіс миллионнан астам халық тұратын шекаралас мемлекеттер ғана емес, сонымен қатар бүкіл халықаралдық қауымдастықтың санасуына тура келеді [24,15].
Ең алдымен, бұл елдерге, сонымен қатар, парсы тілдес Тәжікстанға көз тастап, барынша назар аударған әрине оларға этникалық және тарихи жағынан жақын Түркия мен Иран болатын. Кейбір саясаттанушылардың пікіріне қарағанда, Иран өзінің Солтүстік шекарасы бойындағы мемлекеттерде ислам дінінің қайта өрлеуіне мейлінше қолдау танытпақ. Түркия болса өз кезегінде мұсылман Республикаларындағы мемлекеттік құрылымдарда өздеріне ұқсас принциптердің қалыптасып, нығая түсуіне ықпал етуге тырысады [22,16].
Түркияның мемлекеттік моделі Республиканы құрушы Ататүріктің өсиетімен тығыз байланысты. Түркия мұсылман әлемінде үлкен беделге ие. Ол Ислам конференциясы ұйымының мүшесі [25,11]. Бұл күнде Түркия өз бағытын Орталық Азия Республикаларына ұсынуда.
Бұл көрші Иран елінің діндарларының тарапынан сынға ұшырауда. Бұдан мұсылман республикалары ішіндегі Иран мен Түркияның экономикалық және мәдени өмірдегі бақталастығы аңғарылады. Иран барлық елге исламдық даму жолын ұсынады. Иран баспасөзінде "Анкараның қолымен Вашингтон от көсеуде. Сөйтіп ыдырап кеткен елдерге халықаралық империализм бағытын таңдауға итермелейді" делінген [26,5].
Түркия мен Орталық Азиядағы тәуелсіз түркі респрубликаларының арасындағы қалыптасып келе жатқан тығыз байланыс Грецияны да алаңдататыны байқалды. Олар бұдан Түркияның империялық көзқарасын және пантюркизмнің жандануын көреді. 1992 жылдың басында грек баспасөзі "Түркия Орталық Азия Республикаларынан ядролық қару және ядролық техникаларды алғылары келеді" деп жазды [26,6]. Түркияның ресми адамдары бұл алып қашпа сөздерге тойтарыс берген еді.
Қазіргі кезде Осман империясы кезіндегідей пантюркизмнің жандануы туралы айтудың негізі жоқ. Әрине, КСРО-ның ыдырауы Түркиядағы кейбір қоғамдық-саяси ұйымдарға әсері болды. Олардың кейбіреулері "Түркілердің дәуірі басталды" деп жар салды.
Қалай десек те, Түркия түркі мемлекетінің саяси-экономикалық одағын құру арқылы аймақтағы жетекші ролге ұмтылып отыр. Расында, ел мен ел табысып, халықтардың мақсаты мен мүддесі, арманы мен тілегі қабысып жатса, соның өзі де бір ғанибет қой. Кейінгі уақытта Түркияда тұратын бауырластарымыздың атамекеніне ат ізін салып, елмен етене араласып, жиі келуі дәстүрге айналды. Оның үстіне екі жақтың да әртүрлі саладағы делегациялары бір-біріне қонаққа келіп, іскерлік тығыз қарым-қатынас орнықты. Оның нәтижесінде екі жақтың да мүддесіне сай келісім-шаррттар жасалып, игілікті іске қадам бастық. Президентіміз Н.Назарбаев өзінің "Ғасырлар тоғысында" кітабында екі елдің арасындағы қатынастар жөнінде былай дейді: "Қазақ-түрік қатынастары шапшаң қарқынмен дамып келеді. Қазір экономикада, мәдениет, білім саларының қай-қайсысында да бірлескен жобаларымыз өте көп. Біздің халықтарымыз - әрі терезесі тең ықпалдастар, әрі тегі мен түбі бір ағайындар. Олардың арасындағы мызғымас достықты қазақстандықтар әрдайым қадірлеп, мақтан тұтады"[24,20]
Қазіргі кезде ЭЫҰ- на тәуелсіздігін алған түркі тілдес мемлекеттердің бәрі мүшелікке еніп, аймақтағы маңызды мәселелерді бірігіп шешуге үлес қосып отыр.
Аймақтық дәрежедегі үлкен маңызы бар бұл ұйымның тәуелсіз Қазақстан мен Орталық Азия мемлекеттері қосылғаннан кейінгі негізгі жемісті кездесуі 1992 жылы 9-10 мамыр аралығында Ашхабад қаласында өткізілді. Бұл мәжіліске Иран, Түркия, Пакистан, Қазақстан, Өзбекстан, Түркменистан, Қырғызстан Республикаларының Президенттері қатысып, өзара ынтымақтастықтың аймақтағы көптеген проблемаларды келісімдер арқылы шешіп жағдай жасауға негіз болатындығы ашып айтылып, біраз мәселелер бір ғана бейбітшілік, туыстыққа негізделгенің көрсетті [22,62].
Осы кездесулер қорытындысы " Біріккен Өтініштің " және өзара ынтымақтастық келісімінің қабылдануы болды. Бұл құжаттарда аймақтағы экономикалық, саяси-әлеуметтік, мәдени- ғылыми байланыстардың бірге отырып дәйекті, сындарлы жүзеге асырылуы халықтардың гүлденуіне, прогрессивті дамуына елеулі үлес қосып әлемдегі жағдайдың жаңаруына, жандануына үлесін қосатындығы айтылды. Ұйымға қатысушы елдер инвестициялар жөнінде біріккен жобалар құруды, көрмелер өткізуде, сауда ісін жандандыруда, біріккен банктер, шағын кәсіпорындар құруды, автомобиль, темір жол, әуе және теңіз жолдары қатынасын кеңейтуді, газ бен мұнайды әлем рыноктарына тасымалдауда бірігудегі, Азиядағы өзара іс- қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңес өткізу мүмкіндігін ұйымдастыруды бірігіп атқару негізделді.
1992 жылы 30-31 қазан аралығында Анкарадағы жоғары дәрежелі кездесу байланыстарды одан әрі нығайтуға жасалған ірі қадам болды [27,36].
Мемлекет басшылары тілінің, мәдениетінің, тарихының жалпы бірдей екендігін негізге ала отырып, халықаралық және аймақтық дәрежеде байланысты нығайтудың мәселелері жөнінде пікірлесті. Бұл кездесудің Ресейді де, басқа да мемлекеттерде де алаңдатып тастағанына қарамастан, нәтижесі сапалы аяқталды.
Қабылданған " Анкара Үндесуінде" мемлекет басшылары бұдан былай байланыстың барлық салалары бойынша ынтымақтастықты нығайтып, түркі өркениетін дамытуға мүдделерін білдірді. 1994 жылғы 18-19 қазан аралығында Стамбул қаласында өткен екінші кездесуде негізінен мемлекеттердің халықаралық ұйымдар шеңберіндегі, әсіресе Біріккен Ұлттар Ұйымы құрамында, бейбіт принцип негіздерін басшылыққа ала отырып, бір-біріне қолдау жасау мәселесі қарастырылды. Армения мен Әзербайжан арасындағы кикілжін, Тәжікстан мен Ауғанстан арасындағы проблемалар барлық елдердің пікірлесуі арқасында бейбіт шешімдерін табуға мүмкіндік беру керектігі айтылды [16,105].
Бұл мәжілістің мақсатының бірі- түркі тілдес мемлекеттердің Анкара кездесуінен кейінгі кезеңдегі байланыстарының нәтижесін қорытындылау және экономикалық-саяси дамудағы қатынастардың жалпы стратегиясын белгілеу болды.
Осының өзі Түркия мемлекетінің қайтсе де аймақтағы өзінің басшылық ролін тағы бір айқындатып тастады. Түркия Президенті С. Демирел кездесудің мәжілісін аша отырып тәуелсіздікті алған үш жыл ішінде Орталық Азия мемлекеттерінің ынтымақтастығы өзара келісімдер негізінде қалыптасып, олардың Түркиямен саяси, экономикалық және мәдени байланыстарының ауқымы арта түскендігін атап өтті. Алайда 1993-1994 жылдары Түркияның көмегіне сүйеніп, оның даму моделіне қызығушылық сәл төмендеді. Мұның себебі біріншіден, Түркияның экономикалық көмек мүмкіндігі уәде еткеннен төмен екендігі аңықталды, екіншіден, Түркияның білім беру деңгейі Орталық Азия мемлекеттерінің білім беру ісінен төмен екендігі белгілі болды. Соған қарамастан Түркияның аймақтардағы беделі артпаса төмендеген жоқ. Оған себеп Ататүрік идеясын басшылыққа алған түріктердің байланыстың барлық саласындағы белсенділігі. 1995 жылы 25 тамызда Бішкек қаласында өткізілген үшінші жоғарғы дәрежелі бас қосуға түркі тілдес мемлекет басшылары өздерінің жобаларымен, ұсыныстарымен келуі кездесудің маңызын арттырды.
