Отбасылардың әлеуметтік - экономикалық жағдайы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ESIL UNIVERSITY
Әлеуметтік жұмыс және Туризм кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
Абдугалина С.Е.
2022 ж
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы
Қазақстан Республикасындағы аз қамтылған отбасыларға
әлеуметтік көмек
5В090500 Әлеуметтік жұмыс мамандығы бойынша
Орындаған Жақсылық Ә.Ж. Ғылыми жетекшісі Ныгыманова Н.Т.
п.ғ.д.,доцент
Норма бақылаушы Мусабаев Ю.К.
Нұр-сұлтан 2022ж
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ESIL UNIVERSITY
Әлеуметтік жұмыс және Туризм кафедрасы
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
Абдугалина С.Е.
2022 ж
Дипломдық жұмыстың түсіндірме жазбасы
Тақырыбы Қазақстан Республикасындағы аз қамтылған отбасыларға
әлеуметтік көмек
5В090500 Әлеуметтік жұмыс және Туризм
факультеті мамандығы бойынша
Ғылыми жетекші
педогогика ғылымының доцент
Ныгыманова Н.Т.
2022 ж
Орындаған Пікір беруші
ESIL UNIVERSITY атындағы Әлеуметтік жұмыс мамандығының студенті
Жақсылық Ә.Ж.
2022 ж
Нұр-сұлтан 2022
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ESIL UNIVERSITY
Әлеуметтік жұмыс және Туризм кафедрасы
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
Абдугалина С.Е.
2022 ж
Дипломдық жобаны (жұмысты) даярлауға
ТАПСЫРМА
Білім алушы: Жақсылық Әселге
Жобаның тақырыбы: Аз қамтылған отбасыларға әлеуметтік көмек
Университеттің № _ 2021 ж. бұйрығымен бекітілген
Орындалған жұмысытың өткізу мерзімі 2022 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
І-БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АЗ ҚАМСЫЗДАНДЫРЫЛҒАН ОТБАСЫЛАРЫМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ . ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ОТБАСЫЛАРДЫҢ ӘЛ-АУҚАТЫ
1.1 Халықтың аз қамсыздандырылған тобының мәні мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2Отбасылардың әлеуметтік-экономикалық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Халықтың аз қамсыздандырылған топтарына қатысты әлеуметтік-саяси концепциялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.4. Кедейшілік әлеуметтік-экономикалық құбылыс ретінде ... ...
ІІ-БӨЛІМ. АЗ ҚАМСЫЗДАНДЫРЫЛҒАН ТОПТАРҒА ӘЛЕУМЕТТІК КӨМЕК ПЕН ҚОЛДАУ КӨРСЕТУ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Әлеуметтік қамсыздандыру жүйесінің қарқынды дамуы мен осы саладағы өзгерістердің мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2.Көп балалы отбасылардың тұрғын-үй материалдық жағдайы
2.3.Көп балалы отбасылардың материалдық әл-ауқатын субъективті бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4 Қазақстандағы кедейшілікпен күрестегі мемлекеттің әлеуметтік саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.5 Қазақстан Республикасы мен шетелдің әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесіне салыстырмалы талдау жасау ... ... ... ..
2.6 Жастардың қазіргі кезеңдегі кедейшілік мәселесіне қатысты көзқарасы: әлеуметтанулық зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
АҢДАТПА
Ұсынылып отырған дипломдық жұмыс бүгінде көкейтесті мәселеге айналған: Қазақстан Республикасындағы аз қамтылған отбасыларға әлеуметтік көмек тақырыбы төңірегінде қарастырылған. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.Кіріспеде мәселенің өзектілігі мен жалпы сипаттамасы қамтылған.
Бірінші бөлімде Қазақстан Республикасындағы аз қамсыздандырылған
отбасылармен әлеуметтік жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері жан-жақты талқыланған.
Екінші бөлімде аз қамсыздандырылған топтарға әлеуметтік көмек пен қолдау көрсету және оларды жетілдіру жолдары мен тәжірибелік - эксперименттік жұмыстардың нәтижесі берілген.
Кілт сөздер: Аз қамтылған отбасы ,Атаулы Әлеуметтік Көмек (АӘК), әлеуметтік-саяси концепциялар, Мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар.
АННОТАЦИЯ
Предлагаемая дипломная работа посвящена актуальной проблеме: "Социальная помощь малообеспеченным семьям в Республике Казахстан". Дипломная работа состоит из введения, двух глав, заключения, списка использованной литературы, приложений.Во введении содержится общая характеристика и актуальность проблемы.
В первом разделе представлены малообеспеченные подробно рассмотрены теоретические и методологические основы социальной работы с семьями.
Во втором разделе представлены результаты опытно - экспериментальной работы и пути их совершенствования и оказания социальной помощи и поддержки малообеспеченным группам.
Ключевые слова: малообеспеченная семья, адресная социальная помощь (АСП), социально-политические концепции, государственные социальные пособия.
ANNOTATION
The proposed thesis is devoted to an urgent problem: "social assistance to low-income families in the Republic of Kazakhstan". The thesis consists of an introduction, two chapters, a conclusion, a list of references, appendices.The introduction contains a general description and relevance of the problem.
The first section presents the low-income and discusses in detail the theoretical and methodological foundations of social work with families.
The second section presents the results of experimental work and ways to improve them and provide social assistance and support to low - income groups.
Keywords: low-income family, targeted social assistance (TSA), socio-political concepts, state social benefits
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстан Республикасының халқын әлеуметтік қамтамасыз ету жағдайымен осы саладағы атқарылған және алдағы уақытта болжанып отырған мәселелерді, жаңа бағдарламаларды, Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың стратегиялық жолдауын пайдалана отырып кең ауқымда мағынасы ашылды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Республикамыздың Қазақстан - 2050 стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты халыққа жолдауында Президентіміз Қ.Тоқаев атап өткендей, еліміздің дамуының басым бағыттарының бірі тұрғындардың материалдық және әлеуметтік әл-ауқаты болып табылады. Тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етудің деңгейі мен сапасы - еліміздің азаматтарының әлеуметтік және экономикалық жағдайының маңызды құрамдас бөлігі. ЖЗЖ тұрақты түрде дамуы Қазақстан Республикасының экономикалық дамуын жылдамдатуға ықпал етеді.
Еліміздің тәуел - сіздік алған жылдары Қазақстанда халықаралық стандарттарға сәйкес келетін көп деңгейлі әлеуметтік қамсыздандыру жү - йесі құрылды. Халықты әлеуметтік қорғаудың қазақ - стандық моделі базалық мемлекеттік әлеуметтік қамсыз - дандырудың, міндетті әлеу - меттік сақтан - дырудың, жинақ - таушы зейнет - ақымен қамтамасыз етудің және әлеуметтік көмектің өзара үйлесімін қарастырады. Әлеуметтік қамсыз - дандыру деңгейі ел дамуының әрбір кезеңінде оның эконо - микалық және қаржылық мүмкін - дікте - рімен айқындалып отырады.
Табысты жүргізілген қайта құрулар Қазақстан Республи - ка - сының Президенті, Қ.Ж.Тоқаевтың айқындап берген Қазақстанды дамытудың страте - гиялық курсын нақты түрде іске асырды. Бүгінгі күні мемле - кеттің әлеуметтік бағдарланған саясатына сәйкес, еліміз шикізаттық бағыттан арылып, халықтың әл-ауқатын арттыруға бағыт - талған, Қазақ - стан Республикасының 2020 жылға дейінгі дамуының страте - гиялық жоспарын жүзеге асыруда.
Тәуелсіздік алған 20 жыл - бұл қазақстандық қоғамның алға жаңа мақсаттар қойып, өз мүмкіндіктері деңгейін сезінген, жаңа міндеттерді шешу үшін топтасқан мезгілі .
Еліміздегі мемлекеттік саясаттың басты басым - дықтары адам капиталын дамыту, халықтың өмір сүру деңгейі мен сапасын арттыру болып табылады. Осы мақсат - та жүзеге асырылып отырған әлеуметтік бағдарламалар ең алдымен жұмыс орнын сақтауға, табыс деңгейін арттыруға, халықтың аса әлсіз бөлігін әлеуметтік қорғауға бағытталған.
Халықаралық зерттеулер нәтижелері әлеуметтік сақтан - ды - рулар және басқа да әлеуметтік қамсыздандырудың жалпыға бірдей жүйелері кедейлікпен күресудің, еңбек өнімділігін арттырудың, тұтастай елдегі әлеуметтік-эконо - микалық даму - дың маңызды құралы болып табыла - тынын көрсетті. Дамыған елдер - дің тәжірибелері еңбекшілерді және барлық халықты әлеуметтік қорғаудың базалық элементі ретінде теңдестірілген әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік қамсыздандыру жү - йелерінің болуы елдің еңбек ресурстарын нығайтып, эко - номикалық өсімнің ұлттық әлеуетін күшейтетінін көрсетіп отыр.
Әлеуметтік қорғаудың қазақстандық моделінің ерекшелігі құқықтық қатынастар субъектілері мүдделерінің - қызмет - керлер мен жұмыс берушілердің жеке жауапкершілігінің, олардың өзара ынтымақты көмегінің үйлесімділігі болып табылады.
Қазақстандық қоғамның өмір сүру сапасының артуы тәуелсіздік жылдарындағы еліміздің жеткен жетістіктері болып табылады. Статистика агенттігінің ақпаратына сәйкес табысы төменгі күнкөріс деңгейі мен азық-түлік себеті құнынан төмен тұрғындар үлесінің төмендеу динамикасы байқалуда.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Халықтың аз қамсыздандырылған топтарымен әлеуметтік жұмыстың теориялық негізін ашып, негізгі элементтеріне әлеуметтанулық талдау жасау.
Дипломдық жұмыста қойылған мақсатқа жету үшін төмендегідей зерттеу жүмысының міндеттері алға қойылды:
Халықтың аз қамсыздандырылған топтарымен әлеуметтік жұмыстың мақсаты мен міндеттері анықтау;
Халықтың әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесін жетілдіруде мәнін ашу;
Халықтың аз қамсыздандырылған топтарымен әлеуметтік жұмыстың әлеуметтік маңыздылығын қарастыру;
Қазақстандағы халықтың аз қамсыздандырылған топтарымен әлеуметтік жұмыстың арнайы әлеуметтік қызметтерін зерттеу;
Қазақстан Республикасы мен шетелдің әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесіне салыстырмалы талдау жасау.
Зерттеу пәні. Халықтың аз қамсыздандырылған топтарымен әлеуметтік жұмыстың теориялық-әдіснамалық мәселелері.
Зерттеудің объектісі -Халықтың аз қамсыздандырылған топтары.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеу кезінде шет ел ғалымдарының еңбектері мен отандық ғалымдардың еңбектері қаралып зерттелді, соның ішінде: А. Бабич, Л. Дробозина, Е. Егоров, В. Жеребин, Е. Жильцов, С. Кадомцева, Г. Поляк, В. Роик, М. Седова, Е. Шутяк, И. Шейман, С. Шишкин, С. Янова, Ю. Якушев және Абдирайымова Г.С., Абсаттаров Р.Б., Абишев М.А., Аженов М.С., Биекенов К.Ү., Жаназарова З.Ж., Пузиков М.Ф., Утешов С.Қ. және т.б. ғалымдардың еңбектерінен көрініс тапты. Бұл ғалымдардың еңбектері мен материалдары осы зерттеу жұмысының мәлімет көздері ретінде теориялық негіз болып табылды.
Құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, әр тарау төрт бөлімшеден, қортындыдан, пайдаланған әдебиттермен қосымшадан тұрады.
І-БӨЛІМ. АЗ ҚАМСЫЗДАНДЫРЫЛҒАН ТОПТАРМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Халықтың аз қамсыздандырылған тобының мәні мен құрылымы
Халықтың аз қамсыздандырылған тобы - ерекше материалды жеткіліксіз қамтылған адам немесе табысы төмен және минималды халықтық тұтыну стандарттарына сай келмейтін отбасы - Қазақстан Республикасында ең төменгі күнкөріс деңгейі деген атауға ие болды; отбасы табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен адамдар тобы.
Қазақстан қоғамына әртүрлі әлеуметік жағдайына байланысыты саралау тән. Халық поляризациясы жоғары. Табыс айырмашылығы 10% көбірек және соңғы 5 жылда 15 % халық қамтылған саны 4-тен 15 есеге көбейген.
Қазіргі заман жағдайлырында әлеуметтік нашар отбасылар ғана емес ауқатты деп есептелетін отбасылар да мұқтаж болып қалды.
Материалды жеткіліксіз қамтылған,яғни I, II топ мүгедектері,қарт адамадар(80жастан үлкен),зейнеткерлер,көпбалалы аналар,толық емес отбасы, мүгедектер бар отбасылар,студентті отбасылар,жұмыссыз отбасылар, балалы жұмыссыз отбасылар,төтенше жағдайға тап болған тұлғалар(көшуге мәжбүр болғандар, зілзала нәубетке тап болғандар, босқындар,бомждар т.б.) және девиантты отбасылар(алкоголиктер, нашақорлар, бұзақылар).
Материалды жеткіліксіз қамтылған халық тобына көмек көрсету мемлекеттің әлеуметтік және экономикалық саясатының бағыты. Егер бұрындары халық өмірінің сапасын реттеу орталықтан болса, қазір бұл проблеманы жаңа әдістермен шешеді. Ең бастысы индексация мен өтемақы болып табылады.
Индексация - табысты автоматты турде түзету. Негізі индексация екі түрлі тәсілмен жүзеге асырылады: белгілі бір уақытқа белгілі бір пайызда көтеру немесе алдын ала келіскен пайызға баға өсу деңгейіне қарай табысты индексациялау; Индексацияға төлем мемлекеттік немесе жергілікті бюджет есебінен төленеді. Азаматтардың табыс түрлері,яғни жалақысы,зейнетақысы, шәкіртақысы және жәрдемақылар, біржолғылардан басқа есепке алынады.
Индексациядан басқа Мемлекеттік әлеуметтік көмек туралы заң бар, ол жалғызбасты және мұқтаж адамдарға әлеуметтік көмек көрсету құқықтарын тағайындайды.
Мемлекеттік әлеуметтік көмек - шынымен көмекке мұқтаж азаматтарға (жалғызбасты және мұқтаж адамдарға) ақшалай көмек, табиғи,гуманитарлық көмек ретінде,сонымен қоса жеңілдіктер мен қызметтер,өмірлік ауыртпалықтарды,әлеуметтік мәртебе мен тіршілік әрекетін жеңілдету, сонымен қатар қаражатты ұтымды пайдалану жүйесі.
Әлеуметтік мемлекетті құруды көздеп отырған Қазақстан өзінің әлеуметтік сферасын реформалауда: бұрынғы әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі әлеуметтік қорғау жүйесімен алмастырылды. Қазақстанның әлеуметтік саясатының негізін құрайтын әлеуметтік қорғау жүйесі халықты негізгі қауіп-қатерлерден қорғауға кепілдік береді: кәрілік, мүгедектілік, асыраушысынан айырылған жағдайда. Осындай негізгі қауіп-қатерлерден мемлекет қорғауға кепілдік бере тұрып,әрбір азаматтың өзінің мүмкіншіліктерін іске асыруына,өзінің иннициатива танытуына, өзінің жеке басының қабілеттерін пайдалана отырып,жетістіктерге жетуіне ықпал жасайды. Еліміздегі әлеуметтік саясаттың негізгі міндеттері келесідей:
oo табиғи және техногенді апаттар, ауру, ашаршылық, түрлі қауіп-қатерлерді зардаптарына мемлекеттік кепілдік беру;
oo әлеуметтік ауыртпалықты азайтатын,белгілі бір өмір сүру деңгейіне және оның сапасын өзгертуге жұмсалынатын материалды қаражаттарды қайта бөлу және оларды ұйымдастыру;
oo өмір сүру деңгейін реттеу (салықтық құралдар, қайырымдылық шараларын кеңейту, кәсіпкерлікті қолдау).
Еліміз қазіргі таңда әлеуметтік мемлекет құру жолында. Әлеуметтік мемлекет дегеніміз - бұл нарықтық қатынастарға негізделген қоғам,бірақ халықтың әл-ауқатын жақсарту үшін күш жұмылдыратын мемлекет. Осы бағытта бірнеше стратегиялық бағдарламалар қабылдануда, солардың ішіндегі ең бастысы Қазақстан-2030 даму бағдарламасы болып табылады, сондай-ақ Қазақстанның 2015 жылға дейін индустриялды-инновациялық даму бағдарламасы,Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейін аумақтық даму стратегиясы, 2007-2024 жылдарға арналған тұрақты дамуға өту концепциясы, Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы және т.б. Бұл стратегиялардың іске асуы Елбасының жыл сайынғы халқына жолдауында үндестік табуда.
Жоғарыда келтірілген фактілердің Қазақстанның дамуындағы маңызды аспектілер болғандықтан, еліміз реформалар барысынан қалай өтті, халықтың аз қамсыздандырылған топтарымен күресте қандай шаралар жүргізіліп жатыр, мемлекеттің әлеуметтік саясаты қалай құрылған және қалай қызмет атқарып жатыр деген мәселелрдің өзектілігі бітіру жұмысының тақырыбын таңдауға негіз болды.
1.2 ОТБАСЫЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
Халықтың кедей топтарының болуы және материалдық әл-ауқат деңгейі бойынша әлеуметтікэкономикалық теңсіздік қандай да бір дәрежеде оның даму деңгейіне қарамастан кез келген қоғамға тән . Жаңа коронавирус пандемиясымен және оның жаһандық ауқымдағы теріс экономикалық салдарымен негізделген ағымдағы дағдарыстың нәтижесінде қазақстандық отбасылардың өзекті әлеуметтік-экономикалық жағдайы ақшалай кірістердің төмендеуімен, қоныстану түрі (қалаауыл), отбасы мүшелерінің жұмыспен қамтылу салалары бойынша кірістердің елеулі саралануының сақталуымен сипатталады.
Дүниежүзілік банктің соңғы бағалауы бойынша 2020 жылы COVID-19 эпидемиологиялық ахуалы дамуының салыстырмалы түрде оң сценарийі кезінде әлемдегі шамамен 71 миллион адамды кедейлікке итермелеуі мүмкін. Ең болмағанда 100 миллион адам өте кедейлік жағдайында болуы мүмкін. Дүниежүзілік банк пандемияның адамдарға теріс әсеріне: жұмыспен қамтудағы үзілістерге, емделуге жұмсалатын шығыстардың өсуіне, азық-түлік өнімдеріне, азық-түлік тауарларына және т.б. шығындардың ұлғаюына байланысты Орталық Азия өңірінде кедейліктің елеулі өсуіне болжамдар жасады. Дүниежүзілік банктің болжамы бойынша табыс деңгейі орташадан төмен елдерде кедейлік шегін анықтауды негізге ала отырып, 2020 жылы өңірдегі кедейлер саны шамамен 1,4 миллион адамға (күніне 3,2 АҚШ доллары) және орташадан жоғары табыс деңгейі бар елдерде кедейлік шегін айқындауды негізге ала отырып, шамамен 2,6 миллион адамға артуы мүмкін . Егер ұлттық санақтың деректері бойынша елдің үй шаруашылығында орта есеппен 3,6 адам өмір сүргенін ескеретін болсақ, онда 380 мың және одан да көп отбасы үшін жаңа кедейлік қаупі туралы айтуға болады.
Ресми статистика деректері бойынша пандемия кезінде Қазақстан халқының көп бөлігінің жан басына шаққандағы атаулы ақшалай табысы айтарлықтай азайды. Мәселен, егер 2019 жылы кірістердің өсу қарқыны 12%-ды құраса (өткен жылдың ұқсас айымен салыстырғанда), 2020 жылғы сәуірде тек 7,4%-ды құрады. 2020 жылғы қаңтар-мамырда атаулы ақшалай табыстардың өсуі тұтыну бағаларының 6,3%-ға өсуін ескере отырып 11%-ды құрады, бұл қазақстандықтардың нақты табысын төмендетті . Қалыптасқан инфляция деңгейін ескепке ала отырып көрсетілген кезеңдегі нақты ақшалай кірістер 104,4%-ды құрады. Отбасының бір мүшесіне орташа тамақтану шығындарының абсолютті мөлшерін және олардың тұтынушылық шығындар құрамындағы үлесін сарапшылар халықтың өмір сүру деңгейінің маңызды көрсеткіштері ретінде қарастырады. Өмір сүру деңгейі жоғарылаған сайын ол төмендейді, бұл денсаулық сақтауға, бос уақытқа және т.б. көп қаражат жұмсауға мүмкіндік береді. Халықаралық статистикаға сәйкес егер отбасы табысының 50%-дан астамын тамақтануға жұмсаса, онда мұндай отбасының өмір сүру деңгейі орташа деңгейден төмен деп бағаланады. ҚР СЖРА ҰСБ деректерін негізге ала отырып 2020 жылдың 1 тоқсанында халықтың (отбасының) кірістері мен шығыстарының құрылымы өткен жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда іс жүзінде өзгермегені туралы қорытынды жасауға болады. Халық шығыстарының құрылымында тамақ өнімдеріне арналған шығындар басым болып отыр (48,5%). Қазақстандық отбасының әрбір мүшесіне қажетті киімге, аяқ киімге, маталарға, жиһазға, үйде қолданылатын заттарға, тұрмыстық техникаға, ұзақ пайдаланылатын тауарларға, жеке гигиена заттарына, автокөлік құралдарына және оларға арналған жанар-жағармай материалдарына және басқа да азық-түлік емес тауарларға табыстың 22,6%-ы жұмсалады. Ақылы қызметтерге - тұрғын үй-коммуналдық қызметтер, көлік және байланыс, білім беру, денсаулық сақтау, киім, аяқ киім, тұрмыстық техника, жабдықтар және басқа да қызмет түрлерін жөндеу бойынша қызметтер ақысын төлеуге отбасының әрбір мүшесіне шаққанда ақшалай табыстың 17,3%-ы жұмсалады. Отбасылардың материалдық әл-ауқатын сипаттайтын негізгі категориялардың бірі кедейлік болып табылады. Әлемдік практикада кедейлікті өлшеудің үш негізгі тәсілі бар - абсолютті (сарапшылардың ұсынымдарына және ресурстық мүмкіндіктерге сәйкес мемлекеттің тұтыну нормаларын белгілеуі), салыстырмалы (халықтың әртүрлі топтары бойынша табыстарды бөлудегі арақатынастарды белгілеу) және субъективті (халықтың өз материалдық жағдайын және әлеуметтанулық зерттеу негізінде анықталған кедейліктің сипаттамаларын субъективті бағалауы) . Қазақстанда кедейлікті анықтау табыстар мен ең төменгі күнкөріс деңгейін салыстыруды көздейтін абсолюттік кедейлік тұжырымдамасына (табыстар бойынша кедейлік) негізделеді. Қазіргі уақытта кедейліктің ұлттық деңгейі ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен табысы бар халықтың үлесі ретінде анықталады. Ресми деректер бойынша 2019 жылы елдегі мұндай адамдардың үлесі 4,3%-ды, 2020 жылдың 1 тоқсанында 4,0%-ды құрады . Өңірлер бөлінісінде табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен халықтың үлесі Түркістан (10,8%), Шығыс Қазақстан (6,2%), Солтүстік Қазақстан (5,6%) және Қызылорда (4,9%) облыстарында басым . 2019 жылмен салыстырғанда 2020 жылдың 1 тоқсанында Маңғыстау облысында теріс динамика байқалады. Елдің барлық өңірлерінде кедейліктің негізгі корреляциясы елді мекеннің ауылдық түрі болып табылады.
Әлемдік тәжірибеде салыстырмалы кедейлік тұжырымдамасы кеңінен қолданылады, ол халықтың кірістерінің олардың орташа (медиандық) мәндеріне сәйкестігін бағалайды, адамдардың басқалармен салыстырғанда қаншалықты кедей екенін көрсетеді (айыру кедейлігі). ЭЫДҰ елдерінде салыстырмалы кедейлік шегі үй шаруашылықтарының орташа табысының 40-60% мөлшерінде белгіленеді. Үй шаруашылықтарының табысы кедейлік қаупінен төмен адамдардың үлесі жұмыс істейтін, бірақ өз әл-ауқатының өсуі үшін жеткілікті қаражат таппайтын жұмыс істейтін кедейлер ретінде айқындалады. ҚР СЖРА ҰСБ салыстырмалы кедейлікті бағалау Қазақстанда 2019 жылы орташа табыстан (46 765 теңге) 60%-дан төмен ақшалай кірісі бар халықтың 9,7%-ы (шамамен 1,7 миллион) өмір сүретінін көрсетті. 2019 жылы кедейлерге немесе жұмыс істейтін кедейлерге қатысты үлес 26,1%-ға жетті (4.2-сурет). Балама бағалау да бар. Мәселен, Дүниежүзілік Банктің әдіснамасы бойынша табыс деңгейі орташадан жоғары (upper middle income countries) табысы бар елдер үшін кедейлік шегі АҚШ-та күніне бір адамға $ 5,5 деңгейінде белгіленген. Егер осы әдіснамаға негізделетін болсақ, кейбір бағалаулар бойынша Қазақстанда кедейлік шегінен төмен тұратын халықтың шамамен 8-9%-ы бар. Рухани жаңғыру ҚҚДИ 2019-2020 жылдардағы әлеуметтанулық зерттеулер шеңберінде алынған респонденттердің өз отбасыларының материалдық әл-ауқатын субъективті бағалау нәтижелері де қазақстандық отбасылар арасындағы кедейлік деңгейін жанама бағалауға мүмкіндік берді. 2019 жылғы әлеуметтанулық зерттеу нәтижелері бойынша өткен 12 айда азық-түлік өнімдерін сатып алуға қаражаттың жетіспеушілігін бастан кешірген респонденттердің үлесі 9,4%-ды құрады. Өңірлер бөлінісінде мұндай респонденттердің ең көп үлесі Жамбыл (26,9%), Ақмола (21,6%), Маңғыстау (15,0%) және Түркістан (14,7%) облыстарында, сондай-ақ Алматы қаласында (15,8%) байқалды. 2020 жылғы әлеуметтанулық сауалнаманың деректері өте кедей (Ақша тіпті тамаққа да жетпейді) халықтың және кедейлік шегінде тұрған адамдардың үлесі (Ақша тамаққа жетеді, бірақ киім сатып алу қиындық тудырады) тиісінше 2,4% және 14,4%-ға жететінін көрсетті. Респонденттер көрсеткен бағалардың субъективтілігін және пандемия кезеңінде шектеу шараларының әсерін ескере отырып өңірлер бойынша кедей халықтың үлесі қомақты болып қала береді. Осы параметр бойынша ең сыни бағалар (Ақша тіпті тамаққа да жетпейді) Алматы қаласында қалыптасты (15,0%). Ақмола және Қызылорда облыстарында жауаптардан бас тартудың жоғары деңгейі осы өңірлер тұрғындары өздерінің материалдық әл-ауқатын дұрыс бағалауын анықтауға мүмкіндік бермейтінін атап өткен жөн. Сонымен қатар, халықтың отбасының жекелеген санаттарын мемлекеттік қолдау шараларына қанағаттану деңгейін бағалау азаматтардың өңірлердегі мемлекеттік қолдауға негізгі сұраныстарының сипатын айқындауға мүмкіндік береді. Атап айтқанда, Қызылорда облысында егде жастағы адамдарды, жалғызбасты ата-ана, жас отбасыларды, сондай-ақ мүгедек балаларды тәрбиелеп отырған отбасыларды мемлекеттік қолдауға халықтың сұранысының жоғары деңгейі (50%-дан жоғары) байқалады Қазақстандық отбасылардың атаулы сипаты және мемлекеттік қолдау мен дамыту шараларымен қамтылуы мемлекеттің әлеуметтік саясаты тиімділігінің негізгі индикаторларының бірі болып табылады. Бұл көрсеткіштерді отбасылық-туыстық қатынастармен байланысты адамдарды қамтитын отбасы мүшелері санын сапалы есепке алмай бағалау мүмкін емес. Қазақстандағы отбасы мүшелерінің құрылымы бойынша әлемнің басқа елдеріндегі отбасы мүшелерінен аз ерекшеленеді .Сонымен қатар, біздің еліміздегі отбасы мүшелерін статистикалық есепке алудың кезеңділігі мен сипаты қазақстандық отбасылардың нақты жағдайын, оның ішінде отбасылардың жекелеген санаттарын әлеуметтік қолдау шараларымен қамту көрсеткіштерін бағалауға мүмкіндік бермейді. Аз қамтылған және балалары бар осал отбасылар үшін мемлекеттік әлеуметтік қолдау шараларының тиімділігі туралы тек ұлттық халық санағының деректері және отбасы мүшелерінің бюджетін бағалау нәтижелері бойынша ғана айтуға болады. Халықты әлеуметтік қорғау саласындағы мемлекеттік басқару практикасында отбасы түрлері бөлінісінде әлеуметтік көмек пен қолдаудың әртүрлі шараларының тиімділігі мен әсерін бағалау зерттеулерінің болмауы олардың атаулылығы мен қамту көрсеткіштерін толыққанды бағалаудың тежеуші факторы болып табылады
1.3 Халықтың аз қамсыздандырылған топтарына қатысты әлеуметтік-саяси концепциялар
Қандай да болсын мемлекеттің ішкі саясатының негізгі бағыты әлеуметтік саясат болып табылады. Әлеуметтік саясаттың басты мақсаты қоғам өміріндегі теңдіктің белгілі бір деңгейіне қол жеткізу, елінің азаматтарын кем дегенде әлеуметтік минимуммен қамтамасыз ету, яғни азаматтардың қалыпты өмір сүру дәрежесін қамтамасыз ету.
Француз ғалымы д`Оссонвиль Мұқтаждық, ақау және қайырымдылық (1889) атты еңбегінде пауперизм проблемаларын қарастыра келе, міндетті мемлекеттің қолдауы қажет етілетін жағдайлардың үш негізгі типін бөліп көрсеткен: ауру-сырқат,төтенше жағдай, кәрілік. Тұлғаның өмірлік сценарийінің өзгеруіне ықпал ететін осы объективті факторлар пауперизмге қарсы бағытталған шараларды жасау кезінде мемлекетпен ескерілуі тиіс деп көрсетті .
Адамзат тарихында әлеуметтік саясат ел басқарушыларымен әрқашан жүргізіліп отырған. Мысалға, Ежелгі Грецияның классикалық кезеңінде Перикл бірқатар әлеуметтік шаралар жүргізген: кедей-қайыршылардың санын азайту үшін барлық азаматтарды жұмыспен қамтуды көздеген - жас әрі қуатты адамдарға әскери жорықтар қоғамдық сомадан табыс табу көзі болса, қаланы бекіту бойынша, безендіру бойынша жұмыстар түрлі кәсіп өкілдерін, әртүрлі жастағы және әртүрлі әлеуметтік топтардан шыққан азаматтарды жұмыспен қамтамасыз еткен . Әлеуметтік саясатты жүргізудегі мемлекеттердің басты басымдығы азаматтарын әлеуметтік қорғау болған, және олар түрлі деңгейлерде, түрлі формаларда жүргізіліп отырған.
1. Әлеуметтік саясаттың ғылыми тұрғыдан негізделуіне алғашқы қадамдар ХІХ ғ. соңында Германияда жасалынған болатын, мұнда Бисмарктың (1815-1898) басшылық етуімен әлеуметтік заңнама қабылданған болатын, оның негізінде халықты әлеуметтік қорғаудың классикалық белгілері пайда болып қалыптасты. Мүгедектілік пен қартаю бойынша сақтандыруға қатысты О.Бисмаркпен енгізілген заңдар кедейшілік пен қайыршылықтың таралуына қарсы бағытталған заңнамалық шаралардың маңызды кезеңі болды. 1883ж. жұмысшылар үшін ауру-сырқат бойынша міндетті сақтандыру енгізіледі, 1884 ж. төтенше жағдайлар бойынша сақтандыру, ал 1889 ж. өнеркәсіп жұмысшылары үшін мүгедектілік бойынша сақтандыру енгізілді. Аталған заңдар ауру-сырқат, мүгедектілік, қартаю жағдайларында жұмысшыларды қолдауға бағытталған шаралар болды және кәсіпкерлерге жүктелді. Дәл осы кезде зейнетақылық қамсыздандыру алғаш рет заңнамалық тұрғыдан қарастырылады .
Қазіргі таңда жүргізіліп отырған әлеуметтік саясаттың мазмұнына байланысты кейбір қоғам танушылар қоғамдық өмірді ұйымдастырудың үш негізгі концепциясын бөліп көрсетеді: түңгі күзетші мемлекеті, жаппай әл-ауқаттылық мемлекеті, және уақыт талабына төтеп бере алмаған коммунисттік мемлекет.
Түңгі күзетші мемлекетінің концепциясы консерватизм мен либерализмнің синтезі болып табылады.
Жаңа либеральді-консервативті ағымның негізгі құндылықтары - қоғамдық құрылыстың негізі ретіндегі жеке меншік және еркін нарық. Неоконсерваторлардың пікірінше, мемлекет экономикалық сфераға араласпауы керек және әлеуметтік сферада өз қатысын шектеуі қажет, яғни әлеуметтік шектеулер саясатын жүргізуі қажет. Сондықтан да бұл концепция түнгі күзетші мемлекет атына ие болды.
ХХ ғ. бойында К.Маркс жазған классикалық капитализм түпкілікті метамарфозадан өтіп, адамдық кейіпке өтті. Осылайша, жаппай әл-ауқаттылық мемлекетінің теориясы да пайда болды, оның атасы болып Дж.Гелбрейт саналады. Мұнда мемлекет қоғамның барлық қабатының мүддесін қорғайтын тапүстілік күш ретінде қарастырылады. Сонымен қатар, жекелеген теорияларда аралас экономиканың концепциясы дамып бекітілді, оның негізі әлеуметтік бағытталған экономиканың түрлі варианттары болып табылады.
Жаппай әл-ауқаттылық мемлекетінің шеңберінде әлеуметтік іс-әрекеттер өз алдына үш мақсат қояды:
1. қайта бөлу жүйесі арқылы кедейшілікпен күрес, яғни жоқшылықпен күрес (кірістің, қамқорлықтың, тәрбиенің, жұмыстың, баспананың жетіспеушілігі).
2. нарықтық экономиканың кері салдарын әлеуметтік қызмет көрсету арқылы бәсеңдету.
3. адам мүддесі үшін әлеуметтік реттеуді қамтамасыз ету.
Француз зерттеушісі Франсуа Ксавиер Меррьен бойынша, жаппай әл-ауқаттылық мемлекетінің қазіргі заманғы концепциясы, үш ұлттық-тарихи концепциялардың нәтижесі болып табылады:
1. Жаппай әл-ауқаттылық мемлекетінің француздық концепциясына сәйкес, дәстүрлі қауымдастықтар (отобасы, кәсіби бірлестіктер, т.б.) әлеуметтік қорғаудың барлық функцияларын өз беттерімен орындай алмайды: өз қажеттіліктерін қанағаттандыра алмайтындарды мемлекет өз қамқорлығына алуы керек. Мұнда игілік әр азаматтың өзінің игілігі үшін индивидуалды жауапкершілігін мойындаудан гөрі, ұжымдық жауапкершілік түсінігіне негізделеді.
2. Әлеуметтік мемлекеттің немістік түсінігі франциялықтан біршама ерекшеленеді: әл-ауқаттылықты тек билік етуші таптарға ғана қамтамасыз етпеу. Канцлер Бисмарк жұмысшылардың жағдайын жақсарта отырып, таптық күреспен құлдырап отырған елінде әлеуметтік бейбітшілікке жетуге ұмтылды.
3. Жаппай әл-ауқаттылық мемлекетінің англосаксондық түсінігі (welfare state) екінші дүниежүзілік соғыс кезінде пайда болды. Ол әлеуметтік мемлекетті бүкіл тұрғындарға таратады, негізгі идея барлық азаматтар лайықты өмір деңгейіне жетуі тиіс .
Өркениеттердің даму барысы көрсетіп отырғандай, халықтың әл-ауқаттылығына едәуір ықпал ететін жайт әлеуметтік саясаттың моделі мен қолданылатын шаруашылық жүргізудің механизмі, яғни қоғамдық өнімді тарату мен өндірісті ұйымдастырудың өзара байланысқан экономикалық құбылыстардың, нормалардың, ережелердің макродеңгейлік жүйесі.
Бірталай елдердің ұстанатын бағыты экономиканың әлеуметтік моделі, мұндай елдерді тағы әлеуметтік бағытталған мемлекеттер деп те атайды. Әлеуметтік нарықтық экономиканың теориялық негіздері соғысқа дейінгі кезеңнің өзінде ордолиберализм ғылыми бағытының шеңберінде қалыптаса бастаған (Ойкен В., Бем Т. және т.б.). Бұл теорияның орталық ұғымы - тәртіп, Х.Ламперт бойынша, бұл халық шаруашылығының элементтерінің арасындағы қатынастарды реттейтін институттар мен нормалардың жиынтығы.
Экономиканың әлеуметтік бағыттылығы шаруашылық жүргізудің нарықтық принциптеріне сүйенетін, оның тиімді жүргізілуінде ғана жүзеге аса алады. Әлеуметтік нарықтық экономика, оны жасап шығарушы теоретиктердің пікірінше, мемлекет пен нарықтық институттардың белсенді ат салысуымен нарықтық тиімділік пен әлеуметтік теңдіктің арасындағы балансты қамтамасыз етуге бағытталған. Қандай да болсын экономикалық жүйе әлеуметтік бағытталған болуы үшін, ол келесідей сипаттамаларға ие болуы тиіс: экономикалық сферадағы жеке бас еркіндігі,әлеуметтік теңдік (әсіресе, экономикалық процестен тыс қалған адамдарды қолдау), антициклдық саясат (тұрақтылық), әлеуметтік серіктестік.
Әлеуметтік-экономикалық әдебиеттерде әлеуметтік нарықтық шаруашылықтың түрлі модельдерін бөліп көрсетеді. Солардың ішіндегі ең танымалдары германиялық (классикалық), скандинавиялық (кейде оны шведтік социализм деп те атайды) және англосаксондық модельдер. Германиялық модель бюджет арқылы таратылатын ЖІӨ-нің жоғары деңгейімен (50% жуық) сипатталады (ФГР, Франция, Австрия). Әлеуметтік шығындардың елеулі бөлігі, негізінен жұмыс берушімен төленетін сақтандыру жарналары есебінен де қаржыландырылады.
Бірақ мұндай жағдайдың кері салдары да бар: капиталдардың салық салу деңгейі төмен елдерге ағып кетуі, отандық тауарлардың бәсекеге қабілеттілігінің төмендеуі. Сонымен қатар еңбек пен капиталдың салыстырмалы тиімділігі төмендейді, осы жайт 90 жылдары кейбір елдерді мемлекеттің әлеуметтік іс-әрекеттерін біршама тоқтата тұруына мәжбүр етті. Мамандар сондай-ақ тым жоғары әлеуметтік қорғалғандықтың спекуляция элементтері мен масылдықтың дамуы сияқты кері әсерлердің болуын да атап өтуде.
Әлеуметтік нарықтық экономиканы барлық басқа экономикалардан ерекшелендіретін маңызды бір белгісі әлеуметтік әділеттілік, әлеуметтік келісім, әлеуметтік қорғалғандылық пен тұрғындардың барлық қабаттарының жоғары өмір сүру сапасы принциптерін қамтамасыз етудің қосалқы механизмдерінің болуы. Халықтың табысының жалпы өсуі кезінде тұрғындардың ең аз қамтылған топтарында олардың өсуінің басып өту тенденциясы байқалады.
Әлеуметтік мемлекеттер әлеуметтік топтар арасындағы мүдделердің сәйкестігімен, сондай-ақ нарық пен мемлекеттің арасындағы үйлесімділікті қамтамасыз ететін әлеуметтік-экономикалық институттардың жиынтығымен ерекшеленеді. Қоғам мен экономиканың әлеуметтік бағыттылығы көптеген дамыған елдердегі мемлекеттердің әлеуметтік-трансферттік рөлінің күшеюінде де көрініс табады, бұл әлеуметтік қажеттіліктерге шығындардың өсуінде байқалады.
Қарастырылып отырған проблеманың шеңберінде халықтың әл-ауқатының ауқымына әлеуметтік нарықтық экономиканың оң әсері келесі бағыттарда көрініс табады: бәсекелестік өндіріс шығындарын барынша үнемдеуді меңзейді, бағаның өсуін шектеп, бүкіл халық үшін тауарлар мен қызметтердің қолжетімділігін қамтамасыз етеді; еңбек шығындары мен оны төлеудің арасындағы, материалдық және қаржылық ресурстардың салымдар мен алынатын кірістің арасындағы нарықтық теңдікті орнатады,бұл жағдай әлеуметттік әділеттілікті ұстап тұрады;бәсекелестік есебінен нарық механизмінің барлық элементтері тиімдірек жұмыс істейді, ал бұл жиналып келгенде әлеуметтік әл-ауқаттылықтың өсуі мен қоғам байлығының максимилизациясына септігін тигізеді.
Әлеуметтік нарықтық шаруашылық концепциясы басты болып келетін елдерде (ең алдымен ФГР мен Швеция), мемлекет, басымдықты әлеуметтік міндеттерді ескере отырып, нарықтық қатынастарға белсенді түрде араласады. Мысалға, егер адамдар қажетті тауарды, әсіресе әлеуметтік мәні бар тауарды сатып ала алмаған жағдайда, мемлекет заңнамалық және басқа амалдармен мұндай нарықты реттеп отырады. Сонымен қатар,нарық жүйесіне араласу жеткілікті түрде икемді болуы тиіс, әрі кері салдарын ескеруі тиіс. Мысалға, Швецияда бұл мәселе баспана құрылысының біршама кеңеюіне әкелетін дотациялар көмегеімен шешіледі. Бұл дотациялар несие нарығын реттеудің арнайы шараларының арқасында, ең алдымен баспана салуға алынған қарызға төмен процентпен төлеу,жеңілдікті несие алу түрінде көрінеді.
Әлеуметтік бағытталған нарық шаруашылығында мемлекет сондай-ақ тиімді сыртқы әсері бар, қоғамдық маңызы бар тауарлар мен қызметтердің өндірісіне дотациялар бөледі. Осылайша, білім - оны алатын адамға ғана емес, жалпы қоғам үшін пайдалы. Дәл осындай көзқарастармен көптеген дамыған елдерде білім берудің мемлекеттік секторға жатуы және бюджет есебінен қаржылануы түсіндіріледі. Бұл жағдай денсаулық сақтауға да қатысты, бұл сала да едәір шамада мемлекет тарапынан қаржыландырылады.
Мұнда сонымен қатар әлеуметтік сфераның аталған салаларының қызметтері нарықпен бекітілмей,тегін немесе өте арзан көрсетіледі, бұл аз қамтылғандар үшін және түрлі қабаттарға жататын тұрғындардың өмір сүру деңгейін теңестіру үшін маңызы зор. Қазіргі уақыттың өзінде көптеген дамыған батыс елдерінде әлеуметтік салаға салынатын инвестициялар, ең алдымен адам капиталына салынатын салымдар,ұлттық байлықтың материалдық-заттық элементтеріне салынатын капиталға қарағанда тез ұлғаюда. Мысалға, дамыған елдердегі интеллектуалды еңбектің басты болып келетін мамандықтарға халықтың жұмысбастылығының негізгі өсімі келеді: АҚШ-та - 85%, ФГР - 89%, Ұлыбританияда - 95%, Жапонияда - 90%. Дамығын елдерде әлеуметтік бағыттылығына байланысты әлеуметтік саланы мемлекеттік қаржыландыру мен оның қызметтеріне нарықтық баға орнату арасындағы қатынас, әрине, әртүрлі болып келеді.
Көптеген дамыған елдерде әлеуметтік серіктестік пен әлеуметтік қорғаудың бірқалыпты жүйесі құрылған, таптық қарама-қайшылықтардың айқын төмендеуі және қоғамның әлеуметтік-таптық құрылымындағы елеулі оң өзгерістер байқалуда. Ол барынша кең сарында болуда,айқын қайшылықтар тегістеліп, шекаралары шайылып,түрлі аралас,өтпелі топтар пайда болуда. Осылайша,әдеттегі нарықтық экономикаға қарағанда,оның әлеуметтік моделі өмір сапасының барлық құраушыларына: іс жүзінде игі әсер етеді: табыстар,жұмысбастылық,тұтыну,әлеум еттік қамтамасыз ету, әлеуметтік инфрақұрылымның салаларының дамуы және т.б. Осы орайда атап өтетін жайт, нарықтық экономиканың батыс еуропалық модельдері посткеңестік мемлекеттер үшін,жекелеп алғанда,Қазақстан үшін де үлгі аларлық жақтары аз емес.
Экономиканың әлеуметтік нарықтық моделімен қатар,бірқатар елдерде шаруашылық жүргізудің социалисттік моделі дамыды. Ол негізінен патернализм принципіне сүйенді, яғни мемлекеттің азаматтарына деген қатынасы отбасындағы әке мен бала қатынасы ретінде қарастырылды. Алайда бұл жүйе ХХ ғ. соңына қарай өміршеңдігінен айырыла бастады. Бұл жағдайды қоғамдық құрылымы әртүрлі елдердегі жан басына шаққандағы ЖІӨ өндірісінің салыстырмалы көрсеткіштері дәлелдеп отыр. Көптеген социалисттік елдерде өсудегі оң қарқын байқалғанымен,олардың кейбіреулерінде жан басына шаққандағы ЖІӨ өсімі едәуір деңгейге жеткенімен,олардың барлығы дерлік өздерінің нарықтық көршілерінен артта қалып қойды,олар болса айтарлықтай жылдам дамыған болатын. Бұл заңдылық Еуропада, сондай-ақ Азия мен Латын Америкасында дәлелін тапқан. Әсіресе,нарықтық экономиканың социалисттіктен артықшылықтары бір елдің ішіндегі,бірақ шаруашылық жүргізуі әртүрлі жағдайда тұрған елдегі өмір сүру деңгейін салыстырғанда айқын көрінеді: ФГР мен ГДР-дегі немістер,КХДР мен Оңтүстік Кореядағы кәрістер.
Социалисттік эксперимент 50 жылдары ең бай латынамерикалық мемлекеттердің төрттігіне кірген Кубаны батыс жарты шарындағы ең кедей елдердің қатарына апарып тастады. Әрине, әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, шаруашылық жүргізуідің нарықтық жағдайында да бай да, кедей де болады, яғни нарық барлық ұлттар мен барлық индивидтердің бірден өркендеуіне кепілдік бермейді. Көбісі табиғи-экономикалық факторларға, жүргізіліп отырған экономикалық саясатқа және адамдардың өздерінің жеке қабілеттеріне байланысты. Алайда,мұнда экономикалық өркендеудің мүмкіншіліктері жоғары,ал социализм,сырттан қарағанда көз тартарлық болғанымен,әлеуметтік-экономикалық жағынан артта қалдырып,кедейленуге алып келеді.
Біздің еліміз де тәуелсіздік алғанға дейін Кеңес елінің құрамында экономиканың социалисттік моделі бойынша дамыды. Аталған модель әскери коммунизм жылдары пайда болып,бұйрықтық-әкімшіліктік, жоспарлық, нарықтық емес түрінде, 30 жылдары өзінің классикалық белгілерінде толық қалыптасқан болатын. Ол объективті түрде көп қаржы жұмсаумен, дамудың экстенсивті типімен және қалыпты экономикалық мотивацияға қарсы технократизммен ерекшеленді . Шаруашылық жүргізудің социалисттік моделі тікелей әкімшілдікке және басқарудың тікелей орталықтандырылуына негізделді, оның құраушы бөлігі жоспарлау боды. 60 жылдан бастап кеңестік экономикалық модельді,оған нарық элементтерін енгізу мақсатында түзету, жақсарту мен жетілдірудің көптеген амалдары жасалынды, алайда олардың бірі де нәтиже бермеді. Сондай-ақ маңайында көптеген пікір-таластар тудырып,орындалмас үміттер берген, горбачевтік қайта құру да еш нәрсені өзгерте алмады.
Социализм кезіндегі әлеуметтік саясат әлеуметтік қамсыздандыру жүйесін ұстанды. Мұнда мемлекет басты орынға ие болды,яғни барлық әлеуметтік қауіптерде мемлекет кепілдік берді. Барлық азаматтар жұмыс істеуі міндетті болды және барлығы дерлік жұмыспен қамтылған болды. Жалпы алғанда әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі жоғары деңгейде болды. Алайда бұл әлеуметтік масылдықты да тудырған болатын,жоғарыда айтылып кеткендей,асыра әлеуметтік қорғалғандық қоғамда масылдарды тудырады. 70 жылдай билік еткен социализм көптеген сындарға ұшырағанымен,оның тиімді жақтарын ұмытпаған жөн, өйткені біздің ата-апаларымыз, ата-аналарымыз осы елде ғұмыр кешіп тәрбиеленді. Бұл модельдің өміршеңсіз болып қалуының басты себебі жоғарыдан төменге жүргізілген әкімшілдік болар,өйткені елдің территориясы өте үлкен болды,әрине жергілікті ерекшеліктер ескеріле бермеді,ал көптеген елдерде жергілікті өзін-өзі басқаруға басымдық беріледі. Екі модельдің оң жақтары мен осал тұстары бар. Социализм барлық азаматтарға тең қарап,бәрін бір дәрежеде тең ұстағысы келді - байлар да жоқ,кедейлер де жоқ. Бірақ жаратылыстан барлығы теңсіз болып жаратылады - бірі мықты,бірі әлсіз,бірі жылдам,бірі баяу - бұл табиғат заңдылығы. Нарықтық модель дәл осы заңдылықты негізге алған деуге болады. Ол жеке адамның қабілеттеріне, мүмкіншіліктеріне,жетістіктеріне басты орын береді, яғни тек күшті ғана жеңеді,сондықтан да болар ол өзінің өміршеңдігін жоғалтпады.
1.4Кедейшілік әлеуметтік-экономикалық құбылыс ретінде
Кез келген экономикалық жүйелермен қатар жүретін құбылыс ретіндегі кедейлік даму деңгейіне қатыссыз әлемнің барлық елдерінде болған және қазір де бар. Кедейлік адмдардың тұрмыс деңгейіне ғана емес, сонымен бірге қоғам өмірінің әлеуметтік және саяси салаларына да әсерін тигізеді, көптеген жағдайларда ол қылмыстылықтың өсуі мен әлеуметтік жағдайлардың туындауына себеп болады. Соның салдары ретінде,кедейлік ауқымдарын азайту міндеті бүкіл әлемдік қоғамдастықтың алдында тұр.
Өте кең мағынада кедейлік дегенде ұй шаруашылықтарының немесе адамның мынадай әлеуметтік-экономикалық жағдайы ұғынылады, мұндай ахуалда олардың ақшамен, мүлікпен және басқа ресурстармен қамтамасыздығының төмен деңгейі табиғи-физиологиялық, материалдық, рухани қажеттіліктерін қанағаттандыруға мүмкіндік бермейді.
Адамның физиологиялық және ең төменгі әлеуметтік мұқтаждарын қанағаттандыруға шамасы келмейтіні абсолюттік кедейлік сияқты ұғыммен анықталынады. Салыстырмалы кедейлік ұғымы адамның материалдық жағдайы, оған қоғамда ең көп тараған стандарттар бойынша өмір сүруге мүмкіндік бермейтін жағдайларда қолданылады. Субъективті кедейлік термині адамдардың өздерінің материалдық жағдайына субъективті баға берулері мен олардың өздерін кедей тұрмысты халық санатына жатқызу жөніндегі пікірлеріне қатысты қолданылады.
Көптеген елдер кедейшілік ауқымдарына баға беруде табыс немесе тұтыну ұғымына сүйену арқылы кедейлік пен жоқшылық проблемасына өз тәсілін қалыптастыруға үйренген, бұл тәсіл осы проблеманы түсінуде айтарлықтай тарылтады. Адам дәулетті болуы мүмкін, бірақ оған ұзақ салауатты өмір сүру мүмкіндігі бұйырмауы, немесе оның сауатсыз болып қалуы немесе шала білімді болуы, немесе маңызды саяси шешімдер қабылдау үдерісіне қатыса алмауы ықтимал, бұлар адам өміріне өз әсерін тигізеді. Осы айтылғандардың негізінде әлемдік практикада кедейлік проблемасын түсінуге байланысты үш көзқарас қалыптасты:
табыс (немесе тұтыну) тұрғысынан;
базалық қажеттіліктер тұрғысынан;
адам әлеуетінің даму мүмкіндіктері тұрғысынан.
Кедейлікті туындататын негізгі фактор тұрақты табыстан айырылу болып табылады. Кедейліктің ең басты себебіне жұмыспен қамтылу проблемасы - ақылы жұмыстан айырылу,орындалған жұмысқа ақы төлемеу немесе еңбек рыногындағы бәсекелестік кезінде қажет машықтардың болмауынан табыстың жеткіліксіз мөлшері жатады.
Макроэкономикалық шаралар мен тәсілдер үй шаруашылықтарының жағдайына негізгі үш аспектте ықпал етуі мүмкін: үй шаруашылықтарының негізгі табыс көзі есебіндегі табыстың өзгерістерімен көрінетін жұмыс күшіне қатысты сұраныстың өзгеруі; рынок белгілейтін табысты сәйкестікке келтіруге мүмкіндік туғызатын әлеуметтік трансферттердің күрт қысқаруы, және үй шаруашылықтарының тұтыну деңгейі,сондай-ақ үй шаруашылықтарының тұтыну себетінің құрамы мен сатып алу қабілетіне әсерін тигізетін салыстырмалы бағалардың өзгеруі.
Қауіптің аса маңызды факторларына жұмыспен қамтылу, адамның жасы мен тұратын жері жатады.
1. Жұмыспен қамтылу - отбасының бас иесінің істейтін жұмысы немесе экономикалық белсенділігі болмаса, ол қалған адамдармен салыстырғанда кедейліктің анағұрлым жоғары қауіпімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ESIL UNIVERSITY
Әлеуметтік жұмыс және Туризм кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
Абдугалина С.Е.
2022 ж
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы
Қазақстан Республикасындағы аз қамтылған отбасыларға
әлеуметтік көмек
5В090500 Әлеуметтік жұмыс мамандығы бойынша
Орындаған Жақсылық Ә.Ж. Ғылыми жетекшісі Ныгыманова Н.Т.
п.ғ.д.,доцент
Норма бақылаушы Мусабаев Ю.К.
Нұр-сұлтан 2022ж
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ESIL UNIVERSITY
Әлеуметтік жұмыс және Туризм кафедрасы
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
Абдугалина С.Е.
2022 ж
Дипломдық жұмыстың түсіндірме жазбасы
Тақырыбы Қазақстан Республикасындағы аз қамтылған отбасыларға
әлеуметтік көмек
5В090500 Әлеуметтік жұмыс және Туризм
факультеті мамандығы бойынша
Ғылыми жетекші
педогогика ғылымының доцент
Ныгыманова Н.Т.
2022 ж
Орындаған Пікір беруші
ESIL UNIVERSITY атындағы Әлеуметтік жұмыс мамандығының студенті
Жақсылық Ә.Ж.
2022 ж
Нұр-сұлтан 2022
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ESIL UNIVERSITY
Әлеуметтік жұмыс және Туризм кафедрасы
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
Абдугалина С.Е.
2022 ж
Дипломдық жобаны (жұмысты) даярлауға
ТАПСЫРМА
Білім алушы: Жақсылық Әселге
Жобаның тақырыбы: Аз қамтылған отбасыларға әлеуметтік көмек
Университеттің № _ 2021 ж. бұйрығымен бекітілген
Орындалған жұмысытың өткізу мерзімі 2022 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
І-БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АЗ ҚАМСЫЗДАНДЫРЫЛҒАН ОТБАСЫЛАРЫМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ . ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ОТБАСЫЛАРДЫҢ ӘЛ-АУҚАТЫ
1.1 Халықтың аз қамсыздандырылған тобының мәні мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2Отбасылардың әлеуметтік-экономикалық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Халықтың аз қамсыздандырылған топтарына қатысты әлеуметтік-саяси концепциялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.4. Кедейшілік әлеуметтік-экономикалық құбылыс ретінде ... ...
ІІ-БӨЛІМ. АЗ ҚАМСЫЗДАНДЫРЫЛҒАН ТОПТАРҒА ӘЛЕУМЕТТІК КӨМЕК ПЕН ҚОЛДАУ КӨРСЕТУ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Әлеуметтік қамсыздандыру жүйесінің қарқынды дамуы мен осы саладағы өзгерістердің мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2.Көп балалы отбасылардың тұрғын-үй материалдық жағдайы
2.3.Көп балалы отбасылардың материалдық әл-ауқатын субъективті бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4 Қазақстандағы кедейшілікпен күрестегі мемлекеттің әлеуметтік саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.5 Қазақстан Республикасы мен шетелдің әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесіне салыстырмалы талдау жасау ... ... ... ..
2.6 Жастардың қазіргі кезеңдегі кедейшілік мәселесіне қатысты көзқарасы: әлеуметтанулық зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
АҢДАТПА
Ұсынылып отырған дипломдық жұмыс бүгінде көкейтесті мәселеге айналған: Қазақстан Республикасындағы аз қамтылған отбасыларға әлеуметтік көмек тақырыбы төңірегінде қарастырылған. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.Кіріспеде мәселенің өзектілігі мен жалпы сипаттамасы қамтылған.
Бірінші бөлімде Қазақстан Республикасындағы аз қамсыздандырылған
отбасылармен әлеуметтік жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері жан-жақты талқыланған.
Екінші бөлімде аз қамсыздандырылған топтарға әлеуметтік көмек пен қолдау көрсету және оларды жетілдіру жолдары мен тәжірибелік - эксперименттік жұмыстардың нәтижесі берілген.
Кілт сөздер: Аз қамтылған отбасы ,Атаулы Әлеуметтік Көмек (АӘК), әлеуметтік-саяси концепциялар, Мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар.
АННОТАЦИЯ
Предлагаемая дипломная работа посвящена актуальной проблеме: "Социальная помощь малообеспеченным семьям в Республике Казахстан". Дипломная работа состоит из введения, двух глав, заключения, списка использованной литературы, приложений.Во введении содержится общая характеристика и актуальность проблемы.
В первом разделе представлены малообеспеченные подробно рассмотрены теоретические и методологические основы социальной работы с семьями.
Во втором разделе представлены результаты опытно - экспериментальной работы и пути их совершенствования и оказания социальной помощи и поддержки малообеспеченным группам.
Ключевые слова: малообеспеченная семья, адресная социальная помощь (АСП), социально-политические концепции, государственные социальные пособия.
ANNOTATION
The proposed thesis is devoted to an urgent problem: "social assistance to low-income families in the Republic of Kazakhstan". The thesis consists of an introduction, two chapters, a conclusion, a list of references, appendices.The introduction contains a general description and relevance of the problem.
The first section presents the low-income and discusses in detail the theoretical and methodological foundations of social work with families.
The second section presents the results of experimental work and ways to improve them and provide social assistance and support to low - income groups.
Keywords: low-income family, targeted social assistance (TSA), socio-political concepts, state social benefits
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстан Республикасының халқын әлеуметтік қамтамасыз ету жағдайымен осы саладағы атқарылған және алдағы уақытта болжанып отырған мәселелерді, жаңа бағдарламаларды, Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың стратегиялық жолдауын пайдалана отырып кең ауқымда мағынасы ашылды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Республикамыздың Қазақстан - 2050 стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты халыққа жолдауында Президентіміз Қ.Тоқаев атап өткендей, еліміздің дамуының басым бағыттарының бірі тұрғындардың материалдық және әлеуметтік әл-ауқаты болып табылады. Тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етудің деңгейі мен сапасы - еліміздің азаматтарының әлеуметтік және экономикалық жағдайының маңызды құрамдас бөлігі. ЖЗЖ тұрақты түрде дамуы Қазақстан Республикасының экономикалық дамуын жылдамдатуға ықпал етеді.
Еліміздің тәуел - сіздік алған жылдары Қазақстанда халықаралық стандарттарға сәйкес келетін көп деңгейлі әлеуметтік қамсыздандыру жү - йесі құрылды. Халықты әлеуметтік қорғаудың қазақ - стандық моделі базалық мемлекеттік әлеуметтік қамсыз - дандырудың, міндетті әлеу - меттік сақтан - дырудың, жинақ - таушы зейнет - ақымен қамтамасыз етудің және әлеуметтік көмектің өзара үйлесімін қарастырады. Әлеуметтік қамсыз - дандыру деңгейі ел дамуының әрбір кезеңінде оның эконо - микалық және қаржылық мүмкін - дікте - рімен айқындалып отырады.
Табысты жүргізілген қайта құрулар Қазақстан Республи - ка - сының Президенті, Қ.Ж.Тоқаевтың айқындап берген Қазақстанды дамытудың страте - гиялық курсын нақты түрде іске асырды. Бүгінгі күні мемле - кеттің әлеуметтік бағдарланған саясатына сәйкес, еліміз шикізаттық бағыттан арылып, халықтың әл-ауқатын арттыруға бағыт - талған, Қазақ - стан Республикасының 2020 жылға дейінгі дамуының страте - гиялық жоспарын жүзеге асыруда.
Тәуелсіздік алған 20 жыл - бұл қазақстандық қоғамның алға жаңа мақсаттар қойып, өз мүмкіндіктері деңгейін сезінген, жаңа міндеттерді шешу үшін топтасқан мезгілі .
Еліміздегі мемлекеттік саясаттың басты басым - дықтары адам капиталын дамыту, халықтың өмір сүру деңгейі мен сапасын арттыру болып табылады. Осы мақсат - та жүзеге асырылып отырған әлеуметтік бағдарламалар ең алдымен жұмыс орнын сақтауға, табыс деңгейін арттыруға, халықтың аса әлсіз бөлігін әлеуметтік қорғауға бағытталған.
Халықаралық зерттеулер нәтижелері әлеуметтік сақтан - ды - рулар және басқа да әлеуметтік қамсыздандырудың жалпыға бірдей жүйелері кедейлікпен күресудің, еңбек өнімділігін арттырудың, тұтастай елдегі әлеуметтік-эконо - микалық даму - дың маңызды құралы болып табыла - тынын көрсетті. Дамыған елдер - дің тәжірибелері еңбекшілерді және барлық халықты әлеуметтік қорғаудың базалық элементі ретінде теңдестірілген әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік қамсыздандыру жү - йелерінің болуы елдің еңбек ресурстарын нығайтып, эко - номикалық өсімнің ұлттық әлеуетін күшейтетінін көрсетіп отыр.
Әлеуметтік қорғаудың қазақстандық моделінің ерекшелігі құқықтық қатынастар субъектілері мүдделерінің - қызмет - керлер мен жұмыс берушілердің жеке жауапкершілігінің, олардың өзара ынтымақты көмегінің үйлесімділігі болып табылады.
Қазақстандық қоғамның өмір сүру сапасының артуы тәуелсіздік жылдарындағы еліміздің жеткен жетістіктері болып табылады. Статистика агенттігінің ақпаратына сәйкес табысы төменгі күнкөріс деңгейі мен азық-түлік себеті құнынан төмен тұрғындар үлесінің төмендеу динамикасы байқалуда.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Халықтың аз қамсыздандырылған топтарымен әлеуметтік жұмыстың теориялық негізін ашып, негізгі элементтеріне әлеуметтанулық талдау жасау.
Дипломдық жұмыста қойылған мақсатқа жету үшін төмендегідей зерттеу жүмысының міндеттері алға қойылды:
Халықтың аз қамсыздандырылған топтарымен әлеуметтік жұмыстың мақсаты мен міндеттері анықтау;
Халықтың әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесін жетілдіруде мәнін ашу;
Халықтың аз қамсыздандырылған топтарымен әлеуметтік жұмыстың әлеуметтік маңыздылығын қарастыру;
Қазақстандағы халықтың аз қамсыздандырылған топтарымен әлеуметтік жұмыстың арнайы әлеуметтік қызметтерін зерттеу;
Қазақстан Республикасы мен шетелдің әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесіне салыстырмалы талдау жасау.
Зерттеу пәні. Халықтың аз қамсыздандырылған топтарымен әлеуметтік жұмыстың теориялық-әдіснамалық мәселелері.
Зерттеудің объектісі -Халықтың аз қамсыздандырылған топтары.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеу кезінде шет ел ғалымдарының еңбектері мен отандық ғалымдардың еңбектері қаралып зерттелді, соның ішінде: А. Бабич, Л. Дробозина, Е. Егоров, В. Жеребин, Е. Жильцов, С. Кадомцева, Г. Поляк, В. Роик, М. Седова, Е. Шутяк, И. Шейман, С. Шишкин, С. Янова, Ю. Якушев және Абдирайымова Г.С., Абсаттаров Р.Б., Абишев М.А., Аженов М.С., Биекенов К.Ү., Жаназарова З.Ж., Пузиков М.Ф., Утешов С.Қ. және т.б. ғалымдардың еңбектерінен көрініс тапты. Бұл ғалымдардың еңбектері мен материалдары осы зерттеу жұмысының мәлімет көздері ретінде теориялық негіз болып табылды.
Құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, әр тарау төрт бөлімшеден, қортындыдан, пайдаланған әдебиттермен қосымшадан тұрады.
І-БӨЛІМ. АЗ ҚАМСЫЗДАНДЫРЫЛҒАН ТОПТАРМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Халықтың аз қамсыздандырылған тобының мәні мен құрылымы
Халықтың аз қамсыздандырылған тобы - ерекше материалды жеткіліксіз қамтылған адам немесе табысы төмен және минималды халықтық тұтыну стандарттарына сай келмейтін отбасы - Қазақстан Республикасында ең төменгі күнкөріс деңгейі деген атауға ие болды; отбасы табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен адамдар тобы.
Қазақстан қоғамына әртүрлі әлеуметік жағдайына байланысыты саралау тән. Халық поляризациясы жоғары. Табыс айырмашылығы 10% көбірек және соңғы 5 жылда 15 % халық қамтылған саны 4-тен 15 есеге көбейген.
Қазіргі заман жағдайлырында әлеуметтік нашар отбасылар ғана емес ауқатты деп есептелетін отбасылар да мұқтаж болып қалды.
Материалды жеткіліксіз қамтылған,яғни I, II топ мүгедектері,қарт адамадар(80жастан үлкен),зейнеткерлер,көпбалалы аналар,толық емес отбасы, мүгедектер бар отбасылар,студентті отбасылар,жұмыссыз отбасылар, балалы жұмыссыз отбасылар,төтенше жағдайға тап болған тұлғалар(көшуге мәжбүр болғандар, зілзала нәубетке тап болғандар, босқындар,бомждар т.б.) және девиантты отбасылар(алкоголиктер, нашақорлар, бұзақылар).
Материалды жеткіліксіз қамтылған халық тобына көмек көрсету мемлекеттің әлеуметтік және экономикалық саясатының бағыты. Егер бұрындары халық өмірінің сапасын реттеу орталықтан болса, қазір бұл проблеманы жаңа әдістермен шешеді. Ең бастысы индексация мен өтемақы болып табылады.
Индексация - табысты автоматты турде түзету. Негізі индексация екі түрлі тәсілмен жүзеге асырылады: белгілі бір уақытқа белгілі бір пайызда көтеру немесе алдын ала келіскен пайызға баға өсу деңгейіне қарай табысты индексациялау; Индексацияға төлем мемлекеттік немесе жергілікті бюджет есебінен төленеді. Азаматтардың табыс түрлері,яғни жалақысы,зейнетақысы, шәкіртақысы және жәрдемақылар, біржолғылардан басқа есепке алынады.
Индексациядан басқа Мемлекеттік әлеуметтік көмек туралы заң бар, ол жалғызбасты және мұқтаж адамдарға әлеуметтік көмек көрсету құқықтарын тағайындайды.
Мемлекеттік әлеуметтік көмек - шынымен көмекке мұқтаж азаматтарға (жалғызбасты және мұқтаж адамдарға) ақшалай көмек, табиғи,гуманитарлық көмек ретінде,сонымен қоса жеңілдіктер мен қызметтер,өмірлік ауыртпалықтарды,әлеуметтік мәртебе мен тіршілік әрекетін жеңілдету, сонымен қатар қаражатты ұтымды пайдалану жүйесі.
Әлеуметтік мемлекетті құруды көздеп отырған Қазақстан өзінің әлеуметтік сферасын реформалауда: бұрынғы әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі әлеуметтік қорғау жүйесімен алмастырылды. Қазақстанның әлеуметтік саясатының негізін құрайтын әлеуметтік қорғау жүйесі халықты негізгі қауіп-қатерлерден қорғауға кепілдік береді: кәрілік, мүгедектілік, асыраушысынан айырылған жағдайда. Осындай негізгі қауіп-қатерлерден мемлекет қорғауға кепілдік бере тұрып,әрбір азаматтың өзінің мүмкіншіліктерін іске асыруына,өзінің иннициатива танытуына, өзінің жеке басының қабілеттерін пайдалана отырып,жетістіктерге жетуіне ықпал жасайды. Еліміздегі әлеуметтік саясаттың негізгі міндеттері келесідей:
oo табиғи және техногенді апаттар, ауру, ашаршылық, түрлі қауіп-қатерлерді зардаптарына мемлекеттік кепілдік беру;
oo әлеуметтік ауыртпалықты азайтатын,белгілі бір өмір сүру деңгейіне және оның сапасын өзгертуге жұмсалынатын материалды қаражаттарды қайта бөлу және оларды ұйымдастыру;
oo өмір сүру деңгейін реттеу (салықтық құралдар, қайырымдылық шараларын кеңейту, кәсіпкерлікті қолдау).
Еліміз қазіргі таңда әлеуметтік мемлекет құру жолында. Әлеуметтік мемлекет дегеніміз - бұл нарықтық қатынастарға негізделген қоғам,бірақ халықтың әл-ауқатын жақсарту үшін күш жұмылдыратын мемлекет. Осы бағытта бірнеше стратегиялық бағдарламалар қабылдануда, солардың ішіндегі ең бастысы Қазақстан-2030 даму бағдарламасы болып табылады, сондай-ақ Қазақстанның 2015 жылға дейін индустриялды-инновациялық даму бағдарламасы,Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейін аумақтық даму стратегиясы, 2007-2024 жылдарға арналған тұрақты дамуға өту концепциясы, Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы және т.б. Бұл стратегиялардың іске асуы Елбасының жыл сайынғы халқына жолдауында үндестік табуда.
Жоғарыда келтірілген фактілердің Қазақстанның дамуындағы маңызды аспектілер болғандықтан, еліміз реформалар барысынан қалай өтті, халықтың аз қамсыздандырылған топтарымен күресте қандай шаралар жүргізіліп жатыр, мемлекеттің әлеуметтік саясаты қалай құрылған және қалай қызмет атқарып жатыр деген мәселелрдің өзектілігі бітіру жұмысының тақырыбын таңдауға негіз болды.
1.2 ОТБАСЫЛАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
Халықтың кедей топтарының болуы және материалдық әл-ауқат деңгейі бойынша әлеуметтікэкономикалық теңсіздік қандай да бір дәрежеде оның даму деңгейіне қарамастан кез келген қоғамға тән . Жаңа коронавирус пандемиясымен және оның жаһандық ауқымдағы теріс экономикалық салдарымен негізделген ағымдағы дағдарыстың нәтижесінде қазақстандық отбасылардың өзекті әлеуметтік-экономикалық жағдайы ақшалай кірістердің төмендеуімен, қоныстану түрі (қалаауыл), отбасы мүшелерінің жұмыспен қамтылу салалары бойынша кірістердің елеулі саралануының сақталуымен сипатталады.
Дүниежүзілік банктің соңғы бағалауы бойынша 2020 жылы COVID-19 эпидемиологиялық ахуалы дамуының салыстырмалы түрде оң сценарийі кезінде әлемдегі шамамен 71 миллион адамды кедейлікке итермелеуі мүмкін. Ең болмағанда 100 миллион адам өте кедейлік жағдайында болуы мүмкін. Дүниежүзілік банк пандемияның адамдарға теріс әсеріне: жұмыспен қамтудағы үзілістерге, емделуге жұмсалатын шығыстардың өсуіне, азық-түлік өнімдеріне, азық-түлік тауарларына және т.б. шығындардың ұлғаюына байланысты Орталық Азия өңірінде кедейліктің елеулі өсуіне болжамдар жасады. Дүниежүзілік банктің болжамы бойынша табыс деңгейі орташадан төмен елдерде кедейлік шегін анықтауды негізге ала отырып, 2020 жылы өңірдегі кедейлер саны шамамен 1,4 миллион адамға (күніне 3,2 АҚШ доллары) және орташадан жоғары табыс деңгейі бар елдерде кедейлік шегін айқындауды негізге ала отырып, шамамен 2,6 миллион адамға артуы мүмкін . Егер ұлттық санақтың деректері бойынша елдің үй шаруашылығында орта есеппен 3,6 адам өмір сүргенін ескеретін болсақ, онда 380 мың және одан да көп отбасы үшін жаңа кедейлік қаупі туралы айтуға болады.
Ресми статистика деректері бойынша пандемия кезінде Қазақстан халқының көп бөлігінің жан басына шаққандағы атаулы ақшалай табысы айтарлықтай азайды. Мәселен, егер 2019 жылы кірістердің өсу қарқыны 12%-ды құраса (өткен жылдың ұқсас айымен салыстырғанда), 2020 жылғы сәуірде тек 7,4%-ды құрады. 2020 жылғы қаңтар-мамырда атаулы ақшалай табыстардың өсуі тұтыну бағаларының 6,3%-ға өсуін ескере отырып 11%-ды құрады, бұл қазақстандықтардың нақты табысын төмендетті . Қалыптасқан инфляция деңгейін ескепке ала отырып көрсетілген кезеңдегі нақты ақшалай кірістер 104,4%-ды құрады. Отбасының бір мүшесіне орташа тамақтану шығындарының абсолютті мөлшерін және олардың тұтынушылық шығындар құрамындағы үлесін сарапшылар халықтың өмір сүру деңгейінің маңызды көрсеткіштері ретінде қарастырады. Өмір сүру деңгейі жоғарылаған сайын ол төмендейді, бұл денсаулық сақтауға, бос уақытқа және т.б. көп қаражат жұмсауға мүмкіндік береді. Халықаралық статистикаға сәйкес егер отбасы табысының 50%-дан астамын тамақтануға жұмсаса, онда мұндай отбасының өмір сүру деңгейі орташа деңгейден төмен деп бағаланады. ҚР СЖРА ҰСБ деректерін негізге ала отырып 2020 жылдың 1 тоқсанында халықтың (отбасының) кірістері мен шығыстарының құрылымы өткен жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда іс жүзінде өзгермегені туралы қорытынды жасауға болады. Халық шығыстарының құрылымында тамақ өнімдеріне арналған шығындар басым болып отыр (48,5%). Қазақстандық отбасының әрбір мүшесіне қажетті киімге, аяқ киімге, маталарға, жиһазға, үйде қолданылатын заттарға, тұрмыстық техникаға, ұзақ пайдаланылатын тауарларға, жеке гигиена заттарына, автокөлік құралдарына және оларға арналған жанар-жағармай материалдарына және басқа да азық-түлік емес тауарларға табыстың 22,6%-ы жұмсалады. Ақылы қызметтерге - тұрғын үй-коммуналдық қызметтер, көлік және байланыс, білім беру, денсаулық сақтау, киім, аяқ киім, тұрмыстық техника, жабдықтар және басқа да қызмет түрлерін жөндеу бойынша қызметтер ақысын төлеуге отбасының әрбір мүшесіне шаққанда ақшалай табыстың 17,3%-ы жұмсалады. Отбасылардың материалдық әл-ауқатын сипаттайтын негізгі категориялардың бірі кедейлік болып табылады. Әлемдік практикада кедейлікті өлшеудің үш негізгі тәсілі бар - абсолютті (сарапшылардың ұсынымдарына және ресурстық мүмкіндіктерге сәйкес мемлекеттің тұтыну нормаларын белгілеуі), салыстырмалы (халықтың әртүрлі топтары бойынша табыстарды бөлудегі арақатынастарды белгілеу) және субъективті (халықтың өз материалдық жағдайын және әлеуметтанулық зерттеу негізінде анықталған кедейліктің сипаттамаларын субъективті бағалауы) . Қазақстанда кедейлікті анықтау табыстар мен ең төменгі күнкөріс деңгейін салыстыруды көздейтін абсолюттік кедейлік тұжырымдамасына (табыстар бойынша кедейлік) негізделеді. Қазіргі уақытта кедейліктің ұлттық деңгейі ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен табысы бар халықтың үлесі ретінде анықталады. Ресми деректер бойынша 2019 жылы елдегі мұндай адамдардың үлесі 4,3%-ды, 2020 жылдың 1 тоқсанында 4,0%-ды құрады . Өңірлер бөлінісінде табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен халықтың үлесі Түркістан (10,8%), Шығыс Қазақстан (6,2%), Солтүстік Қазақстан (5,6%) және Қызылорда (4,9%) облыстарында басым . 2019 жылмен салыстырғанда 2020 жылдың 1 тоқсанында Маңғыстау облысында теріс динамика байқалады. Елдің барлық өңірлерінде кедейліктің негізгі корреляциясы елді мекеннің ауылдық түрі болып табылады.
Әлемдік тәжірибеде салыстырмалы кедейлік тұжырымдамасы кеңінен қолданылады, ол халықтың кірістерінің олардың орташа (медиандық) мәндеріне сәйкестігін бағалайды, адамдардың басқалармен салыстырғанда қаншалықты кедей екенін көрсетеді (айыру кедейлігі). ЭЫДҰ елдерінде салыстырмалы кедейлік шегі үй шаруашылықтарының орташа табысының 40-60% мөлшерінде белгіленеді. Үй шаруашылықтарының табысы кедейлік қаупінен төмен адамдардың үлесі жұмыс істейтін, бірақ өз әл-ауқатының өсуі үшін жеткілікті қаражат таппайтын жұмыс істейтін кедейлер ретінде айқындалады. ҚР СЖРА ҰСБ салыстырмалы кедейлікті бағалау Қазақстанда 2019 жылы орташа табыстан (46 765 теңге) 60%-дан төмен ақшалай кірісі бар халықтың 9,7%-ы (шамамен 1,7 миллион) өмір сүретінін көрсетті. 2019 жылы кедейлерге немесе жұмыс істейтін кедейлерге қатысты үлес 26,1%-ға жетті (4.2-сурет). Балама бағалау да бар. Мәселен, Дүниежүзілік Банктің әдіснамасы бойынша табыс деңгейі орташадан жоғары (upper middle income countries) табысы бар елдер үшін кедейлік шегі АҚШ-та күніне бір адамға $ 5,5 деңгейінде белгіленген. Егер осы әдіснамаға негізделетін болсақ, кейбір бағалаулар бойынша Қазақстанда кедейлік шегінен төмен тұратын халықтың шамамен 8-9%-ы бар. Рухани жаңғыру ҚҚДИ 2019-2020 жылдардағы әлеуметтанулық зерттеулер шеңберінде алынған респонденттердің өз отбасыларының материалдық әл-ауқатын субъективті бағалау нәтижелері де қазақстандық отбасылар арасындағы кедейлік деңгейін жанама бағалауға мүмкіндік берді. 2019 жылғы әлеуметтанулық зерттеу нәтижелері бойынша өткен 12 айда азық-түлік өнімдерін сатып алуға қаражаттың жетіспеушілігін бастан кешірген респонденттердің үлесі 9,4%-ды құрады. Өңірлер бөлінісінде мұндай респонденттердің ең көп үлесі Жамбыл (26,9%), Ақмола (21,6%), Маңғыстау (15,0%) және Түркістан (14,7%) облыстарында, сондай-ақ Алматы қаласында (15,8%) байқалды. 2020 жылғы әлеуметтанулық сауалнаманың деректері өте кедей (Ақша тіпті тамаққа да жетпейді) халықтың және кедейлік шегінде тұрған адамдардың үлесі (Ақша тамаққа жетеді, бірақ киім сатып алу қиындық тудырады) тиісінше 2,4% және 14,4%-ға жететінін көрсетті. Респонденттер көрсеткен бағалардың субъективтілігін және пандемия кезеңінде шектеу шараларының әсерін ескере отырып өңірлер бойынша кедей халықтың үлесі қомақты болып қала береді. Осы параметр бойынша ең сыни бағалар (Ақша тіпті тамаққа да жетпейді) Алматы қаласында қалыптасты (15,0%). Ақмола және Қызылорда облыстарында жауаптардан бас тартудың жоғары деңгейі осы өңірлер тұрғындары өздерінің материалдық әл-ауқатын дұрыс бағалауын анықтауға мүмкіндік бермейтінін атап өткен жөн. Сонымен қатар, халықтың отбасының жекелеген санаттарын мемлекеттік қолдау шараларына қанағаттану деңгейін бағалау азаматтардың өңірлердегі мемлекеттік қолдауға негізгі сұраныстарының сипатын айқындауға мүмкіндік береді. Атап айтқанда, Қызылорда облысында егде жастағы адамдарды, жалғызбасты ата-ана, жас отбасыларды, сондай-ақ мүгедек балаларды тәрбиелеп отырған отбасыларды мемлекеттік қолдауға халықтың сұранысының жоғары деңгейі (50%-дан жоғары) байқалады Қазақстандық отбасылардың атаулы сипаты және мемлекеттік қолдау мен дамыту шараларымен қамтылуы мемлекеттің әлеуметтік саясаты тиімділігінің негізгі индикаторларының бірі болып табылады. Бұл көрсеткіштерді отбасылық-туыстық қатынастармен байланысты адамдарды қамтитын отбасы мүшелері санын сапалы есепке алмай бағалау мүмкін емес. Қазақстандағы отбасы мүшелерінің құрылымы бойынша әлемнің басқа елдеріндегі отбасы мүшелерінен аз ерекшеленеді .Сонымен қатар, біздің еліміздегі отбасы мүшелерін статистикалық есепке алудың кезеңділігі мен сипаты қазақстандық отбасылардың нақты жағдайын, оның ішінде отбасылардың жекелеген санаттарын әлеуметтік қолдау шараларымен қамту көрсеткіштерін бағалауға мүмкіндік бермейді. Аз қамтылған және балалары бар осал отбасылар үшін мемлекеттік әлеуметтік қолдау шараларының тиімділігі туралы тек ұлттық халық санағының деректері және отбасы мүшелерінің бюджетін бағалау нәтижелері бойынша ғана айтуға болады. Халықты әлеуметтік қорғау саласындағы мемлекеттік басқару практикасында отбасы түрлері бөлінісінде әлеуметтік көмек пен қолдаудың әртүрлі шараларының тиімділігі мен әсерін бағалау зерттеулерінің болмауы олардың атаулылығы мен қамту көрсеткіштерін толыққанды бағалаудың тежеуші факторы болып табылады
1.3 Халықтың аз қамсыздандырылған топтарына қатысты әлеуметтік-саяси концепциялар
Қандай да болсын мемлекеттің ішкі саясатының негізгі бағыты әлеуметтік саясат болып табылады. Әлеуметтік саясаттың басты мақсаты қоғам өміріндегі теңдіктің белгілі бір деңгейіне қол жеткізу, елінің азаматтарын кем дегенде әлеуметтік минимуммен қамтамасыз ету, яғни азаматтардың қалыпты өмір сүру дәрежесін қамтамасыз ету.
Француз ғалымы д`Оссонвиль Мұқтаждық, ақау және қайырымдылық (1889) атты еңбегінде пауперизм проблемаларын қарастыра келе, міндетті мемлекеттің қолдауы қажет етілетін жағдайлардың үш негізгі типін бөліп көрсеткен: ауру-сырқат,төтенше жағдай, кәрілік. Тұлғаның өмірлік сценарийінің өзгеруіне ықпал ететін осы объективті факторлар пауперизмге қарсы бағытталған шараларды жасау кезінде мемлекетпен ескерілуі тиіс деп көрсетті .
Адамзат тарихында әлеуметтік саясат ел басқарушыларымен әрқашан жүргізіліп отырған. Мысалға, Ежелгі Грецияның классикалық кезеңінде Перикл бірқатар әлеуметтік шаралар жүргізген: кедей-қайыршылардың санын азайту үшін барлық азаматтарды жұмыспен қамтуды көздеген - жас әрі қуатты адамдарға әскери жорықтар қоғамдық сомадан табыс табу көзі болса, қаланы бекіту бойынша, безендіру бойынша жұмыстар түрлі кәсіп өкілдерін, әртүрлі жастағы және әртүрлі әлеуметтік топтардан шыққан азаматтарды жұмыспен қамтамасыз еткен . Әлеуметтік саясатты жүргізудегі мемлекеттердің басты басымдығы азаматтарын әлеуметтік қорғау болған, және олар түрлі деңгейлерде, түрлі формаларда жүргізіліп отырған.
1. Әлеуметтік саясаттың ғылыми тұрғыдан негізделуіне алғашқы қадамдар ХІХ ғ. соңында Германияда жасалынған болатын, мұнда Бисмарктың (1815-1898) басшылық етуімен әлеуметтік заңнама қабылданған болатын, оның негізінде халықты әлеуметтік қорғаудың классикалық белгілері пайда болып қалыптасты. Мүгедектілік пен қартаю бойынша сақтандыруға қатысты О.Бисмаркпен енгізілген заңдар кедейшілік пен қайыршылықтың таралуына қарсы бағытталған заңнамалық шаралардың маңызды кезеңі болды. 1883ж. жұмысшылар үшін ауру-сырқат бойынша міндетті сақтандыру енгізіледі, 1884 ж. төтенше жағдайлар бойынша сақтандыру, ал 1889 ж. өнеркәсіп жұмысшылары үшін мүгедектілік бойынша сақтандыру енгізілді. Аталған заңдар ауру-сырқат, мүгедектілік, қартаю жағдайларында жұмысшыларды қолдауға бағытталған шаралар болды және кәсіпкерлерге жүктелді. Дәл осы кезде зейнетақылық қамсыздандыру алғаш рет заңнамалық тұрғыдан қарастырылады .
Қазіргі таңда жүргізіліп отырған әлеуметтік саясаттың мазмұнына байланысты кейбір қоғам танушылар қоғамдық өмірді ұйымдастырудың үш негізгі концепциясын бөліп көрсетеді: түңгі күзетші мемлекеті, жаппай әл-ауқаттылық мемлекеті, және уақыт талабына төтеп бере алмаған коммунисттік мемлекет.
Түңгі күзетші мемлекетінің концепциясы консерватизм мен либерализмнің синтезі болып табылады.
Жаңа либеральді-консервативті ағымның негізгі құндылықтары - қоғамдық құрылыстың негізі ретіндегі жеке меншік және еркін нарық. Неоконсерваторлардың пікірінше, мемлекет экономикалық сфераға араласпауы керек және әлеуметтік сферада өз қатысын шектеуі қажет, яғни әлеуметтік шектеулер саясатын жүргізуі қажет. Сондықтан да бұл концепция түнгі күзетші мемлекет атына ие болды.
ХХ ғ. бойында К.Маркс жазған классикалық капитализм түпкілікті метамарфозадан өтіп, адамдық кейіпке өтті. Осылайша, жаппай әл-ауқаттылық мемлекетінің теориясы да пайда болды, оның атасы болып Дж.Гелбрейт саналады. Мұнда мемлекет қоғамның барлық қабатының мүддесін қорғайтын тапүстілік күш ретінде қарастырылады. Сонымен қатар, жекелеген теорияларда аралас экономиканың концепциясы дамып бекітілді, оның негізі әлеуметтік бағытталған экономиканың түрлі варианттары болып табылады.
Жаппай әл-ауқаттылық мемлекетінің шеңберінде әлеуметтік іс-әрекеттер өз алдына үш мақсат қояды:
1. қайта бөлу жүйесі арқылы кедейшілікпен күрес, яғни жоқшылықпен күрес (кірістің, қамқорлықтың, тәрбиенің, жұмыстың, баспананың жетіспеушілігі).
2. нарықтық экономиканың кері салдарын әлеуметтік қызмет көрсету арқылы бәсеңдету.
3. адам мүддесі үшін әлеуметтік реттеуді қамтамасыз ету.
Француз зерттеушісі Франсуа Ксавиер Меррьен бойынша, жаппай әл-ауқаттылық мемлекетінің қазіргі заманғы концепциясы, үш ұлттық-тарихи концепциялардың нәтижесі болып табылады:
1. Жаппай әл-ауқаттылық мемлекетінің француздық концепциясына сәйкес, дәстүрлі қауымдастықтар (отобасы, кәсіби бірлестіктер, т.б.) әлеуметтік қорғаудың барлық функцияларын өз беттерімен орындай алмайды: өз қажеттіліктерін қанағаттандыра алмайтындарды мемлекет өз қамқорлығына алуы керек. Мұнда игілік әр азаматтың өзінің игілігі үшін индивидуалды жауапкершілігін мойындаудан гөрі, ұжымдық жауапкершілік түсінігіне негізделеді.
2. Әлеуметтік мемлекеттің немістік түсінігі франциялықтан біршама ерекшеленеді: әл-ауқаттылықты тек билік етуші таптарға ғана қамтамасыз етпеу. Канцлер Бисмарк жұмысшылардың жағдайын жақсарта отырып, таптық күреспен құлдырап отырған елінде әлеуметтік бейбітшілікке жетуге ұмтылды.
3. Жаппай әл-ауқаттылық мемлекетінің англосаксондық түсінігі (welfare state) екінші дүниежүзілік соғыс кезінде пайда болды. Ол әлеуметтік мемлекетті бүкіл тұрғындарға таратады, негізгі идея барлық азаматтар лайықты өмір деңгейіне жетуі тиіс .
Өркениеттердің даму барысы көрсетіп отырғандай, халықтың әл-ауқаттылығына едәуір ықпал ететін жайт әлеуметтік саясаттың моделі мен қолданылатын шаруашылық жүргізудің механизмі, яғни қоғамдық өнімді тарату мен өндірісті ұйымдастырудың өзара байланысқан экономикалық құбылыстардың, нормалардың, ережелердің макродеңгейлік жүйесі.
Бірталай елдердің ұстанатын бағыты экономиканың әлеуметтік моделі, мұндай елдерді тағы әлеуметтік бағытталған мемлекеттер деп те атайды. Әлеуметтік нарықтық экономиканың теориялық негіздері соғысқа дейінгі кезеңнің өзінде ордолиберализм ғылыми бағытының шеңберінде қалыптаса бастаған (Ойкен В., Бем Т. және т.б.). Бұл теорияның орталық ұғымы - тәртіп, Х.Ламперт бойынша, бұл халық шаруашылығының элементтерінің арасындағы қатынастарды реттейтін институттар мен нормалардың жиынтығы.
Экономиканың әлеуметтік бағыттылығы шаруашылық жүргізудің нарықтық принциптеріне сүйенетін, оның тиімді жүргізілуінде ғана жүзеге аса алады. Әлеуметтік нарықтық экономика, оны жасап шығарушы теоретиктердің пікірінше, мемлекет пен нарықтық институттардың белсенді ат салысуымен нарықтық тиімділік пен әлеуметтік теңдіктің арасындағы балансты қамтамасыз етуге бағытталған. Қандай да болсын экономикалық жүйе әлеуметтік бағытталған болуы үшін, ол келесідей сипаттамаларға ие болуы тиіс: экономикалық сферадағы жеке бас еркіндігі,әлеуметтік теңдік (әсіресе, экономикалық процестен тыс қалған адамдарды қолдау), антициклдық саясат (тұрақтылық), әлеуметтік серіктестік.
Әлеуметтік-экономикалық әдебиеттерде әлеуметтік нарықтық шаруашылықтың түрлі модельдерін бөліп көрсетеді. Солардың ішіндегі ең танымалдары германиялық (классикалық), скандинавиялық (кейде оны шведтік социализм деп те атайды) және англосаксондық модельдер. Германиялық модель бюджет арқылы таратылатын ЖІӨ-нің жоғары деңгейімен (50% жуық) сипатталады (ФГР, Франция, Австрия). Әлеуметтік шығындардың елеулі бөлігі, негізінен жұмыс берушімен төленетін сақтандыру жарналары есебінен де қаржыландырылады.
Бірақ мұндай жағдайдың кері салдары да бар: капиталдардың салық салу деңгейі төмен елдерге ағып кетуі, отандық тауарлардың бәсекеге қабілеттілігінің төмендеуі. Сонымен қатар еңбек пен капиталдың салыстырмалы тиімділігі төмендейді, осы жайт 90 жылдары кейбір елдерді мемлекеттің әлеуметтік іс-әрекеттерін біршама тоқтата тұруына мәжбүр етті. Мамандар сондай-ақ тым жоғары әлеуметтік қорғалғандықтың спекуляция элементтері мен масылдықтың дамуы сияқты кері әсерлердің болуын да атап өтуде.
Әлеуметтік нарықтық экономиканы барлық басқа экономикалардан ерекшелендіретін маңызды бір белгісі әлеуметтік әділеттілік, әлеуметтік келісім, әлеуметтік қорғалғандылық пен тұрғындардың барлық қабаттарының жоғары өмір сүру сапасы принциптерін қамтамасыз етудің қосалқы механизмдерінің болуы. Халықтың табысының жалпы өсуі кезінде тұрғындардың ең аз қамтылған топтарында олардың өсуінің басып өту тенденциясы байқалады.
Әлеуметтік мемлекеттер әлеуметтік топтар арасындағы мүдделердің сәйкестігімен, сондай-ақ нарық пен мемлекеттің арасындағы үйлесімділікті қамтамасыз ететін әлеуметтік-экономикалық институттардың жиынтығымен ерекшеленеді. Қоғам мен экономиканың әлеуметтік бағыттылығы көптеген дамыған елдердегі мемлекеттердің әлеуметтік-трансферттік рөлінің күшеюінде де көрініс табады, бұл әлеуметтік қажеттіліктерге шығындардың өсуінде байқалады.
Қарастырылып отырған проблеманың шеңберінде халықтың әл-ауқатының ауқымына әлеуметтік нарықтық экономиканың оң әсері келесі бағыттарда көрініс табады: бәсекелестік өндіріс шығындарын барынша үнемдеуді меңзейді, бағаның өсуін шектеп, бүкіл халық үшін тауарлар мен қызметтердің қолжетімділігін қамтамасыз етеді; еңбек шығындары мен оны төлеудің арасындағы, материалдық және қаржылық ресурстардың салымдар мен алынатын кірістің арасындағы нарықтық теңдікті орнатады,бұл жағдай әлеуметттік әділеттілікті ұстап тұрады;бәсекелестік есебінен нарық механизмінің барлық элементтері тиімдірек жұмыс істейді, ал бұл жиналып келгенде әлеуметтік әл-ауқаттылықтың өсуі мен қоғам байлығының максимилизациясына септігін тигізеді.
Әлеуметтік нарықтық шаруашылық концепциясы басты болып келетін елдерде (ең алдымен ФГР мен Швеция), мемлекет, басымдықты әлеуметтік міндеттерді ескере отырып, нарықтық қатынастарға белсенді түрде араласады. Мысалға, егер адамдар қажетті тауарды, әсіресе әлеуметтік мәні бар тауарды сатып ала алмаған жағдайда, мемлекет заңнамалық және басқа амалдармен мұндай нарықты реттеп отырады. Сонымен қатар,нарық жүйесіне араласу жеткілікті түрде икемді болуы тиіс, әрі кері салдарын ескеруі тиіс. Мысалға, Швецияда бұл мәселе баспана құрылысының біршама кеңеюіне әкелетін дотациялар көмегеімен шешіледі. Бұл дотациялар несие нарығын реттеудің арнайы шараларының арқасында, ең алдымен баспана салуға алынған қарызға төмен процентпен төлеу,жеңілдікті несие алу түрінде көрінеді.
Әлеуметтік бағытталған нарық шаруашылығында мемлекет сондай-ақ тиімді сыртқы әсері бар, қоғамдық маңызы бар тауарлар мен қызметтердің өндірісіне дотациялар бөледі. Осылайша, білім - оны алатын адамға ғана емес, жалпы қоғам үшін пайдалы. Дәл осындай көзқарастармен көптеген дамыған елдерде білім берудің мемлекеттік секторға жатуы және бюджет есебінен қаржылануы түсіндіріледі. Бұл жағдай денсаулық сақтауға да қатысты, бұл сала да едәір шамада мемлекет тарапынан қаржыландырылады.
Мұнда сонымен қатар әлеуметтік сфераның аталған салаларының қызметтері нарықпен бекітілмей,тегін немесе өте арзан көрсетіледі, бұл аз қамтылғандар үшін және түрлі қабаттарға жататын тұрғындардың өмір сүру деңгейін теңестіру үшін маңызы зор. Қазіргі уақыттың өзінде көптеген дамыған батыс елдерінде әлеуметтік салаға салынатын инвестициялар, ең алдымен адам капиталына салынатын салымдар,ұлттық байлықтың материалдық-заттық элементтеріне салынатын капиталға қарағанда тез ұлғаюда. Мысалға, дамыған елдердегі интеллектуалды еңбектің басты болып келетін мамандықтарға халықтың жұмысбастылығының негізгі өсімі келеді: АҚШ-та - 85%, ФГР - 89%, Ұлыбританияда - 95%, Жапонияда - 90%. Дамығын елдерде әлеуметтік бағыттылығына байланысты әлеуметтік саланы мемлекеттік қаржыландыру мен оның қызметтеріне нарықтық баға орнату арасындағы қатынас, әрине, әртүрлі болып келеді.
Көптеген дамыған елдерде әлеуметтік серіктестік пен әлеуметтік қорғаудың бірқалыпты жүйесі құрылған, таптық қарама-қайшылықтардың айқын төмендеуі және қоғамның әлеуметтік-таптық құрылымындағы елеулі оң өзгерістер байқалуда. Ол барынша кең сарында болуда,айқын қайшылықтар тегістеліп, шекаралары шайылып,түрлі аралас,өтпелі топтар пайда болуда. Осылайша,әдеттегі нарықтық экономикаға қарағанда,оның әлеуметтік моделі өмір сапасының барлық құраушыларына: іс жүзінде игі әсер етеді: табыстар,жұмысбастылық,тұтыну,әлеум еттік қамтамасыз ету, әлеуметтік инфрақұрылымның салаларының дамуы және т.б. Осы орайда атап өтетін жайт, нарықтық экономиканың батыс еуропалық модельдері посткеңестік мемлекеттер үшін,жекелеп алғанда,Қазақстан үшін де үлгі аларлық жақтары аз емес.
Экономиканың әлеуметтік нарықтық моделімен қатар,бірқатар елдерде шаруашылық жүргізудің социалисттік моделі дамыды. Ол негізінен патернализм принципіне сүйенді, яғни мемлекеттің азаматтарына деген қатынасы отбасындағы әке мен бала қатынасы ретінде қарастырылды. Алайда бұл жүйе ХХ ғ. соңына қарай өміршеңдігінен айырыла бастады. Бұл жағдайды қоғамдық құрылымы әртүрлі елдердегі жан басына шаққандағы ЖІӨ өндірісінің салыстырмалы көрсеткіштері дәлелдеп отыр. Көптеген социалисттік елдерде өсудегі оң қарқын байқалғанымен,олардың кейбіреулерінде жан басына шаққандағы ЖІӨ өсімі едәуір деңгейге жеткенімен,олардың барлығы дерлік өздерінің нарықтық көршілерінен артта қалып қойды,олар болса айтарлықтай жылдам дамыған болатын. Бұл заңдылық Еуропада, сондай-ақ Азия мен Латын Америкасында дәлелін тапқан. Әсіресе,нарықтық экономиканың социалисттіктен артықшылықтары бір елдің ішіндегі,бірақ шаруашылық жүргізуі әртүрлі жағдайда тұрған елдегі өмір сүру деңгейін салыстырғанда айқын көрінеді: ФГР мен ГДР-дегі немістер,КХДР мен Оңтүстік Кореядағы кәрістер.
Социалисттік эксперимент 50 жылдары ең бай латынамерикалық мемлекеттердің төрттігіне кірген Кубаны батыс жарты шарындағы ең кедей елдердің қатарына апарып тастады. Әрине, әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, шаруашылық жүргізуідің нарықтық жағдайында да бай да, кедей де болады, яғни нарық барлық ұлттар мен барлық индивидтердің бірден өркендеуіне кепілдік бермейді. Көбісі табиғи-экономикалық факторларға, жүргізіліп отырған экономикалық саясатқа және адамдардың өздерінің жеке қабілеттеріне байланысты. Алайда,мұнда экономикалық өркендеудің мүмкіншіліктері жоғары,ал социализм,сырттан қарағанда көз тартарлық болғанымен,әлеуметтік-экономикалық жағынан артта қалдырып,кедейленуге алып келеді.
Біздің еліміз де тәуелсіздік алғанға дейін Кеңес елінің құрамында экономиканың социалисттік моделі бойынша дамыды. Аталған модель әскери коммунизм жылдары пайда болып,бұйрықтық-әкімшіліктік, жоспарлық, нарықтық емес түрінде, 30 жылдары өзінің классикалық белгілерінде толық қалыптасқан болатын. Ол объективті түрде көп қаржы жұмсаумен, дамудың экстенсивті типімен және қалыпты экономикалық мотивацияға қарсы технократизммен ерекшеленді . Шаруашылық жүргізудің социалисттік моделі тікелей әкімшілдікке және басқарудың тікелей орталықтандырылуына негізделді, оның құраушы бөлігі жоспарлау боды. 60 жылдан бастап кеңестік экономикалық модельді,оған нарық элементтерін енгізу мақсатында түзету, жақсарту мен жетілдірудің көптеген амалдары жасалынды, алайда олардың бірі де нәтиже бермеді. Сондай-ақ маңайында көптеген пікір-таластар тудырып,орындалмас үміттер берген, горбачевтік қайта құру да еш нәрсені өзгерте алмады.
Социализм кезіндегі әлеуметтік саясат әлеуметтік қамсыздандыру жүйесін ұстанды. Мұнда мемлекет басты орынға ие болды,яғни барлық әлеуметтік қауіптерде мемлекет кепілдік берді. Барлық азаматтар жұмыс істеуі міндетті болды және барлығы дерлік жұмыспен қамтылған болды. Жалпы алғанда әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі жоғары деңгейде болды. Алайда бұл әлеуметтік масылдықты да тудырған болатын,жоғарыда айтылып кеткендей,асыра әлеуметтік қорғалғандық қоғамда масылдарды тудырады. 70 жылдай билік еткен социализм көптеген сындарға ұшырағанымен,оның тиімді жақтарын ұмытпаған жөн, өйткені біздің ата-апаларымыз, ата-аналарымыз осы елде ғұмыр кешіп тәрбиеленді. Бұл модельдің өміршеңсіз болып қалуының басты себебі жоғарыдан төменге жүргізілген әкімшілдік болар,өйткені елдің территориясы өте үлкен болды,әрине жергілікті ерекшеліктер ескеріле бермеді,ал көптеген елдерде жергілікті өзін-өзі басқаруға басымдық беріледі. Екі модельдің оң жақтары мен осал тұстары бар. Социализм барлық азаматтарға тең қарап,бәрін бір дәрежеде тең ұстағысы келді - байлар да жоқ,кедейлер де жоқ. Бірақ жаратылыстан барлығы теңсіз болып жаратылады - бірі мықты,бірі әлсіз,бірі жылдам,бірі баяу - бұл табиғат заңдылығы. Нарықтық модель дәл осы заңдылықты негізге алған деуге болады. Ол жеке адамның қабілеттеріне, мүмкіншіліктеріне,жетістіктеріне басты орын береді, яғни тек күшті ғана жеңеді,сондықтан да болар ол өзінің өміршеңдігін жоғалтпады.
1.4Кедейшілік әлеуметтік-экономикалық құбылыс ретінде
Кез келген экономикалық жүйелермен қатар жүретін құбылыс ретіндегі кедейлік даму деңгейіне қатыссыз әлемнің барлық елдерінде болған және қазір де бар. Кедейлік адмдардың тұрмыс деңгейіне ғана емес, сонымен бірге қоғам өмірінің әлеуметтік және саяси салаларына да әсерін тигізеді, көптеген жағдайларда ол қылмыстылықтың өсуі мен әлеуметтік жағдайлардың туындауына себеп болады. Соның салдары ретінде,кедейлік ауқымдарын азайту міндеті бүкіл әлемдік қоғамдастықтың алдында тұр.
Өте кең мағынада кедейлік дегенде ұй шаруашылықтарының немесе адамның мынадай әлеуметтік-экономикалық жағдайы ұғынылады, мұндай ахуалда олардың ақшамен, мүлікпен және басқа ресурстармен қамтамасыздығының төмен деңгейі табиғи-физиологиялық, материалдық, рухани қажеттіліктерін қанағаттандыруға мүмкіндік бермейді.
Адамның физиологиялық және ең төменгі әлеуметтік мұқтаждарын қанағаттандыруға шамасы келмейтіні абсолюттік кедейлік сияқты ұғыммен анықталынады. Салыстырмалы кедейлік ұғымы адамның материалдық жағдайы, оған қоғамда ең көп тараған стандарттар бойынша өмір сүруге мүмкіндік бермейтін жағдайларда қолданылады. Субъективті кедейлік термині адамдардың өздерінің материалдық жағдайына субъективті баға берулері мен олардың өздерін кедей тұрмысты халық санатына жатқызу жөніндегі пікірлеріне қатысты қолданылады.
Көптеген елдер кедейшілік ауқымдарына баға беруде табыс немесе тұтыну ұғымына сүйену арқылы кедейлік пен жоқшылық проблемасына өз тәсілін қалыптастыруға үйренген, бұл тәсіл осы проблеманы түсінуде айтарлықтай тарылтады. Адам дәулетті болуы мүмкін, бірақ оған ұзақ салауатты өмір сүру мүмкіндігі бұйырмауы, немесе оның сауатсыз болып қалуы немесе шала білімді болуы, немесе маңызды саяси шешімдер қабылдау үдерісіне қатыса алмауы ықтимал, бұлар адам өміріне өз әсерін тигізеді. Осы айтылғандардың негізінде әлемдік практикада кедейлік проблемасын түсінуге байланысты үш көзқарас қалыптасты:
табыс (немесе тұтыну) тұрғысынан;
базалық қажеттіліктер тұрғысынан;
адам әлеуетінің даму мүмкіндіктері тұрғысынан.
Кедейлікті туындататын негізгі фактор тұрақты табыстан айырылу болып табылады. Кедейліктің ең басты себебіне жұмыспен қамтылу проблемасы - ақылы жұмыстан айырылу,орындалған жұмысқа ақы төлемеу немесе еңбек рыногындағы бәсекелестік кезінде қажет машықтардың болмауынан табыстың жеткіліксіз мөлшері жатады.
Макроэкономикалық шаралар мен тәсілдер үй шаруашылықтарының жағдайына негізгі үш аспектте ықпал етуі мүмкін: үй шаруашылықтарының негізгі табыс көзі есебіндегі табыстың өзгерістерімен көрінетін жұмыс күшіне қатысты сұраныстың өзгеруі; рынок белгілейтін табысты сәйкестікке келтіруге мүмкіндік туғызатын әлеуметтік трансферттердің күрт қысқаруы, және үй шаруашылықтарының тұтыну деңгейі,сондай-ақ үй шаруашылықтарының тұтыну себетінің құрамы мен сатып алу қабілетіне әсерін тигізетін салыстырмалы бағалардың өзгеруі.
Қауіптің аса маңызды факторларына жұмыспен қамтылу, адамның жасы мен тұратын жері жатады.
1. Жұмыспен қамтылу - отбасының бас иесінің істейтін жұмысы немесе экономикалық белсенділігі болмаса, ол қалған адамдармен салыстырғанда кедейліктің анағұрлым жоғары қауіпімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz