Каспий теңізінің пайда болуы

Жоспар

Жоспар
Кіріспе
1.Каспий теңізінің пайда болуы
2.Каспий теңізінің балықтары
3.Еаспий теңізінің экологиялық ахуалы
Қортынды

Пән: География
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Каспий теңізін қорғау

Жоспар
Кіріспе
1.Каспий теңізінің пайда болуы
2.Каспий теңізінің балықтары
3.Еаспий теңізінің экологиялық ахуалы
Қортынды

КАСПИЙ ТЕҢІЗІ — Еуразия құрлығының орталығында, мұхиттардан алыста,
оқшау жатқан тұйық су алабы. Дүние жүзіндегі ең ірі тұйық су айдыны,
үлкендігіне қарап теңіз деп атайды. Ауданы 376 000 км2. Меридиан бағытында
1200 км-ге созылған, орташа ені 300 км. Жағалау сызығының ұзындығы 7000 км,
оның Қазақстанға тиесілі ұзындығы 2340 км (солтүстік жағалауының басым
бөлігі және шығыс жағалаудың солтүстік жартысы), қалғаны Ресей, Әзербайжан,
Түрікменстан және Иран жерімен шектеседі. Беті мұхит деңгейінен 28 м
төменде жатыр. Ентерең жері 1025 м, орташа тереңдігі 180 м. Ірі
шығанақтары: Маңғыстау, Қазақ, Қара-бүғазкөл, т.б. 50-ге тарта аралдар бар
(ірілері: Құлалы, Шешен, Артем, т.б.). Ірі түбектері Маңғыстау, Апшерон,
Аграхан, Красноводск, Шелекен. Ойпатты тегіс жағалау басым. Жағалауында
теңіз суының бұрыңғы жоғары тұрған кезеңін дәлелдейтін теңіз террасалары
көп. Каспий теңізінің қалыптасуы ұзак геологиялық мерзімде өгті. Осы уақыт
ішінде теңіз суы бірде жағалауды басты (трансгрессия), бірде суы кейін
қайтып отырды (регрессия). Плейстоцен кезеңінде (70 млн. жыл бұрын)
теңіздің Понто-каспий алабы оңтүстігінде орналасқан Тетис атты үлкен
теңізден бөлініп қалды. Понтий кезеңінде (10 млн. жыл бұрын) кұрамында
қазіргі аумақты алып жатқан Қара және Каспий теңіздері бар С а р м а т т.
бірнеше бөлікке бөлінді. Нөтижесінде оқшау тұйық алапты қамтыған қазіргі
Каспий теңізінің нобайы пайда болды. Бұл кезде теңіздің аумағы қазіргіден
кіші болған. Орта плиоценнің кейбір кезендерінде теңіздің аумағы одан да
кіші болған. Ол тек Дербент қазаншұңқырымен ғана шектелген. Каспийдің
шарасы терендігі жөне түпкі бедері жөнінен 3 бөлікке бө-лінеді. Құрлықтық
қайранда орналасқан солт. бөлігі тай-ыз (10 — 20 м). Орта тұсын-дағы
ойпанда тереңд. 788 м. Оңтүстік бөлігі терең ойпаң (1025 м). Судың беткі
қабаты жаз айларында солтүстігінде 24 -26°С, оңт-нде 27 - 28°С-қа дейін
жылынады. Қыста солтүстігінің тайыз бөлігі қатады, оңтүстігінде судың
температурасы 10°С-қа жуық болады. Каспий теңізіне 130-дай өзен құяды. Ағын
су көлемінің 80%-ін Еділ, 5%-ке жуығын Жайык өзендері берсе, Терек, Сулак,
Са-мур өзендері 5%-тен астам, Кура өз. 6%-тін береді. Иран жағалауындағы
өзен мен Кавказдың кіші өзендері 4%-ке жуығын береді. Жалпы жер беті суының
теңізге келіп құятын ең көп жөне ең аз жылдық айырмасы жүз жыл ішінде 260
км3-ді құрады. Теңіз суы бетіне шақканда өзен ағынының мұндай өзгеруі К. т.