Қабылданған Декларацияда Стамбул кездесуінен кейінгі байланыстар дәрежесіне қанағаттанарлық білдірілді. Армения мен Әзербайжан арасындағы кикілжінді БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесінің резолюциясымен реттеу көзделді. Сонымен қатар мемлекет басшылары Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекстан арасындағы одаққа қолдау жасайтындықтарын білдірді. Экономикалық, саяси, мәдени қатынастардағы нақты шараларды белгіледі.
Аймақтық дәрежеде мемлекет басшылары бұл кездесуде газ және мұнай құбырының құрылысына назар аударылып, мемлекет басшылары Түркиядан Европаға Жерорта теңізі арқылы шығатын бұл құбыр құрылысын қолдайтындықтарын білдірді.
Түркі тілдес мемлекеттердің бұл дәстүрлі кездесулері бүгінгі таңда басқа мемлекеттер үшін қауіп тудыратындай ұйым еместігін өзінің халықаралық қатынастардағы қосып отырған үлесімен дәлелдеп отыр.
1996 жылғы 21 қазандағы Ташкент кездесуі мемлекеттердің толыққанды халықаралық қатынастар жүйесіне енген, кемелденген кезіне сәйкес келді. Мемлекет басшылары осы уақытқа дейінгі байланыстардың жеткен дәрежесіне қанағаттанарлық білдіріп, ендігі кезекте табиғатты қорғау, экологиялық апат аудандарындағы қиыншылықтарды жоюға көмектесу, Арал теңізі проблемасын дәйекті шешімдермен жаңғыртып, нәтижелендіру шараларын талқылады.
Ежелден дипломатиялық қатынас орнамаса да халықтарда экономикалық мүдде тұрған жақындастыратын сауданың маңызы ескеріліп, оны аймақтық дәрежеде қолайлы негізінде дамытуда жан-жақты қолдау көрсету ойластырылды.
Ортақ тарих, мәдениет негіздерін үндестіре дамытуда жеке мекемелердің, университеттердің, мәдениет ассоциацияларының тәжірибе алмасуын ұйымдастырып, мәдениеттің жалпы көріністерінің жаңғыруына қолдау беру туралы келісілді [27,38].Түркия түркі мемлекетінің саяси экономикалық одағын құру арқылы өзіне қолайлы деп санайтын аймақтағы жетекші ролге ұмтылуға тырысып отыр. Жаңа саяси сахнада Орталық Азияның жаңа тәуелсіз мемлекеттері мен Әзербайжан пайда болғанға дейін Түркия Таяу Шығыстағы араб елдері арасында біршама оқшаулау қалған еді [23,166]. Сол кезде Т.Озал бастаған Түркия басшылығы Батыс елдерінің алдыңғы қатарлы экономикасына жақындасуға ұмтылды, осы жолда қомақты табыстарға жетті. Түркия халқының көпшілігі дәстүрлі исламды сенім ете отырып, өз елдерін әлем қауымдастығына зайырлы мемлекет деп мойындатуда. Түркия өзінің бүгінгі дамуы арқылы исламның прогресске бөгет емес екенін де дәлелдеп отыр.
Көптеген батыстың саясатшы мамандары зиялы ойлайтын мұсылмандар қауымы мекендейтін мемлекет ретінде Түркия жаңа құрылған мемлекет халықтарымен тілдік және мәдени ұқсасықтары арқылы ықпал ете алатын және осы республикалардың, әсіресе Қазақстан исламның табандылығының арқасында өздеріне жаугер исламның бас көтеруін болдырмайтын жағдайда тұр деп есептейді. Осы көзқарас бойынша Түркия мен Иран Орталық Азияға ықпал ету үшін бәсекелестікке түсе бастады.
Осы қалыптасқан жағдайға орай Орталық Азияға ықпал ету үшін күресте Түркия мен Иран белсенділік көрсетуде. Орталық Азияның барлық республикалары халықтарының санасы мен ұлттық өмірлерінде исламның ықпалы мен оның тереңдеп енуі айқындалмайтындықтан, бұл бәселестіктің еш нәтиже бермегендігін уақыт көрсетіп отыр. Бұл Қазақстан басшылығының мемлекет құрылысына деген клерикалды бағытты қолдамауынан және түбірлі үстемділікке ұмтылған исламды айыптаған көптеген мәлімдемелерінен кейін ерекше айқын көрінді. Қазақстан мен Ортаазиялық басқа да мемлекеттер үшін "пантюркизм" принципі бойынша саяси одақ құру идеясы да қабылдауға қолайсыз болып шықты.
Бұл турасында Қазақстан Республикасының президенті Н.Назарбаев өзінің "Ғасырлар тоғысында" кітабында былай деп жазады: "Тұрғыт Озал Қазақстанға бірнеше рет келіп қайтты. Ол, менің ойымша, Орталық Азия мемлекеттеріне тек жаңа мемлекеттермен тату-тәтті қарым-қатынас орнату үшін ғана емес, бір кезде Кемал Ататүрік мирас етіп келген арман-түркі мемлекеттерінің аса қуатты бірлестігін қалыптастыруды жүзеге асыруды көздеп келіп жүрді. Ол пиғылын жасырмайтын Тұрғыт Озал, Байкалдан Жерорта теңізі мен Дунайға дейін созылып жатқан түркі әлемінің басын қосатын Ұлы Түркия пантюркизм мұратын жақтайтын.
Түркі мемлекеттер басшыларының Стамбулдағы бірінші кездесуі тұсында, бұл мәселе түрік әріптестеріміз әзірлеген мәлімдемеде ашық айтылды. Тарихи тамырластығымызға, тіліміз бен мәдениетіміздің ортақтығына, дәстүріміздің бірлігіне орай, Түркиямен ықпалдасуға бағыт аламыз делінді. Маған Тұрғыт Озалды қатты ренжітуге тура келді. Мен бұл мәлімдемеге қол қоймайтындығымды айттым. Біз тек экономикалық, гуманитарлық, саяси байланыстарды жақтаймыз дедім. Түбіміздің бір екені рас. Аталастығымыз да рас, мәдениетіміздің ұқсастығы көп екендігі де шын. Ұзақ уақыт бір-бірімізден қол үзіп қалғандығымыз да белгілі. Мен жаңа ғана қолымыз жеткен тәуелсіздігімізді, әір мемлекеттің егемендігін қатты қадірлей отыра, өркениетіміздің үзіліп қалған сабақтастығын қайта жалғастыруды ұсындым. Бірақ біз басқа халықтармен және мемлекеттермен байланысымызды үзе алмайтынымызды, кіммен болса да, енді қайтып терезесі тең емес қарым-қатынасқа түсе алмайтындығымызды ескерттім."
Түркия президенті Т.Озал елбасымыздың дәлелдерін жақсы түсінді. Достық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I-тарау Қазақстан мен Түркияның қазіргі кезеңдегі экономикалық және мәдени байланыстары
1.1. Түрік-қазақ саяси байланыстары: тарихы және қазіргі кездегі дамуы
1.2 Түрік капиталы -- Қазақстан Республикасының экономикасында.
II- тарау Қазіргі кезеңдегі Түркия мен Қазақстан арасындағы мәдениет, ғылым және білім саласындағы байланыстар
2.1. Білім және ғылым саласындағы байланыстардың қалыптасуы және даму болашағы.
2.2. Мәдени байланыстардың бүгінгі қазақ-түрік қатынастарындағы алып отырған орны
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланған әдебиеттер мен деректер тізімі.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. ХХ ғасырды 90 - шы жылдарының басы адамзаттың даму тарихында үлкен бір өзгеріспен басталды. Бүкіл Евразия материгіндегі ең қуатты деген, саяси аренада социализм мен коммунизм идеясын басшылыққа алған біртұтас республикалар жүйесі ыдырап, халықаралық аренада жас тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуының өзі халықаралық қатынастардың даму тарихында жаңа бір кезең туғанын көрсетті.
Бүкіл экономикасы, саяси және әлеуметтік дамуы бір орталыққа бағындырылған бұрынғы Кеңестер Одағы мемлекеттерінің ендігі жерде нақты даму бағытын белгілеп, қалыптасқан жаңа жүйеде өзіндік орнын табуы негізгі өзекті мәселеге айналды. Осы ретте тәуелсіздігін алған Қазақстан Республикасының алдында өзінің бар мүмкіндіктерін пайдалана отырып, сыртқы саясатта дұрыс бағыт белгілеп, бүкіл әлемдік даму үрдісіне тез арада қосылу міндеті тұрды. Ал бұл мәселе шетел мемлекеттерінің қолдауысыз, халықаралық ұйымдардың көмегінсіз жүзеге асуы мүмкін емес жағдай.
Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет болып жариялағаннан бергі он жылдан астам уақыт ішінде оның әлемдік қауымдастыққа енуі іс жүзінде аякталып, халықаралық геосаяси қатынастардағы орны мен ролі айқындалды.
Бүгінде Қазақстан Еуразия кеңістігіндегі өзінің тарихи дәнекерлік қызметін қайта жалғастырып, халықаралық аренада беделді де дәйекті бейбітшілік саясатын жүргізуде.
Қазақстанның отарлық дәуірде, одан соң Кеңес мемлекеті құрамындағы кезеңде белгілі себептермен үзіліп қалған дәстүрлі туысқандық байланыстарының қайта жанданып, тұрақты сипат алуы бүгінгі тәуелсіз мемлекеттің дамуы үшін аса зәру мәселе.Түркия мемлекеті, шет елдердің ішінде, 1991 жылы желтоқсанда Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін мойындап, дипломатиялық қарым- қатынас орнату ниетін білдірген ең тұңғыш мемлекет болды.
Сол күннен бастап екі ел арасындағы байланыстар анағұрлым белсенді сипат алып, ынтымақтастығы нығая түсті.
Қазақстан Республикасы елдегі қайта құру ісін жүзеге асыруда Батыс Европа елдеріне қарағанда, Азия елдерінің даму үрдісінің жақындығын ескереді.
Бұл ретте түбі бір, діні бір, дәстүрі бір Түркия Республикасымен жақындасуы ғасырлар бойы түркі халықтарының аңсаған армандарының жүзеге асқандығын көруге болады. Дегенменде байырғы заманнан бері туыстас, тамырлас болған екі елдің кеңестік дәуірде үзілген байланыстарының қайта жандануы Ресей саясатында, бұрынғы коммунистік идеология үрдісімен пантюркизм, панисламизм ниетін іздеу оқтын-оқтын көрсетіліп жүр.
1992 жылы Түркия Республикасының президенті С. Демирел Қазақстан мен Орта Азия республикаларына жасаған ресми сапары кезінде бұл жөнінде өзінің көзқарасын ашық айтқан: Біздің мақсатымыз-пантюркизм емес.Біз бұл республикаларда тұрып жатқан түрік емес халықтардың мүддесінде нұқсан келтіруді мүлде көздемейміз.Бірақ біздің тарихи тамырымыз, біздің тарихымыз, мәдениетіміз де осы жерден бастау алады [1,58]
Түркияның экономикалық, саяси, мәдени салалардағы көмегі Қазақстан мемлекетіне белгілі бір дәрежеде қолдау берері сөзсіз. Екі елдің өзара қарым-қатынасының қалыптасу барысы, даму деңгейі Алдыңғы және Орта Азия аймағы мен халықаралық аренадағы алатын орны мен бейбіт қатынасты қамтамасыз етудегі рөлі, аймақтың интеграцияны жүзеге асырудағы белсенділігі бүгінгі күні бұл мәселелердің өзектілігін айқындайды.
Бүгінгі күні Түркия мемлекетінің саяси қолдауы мен экономикалық көмегі, мәдени саладағы нәтижелі ынтымақтастығы нарықтық экономиканы құру бағытында дамып келе жатқан еліміз үшін үлкен жағымды факторға айналып отыр.
Қазақстан мемлекетінің сыртқы саясатының әр түрлі мәселелерін зерттеу, оның халықаралық ұйымдар шеңберінде шетелдермен жан-жақты ынтымақтастығың, соның ішінде Түркия мемлекетімен қарым-қатынасының дамуының негізгі тенденцияларына талдау жасау ғылыми жағынан да саяси көзқарас тұрғысынан да өзекті болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Тәуелсіз Қазақстан Республикасының он жылдан астам уақыт ішінде Түркия Республикасымен орнатқан саяси, экономикалық және мәдени қарым-қатынастарын зерттеп, оның келешегін, проблемаларын айқындау, республиканың дамуында Түркиямен байланыстын алатын орның айқындау. Осы негізде диссертацияда мындай негізгі мәселелерді зерттеу міндеттері туындайды:
-Тәуелсіз Қазақстан Республикасы жарияланғаннан бергі кезеңнен қазіргі уақытқа дейін түрік-қазақ қарым-қатынастарының орнауы мен даму барысын зерделеу;
-қазақ-түрік байланыстарының саяси саладағы ауқымы мен екі елдің өзара дипломатиялық принцип негізінде ынтымақтастағының қалыптасуы мен нығаюын, құқықтық негіздерін саралау;
-экономикалық байланыстардағы қол жеткен жетістіктер деңгейі мен маныздылығын аңықтай отырып, түркі тәжірибесінің ел экономикасын қайта құруда табысты аяқтауға тигізер үлесін көрсету;
-Түркия мен Қазақстан Республикасы арасындағы мәдени байланыстардың әр салада, яғни мәдениет, білім, ғылым салаларындағы қазіргі ахуалын зерттеп, оның негізгі нәтижелерін саралау;
-Екі жақты байланыстардың әлі де болса шешімін табу қажет деген мәселелерді айқындау;
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Түрік-қазақ дәстүрлі тарихи тамырластығын, сол сияқты бүгінгі қатынастардың жан-жақты дамуына тікелей байланысты біраз еңбектердің бар екендігін айтуымыз керек. Түрік-қазақ қатынастарына арналған еңбектердің үлкен бір бөлігі бұл мемлекет, қоғам қайраткерлерінің, кәсіпкерлердің, саяхатшылардың қаламдарынан шыққан жол жазбалары. Олар көбіне газет, журнал беттерінде жарияланған мақалалар.Сонымен қатар бұл мәселеге арналған арнайы зерттеулер де бар. Олар монографиялар мен ғылыми мақалалар түрінде болып келеді.
Бұл жөнінде ең алдымен Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халықаралық қатынастарға, еліміздің тарихи даму жолы мен келешек стратегиясына байланысты еңбектерін атап өтуге болады.
Ғасырлар тоғысында атты еңбегінің үшінші тарауының Түрік елі бойлығында атты бөлімінде Түркияға барған алғашқы сапар барысына және Түрік мемлекеті басшылары Т.Өзал мен С.Демирелдің көрнекті саяси қайраткерлер ретіндегі екі елдің арасын байланыстырудағы қызметтеріне баға берілген. Түркия мемлекетінің жеткен табыстары туралы айта келіп Н.Назарбаев: Түркияның шынайы өмірі бұған дейін КСРО-ның ақпарат құралдарында ресми түрде айтылып келе жатқанға атымен ұқсамайтындығы, оның қоғам мен экономикасының прогрессивті дамуы мені қатты таңғалдырды -деп жазады.[2; 199]
Под стягом независимости атты Қ.Тоқаевтың көлемді еңбегінің казахстанско-турецкие отношения бөлімінде келтірілген деректік фактілер екі ел байланысының барысын барлық сфераларда хронологиялық ретімен саралауда маңызды бағыт берді[3]. Түрік-қазақ қатынастарынің әр алуан саласы жөнінде жазылған біршама ғылыми мақалаларда тақырыптың зерттелеуі деңгейіне өзіндік үлесін қосуда. Н.Нысаналинаның қазақ-түрік қатынастары атты мақаласында Қазақстанның тәуелсіздік алғаннан бергі жеті жыл аралығында екі жақты сауда байланыстарының даму қарқының қарастырған.[1]
Түрік-қазақ қарым-қатынастарындағы тарихи жақындастық мәселесін қарастыруда тарихты тереңдеп әріге кетпей-ақ қазіргі таңдағы ескеріліп отырған мүдделер үндестігінен туындайтын мәселелер төңірегіндегі проблемаларды қамтитын еңбектерге назар аударайық. Тарихшы М.Қойгелдиевтың Тұтас Түркістан идеясы: қалыптасуы, даму тарихы және бүгінгі жағдайы атты мақаласында Алаш қозғалысы мен Түркістан автономиясының тарихы, дала өркениетінің түрік халықтары мәдениетімен сабақтастығы қарастырылып, ол да бүгінгі түрік-қазақ ғылыми- мәдени байланыстарының өзекті желісіне айналды.Бұл зерттеулерден түрік- қазақ ресми және мәдени байланыстарының кеңестік кезеңде неліктен тоқырап қалғандығына жауап табуға болады. Себебі Алашорда, Түркістан автономиясының тағдыры, Мұстафа Шоқай сияқты ұлт-азаттық қозғалысының аса көрнекті қайраткерінің өмір жолы кеңестік дәуірдегі саясат бойынша Түркиямен де тығыз байланыста қарастырылды. Ал ол кезде бұл мәселелер көпшілік оқырман үшін жабық болатын.[4]
Философия ғылымдарының кандидаты О.Құдышевтың Панисламизм және Пантюркизм атты еңбегінде бұл ұғымдарға философиялық талдау жасалып,түрікшілдік, ұлтшылдық деген терминдердің мән-мағынасы ашып көрсетілген.[5]
Қазіргі кезде Түркия мен Қазақстан арасындағы байланыстың дамуында саяси сипат алып, әлемнің назарын аударып отырған Каспий бассейні мұнайын әлемдік рынокқа шығарудың тиімді жолын іздеу төңірегіндегі проблема күнделікті баспасөз беттерінен түспейтін өзекті мәселеге айналып отыр.Осы мәселе бойынша арнайы зерттеулер де жарық көрді. Әсіресе, У. Қасеновтың еңбектерінде Каспий мұнайын әлем рыногына шығару жолдары үшін Ресейдің, Түркияның т.б. мемлекеттердің арасындағы саясат және мүдделер қақтығысына терең талдау жасалған.[6] Осы мәселеге өзектес жазылған О. Нұсқабаев, Ф. Будактың Қазақстан- Түркия ынтымақтастығы атты мақаласында Атырау мұнайын тасымалдау мәселесіне баса назар аударған.[7]
Шетелдегі қазақ диаспорасының зерттеу шеңберіндегі тарихшы ғалым Г.Мендіқұлованың Шетелдегі қазақ диаспорасының тарихи тағдырлары: пайда болуы және дамуы атты монографиясын атап өткен жөн. Онда басқа елдердегі қазақ диаспорасының қатарында Түркиядағы қазақ диаспорасының тарихы мен бүгінгі жағдайы да қамтылған.[8]
Түрік тарихнамасында Қазақстан, қазақ тарихнамасында Түркия сияқты, көбінесе жалпы түркі тілдес мемлекеттер аясында қаралады. Мәдениет саласында бүгінгі таңдағы түрік-қазақ қатынастарын зерттеуге арналған түрік тіліндегі еңбектер санаулы ғана. Мысалы, Ф.Будактың Kazakistan dunu, bugunu ve yarini( Қазақстанның өткені, бүгіні және ертеңі ) атты монографиясы осындай еңбектер қатарына жатады.[9] Анкарада қазақ тілінде басылып шыққан бұл кітапта түрік-қазақ мәдени байланыстарының маңызы туралы қысқаша баяндалған. Профессор М. Сарайдың Yeni Turk Cumhurietinin Tarihi( Жаңа түрік мемлекеттерінің тарихы) атты оқулығының 3-тарауы Қазақ хандығынан бастап қазіргі Қазақстан тарихына, мәдениетіне негізгі саяси оқиғаларға арналған. Кітап Түркия мен Қазақстан арасындағы байланыстар бөлек бөлім ретінде берілген.[10]
Түрік-қазақ қатынастары М. Бұлұтайдың Қазақстан- Түркия мақаласында жан-жақты қарастырылып, одан әрі жетілдіру жолдары берілген.[11] Б.Ирмухановтың, Р. Қалиева, Т. Сүлейменов т.б. авторлардың еңбектерінің Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуы мен сыртқы саясаттағы бағытының мақсаты мен принциптері проблемаларын зерделеуге маңызы зор.[12]
Қазақстанның нарықтық экономика құрудағы қадамдарының табысты аяқталуына дұрыс шешім табудағы пікірлерін білдірген бірқатар еңбектер жарық көрген. Солардың ішінде Г. Рахметова, С. Кушкунбаевтың мақалаларын атап өтуге болады.[13]
Түркияның әлемді түрік кереметі деп шулатқан бұл экономикалық саясатының мәні мен мазмұны, тез арада көзге көрінген нәтижесі біраз зерттеушілердің назарын аударған. Бұл жөнінде С. Авдашеваның Турция: национальная модель либерализации экономики атты еңбегінің де қосары мол болды. Бұл еңбегінде автор Түркияның ХХ ғасырдың басындағы экономикалық- саяси қиыншылықтарын көрсете отырып, елдің экономикалық жағынан артта қалуын жою үшін алғашқы әрекет 1950 жылы, екіншісі 1970 жылдары жасалып, нәтижесіз аяқталғаны, оның аяғы 1978-1980 жылдардағы дағдарысқа әкелгені туралы мағлұмат берген. Жаңа саясат нәтижелеріне тоқталып бұрынғы КСРО мемлекеттері үшін Түркияның бұл тәжірибесінен алатын жақтары бар екендігі туралы тұжырым жасайды.[14]
Сондай-ақ Егеменді Қазақстан, Казахстанская правда, Ақиқат, Саясат және түрік-қазақ бірлесіп шығарған Заман Қазақстан, түріктің "Катев", Катиад", "ДА" т.б. басылымдарда сыртқы саясаттың проблемаларына арналған талдау-шолу мақалалары күнделікті жарияланды. Олар зерттеу жұмысына кеңінен пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Тақырыптың мазмұның ашу барысында Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Мұрағатының
Қорымен жұмыс істелді. Негізінен Түркия мен Қазақстанның фирмалары арасында жоғары деңгейде қол қойылған екі жақты келісімдер, Қазақстан экономикасын өркендетуге атсалысып жатқан түрік фирмалары туралы аңықтамалар, біріккен кәсіпорындар тізімі зерттелді.
Екі ел арасындағы мәдени байланыстарға негіз болған мемлекетаралық ресми келісімшарттар мен құжаттар. Сонымен қатар зерттеу жұмысында жекелеген ғылыми-зерттеу институттарының, оқу-орындарының, мәдениет мекемелері мен ұжымдарының өзара келісімдері мен солар бойынша атқарылған жұмыс нәтижелері туралы материалдар да кеңінен пайдаланылды.
Республикамыздың сыртқы саясаттағы алғашқы қадамынан бастап, барлық жүргізіп жатқан саясатының жай- күйін аңықтауда, тікелей сұхбат немесе арнайы сапар арқылы барлық мағлұматтарды халыққа жеткізіп отыратын баспасөз материалдарының деректік сипаты зерттеу жұмысын жазуда көп көмегін тигізді.
Бұл ретте 1992 жылдан бастап еркін еларалық газет болып шыққан Заман Қазақстан басшылығын екі жақты қарым-қатынасының барлық жағын қамтып, құңды пікірлер мен тарихи- танымдық материалдарымен көптеген мағлұматтарды алудың басты көзі болды. Сонымен қатар Егеменді Қазақстан, Казахстанская правда, Ақиқат т.б. журналдарының түрік-қазақ байланыстарының барысы туралы талдаулар жасауға септігі мол болды.
Республикамыздың мерзімді басылымдарымен қатар Түркия Республикасы өзі басшылық етіп ашқан орыс-түрік тілдерінде көптеген мәлімет беретін DA, MEDYA атты басылым материалдары да жұмысқа арқау болды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі ретінде ұлттық тәуелсіздік идеологиясына сүйенген тарихилық принциптерін және жалпы адамзаттық құңдылықтар тұрғысынан ақиқатты зерделеу, ұлттық өркениет мүдделерін пайымдау барысында екі елдің арасындағы саяси, мәдени және экономикалық байланыстарының нәтижелерін сыни тұрғыдан талдау әдістері алынды. Сонымен қатар зерттеу барысындаТүркия мен Қазақстан арасындағы ресми келісімшарттармен қатар қоғамдық ұйымдар, мәдениет мекемелері, ғылыми орталықтар мен оқу орындарының өзара келісімдері нәтижесінде іске асырылған шаралардың пәрменділігі мен дәйектілігін жинақтау, салыстыру, жүйелендіру және талдау принциптері мен әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының жаңалығы. Тарихи даму үрдісімен бір кездері іргесі ажырап түркі халықтарының жақындығының аңықтап, кейінгі жылдары халықтардың саяси, экономикалық, мәдени қатынастары нығайып әлемде Түркі өркениетінің де орны қомақты екендігін нақтылауға жасалып отырған зерттеу. Өзекті мәселені талдау, кедергілерді табу және одан әрі дамыту жолдарын іздеуден тұрады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығын айқындайтын мәселелер:
Түркі мемлекетінің тығыз байланыстары ешқандай пантюркизмдік идеяға негізделмейтіндігі аңықталды.
Түркияның халықаралық аренадағы орны мен тәуелсіздігін алған түркі мемлекеттеріне қолдаушылық ролінің негізділігі.
Екі ел арасындағы саяси, экономикалық, әскери және мәдениет салаларындағы ынтымақтастықтың негізгі салалары айқындалып, сипаты мен ерекшеліктері, болашақтағы мүмкіндіктері аңықталды.
