Транслитерацияның транскрипциядан айырмашылығы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
МАҢҒЫСТАУ ТУРИЗМ КОЛЛЕДЖІМКҚК

Тіркеу № ________ ҚОРҒАУҒА ЖІБЕРІЛДІ
____ _____________2022ж. Директорының оқу-ісі жөніндегі орынбасары
__________Бисенова А.Х.
____ ______ 2022ж.

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Пәні: Теория және аударма практикасы

Тақырыбы: Әдеби мәтіндерді аударуда қолданылатын транслитерация әдістері

Мамандығы: 0512000 Аударма ісі
Біліктілігі: 0212023 Гид-аудармашы
Тобы: АБ-ГК-31
Орындаған: Азат Аружан Рахымқызы
Жетекшісі: Шайрова Г.С.

Ақтау-2022ж

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.Транслитерация туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.1Транслитерацияның транскрипциядан айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2Транслитерацияның артықшылықтары мен кемшіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.3Транслитерацияны қолдану және пайдалану ережелері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .15
2.Транслитерацияны әдеби мәтінде пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 14
2.1Әдеби мәтін сөздерін реалия арқылы аудару ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 14
2.2Қазақ әдеби мәтіндерін ағылшын тіліне транслитерация арқылы аудару тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
3. Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
4. Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22

КІРІСПЕ

Аударма сөзсіз адам қызметінің өте ежелгі түрі. Басынан бастап аударма маңызды әлеуметтік функцияны атқарды, бұл адамдармен тіларалық қарым-қатынас жасауға мүмкіндік берді. Жазбаша аудармалардың таралуы адамдарға басқа халықтардың мәдени жетістіктеріне кең қол жеткізуге мүмкіндік берді, әдебиетпен мен мәдениеттің өзара әрекеттесуі мен байытылуына мүмкіндік берді.
Аударма тәжірибесінен транслитерация бұл - эквивалентті емес лексиканы тасымалдау тәсілі.Бұл әдіс мәтінге шетелдік сөйлеудің дыбыстық ұқсастықтарын енгізуге мүмкіндік береді.
Транслитерацияның артықшылықтарының ішінде Л.К. Латышев оның ерекшелігін атап өтеді. Тек дыбыс транскрипция беру арқылы аудармашы ұғымды түсіндіруде қателіктерді болдырмайды. Дегенмен, ғалым аударманың бұл әдісінің жағымсыз қасиетін де атап көрсетеді: транскрипциялау кезінде ұғымның мазмұнын толық ашу мүмкін емес, сондықтан оның түсінбей қалу қаупі бар.
Транслитерация аралас аударманың құрамдас бөлігі ретінде калькамен, семантикалық аудармамен немесе түсініктемемен қатар қолданылуы мүмкін. Осылайша, аударманың қос түрі деп аталатын түрі пайда болады.
Курстық жұмыстың өзектілігі - қазіргі уақытта бұл аударма әдісін қолданудың маңыздылығы және аударма саласында кеңінен қолданылуын қолға алу.
Жұмыстың мақсаты аударма әдістерінің бірі ретінде транслитерацияны зерттеу, сонымен қатар әдеби мәтіндерді аудару кезінде транслитерация әдісін қолдануды қарастыру болып табылады.
Мақсатқа сәйкес келесі міндеттер қойылды:
- лексикалық түрлендірудің бір түрі ретінде "транслитерация" ұғымын ашу;
- транслитерацияның транскрипциядан негізгі айырмашылықтарын бөліп көрсету;
- транслитерация түрлерін қарастыру;
- әр түрлі мәтіндерді аудару кезінде транслитерацияны қолдану әдістерін қарастыру.
- сөздің мағынасын өзгертпей, бір мәнділігін сақтай отырып, көркем сөздерді аудару тәсілін зерттеу. Кириллица, латын әріптерін дұрыс қолдану.
Жұмыстың құрылымын толықтай ашып, жеткізу үшін келесі тақырыптарды қамту қажет:
* Транслитерацияның баяндау қатаңдығына қарай жіктелуі;
* Транслитерация арқылы аударма мәселелерін ашу;
* Түрлендіру ережесі;
* Талаптары;
* Практикада қолдану;
1. Транслитерация туралы түсінік
1.1. Транслитерацияның транскрипциядан айырмашылығы

Трансформация аударма әдістерінің көпшілігінің негізі болып табылады. Ол тасымалдауға арналған ақпаратты сақтай отырып, бастапқы мәтіннің формальды (лексикалық немесе грамматикалық түрлендірулер) немесе семантикалық (семантикалық түрлендірулер) компоненттерін өзгертуден тұрады.