деңгейін 67 см-ге өзгертеді. Басқаша айтқанда Каспий теңізінің деңгейінің
жыларалық өзгеруі құбылысында өзен ағыны ғана жарты метрді құрайды. Теңізге
келіп түсетін атмосфералық жауын-шашын мөлшері тым аз. Ол теңіз деңгейін 1
см-ге ғана көтереді. Каспий теңізінде Қарабұғазкөл шығанағының маңызы зор.
Әсіресе, оның суының деңгейі мен тұздылығын сақтауға ыкдал етеді. Теңізден
келген әрбір км3 су шығанаққа 13 — 15 млн. т әр түрлі минералды тұздар алып
келеді. Қарабұғазкөл теңіздің буландырғышы рөлін атқарады. Каспий теңізінің
тұздылығы Еділ мен Жайық өзендері сағасына жайдын маңында 0,1 — 0,3%о,
оңтүстік -шығыс-та 13%о-ге дейін көтеріледі. Теңізде желдің, өзен суының
және жағалау сызығының әсерінен циклондық айналма ағыс пайда болады. Каспий
теңізінің деңгейі маусымдық, бір жылдан екінші жылға және ғасырлық мерзімде
ауытқып тұрады. Геоморфологиялық зерттеулер бойынша Каспий теңізінің
деңгейінің ауытқуы уақыт өткен сайын кеми берген: плейстоценде (соңғы 700
-500 мың жыл ішінде) теңіз деңгейінің ауытқуы 100 м, голоценде (соңғы 10
мың жылда) 15 м-ге (-20 м-ден - 35 м-ге дейін), соңғы 2 мың жыл ішінде 12 м-
ге, ал инструментальді бақылаудан бастап (1830 жылдан қазіргі уақытқа
дейін) 4 м-ге ауытқып отырған. Теңіз деңгейінің көтеріліп, немесе төмен
түсіп отыруының себептері туралы көптеген болжамдар бар. Олардың
негізгілері: ғаламдық геологиялық құбылыстар және теңіздің аймақтық ерек-
шеліктері. Каспий теңізіне ерте неогенде тектоникалық қозғалыстар мен тау
пайда болу процесі өсер етсе, жоғ. плиоценде тектоникалық жөне климаттық
факторлар әсер еткен. Ал қазіргі кезеңде Каспий теңізінің деңгейінің
өзгеруіне климаттық және антропогевдік факторлар әсер етеді. Соңғы кездегі
ең жоғарғы деңгей (+22,5 м) 19 ғ-дын басында, ең төмен деңгейі (-29,0 м)
1977 ж. байқалған, 1978 жылдан (20 ғ-дың со-ңына кдрай) теңіз деңгейі 2 -
2,7 м-ге көтерілді. Теңіэ айдыны кей жерлерде 100 км-ге дейін кеңіп,
көптеген мұнай өндірісі нысандарын, шабындықтарды, жайылымдарды, жолдарды
су басты.
2. Каспий балықтары
Каспий теңізінде балық аулау көсібі жақсы дамыған. Теңізден бекіре
тұқымдастары, майшабақ, табан, торта, көксерке, сазан, килька көптеп
ауланады. Каспий теңізінде қара уылдырық өндірілетін су айдындары арасында
дүние жүзі бойынша алдыңғы орындардың бірінде. Ит балық аулау ертеден жолға
қойылған.
КАСПИЙ АЛБЫРТЫ — албырттар тұқымдасының бір тұр тармағы. Негізінен
Каспий теңізінің оңтүстік -батыс аймағын мекендейді. Солтүстік Каспийде
сирек кездеседі. Кавказ жотасынан ағатын езендерге өрлейді. 20 ғ-дың
басында аз да болса Еділ мен Жайық өзендеріне өрлейтін. 1980 жылдан бері
бұл өзендерде ауланғаны туралы дерек жоқ. Каспий албырты— албырттардың
ішіндегі ең ірісі; ұзындығы 100 см жыныстық жағынан жетілгендерінің салмағы
2 — 7 кг. Қара теңіз албыртына ұқсас, айырмашылығы — құйрық сабағы жіңішке
келеді. Каспий албыртының Каспий теңізінің Қазақстан бөлігінде
мекендейтіндерінің тіршілігі зерттелме-ген. Әдетте, бұл өткінші (өрістегіш)
балық. Алғашқы жылдарын өзенде, кейін теңізге шығып, сонда 3 — 5 жасында
жыныстық жағынан жетіледі. Уылдырығын (45 мыңға дейін) езеннің түбіндегі
малтатасты жерлерге. қазан — қаңтар айларында (судың темп-расы 3 — 13°С-ка
жеткенде) шашады, ұрығы 26 — 90 тәулік аралығында жетіледі. Теңізге шыкпай,
тек өзенде тіршілік ететін аталықтары да болады. Каспий албырты 10 жылдай
тіршілік етеді. Басқа албырттар сияқты К. а-нын көлемінің өсуі, салмағының
артуы теңіздегі тіршілік жағдайына байланысты. Шабақтары жөндіктердің
дернәсілдерімен, бүйірімен жүзушілермен қоректенсе, ересектері —
балықтармен (килька, ате-рина, майшабақ), мизидалармен, креветкалармен қо-
ректенеді. К. а-ның саны қай кезде де көп болған емес. Каспийдің оңт.-батыс
бөлігінен басқа жерде сирек кез-деседі. Оның жылдан жылға азаюына
байланысты, қорғауға алынып, Қазакстанның "Қызыл кітабына" енгізілген.
КАСПИЙ ИТБАЛЫҒЫ — ескекаяктылар отряды, итбалық тұқымдасына жататын
аң. Оны қазақ тілінде т ү л е н деп те атайды. Дене тұрқы 125 -160 см,
салм. 65 — 80 кг. Суда тіршілік етуіне байланысты дене құрылымында сол
ортаға бейімделуі басым. Мойны денесімен түтасып біткен, соңдықтан басы
айқын бөлектеніп көрінбейді; құлақ қалқаны болмайды, аяқтары ескек төрізді,
башайларының арасында қалың тері жарғақтары болады. Қара түсті арқасында
теңбіл дақтары айқын көрінеді, бауыры ақшыл болады. Каспий итбалығы тек
Каспий теңізінде ғана таралған. Еділ мен Жайық өзендерінің төменгі
ағыстарында сирек те болса, кездесіп калады. Әсіресе, Каспий теңізінің
солтүстік бөлігіндегі аралдарда қыс айларында көбірек ұшырасады. Тіршілігі-
нің көбі суда өтеді. Тек түлейтін, шағылысатын және балалайтын кезде ғана
теңіздегі аралдарға немесе мұз үстіне шығады. Шағылысуы ақпанның ортасынан
наурызға дейін созылады. Бір жылдан кейін 1 кейде 2 күшік (ақүрпек) табады.
Ақүрпегін аналығы майлы сүтімен 3-4 төуліктей қоректендіреді. 2 - 3 айда
өбден семірген ақүрпегін "май итбалық" деп, ал бір жылдан кейін терісінің
реңі бірнеше рет өзгергендіктен, оларды "қара итбалық" деп атайды.
Негізінен, балықтар, шаянтәрізділер және моллюскілермен қоректенеді. Каспий
итбалығының терісі мен майы өте бағалы болғандықтан көсіптік маңызы бар аң.
Ересек түлен күзге қарай бойына 40 — 70 кг-дай май жинайды. Ол медицинада
және парфюмерияда кеңінен қолданылады. Каспий теңізінде шамамен 400 — 450
мындай Каспий итбалығы мекендейді.
КАСПИЙ ҚАЯЗЫ — Арал қаязыныңтүр тармағы, өткінші балық. Негізінен,
Каспийдің оңтүстік бөлігінде тіршілік етіп, теңізге оңтүстігінен жөне
батысынан құятын өзендерге өрістейді. Солтүстік Каспийде сирек кездеседі.