Телекоммуникация саласындағы түрік инвестициясы ақпарат таралуын жылдамдатып, осылайша экономикалық өсімді көтергені көрсетілді.
Жоғарыда келтірілген ғылыми тұжырымдар мен қортындылардың кейбіреулері зерттеу жұмысында бірінші рет қарастырылып отыр. Ал қалғандары басқа зерттеулердің дәлелдемелерін күшейтеді және дамыта түседі.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Қарастырылған мәселелер Түркия мен Қазақстан арасындағы жан-жақты қатынастарды өрістетуге, олардың барысы мен нәтижелерін пайымдауға септігін тигізеді.
Зерттеу жұмысының деректерін, тұжырымдарын және қорытындысын көмекші оқу құралдар жазуда және де жоғары оқу орындарында арнайы дәріс беруде пайдалануға болады.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері: Егемен еліміздің Түркия мемлекетімен дипломатиялық байланыстарының қалыптасуы мен тарихын 1991 жылдан 2001 жылға дейінгі кезенің қамтиды.
Зерттеу жұмысының сыннан өтілуі.Зерттеу жұмысының тұжырымдары мен деректері баспасөз беттерінен жарық көруде. Атап айтқанда Қайнар университетінде өткен Адам және оның әлемдегі орны атты халықаралық конференцияда Түрік-қазақ экономикалық қатынастарының дамуы қақында тақырыбында баяндама баяндалды. Сонымен қатар Түрік капиталы бүгінгі Қазақстан Республикасының экономикасында атты мақалам жарық көрді Шәкәрім атындағы СМУ-нің Хабаршысы-2005№1.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан және әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
I-тарау Түрік-қазақ саяси және экономикалық байланыстары бүгінгі кезеңде
1.1. Түрік-қазақ саяси байланыстары: тарихы және қазіргі кездегі дамуы
Біз тәуелсіздігімізді алғанша Түркия жайында көп ештеңе білмедік. Оның себептері белгілі.Түбіміз бір "түркі" екенімізді де сезіне алмаған болатынбыз. Бұл жерде түрік деудің орнына "түркі" сөзін әдейі алып отырмыз . Себебі, ғалымдар ХІХ ғасырда Орталық Азия түріктерін Анадолы түріктерінен ажыратып айту үшін алғашқыларын "түркі" деп атаған. Түрік сөзі тек Түрік Республикасының азаматтарына қатысты қолданыла бастаған. Сөйтіп, ғалымдардың жеңіл қолымен ойдан шығарылған түркі деген атауға ие болдық.Байырғы "түрік" сөзінің өзі қашан пайда болған дегенге келер болсақ, ғылымда бұл жайында әлі бір жүйеге келе қоймаған сан-алуан пікірлер айтылған. "Түрік" атауы жөнінде де біраз таластар бар.
Егер сан ғасырды артқа тастап, тарих тезінен өткен шежіремізге зерделей үңілсек, төрткүл әлемдегі түрік халықтарының ата жұрты бүгінгі қазақ жері, оның ішінде Жетісу, Арқа, Сыр өңірлері [15,33]. Оны түрік ағайындарымыз да түгел біліп, қазақ даласын ата жұртымыз деп санап қана қоймай, әрдайым сағынышпен еске алып, жыр ғып айтып жүрген.
Екі халықтың бір-біріне деген бауырмалдық көңілі, тек кейінгі жылдары ғана ғайыптан пайда бола қойған жоқ. Ұлы Қазан жеңісінен кейін де қазақтың зиялы азаматтары ұлтының мүддесі, болашағы үшін туыстас халықтармен ынтымақтасуды көздеген. Бірақ, сонысы үшін олар "пантюркист" атанып, жазықсыз, қуғын-сүргінге ұшырап, жазаға тартылды. Ұлттың қамын ойлағаны ұлтшылдық, ізгі ниеті іріткі салушылық саналып, тұншықтырылып келді [15,34].
Негізінен тюркизм идеясының пайда болуының өзінің саяси және мәдени аспектілері белгілі. Алғышарттары Осман империясының әлсіреуі және алдыңғы қатарлы озық ой иелерінің қайтседе елді нығайту және басқа Европа елдері сияқты модернизациялау мүддесімен туған-ды. 1912-1913 жылдарындағы Балқан соғысы және Бірінші дүние жүзілік соғыс тюркизм идеясының қалыптасуына түрткі болды. Империяның ыдырауы және одан христиан халықтарының және арабтардың бөлініп шығуы түріктердің бірыңғай негіздегі нағыз түріктік мемлекетті нығайтуға жағдай жасады. Бұл мәселенің мәдени алғышарты- сол кезде қалыптасқан " тюркофилия" және "тюркология" болды [16,20].
Бір кездері Батыс Европада осы түрік шеберлерінің қолынан шыққан өнер туындыларын иемдену, күнделікті өмірде пайдалану мода сияқты болды. Яғни, түрік өнер туындыларына табыну "тюркофилия" деген атпен тарихқа енді. Сонымен қатар осындай кереметімен аты шыққан Түрік мемлекетінің тарихын, халқын, мәдениетін зерттеу ісі жүргізілуінің арқасында тюркология ғылымы дүниеге келді. Осының бәрі түрікшілдік идеясының қалыптасуына негіз болды.
Түркияда бұл идеяның негізгі өкілдері Жүсіп Акчура және Зия Гекалы болса, Ресейде Исмаил Гаспиринский және Құсайын Али Заде болды. Бүкіл түріктерді біріктіру идеясын Қазақстанда Мұстафа Шоқай насихаттады [4,11]. Халықтар түрмесіне айналған қызыл империя - Кеңес Одағы ыдырайды, коммунизм күйрейді деп ешкім ойлаған жоқ. Ойлауға еркіміз де болмады. Бізге ол мәңгілік көрінетін. Тек іргесі шайқалып, шаңырағы ортасына түскенде ғана бірақ білдік. Және бұл соғыссыз, қан төгіссіз әрі оп-оңай болды. Алайда, Кеңес Одағының құлайтынын бұдан әлдеқайда ерте болжаған тұлғалар да болған. Мысалы, Түркия Республикасының негізін қалаған Мұстафа Кемал Ататүрік 69 жыл бұрын 1933 жылдың күзінде, яғни Түркия Республикасының он жылдығына орай сөйлеген сөзінде көрегенділікпен былай деген екен: "Бүгін Кеңестік Ресей досымыз, көршіміз, одақтасымыз. Бұл достыққа біз бүгін мұқтажбыз. Бірақ, ертең не боларын ешкім кесіп айта алмайды. Дәл Осман империясы сияқты ол да ыдырауы мүмкін. Бүгін уысына қысып ұстап отырған халықтар уысынан шығып кетуі мүмкін. Міне, сол кезде Түркия не істейтінін білуге тиіс. Осы досымыздың билігінде біздің тілі бір, наным- сенімі бір туыс бауырларымыз бар. Соларға қол ұшын беруге дайын болуымыз керек. Дайын болу деген сөз сол күнді күтіп отыру деген сөз емес. Дайындалуымыз керек. Халық бұған қалай дайындалады? Тіл - бір көпір, тарих-бір көпір, наным-сенім- бір көпір. Бүгін біз олардан тіл тұрғысынан да, салт-дәстүр жөнінен де, тарихи байланыстар саласында да ажырап, өте алыс қалып қойдық. Біз тұрған белес дұрыс па, олар тұрған жер дұрыс па -мұны есептеп жатудың пайдасы жоқ. Олардың бізге жақындасуын күте алмаймыз. Біздің оларға жақындасуымыз қажет"[17,2]. Міне бүгін, бүтін бір мемлекеттің негізін қалаған, ХХ ғасырдың аса көрнекті қайраткері, түрік жұртының ұлы перзенті Мұстафа Кемалдың өсиеті орындалды.
1923 жылы Батыс Европа мемлекеттері мен Грекия бірігіп Анатолия жерін қол астына қаратуға тырысты. Бірақ кейін Мұстафа Кемал бастаған түріктер жеңіп шықты.
Осы жылдары қазақ ақыны М.Жұмабаев Алыстағы бауырыма атты өленің арнады. Ұлы түрікшіл ақын өз елінде жүріп-ақ халық жауы атанып, атылып кете барды. М.Шоқай 1921 жылы Парижге имиграцияға кетіп, Жас Түркістан журналын шығарып тұрды. Тәуелсіз Түркістан идеясын ұстанған Т.Рысқұлов та халық жауы ретінде атылып кетті.[18,124]
Түркияның үшінші президенті Жәлел Баярға қазақ халқы күні бүгінге дейін қатты риза. Өйткені, атақонысы Шығыс Түркістаннан Қытайдың қызыл үкіметі қуып, Гималай арқылы көп азап шегіп Үндістанға өткенде олар да қудалап, кең дүниеде сайғақ құрлы сая таппаған қандастарымызға өз елінен орын берген Жәлел Баяр бастаған Түркия үкіметі еді.