Графикалық жіберудің төрт түрі мүмкін:
- бір белгі бір белгіге;
- таңбалар тізбегіндегі бір таңба;
- бірнеше таңбаның бір таңбаға тізбегі;
- таңбалардың жеке берілуіне сәйкес келмейтін бірнеше таңбалардың бірнеше таңбалар тізбегі [1,47 б.]
Транслитерацияны қолдану ережелері және әдеби сөздерді дұрыс аудару зерттеу нысаны болып табылады.
Кейбір жағдайларда тілдердің бірінде мұндай лексиканың баламаларының болмауы мәдени, тарихи немесе әлеуметтік түсініктеме таба алады. Көп жағдайда бір тілде белгілі бір мағынасы бар сөздің болмауына және оның басқа тілде болуына "ұтымды" түсініктеме табу мүмкін емес, ал аудармашы белгілі бір тілдің құрылымының "ұлттық ерекшелігіне" сілтеме жасауы керек, осы тілде басқа бірліктің болмауы немесе болмауының нақты себептерін анықтауға тырыспайды. Тілдің сөздік құрамында сөз немесе тұрақты тіркес түрінде кез-келген тұжырымдама үшін арнайы белгінің болмауы бұл ұғымды осы тілдің көмегімен білдіру мүмкін еместігін білдірмейді. Бұл белгі тіл жүйесінде болмаса да, оның мазмұны әрдайым белгілі бір мәтіндегі сөйлеуде бірқатар құралдарды қолдана отырып берілуі мүмкін. Әрине, PI-де сәйкес келмейтін лексиканың аудармасы белгілі бір қиындық тудырады, бірақ бұл қиындық өте қиын.
Қазіргі аударма тәжірибесінде транслитерацияға қарағанда аударма транскрипциясының әдістемесі жиі қолданылады, өйткені бұл әдіс бастапқы тілдің сөздік формасының берілуіне қарамастан, бастапқы тілдің лексикалық бірлігінің дыбыстық формасын дәлірек жеткізуге көмектеседі. тіл әрқашан біршама жуық болады. Сөз деңгейіндегі стандартты емес тілдік бірлік бастапқы мәтінде орын алса, мысалы, бастапқы тіл мәдениетіне тән және аударма тілде жоқ кейбір жалқы есім болса, аударма кезінде лексикалық трансформациялар қолданылады; белгілі бір кәсіптік саладағы термин; түпнұсқа мәдениетке тән немесе үшінші мәдениет элементтерін дәстүрлі атау үшін, бірақ аударма мәдениетінде жоқ немесе басқа құрылымдық және функционалдық тәртібі бар объектілерді, құбылыстарды және ұғымдарды білдіретін сөздер. [1,59 б.]
Мұндай сөздер аударма процесінде өте маңызды орын алады, өйткені контекстен салыстырмалы түрде тәуелсіз болғандықтан, аудармашының таңдауына байланысты аударма мәтініне басқа бағыт береді.
Аударманың лексикалық әдістеріне мыналар жатады: транскрипция және транслитерация, калька, лексика-семантикалық алмастырулар, нақтылау, жалпылау, модуляция немесе семантикалық даму.
Аударма қызметінде транскрипция мен транслитерация маңызды рөл атқарады. Транслитерация өзінің таза түрінде өте сирек қолданылады, көбінесе транслитерация мен транскрипцияның тіркесімін табуға болады. Аударма транскрипциясы - аударма тілдің фонемаларын пайдалана отырып, төл лексикалық бірлікті формальді фонематикалық жаңғырту, төл сөзге фонетикалық еліктеу. Бұл аударма әдісі түпнұсқа сөздің дыбыстық қабығын беруге арналған, сонымен қатар транслитерация элементтерін қамтиды. Қазіргі аударма тәжірибесіндегі жетекші әдіс транслитерацияның кейбір элементтерін сақтай отырып транскрипция болып табылады. Транскрипция жүйесі түпнұсқаның фонемалары мен олардың аударма тіліндегі графикалық сәйкестіктері арасындағы бір-бірден сәйкестік принципінің сақталуын болжайды.
Мысалдарға назар аударайық: Richmond - Ричмонд (аударғанда ch әріптерінің тіркесімі [ч] дыбысын береді),Woolworth Building-Вулворт ғимараты, (транслитерация элементтері бар транскрипция (Вулворт) деп аударылады. ), Chryslerbuilding - Крайслер ғимараты (транскрипция). North Carolina - Солтүстік Каролина, New Orleans - Жаңа Орлеан. Ерекшеліктер кейбір сөздерді қамтиды, мысалы, Нью-Йорк. Чиф Уайт Хафоут (транскрипция). [2,69б]
Аудармашы географиялық атауларды, жалқы есімдерді, ұлттық нысан атауларын сызықша қойған жағдайда транскрипция және транслитерация тәсілдерін қолданады. Ең қиын жағдай екі тілге арналған шетелдік атауларды қолданатын мәтінді аудару кезінде туындауы мүмкін. Мысалы, ағылшынша айтқанда, Genghis Khan Шыңғыс хан деп бірден дыбысталмайды. Қытай астанасы ағылшын тілінде Beijing болады. Кәдімгі Бейжіңге ортақ? Фивияның айтуынша, Thebes қаласының атын болжау мүмкін емес. Бұл тізім ұзақ, мұндай сәйкессіздіктермен жұмыс істеу аудармашыдан тек тілдік емес, жалпы мәдени дайындықты қажет етеді.
Транслитерация қажеттілігі 19 ғасырдың аяғында латын, кириллица, араб, үнді және басқа жазу жүйелері бар тілдерде жазылған шығармалардың бірыңғай каталогына қосу үшін пруссиялық ғылыми кітапханаларды құру кезінде пайда болды. Бұл кітапханалардың қажеттіліктері үшін құрастырылған транслитерация нұсқаулары 20 ғасырда латынша емес жазу жүйелерін латын графикасына көшіру стандартының негізі ретінде қызмет етті. [3,65 б.]
Басқа тілге аударуға болмайтын сөз жоқ, ең болмағанда сипаттамалық, яғни белгілі бір тілдегі сөздердің ортақ тіркесімі болады. Бірақ транслитерация нақты тілде оның таныстығына сәйкес белгілеудің лексикалық қысқалығын сақтау маңызды болған кезде қажет және сонымен бірге нысанада дәл сәйкестік болмаса, аталған заттың немесе ұғымның ерекшелігін атап өту керек.Транслитерацияны қолданудың орындылығын бағалау кезінде осы ерекшелікті берудің қаншалықты маңызды екенін нақты ескеру қажет. Егер соңғысы талап етілмесе, транслитерацияны қолдану шет тілдерден аударылған сөздерді қате пайдалану болады, мағынаның көмескіленуіне және ана тілінің бұрмалануына әкеледі.
Аударма мәселесі ретінде түпнұсқа мәдениетке тән және аудармашы мәдениетке салыстырмалы түрде аз немесе мүлде білінбейтін ұлттық мәдени нысандардың атаулары деп аталатын шындықтарды ерекше атап өтуге болады.
Ауқымды мәдениетаралық қарым-қатынас жағдайында мұндай атаулар өте маңызды топты құрайды және оларды басқа тілде жеткізудің ең көп таралған тәсілі аударма транскрипциясы немесе стандартты транслитерация болып табылады.
Белгілі бір жағдайларда транслитерацияның орындылығы мен заңдылығын басқа халықтардың өмірі туралы жазатын авторлардың белгілі бір халықтың өміріне тән шындықты айту және атап өту тәсілі ретінде көбінесе осы тілдік құралға жүгінуі дәлелдейді. Мысалы, ауыл, қышлақ, сақля және тағы басқа сөздер орыс тіліне еніп, дәл осы транслитерацияда дәстүрге айналған.Бұл сөзбен белгіленетін заттың ерекшелігін, оның сәйкес орыс сөзімен шамамен белгіленетін нәрседен айырмашылығын атап көрсетті. Түпнұсқа әдебиеттің транслитерация арқылы алынған сөздердің мысалы мұндай сөздерді аудармада қолдануға түрткі болады.
Көбінесе шетел сөздері аударылатын тілге олар білдіретін шындыққа тән ерекшелік реңктерін көрсету үшін дәл беріледі. Ал лексикалық аударма мүмкіндігімен, азды-көпті дәл келеді.
Транслитерация мен транскрипцияның айырмашылығы:
Тіл дыбыстарын барынша дәл жеткізуге арналған транскрипциядан айырмашылығы транслитерация терминнің өзі көрсеткендей (лат. litera - әріп) тілдің жазбаша түріне қатысты: сол немесе басқа тілде жазылған мәтін алфавит басқа жүйенің әліпбиі арқылы беріледі.
Бұл жағдайда әдетте екі әліпбидің әріптерінің сәйкестігі ғана ескеріледі, ал олардың артында жасырынған дыбыстар есепке алынбайды. Транслитерация негізінен өлі тілдерге қатысты қолданылады, мысалы, санскрит, көне парсы және т.б. Сонымен қатар, араб тілі транслитерацияланған тіл болып есептеледі.
Тірі тілдерді транслитерациялау кезінде олар әдетте ымыраға келу жолымен жүреді, өйткені сөзді оның тірі дыбыстық түрінен тым көп бұрмаламау үшін белгілі бір дәрежеде дыбысты ескеру қажет; басқаша айтқанда, транслитерацияланатын әліпби емес, берілген тілде қабылданған графикалық жүйе. [3,71 б.]
Транскрипция - шет тілдегі дыбыстың қайталануы, ал транслитерация - аударылатын тілдегі шетел сөзінің тура құрамының қайталануы. Транслитерация жалқы есімдерді, халықтар мен тайпалардың атауларын, географиялық атауларды, шаруашылық мекемелердің, фирмалардың, спорт командаларының, рок-музыканттардың топтарын, мәдени нысандарды және т.б аударуда көп қолданылады.Әртүрлі тілдердің фонетикалық және графикалық құрылымдары бір-бірінен айтарлықтай ерекшеленетіндіктен, тілдік бірліктің транслитерация және транскрипция процесі өте маңызды болып табылады.

1.2 Транслитерацияның артықшылықтары мен кемшіліктері

Транслитерацияның бірқатар артықшылықтары мен кемшіліктері бар.
Артықшылықтары анық - атаулардың жазба нұсқасы бұрмаланбайды, оның тасымалдаушысы әмбебап, тілге тәуелсіз сәйкестендіруге ие. (Бұл маңызды ескеру - мысалы, Ельцин тегі ағылшын тілінде Yeltsin деп беріледі. Кейде қазақ транскрипциясында шетелдік есімнің немесе фамилияның бастапқы түрін дыбыс жағынан қалпына келтіру қиын, яғни есімнің емлесі бойынша.(Мысалы, Юнг - Young немесе Jung? Ли - Leigh, Lee немесе Lie). [4,78 б.]
Транслитерацияда тікелей транслитерацияға қарағанда көбірек дәрежеде, аударушы тіл өз ережелеріне сәйкес атау айтуды көздейді. Бұл тенденция әсіресе ежелгі және басқа да тарихи-мифологиялық атауларға қатысты айқын көрінеді, олардың Батыс Еуропа тілдерінде оқылуы қабылдаушы тілдің ережелеріне толығымен сәйкес келеді: мысалы, ағылшын тілінде Афродита (Aphrodite) - [fr 'daiti ].
Бүгінгі таңда қазақ тілінде транслитерация арқылы аударма көп аударылмайды. Себебі, ағылшын, француз, неміс, венгр және басқа да тілдерде латын әліпбиінің көптеген әріптері не дыбыстық мағынасын өзгерткен, не белгілі бір әріп тіркестерінде, сөздерде стандартты емес оқылады.Сондықтан оларды орыс әріптерімен транслитерациялау, егер дәйекті түрде жүргізілсе, бұл атаулардың оқығанда түпнұсқаға аз ғана ұқсайтын нұсқалары болады.
Атауды тікелей беру тәжірибесі қолайлы, яғни оны латын әріптерімен жазу. Тікелей көшіру әсіресе кеңестік кезеңде өте сирек қолданылды, бірақ кейде арнайы ғылыми мәтіндерде, соның ішінде медициналық мәтіндерде рұқсат етілді. Мысалы: "As Freud noted in his work..." деп жазылған. 1980 жылдардың аяғынан бастап тікелей аудару тәжірибесі барған сайын кеңейе бастады. [4,83 б.]
Аудармаларының атауларын алған кезде олар жазбаша (графикалық) формаға назар аудара алады. Атаудың графикалық түрін бір тілдегі мәтіннен басқа тілдегі мәтінге еш өзгеріссіз оңай көшіруге болады.Бұл көбінесе тілдер ортақ графикалық сценарийді пайдаланған кезде қолданылады. Бұл тәжірибе латын әліпбиін қолданатын елдердің көпшілігінде жиі кездеседі. Батыс еуропалық тілдерде бір тілден екінші тілге қабылданған жалқы есімдер, әдетте, емлені өзгертпейді: бұл өте ыңғайлы, бұл тәсілдің арқасында оқырмандар кез келген әріпке оңай ауыса алады.Мысалы, ағылшын тіліндегі мәтінде жазуы латын әліпбиіне негізделген тілден алынған атауды пайдаланған кезде жалқы есім өзгермейді.Бұл жағдайда, негізінен, ағылшын алфавитінде жоқ әріптердің де қайта шығарылғаны жөн.
Тікелей сызықша қою тәжірибесінің кемшілігі - басқа тілде сөйлейтіндер көбінесе шетелдік жалқы есімнің қалай айтылатынын емледен анықтай алмайды.
Транслитерация - бір жазу жүйесінің әрбір символы (немесе таңбалар тізбегі) басқа жазу жүйесінің сол таңбасымен (немесе таңбалар тізбегі) берілетін басқа сценарийдің таңбалары арқылы бір сценарийдің таңбаларын дәл беру.
Аударма қызметінде транскрипция мен транслитерация маңызды рөл атқарады. Транслитерация өзінің таза түрінде өте сирек қолданылады, көбінесе транслитерация мен транскрипцияның тіркесімін табуға болады. Аударма транскрипциясы - аударма тілдің фонемаларын пайдалана отырып, төл лексикалық бірлікті формальді фонематикалық жаңғырту, төл сөзге фонетикалық еліктеу. Бұл аударма әдісі түпнұсқа сөздің дыбыстық қабығын беруге арналған, сонымен қатар транслитерация элементтерін қамтиды. Қазіргі аударма тәжірибесіндегі жетекші әдіс транслитерацияның кейбір элементтерін сақтай отырып транскрипция болып табылады.
Транскрипция жүйесі түпнұсқаның фонемалары мен олардың аударма тіліндегі графикалық сәйкестіктері арасындағы бір-бірден сәйкестік принципінің сақталуын болжайды. Мысалдарға жүгінейік: Richmond - Ричмонд (аударғанда ch әріптерінің тіркесімі [ч] дыбысын береді),Woolworth Building-Вулворт ғимараты, (транслитерация элементтері бар транскрипция (Вулворт) деп аударылады. ), Chryslerbuilding - Крайслер ғимараты (транскрипция). [5,102 б.]
Аударманың лексикалық әдістеріне мыналар жатады: транскрипция және транслитерация, калька, лексика-семантикалық алмастырулар, нақтылау, жалпылау, модуляция немесе семантикалық даму.
Трансформация аударма әдістерінің негізі болып табылады. Ол тасымалдауға арналған ақпаратты сақтай отырып, бастапқы мәтіннің формальды (лексикалық немесе грамматикалық түрлендірулер) немесе семантикалық (семантикалық түрлендірулер) компоненттерін өзгертуден тұрады.
Қазіргі уақытта әртүрлі авторлар ұсынған аударма түрлендірулерінің көптеген классификациялары бар.
Сөз деңгейіндегі стандартты емес тілдік бірлік бастапқы мәтінде орын алса, мысалы, бастапқы тіл мәдениетіне тән және аударма тілде жоқ кейбір жалқы есім болса, аударма кезінде лексикалық трансформациялар қолданылады; белгілі бір кәсіптік саладағы термин; түпнұсқа мәдениетке тән немесе үшінші мәдениет элементтерін дәстүрлі атау үшін, бірақ аударма мәдениетінде жоқ немесе басқа құрылымдық және функционалдық тәртібі бар объектілерді, құбылыстарды және ұғымдарды білдіретін сөздер.Мұндай сөздер аударма процесінде өте маңызды орын алады, өйткені контекстен салыстырмалы түрде тәуелсіз болғандықтан, аудармашының таңдауына байланысты аударма мәтініне басқа бағыт береді.
Транслиттің кейбір артықшылықтары:
* Кіші және бас кирилл әріптерінің транслитерациясын орындайды;
* Транслитерация кезінде бос орын таңбасын кез келген таңбамен автоматты түрде ауыстыруға мүмкіндік береді (мысалы, сызықша немесе астын сызу);
* Транслитерация ең танымал 3 стандарт бойынша бірден орындалады;
барлық транслитерация нәтижелері сақталады және әрқашан қолда қалады;
* Транслитератор барлық заманауи браузерлерде жұмыс істейді.
Транслитерацияның ең үлкен артықшылығы - әдебиеттің аудиториясының әлдеқайда көп болуы! Өз мәдениетінен басқа мәдениеттегі әдебиеттерді оқу адамдарға қоршаған әлем туралы кеңірек түсінікті дамытуға көмектеседі. Бұл тереңірек түсіну үшін оң әсер етуі мүмкін. Бұл да әдебиетті аударудың артықшылығы.
Транслитерцияның ең маңызды кемшіліг - сөздердің, олардың мағыналарының және әртүрлі тілдердегі нәзік ұсыныстарының арасында тікелей, бір-бір корреляцияның сирек болуы. Мақсатты мағынаның, нюанстың және сұлулықтың сөзсіз жоғалуы бар. Осыған байланысты, көптеген классикалық шығармалардың бір аудармасы көп кездеседі және оқырмандар көбінесе бір аудармашыны екіншісінен артық көреді.

1.3 Транслитерацияны қолдану және пайдалану ережелері

Тәжірибеде транслитерация шектеулі дәрежеде қолданылады, көбінесе ресми деректерді өңдеу саласында (мысалы, бір сценарийде әртүрлі тілдегі кітаптардан кітапхана каталогын құрастыру кезінде). Шетелдік атаулар мен атауларды қазақ тіліндегі мәтінде көшіру үшін көп жағдайда түпнұсқа сөздердің жазбаша түрін ғана емес, олардың айтылуын, сондай-ақ тарихи деректерді ескеретін практикалық транскрипцияға басымдық беріледі. Таза түрінде транслитерация бірнеше тілдермен үшін қолданылады: мысалы, қытай және жапон сөздерін кириллицада тасымалдау жүйелері.Бастапқыда транслитерация латын, кириллица, араб, үнді және басқа жазу жүйелері бар тілдерде жазылған шығармалардың бірыңғай каталогын жазу, аудару, оқу үшін пруссиялық ғылыми кітапханалардың құрылу кезінде қолданылды. [6,114 б.]
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі баламалы деп табылған графемалар (а - a, б - b, в - v, г - g, д - d, з - z, и - i, к - k, л - l, м - m, н - n, ң - ng, о - o, п - p, р - r, с - s, т - t, у - u, ф - f, Тһ - h, ч - ch, ш - sh, э - e) тиісінше қиындықсыз таңбаланады. Графемалар жұбы абсолютті универсалияны құрайтын болса, таңбалар сәйкестігі жөнінде екіұдай пікір болмауға тиіс. Олай болса, бірден-бір екіұдай пікір тудыру мүмкіндігі бар [ф] фонемасының репрезентантын беруде қолданылып жүрген f, ph аллографаларынан (ағылшын тілінде allograph) монограф f-ке тоқтайтын себебіміз, біріншіден, ph диграфы ағылшын тілінің өзінде көбіне кірме сөздерде, терминдерде кездеседі; екіншіден, қандай да болмасын ДЖ-да диграммадан гөрі, бір таңбалы графема қолайлы келеді. Ағылшын орфографиясының диграмма, триграммалардың, тетраграмма, полиграммалардың жиі ұшырасатын ерекшелігін ескергеннің өзінде қарапайымдылық және үнемділік принциптері тұрғысынан таңбаның мейлінше есте сақтауға оңай, қолданысқа қолайлы нұсқасына табан тірейміз. [Ж] фонемасының репрезентантын [zh] деп таңбалауға негіз болатын дәйектер бар: кейбір IPA, BBC Accent фонетикалық транскрипциясында қолданылмайтын, көбіне АҚШ-та шығатын сөздіктерде бұл zh диграфы ағылшын тіліндегі pleasure, treasure деген сөздерде келетін [Z] дыбысын таңбалау мақсатында фонетикалық транскрипцияда қолданылып келеді. Мыс, АҚШ-та "The Riverside Publishing Company" шығарған Webster`s II Riverside Children`s Dictionary: [zh] -ge, -s, -si, -z garage, measure, vision, azure десіп фонетикалық транскрипциясында осы диграфты таңбалау үшін қолданады. Баламасыз қазақ графемаларының ішінде ағылшын графикасында таңбалауға аса қиындық тудырмайтындар ретінде е, ё, ж, х, ц, ю, я, і таңбаларын қарастырғанбыз. Көпшілігі орыс тілінен енген таңбалар болғандықтан, орысшадан ағылшынға транслитерациялау тәжірибесінде, батыс зерттеушілерінің, интернет сайттарының тәжірибесінде бұл әріптер арқылы таңбаланатын инвариант-фонемалардың ағылшын тіліндегі таңбалары кестеде көрсетілгендей бірауызды қалыптасқан деуге болады. Графемаларға транслитерация жасау барысын қатты назар аудару қажет. Өйткені ол екі тіл дыбыстарын ұқсастырып қарау үшін өте қажет.
Сөздерде аударма транскрипциясын немесе транслитерациясын қолданудың аударма тәжірибесінде көптеген ережелері бар, егер жалқы есімге символдық қызмет жүктелсе, яғни ол бірегей нысанның атауына айналса немесе жалқы есім ретінде пайдаланылмаса қажетсіз болып шығады. Ал жалпы есім ол аталған объектінің жеке сипаттамалары мен қасиеттерін көрсетеді . Мұндай жағдайларда транскрипциядан басқа немесе оның орнына калькамен семантикалық аударманың тіркесімі қолданылады. Ағылшын тіліндегі мәтінде біз Chief White Halfoat атауын кездестірсек, онда оны әртүрлі тәсілдермен беруге болады: Chief White Halfoat (транскрипция), Chief White Oats (семантикалық аударма), Chief White Halfoat (аралас аударма: семантикалық аударма және транскрипция).
Аударма транскрипциясы арқылы аударылған бірліктер тобына жалқы есімдерден басқа халықтар мен тайпалардың атаулары, географиялық атаулар, шаруашылық мекемелердің, фирмалардың, фирмалардың, мерзімді басылымдардың атаулары, хоккей және басқа спорт командаларының атаулары, рок-музыканттардың тұрақты топтары, мәдени нысандар және т.б.
Географиялық атауларды транскрипциялау кезінде екпіннің ауысуы көбінесе оқылатын тілдің фонетикалық бейімділігіне байланысты болады: Florida[Flὸrida]-Флорида (бірінші буынға екпін), Florida[Florïda]-Флорида (екінші буынға екпін), Washington (ˈwɒʃɪŋtən )-Вашингтон (бірінші буынға екпін), Washington (ˈwɒʃɪŋtən )-Вашингтон (соңғы буын бойынша).Ежелгі халықтар мен тайпалардың атауларын қазақ тіліне аударуда транлитерация қазақ тілінде сөздің дыбысталуына қарай аударылады. МЫСАЛЫ:
-Hobbiton-Хоббитания - Хоббиттер мекендейтін мемлекет. Осы сөзге аудармашылар транслитерация элементтерін қосқан, өйткені қазақ тілінде дыбысталуына қарай елдің атауы қойылған, мысалы Дания, Ұлыбритания және т.б.
One of the first things done in Hobbiton,...
Хоббитанияда жасалынған алғашқылардың бірі...
oo mumakil -мумактар сөзі әріптік берілулер арқылы аударылған халықтың атауы.
...the mumakil of the Harad dragging through the lanes amid the fires huge towers and engines.
..бұл хородримдік мумактар отты алаңдарда алып қамалдар мен қабырғалы сарайлар салды.
oo Gorgun -горгундар, бұл да ертегі халықтың атауы.
Kill gorgun in woods,... You hate gorgun too.
Біз ормандағы горгундарды атамыз. Саған да горгундар жау.
-Pukelmen-Пукколдар, бұл сөздің аудармасында функционалды алмастыру мен транслитерация әдістерінің элементтері бар (men -көптік есімге ауыстырылған).
...and suddenly he remembered the Pukelmen.
...бір кезде оның есіне Пукколдар түсті.
- Orcs -Оркилер, халықтың атауы.
...and spread stamping ruin among the orcs innumerable that guarded it,...
...сансыз топырлаған оркилер...
-Galenas -галенас, шығармада қолданылған емдік шөптің атауы, күш берумен жараланғандарды емдеуде қолданылған.
...and galenas by the noble, and other names in other tongues more learned ... ..ғалым галенас және басқа атаулар ең сирек кездесетін тілерде...
-Rimmon -Римон және Druadan -Друадан екеуі де жергілікті жердің атаулары.
They went through Druadan to Rimmon with great wains. [7, 167 б.]
Друадан мен Римонға көптеген керуендер жүрді.
Шетел тіліндегі атауларды тасымалдау кезінде аударманың аталған барлық әдістері қолданылады. Атау транслитерациясын аудару үшін қолданылады:
Компания атауларын Walt Disney - Уолт Дисней, Коламбия Пикчерз - Columbia Pictures;
Адам есімдерін - Paul Campbell - Пол Кемпбел;
Мерзімді басылымдар мен газеттердің атаулары - The Times - Зе Таймз;
Ең маңызды сөздердің ішінара аудармасы бар фирмалар мен коммерциялық компаниялардың атаулары - Baker Street - Бейкер Стрит, The Beatles - Битлз, бірақ Trafalgar Square - Трафальгар алаңы;
Қалалардың, провинциялардың, штаттардың, өзендердің, көлдердің, каналдардың атаулары - The Avon - Зе Ейвон, West Palm Beach - Уэст-Палм-Бич, көп атаулар калька пайдаланады, мысалы, South Saskatchewan - Оңтүстік Саскачеван; [8,207 б.]
Атаудың аудармасы келесі санаттар үшін қолданылады:
* Саяси партиялар, халықаралық және қоғамдық ұйымдар, - Liberal Democrats - либерал-демократтар,the House of Lords - Лордтар палатасы, бұл жағдайда ерекше жағдайлар болуы мүмкін, сонымен қатар атауды пайдаланудың ұзақ мерзімді тарихи тәжірибесімен байланысты, Labour Party - Либералдық (лейбористтік емес) партия, Scotland Yard - Скотланд-Ярд (Шотландия соты емес);
* Мұражайлар, театрлар, көркем галереялар - The Globe Theatre - Глобус театры, The Royal Sharespeare Theatre - Корольдік Шекспир театры, бақылау да мүмкін - The British Museum - Британ мұражайы;
* Көркем фильмдер, мақалалар, кітаптар, спектакльдер, түрлі шоулар - Fifty Shades of Grey - Сұрдың елу реңі, Gone with the Wind - Желмен өткен. [9,304б]
Жалқы есімдерді транслитерациялау - нақты айтылуын есепке алмай, сөздің графикалық алфавиттік түрін беру. Транслитерация әдісі көбінесе тілде тарихи қалыптасқан атаулардың аудармасын береді. Сондықтан Уолтер Скотт (Walter Scott орнына), Конан Дойлдың Conqueror King William (дұрысы Уильям) кітабынан доктор Уотсон (Вотсон емес), Гринвичтің нақты атауының орнына Гриничтің географиялық тұжырымдамасы қабылданады.
Транслитерация ережелері 20-шы ғасырда латынша емес жазу жүйелерін латын графикасына көшіру кезінде қолданыла бастады. Бүгінгі таңда транслитерацияның төрт негізгі түріне негізделген көптеген әртүрлі транслитет стандарттары бар. Оларға төменде көрсетілген 4 бағыт бойынша жүзеге асырылады:
- бір белгі бір белгіге;
- таңбалар тізбегіндегі бір таңба;
- бірнеше таңбаның бір таңбаға тізбегі;
- таңбалардың жеке берілуіне сәйкес келмейтін бірнеше таңбалардың бір неше таңбалар тізбегі.
Толық транслитерация: (орыс тілінен қазақ тіліне) король - король, вассал - вассал, камердинер - камердинер; (ағылшын тілінен орыс тіліне) boss - босс, (неміс тілінен қазақ тіліне) Herzog герцог, Kanzler - канцлер, Skat - скат, Oktoberfest - октоберфест.
Аудару тілінің сөз жасау және морфология ережелеріне сәйкес, шет түбірінің жұрнақтары немесе жалғаулары арқылы транслитерация жасалады: ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.