Дене түрқы 56 — 76 см (103 см-ге де-йін), салмағы 3 — 6 кг-дай (14,5 кг-ға
дейін) болады. Пішіні, жалпы морфол. белгілері Арал каязына үқсас (негізгі
айырмашылығы — тіршілік ететін жерінде). Жыныстық жетілуі 5 жастан
басталады. Уылдырық шашу үшін сөуірдің аяғынан тамызға дейін Жайыққа
өрлейді. Көктемде өрлегендері судың темп-расы 20 —23°С-қа жеткенде
уылдырығын (115 -- 1259 мың) ағысқа шашады. Каспий қаязы өзен шаяндарымен,
су жәндіктерімен, дернөсілдерімен қоректенеді. Қорегінде өсімдік дөні мен
детрит те кездеседі. Каспий қаязының еті өте дөмді, оның Қазақстан
суларында ешуақытта саны көп болған емес, сондықтан көсіптік маңызы шамалы.

Каспий теңізі өңірі көптеген Еуразия халықтарының этн. және мөдени
бастауының маңызды бір ошағы саналады, яғни тарихи-мөдени өлке болып
табылады. Каспий өңірінің тоғыз жолдың торабы болуы ондағы этногенетикалық
үрдістерге айтарлықтай өсерін тигізді. Ғылымға сүйенсек, Каспий өңірінде
осыдан 1 млн. жылдай бұрын адамдардың арғы тегі — гоминидтер пайда болған.
Каспийдің шығыс жағалауындағы үңгірлер мен даланың аңғарлық аумағында,
аңшылар мен балықшылардың алғашқы қауымдық құрылыс қоныстарының іздері
кездеседі. Үстірттің оңтүстік-шығыс аймағында неолит тұрғындарының
ескерткіштері табылды. Қола дәуірінде Ан-дрон мәдениеті және Кима мәдениеті
қалыптасты. Б.з.б. 8-мыңжылдықтан б.з. 1-мыңжылдығының бірінші жартысы
аралығында Еділ мен Жайық өзендері аралығын отырықшы өрі көшпенді тайпалар
қоныс етті. Солтүстік -Шығыс Каспий өңірінде көшпелілердің ежелгі дәуірдегі
тарихи ескерткіштері сак-талған. Б.з.б. 1-мыңжыдцық-та Арал-Каспий өңірінде
сақ, сармат, каспи тайпалары жөне оған туыстас т.б. тайпалар қоныстанған.
Қарабұғазкөл жағалауындағы б.з.б 5 — 7 ғасырларларға жататын кесенелер
массагет тайпалары мәдениетінің озық үлгілері болып табылады. Ежелгі грек
тарихшысы Страбон: "Каспий теңізі жағалауында тұратын көшпелілерді дайлар
деп атайды" деп жазады.
6 ғасырдың орта тұсында Каспий өңірі Батыс түрік қағанатының
иелігінде болды. Орта ғасырларда Каспий өңірі халықар. сауда-дипломатиялық
қатынастар торабы болды. Каспий өңірінің ортағасырлық тарихында хазарлар,
қыпшақтар үлкен рөл атқарды.
Шыңгыс хан империясы құрылғаннан кейін теңіздің солтүстік, солтүстік-шығыс
бөлігі Алтын Орда иелігіне көшті. Алтын Орда ыдырап, оның орнында пайда
болған Қырым хандығы, Ноғай Ордасы, Астрахан (Қажы Тархан) хандықтарын
жаулап алған Ресей империясы Каспий өңірін де иемдене бастады. Ресей мен
Парсы елдері ара-сындағы алғашқы келісім -Решт келісімі болды. Ондағы
келісімде Каспий теңізіне жөне Кура мен Аракс өзендерінде Ресей еркін сауда
және кеме каты-насын қолдануына мүмкіндік алды. Кейін теңіз айдыны
демаркацияланып, біраз бөлігі Ресейге қарады. 1813 ж. Гүлстан келісімінде,
одан кейін Түрікменшай келісімінде (1828) Ресейге Каспий теңізінде толық
әскери флот қүруына рұқсат берілді. Парсылар тек сауда және кеме
қатьшасымен шектелді. Кеңес Одағы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.