Ұлттар саясатында бөліп ал да билей бер қағидасын ұстанған Кеңес үкіметі Қап тауында ежелден тұрып келе жатқан бір түрік халқын бір-біріне қарсы қойып, тұрған аймақтарының атауымен: Ахыска түріктері, Месхет түріктері т.б. деп бөле, жара қарайтын еді. КСРО қоластындағы сол түріктер түрлі сылтаумен 1928 жылдан 1937-ге дейін қуғын- сүргінде болды. Ел басында отырған Сталин мен Берия 1944 жылы Грузияның Ахалцих, Адыген, Ахалхалак,т.б. аудандарында ежелден тұрып келген түріктерді Орта Азия мен Қазақстанға жер аударды. Ұзын саны 115 мың сол адамдардың 17 мыңы жол азабынан қаза болды[19,3].
Қазақстанға түскен бөлігін құшағы мен мейірімі кең қазақ халқы жатсыбай қарсы алып, барымен бөлісті. Соның арқасында үкіметтен қанша қысым көрсе де, еңбекқор түрік халқының өкілдері тез жетіліп, теңеліп кетті.
Түркия Қазақстан тәуелсіздігін таныған әлемдегі бірінші ел болды. Түрік халықтары барлық түркі халықтарының этникалық-мәдени, тарихи туыстастығына байланысты бірігу идеясына негізделген өзінің сыртқы саясатының жаңа бағытын белсенді түрде әзірлеуге кірісті. Құрамына Қазақстан да кіретін Орталық Азияның жаңа тәуелсіз мемлекеттерінің қалыптасуына қоллдау көрсетуді Түркия өзінің тарихи міндеті деп есептеді.
Осы миссияны орындау үшін 1991 жылдың 14 наурызында Түркия Республикасының президенті Т.Өзал Қазақстанға келді. Біздің елдің президенті Н.Ә.Назарбаев сапар барысы жөнінде Түркиялық "Миллет" газетіне берген сөзінде былай деді: "Қазақстан мен Түркияны байланыстыратын ортақ мүдделер аз емес, географиялық жағынан екі ел Европа мен Азияның тоғысқан жерінде, этнографиялық тұрғыдан келсек халықтардың шыққан тегі, тілі және мәдениеті тамырлас. Совет адамдары ежелгі цивилизацияның пайцда болып, дамыған жері-Түркияға ертедегі Анталия еліне үлкен құрметпен қарайды."
Бүгінгі таңда Қазақстан мен Түркия арасындағы байланыстың нығайып келе жатқандығы көңілге қуаныш ұялатады. Бұл принципті тұрғыдан басқаша жаңа сапалық негізде, әрине, 1990 жылдың 25 қазанында Қазақстан мемлекеттік егемндігі туралы Декларациясын қабылдады. Бұл егемендік көптеген қиындықтар мен кедергілерге қарамастан, нақты мазмұнмен толығы түсуде. Бұған республика басшылығы Назарбаевтың Н. Ә. Мәскеуден нұсқау күтпей-ақ өз еркі бойынша шет елдермен, оның ішінде, Түркиямен өмірлік маңызы бар бірқатар салалар бойынша байланыс орнатуы дәлел бола алады. Орталық Азия мемлекеттеріне қарағанда Түркия Республикасы Қазақстанды ата жұрт ретінде қабылдап, бір жағынан мол экономикалық ресурстары бар мемлекетпен болашақта екі жақты байланыстың нәтижелі болатындығына сенім арта, ерекше ықылас танытып отырғаны белгілі. Бұған бір жағынан Елбасымыз Н. Назарбаевтың сыртқы саясатты жүргізіп отырған дәйекті бағыты, озық ойлары мен бауырластық ниеті, Қазақстанның аймақта және халықаралық аренада артып келе жатқан беделі назар аударарлық жағдай болып отыр.
Сөздің түйінін айтқанда, Қазақстан мен Түркияны жақындастыра түсу мақсатында әлі де бірлесіп күш-жігер жұмсауды қажет ететін біраз мәселелер бар. Бұл әлем халықтарына жаңаша ойлаудың, барлық елде бейбітшілік сақтау мен оны нығайтудағы мемлекеттер ролін, әрбір адамның құқы мен жалпы адамзаттық қазыналарды қорғаудағы жаңа түсініктердің объективті түрде өмірге келуімен байланысты.
Бүгін бізге экономикалық интеграция қажет, біздің халықтарымыз жанды рухани қарым-қатынаста болуы, өзара түсінушілікті тереңдете түсуді қалайды. Бұл уақыттың үзілді-кесілді талабы. Түркия Республикасының Президенті Т.Озалдың Қазақстанға сапары осы бір асқақ мақсаттарды көздейді деуге толық негізім бар [20,4].
Президентіміз Н.Назарбаевтың шақыртуы бойынша болған бұл ресми сапар бауырлас елдер арасындағы ізгілікті іскерлік байланысты, достық ынтымақтастықты одан әрі бекіте түсті.
Қазақ Советтік Социалистік Респрубликасы мен Түрік Республикасы өз халықтары мәдениетінің, тілі мен дәстүрінің тарихи тамырластығын ескере отырып, Біріккен Ұлттар Ұйымының мапқсаттары мен принциптеріне сәйкес көп жақты ынтымақтастықты дамытып, достық қатынастарды нығайта беруге ниет білдіре отырып және халықаралық қатынастарды сындарлы жаңа көзқарастарды негізге ала отырып, келісім-шарт жасасты. Бұл келісім екі ел арасындағы қарым-қатынас дамуының негізін қалаған алғашқы ресми құжат болыап табылады.
1- бап.
Екі жақ саяси, сауда-экономикалық, ғылыми-техникалық, экологиялық, мәдени, гуманитарлық, ақпараттық және басқа да салаларда өзара ынтымақтастықты одан әрі кеңейтіп, тереңдете беруге ұмтылысын білдіреді.
2- бап.
Екі жақ Қазақстан және Түркия кәсіпорындары мен фирмалары арасындағы тікелей байланыстарды, коммерциялық мәлімдемелерді дамыту үшін қолайлы жағдай жасайтын болады.
3- бап.
Екі жақ осы заманғы ғылым мен техника саласындағы жетістіктерді адамдардың мүдделері, олардың денсаулығы мен игілігі үшін пайдалану мақсатымен ғылыми техникалық ынтымақтастықты белсенді түрде дамытады, ғылымдар ғылыми зерттеу мекемелерінің бірлескен инициативаларына жәрдемдесіп, қолдау көрсетеді.
4- бап.
Екі жақ айналадағы ортаны қорғау және табиғат ресурстарын ұтымды пайдалану саласында тығыз ынтымақтасады.
5- бап.
Екі жақ неғұрлым осы заманғы техникаларды пайдалана отырып Қазақстан мен Түркия арасында әуе қатынастарын орнатуға, радиохабарларын, телевизияны және телефон байланысын дамытуға жәрдемдеседі.
6- бап.
Екі жақ өз халықтары арасындағы мәдени алмасуларды байыту мен кеңейтуге, ақпараттық, мәдени және гуманитарлық ынтымақтастықты дамытуға жәрдемдесетін болады.
7- бап.
Екі жақ шығармашылық және кәсіптік одақтардың екі ел халықтарының бір-бірінің өмірімен өзара танысуы, Қазақ ССР-і мен Түркия Республикасы халықтары арасындағы достық пен ынтымақтастықты нығайту мақсатымен алмасуларды жүзеге асыруға жәрдемдеседі. Қазақ ССР-і мен Түркия Республикасының парламенттері арасында байланыстар орнатып, дамытуға ерекше назар аударылады.
8- бап.
Екі жақ әртүрлі саладағы мамандар мен экономиканың басшы кадрларын даярлап, біліктілігін арттыру ісіндегі ынтымақтастыққа зор маңыз береді, мектептер мен жоғары оқу орын студенттерін, стажерлерін, оқытушыларын өзара алмасуға жәрдемдеседі.
9- бап.
Екі жақ өз республикалары арасында консулдық қатынастар орантуға, сондай-ақ, өзара консулдық өкілдіктер ашуға ниет білдірді.
10- бап.
Осы келісімнің қолданылып жүрген екі жақты және көп жақты шарттар мен келісімдер бойынша праволар мен міндеттемелерге ешқандай қатысы болмайды.
11- бап.
Осы келісім екі жақтың әрқайсысының заңдарына сәйкес бекітілгеннен кейін күшіне енеді.
Әрқайсысы қазақ, орыс және түрік тілдерінде екі дана етіліп Алматы қаласында 1991 жылы 15 наурызда жасалды және де үш текстің күші бірдей делінген[21,6].
Осы құжат екі мемлекеттің туыстық бауырластығының және бірін бірі тануындағы ең бірінші қадамдары еді. Осындай ізгі келісімдерден кейін, көп күндер өтпей-ақ, яғни 1992 жылдың сәуір айының 21-і күні Түркия Республикасының Қазақстандағы елшісі Аргун Өзпай ел басымызға сенім грамотасын тапсырып, Қазақстанда өз елшіліктерін ашты. Бұл Қазақстандағы ең алғашқы елшілік еді. Ал бұл салтанаттан кейін 1992 жылы мамыр айының 16-сы күні Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың жарлығымен Қазақстанның шет елдердегі бірінші елшілігі Түркия Республикасында салтанатты жағдайда ашылды [22,42].
Дербес дамуының алғашқы қадамдарында тәуелсіз Қазақстан тең құқықтылық негізде дүние жүзілік қауымдастыққа ену үшін Түркияның саяси қолдауына зәру болды. Оған күштер балансын құру мен Ресей патернализмінен босану үшін мүмкіндіктер алуға сыртқы байланыстарды диверсификациялау қажет еді [23,166].
Түркияның Қазақстанға және Орта Азия мемлекеттеріне ұмтылуына саяси тұрғыдан көз жүгіртер болсақ әр түрлі пікірлер бар. Қалай десек те түбіміз бір түркілерміз.
Әлемдік картада "жаңа" түркі тілдес мемлекеттердің пайда болуы жаңа гео-саясаттық фактрдың өмірімізге енгендігін дәлелдейді. Олармен ислам дініндегі жетпіс миллионнан астам халық тұратын шекаралас мемлекеттер ғана емес, сонымен қатар бүкіл халықаралдық қауымдастықтың санасуына тура келеді [24,15].
Ең алдымен, бұл елдерге, сонымен қатар, парсы тілдес Тәжікстанға көз тастап, барынша назар аударған әрине оларға этникалық және тарихи жағынан жақын Түркия мен Иран болатын. Кейбір саясаттанушылардың пікіріне қарағанда, Иран өзінің Солтүстік шекарасы бойындағы мемлекеттерде ислам дінінің қайта өрлеуіне мейлінше қолдау танытпақ. Түркия болса өз кезегінде мұсылман Республикаларындағы мемлекеттік құрылымдарда өздеріне ұқсас принциптердің қалыптасып, нығая түсуіне ықпал етуге тырысады [22,16].
Түркияның мемлекеттік моделі Республиканы құрушы Ататүріктің өсиетімен тығыз байланысты. Түркия мұсылман әлемінде үлкен беделге ие. Ол Ислам конференциясы ұйымының мүшесі [25,11]. Бұл күнде Түркия өз бағытын Орталық Азия Республикаларына ұсынуда.
Бұл көрші Иран елінің діндарларының тарапынан сынға ұшырауда. Бұдан мұсылман республикалары ішіндегі Иран мен Түркияның экономикалық және мәдени өмірдегі бақталастығы аңғарылады. Иран барлық елге исламдық даму жолын ұсынады. Иран баспасөзінде "Анкараның қолымен Вашингтон от көсеуде. Сөйтіп ыдырап кеткен елдерге халықаралық империализм бағытын таңдауға итермелейді" делінген [26,5].
Түркия мен Орталық Азиядағы тәуелсіз түркі респрубликаларының арасындағы қалыптасып келе жатқан тығыз байланыс Грецияны да алаңдататыны байқалды. Олар бұдан Түркияның империялық көзқарасын және пантюркизмнің жандануын көреді. 1992 жылдың басында грек баспасөзі "Түркия Орталық Азия Республикаларынан ядролық қару және ядролық техникаларды алғылары келеді" деп жазды [26,6]. Түркияның ресми адамдары бұл алып қашпа сөздерге тойтарыс берген еді.
Қазіргі кезде Осман империясы кезіндегідей пантюркизмнің жандануы туралы айтудың негізі жоқ. Әрине, КСРО-ның ыдырауы Түркиядағы кейбір қоғамдық-саяси ұйымдарға әсері болды. Олардың кейбіреулері "Түркілердің дәуірі басталды" деп жар салды.
Қалай десек те, Түркия түркі мемлекетінің саяси-экономикалық одағын құру арқылы аймақтағы жетекші ролге ұмтылып отыр. Расында, ел мен ел табысып, халықтардың мақсаты мен мүддесі, арманы мен тілегі қабысып жатса, соның өзі де бір ғанибет қой. Кейінгі уақытта Түркияда тұратын бауырластарымыздың атамекеніне ат ізін салып, елмен етене араласып, жиі келуі дәстүрге айналды. Оның үстіне екі жақтың да әртүрлі саладағы делегациялары бір-біріне қонаққа келіп, іскерлік тығыз қарым-қатынас орнықты. Оның нәтижесінде екі жақтың да мүддесіне сай келісім-шаррттар жасалып, игілікті іске қадам бастық. Президентіміз Н.Назарбаев өзінің "Ғасырлар тоғысында" кітабында екі елдің арасындағы қатынастар жөнінде былай дейді: "Қазақ-түрік қатынастары шапшаң қарқынмен дамып келеді. Қазір экономикада, мәдениет, білім саларының қай-қайсысында да бірлескен жобаларымыз өте көп. Біздің халықтарымыз - әрі терезесі тең ықпалдастар, әрі тегі мен түбі бір ағайындар. Олардың арасындағы мызғымас достықты қазақстандықтар әрдайым қадірлеп, мақтан тұтады"[24,20]
Қазіргі кезде ЭЫҰ- на тәуелсіздігін алған түркі тілдес мемлекеттердің бәрі мүшелікке еніп, аймақтағы маңызды мәселелерді бірігіп шешуге үлес қосып отыр.
Аймақтық дәрежедегі үлкен маңызы бар бұл ұйымның тәуелсіз Қазақстан мен Орталық Азия мемлекеттері қосылғаннан кейінгі негізгі жемісті кездесуі 1992 жылы 9-10 мамыр аралығында Ашхабад қаласында өткізілді. Бұл мәжіліске Иран, Түркия, Пакистан, Қазақстан, Өзбекстан, Түркменистан, Қырғызстан Республикаларының Президенттері қатысып, өзара ынтымақтастықтың аймақтағы көптеген проблемаларды келісімдер арқылы шешіп жағдай жасауға негіз болатындығы ашып айтылып, біраз мәселелер бір ғана бейбітшілік, туыстыққа негізделгенің көрсетті [22,62].
Осы кездесулер қорытындысы " Біріккен Өтініштің " және өзара ынтымақтастық келісімінің қабылдануы болды. Бұл құжаттарда аймақтағы экономикалық, саяси-әлеуметтік, мәдени- ғылыми байланыстардың бірге отырып дәйекті, сындарлы жүзеге асырылуы халықтардың гүлденуіне, прогрессивті дамуына елеулі үлес қосып әлемдегі жағдайдың жаңаруына, жандануына үлесін қосатындығы айтылды. Ұйымға қатысушы елдер инвестициялар жөнінде біріккен жобалар құруды, көрмелер өткізуде, сауда ісін жандандыруда, біріккен банктер, шағын кәсіпорындар құруды, автомобиль, темір жол, әуе және теңіз жолдары қатынасын кеңейтуді, газ бен мұнайды әлем рыноктарына тасымалдауда бірігудегі, Азиядағы өзара іс- қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңес өткізу мүмкіндігін ұйымдастыруды бірігіп атқару негізделді.
1992 жылы 30-31 қазан аралығында Анкарадағы жоғары дәрежелі кездесу байланыстарды одан әрі нығайтуға жасалған ірі қадам болды [27,36].
Мемлекет басшылары тілінің, мәдениетінің, тарихының жалпы бірдей екендігін негізге ала отырып, халықаралық және аймақтық дәрежеде байланысты нығайтудың мәселелері жөнінде пікірлесті. Бұл кездесудің Ресейді де, басқа да мемлекеттерде де алаңдатып тастағанына қарамастан, нәтижесі сапалы аяқталды.
Қабылданған " Анкара Үндесуінде" мемлекет басшылары бұдан былай байланыстың барлық салалары бойынша ынтымақтастықты нығайтып, түркі өркениетін дамытуға мүдделерін білдірді. 1994 жылғы 18-19 қазан аралығында Стамбул қаласында өткен екінші кездесуде негізінен мемлекеттердің халықаралық ұйымдар шеңберіндегі, әсіресе Біріккен Ұлттар Ұйымы құрамында, бейбіт принцип негіздерін басшылыққа ала отырып, бір-біріне қолдау жасау мәселесі қарастырылды. Армения мен Әзербайжан арасындағы кикілжін, Тәжікстан мен Ауғанстан арасындағы проблемалар барлық елдердің пікірлесуі арқасында бейбіт шешімдерін табуға мүмкіндік беру керектігі айтылды [16,105].
Бұл мәжілістің мақсатының бірі- түркі тілдес мемлекеттердің Анкара кездесуінен кейінгі кезеңдегі байланыстарының нәтижесін қорытындылау және экономикалық-саяси дамудағы қатынастардың жалпы стратегиясын белгілеу болды.
Осының өзі Түркия мемлекетінің қайтсе де аймақтағы өзінің басшылық ролін тағы бір айқындатып тастады. Түркия Президенті С. Демирел кездесудің мәжілісін аша отырып тәуелсіздікті алған үш жыл ішінде Орталық Азия мемлекеттерінің ынтымақтастығы өзара келісімдер негізінде қалыптасып, олардың Түркиямен саяси, экономикалық және мәдени байланыстарының ауқымы арта түскендігін атап өтті. Алайда 1993-1994 жылдары Түркияның көмегіне сүйеніп, оның даму моделіне қызығушылық сәл төмендеді. Мұның себебі біріншіден, Түркияның экономикалық көмек мүмкіндігі уәде еткеннен төмен екендігі аңықталды, екіншіден, Түркияның білім беру деңгейі Орталық Азия мемлекеттерінің білім беру ісінен төмен екендігі белгілі болды. Соған қарамастан Түркияның аймақтардағы беделі артпаса төмендеген жоқ. Оған себеп Ататүрік идеясын басшылыққа алған түріктердің байланыстың барлық саласындағы белсенділігі. 1995 жылы 25 тамызда Бішкек қаласында өткізілген үшінші жоғарғы дәрежелі бас қосуға түркі тілдес мемлекет басшылары өздерінің жобаларымен, ұсыныстарымен келуі кездесудің маңызын арттырды.
Қабылданған Декларацияда Стамбул кездесуінен кейінгі байланыстар дәрежесіне қанағаттанарлық білдірілді. Армения мен Әзербайжан арасындағы кикілжінді БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесінің резолюциясымен реттеу көзделді. Сонымен қатар мемлекет басшылары Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекстан арасындағы одаққа қолдау жасайтындықтарын білдірді. Экономикалық, саяси, мәдени қатынастардағы нақты шараларды белгіледі.
Аймақтық дәрежеде мемлекет басшылары бұл кездесуде газ және мұнай құбырының құрылысына назар аударылып, мемлекет басшылары Түркиядан Европаға Жерорта теңізі арқылы шығатын бұл құбыр құрылысын қолдайтындықтарын білдірді.
Түркі тілдес мемлекеттердің бұл дәстүрлі кездесулері бүгінгі таңда басқа мемлекеттер үшін қауіп тудыратындай ұйым еместігін өзінің халықаралық қатынастардағы қосып отырған үлесімен дәлелдеп отыр.
1996 жылғы 21 қазандағы Ташкент кездесуі мемлекеттердің толыққанды халықаралық қатынастар жүйесіне енген, кемелденген кезіне сәйкес келді. Мемлекет басшылары осы уақытқа дейінгі байланыстардың жеткен дәрежесіне қанағаттанарлық білдіріп, ендігі кезекте табиғатты қорғау, экологиялық апат аудандарындағы қиыншылықтарды жоюға көмектесу, Арал теңізі проблемасын дәйекті шешімдермен жаңғыртып, нәтижелендіру шараларын талқылады.
Ежелден дипломатиялық қатынас орнамаса да халықтарда экономикалық мүдде тұрған жақындастыратын сауданың маңызы ескеріліп, оны аймақтық дәрежеде қолайлы негізінде дамытуда жан-жақты қолдау көрсету ойластырылды.
Ортақ тарих, мәдениет негіздерін үндестіре дамытуда жеке мекемелердің, университеттердің, мәдениет ассоциацияларының тәжірибе алмасуын ұйымдастырып, мәдениеттің жалпы көріністерінің жаңғыруына қолдау беру туралы келісілді [27,38].Түркия түркі мемлекетінің саяси экономикалық одағын құру арқылы өзіне қолайлы деп санайтын аймақтағы жетекші ролге ұмтылуға тырысып отыр. Жаңа саяси сахнада Орталық Азияның жаңа тәуелсіз мемлекеттері мен Әзербайжан пайда болғанға дейін Түркия Таяу Шығыстағы араб елдері арасында біршама оқшаулау қалған еді [23,166]. Сол кезде Т.Озал бастаған Түркия басшылығы Батыс елдерінің алдыңғы қатарлы экономикасына жақындасуға ұмтылды, осы жолда қомақты табыстарға жетті. Түркия халқының көпшілігі дәстүрлі исламды сенім ете отырып, өз елдерін әлем қауымдастығына зайырлы мемлекет деп мойындатуда. Түркия өзінің бүгінгі дамуы арқылы исламның прогресске бөгет емес екенін де дәлелдеп отыр.
Көптеген батыстың саясатшы мамандары зиялы ойлайтын мұсылмандар қауымы мекендейтін мемлекет ретінде Түркия жаңа құрылған мемлекет халықтарымен тілдік және мәдени ұқсасықтары арқылы ықпал ете алатын және осы республикалардың, әсіресе Қазақстан исламның табандылығының арқасында өздеріне жаугер исламның бас көтеруін болдырмайтын жағдайда тұр деп есептейді. Осы көзқарас бойынша Түркия мен Иран Орталық Азияға ықпал ету үшін бәсекелестікке түсе бастады.
Осы қалыптасқан жағдайға орай Орталық Азияға ықпал ету үшін күресте Түркия мен Иран белсенділік көрсетуде. Орталық Азияның барлық республикалары халықтарының санасы мен ұлттық өмірлерінде исламның ықпалы мен оның тереңдеп енуі айқындалмайтындықтан, бұл бәселестіктің еш нәтиже бермегендігін уақыт көрсетіп отыр. Бұл Қазақстан басшылығының мемлекет құрылысына деген клерикалды бағытты қолдамауынан және түбірлі үстемділікке ұмтылған исламды айыптаған көптеген мәлімдемелерінен кейін ерекше айқын көрінді. Қазақстан мен Ортаазиялық басқа да мемлекеттер үшін "пантюркизм" принципі бойынша саяси одақ құру идеясы да қабылдауға қолайсыз болып шықты.
Бұл турасында Қазақстан Республикасының президенті Н.Назарбаев өзінің "Ғасырлар тоғысында" кітабында былай деп жазады: "Тұрғыт Озал Қазақстанға бірнеше рет келіп қайтты. Ол, менің ойымша, Орталық Азия мемлекеттеріне тек жаңа мемлекеттермен тату-тәтті қарым-қатынас орнату үшін ғана емес, бір кезде Кемал Ататүрік мирас етіп келген арман-түркі мемлекеттерінің аса қуатты бірлестігін қалыптастыруды жүзеге асыруды көздеп келіп жүрді. Ол пиғылын жасырмайтын Тұрғыт Озал, Байкалдан Жерорта теңізі мен Дунайға дейін созылып жатқан түркі әлемінің басын қосатын Ұлы Түркия пантюркизм мұратын жақтайтын.
Түркі мемлекеттер басшыларының Стамбулдағы бірінші кездесуі тұсында, бұл мәселе түрік әріптестеріміз әзірлеген мәлімдемеде ашық айтылды. Тарихи тамырластығымызға, тіліміз бен мәдениетіміздің ортақтығына, дәстүріміздің бірлігіне орай, Түркиямен ықпалдасуға бағыт аламыз делінді. Маған Тұрғыт Озалды қатты ренжітуге тура келді. Мен бұл мәлімдемеге қол қоймайтындығымды айттым. Біз тек экономикалық, гуманитарлық, саяси байланыстарды жақтаймыз дедім. Түбіміздің бір екені рас. Аталастығымыз да рас, мәдениетіміздің ұқсастығы көп екендігі де шын. Ұзақ уақыт бір-бірімізден қол үзіп қалғандығымыз да белгілі. Мен жаңа ғана қолымыз жеткен тәуелсіздігімізді, әір мемлекеттің егемендігін қатты қадірлей отыра, өркениетіміздің үзіліп қалған сабақтастығын қайта жалғастыруды ұсындым. Бірақ біз басқа халықтармен және мемлекеттермен байланысымызды үзе алмайтынымызды, кіммен болса да, енді қайтып терезесі тең емес қарым-қатынасқа түсе алмайтындығымызды ескерттім."
Түркия президенті Т.Озал елбасымыздың дәлелдерін жақсы түсінді. Достық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz