Халық ауыз әдебиетінің оқытылу үрдісі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Оқу-тәрбие үрдісінде халық педагогикасының жетістіктерін
қолдану
1.1 Халық ауыз әдебиетінің оқытылу үрдісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Халық педагогикасының тарихы мен жетістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
2 Қазақ әдебиетінде халық ауыз әдебиеті үлгілерін оқыту
2.1 Ауыз әдебиеті -- халық шығармашылығының айрықша саласы ... ... ... ...20
2.2 Халық ауыз әдебиетін оқытудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ..24
2.3 Халық ауыз әдебиеті тақырыбына сабақ жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі. Жаңа заман баласы - ертеңгі еліміздің болашағы. Қазіргі таңда мектеп жасына дейінгі балаларды дамыту мәселесі мемлекеттік саясаттың ажырамас бөлігі болып отыр. Сондықтан мектепке дейінгі балаларды оқыту мен тәрбиелеудің негізгі мақсаты - баланың жеке басының қалыптасуы мен дамуы болып табылады.
Жаңа заман баласын қалыптастырып, дамыту үшін, тұлғаның ішкі жан дүниесі мен оның қыр сырын анықтап, мүмкіншіліктері мен қабілетінің дамуына жағдай туғызу қажет. Ол үшін баланы сәби кезінен бастап халық ауыз әдебиетімен сусындандырып, құлағына құйып өсіру керек. Яғни, мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеуде халық ауыз әдебиетінің алар орны ерекше.
Балалар бақшасының тәрбиеленушілерін ауыз әдебиетінің үлгілерімен таныстырып, олардың өмірін байыта түсу тәрбиешілердің міндеті болып саналады. Олар ертегілер оқып, әңгіме мазмұнын жүйелі байланыстыра отырып әңгімелеуге үйретіп, ертегі-әңгімеде кездескен кейіпкерлердің іс-әрекетіне сай образды сөздер мен диологтарды, кейбір өлең шумақтарын бұлжытпай жатқа айта білуге баулиды.
Қиял - ғажайып дүниесінен туған сан қилы оқиғалы ертегілер, батырлар жыры, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні - мақал-мәтелдер, ой қозғайтын сыр сандықты жұмбақтар, қиыннан қиыстырылған тақпақ жаңылтпаштар балалар бақшасында кең қолданылатын дүниелер болып саналады.
Халықтық шығармалар ішінде баланы тәрбиелеумен қатар дұрыс айқын сөйлеуге үйретіп, тілін дамытатын жанр - жаңылтпаш. Сәбидің тілі шығып, балдырған жасында сөздік қоры молая бастаған кезде кейбір дыбыстарды айта алмаса, кейде қинала айтады. Бұл жағдайдың алдын алу үшін бала қиналып айтатын дыбыстары бар сөздерді неғұрлым жиі-жиі дыбыстап айтқызып, жаңылмай жаттықтыру керек. Сонда сөйлегенде де мүдірмей, анық, өз ойын толық жеткізетін болады. Жаңылпаштарды жаттап, жаттыға айту арқылы баланың ана тілін ардақтау, сөз қадірін білу сезімі қалыптасып, ой-қиялы дамиды, тәлім алады.
Халық ауыз әдебиеті - талай ғасырлардан келе жатқан мұра, сарқылмас бай, асыл қазына, халық шежіресі. Онан халқымыздың өткенін білеміз, сол арқылы бүгінгі заманымыздың ұлылығын танимыз, халқымыздың батырлық, ерлік тарихын көреміз.
Жас буынға халқымыздың қастерлі салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, үлгі-өнегесін, тәлім-тәрбиесін дәріптеу, елдің тарихын, ұлттың мәдениетін таныту, өнерін жаңғырту ең өзекті мәселелер болып табылады.
Республикамызда қабылданған аса маңызды құжаттар Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы (1994 ж.), Қазақстан Республикасының Тіл туралы Заңы (1996 ж.), Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы (1998 ж.) мемлекеттік тұрғыдан қазақ тілінің мәртебесін биіктетіп, тәрбие мен білімнің құндылығын арттырып, бағыт-бағдарларын айқындады.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2030 атты Қазақстан халқына Жолдауында: ...біздің ұрпақтың келер ұрпақтар алдында орасан зор жауапкершілік жүгін арқалайтыны... баса атап көрсетілген болатын. Сол үлкен жауапкершіліктің бірі ел тәуелсіздігімен бірге қайта оралған халық мұраларын, оның ішінде қазыналы ауыз әдебиетін терең танытуға басымдылық берілуі заңды.
Ауыз әдебиеті - тәрбие көзі, өнеге-өсиет кені. Халықтық тәрбиенің жас ұрпаққа әсер-ықпалын зерделеп-зерттеу ісімен айналысқан ғалымдардың ауыз әдебиетінің тәрбиелік мәнін жан-жақты ашып көрсеткен еңбектері баршылық. Атап айтқанда, А.Байтұрсыновтың Әдебиет танытқыш, М.Ғабдуллиннің Ата аналарға тәрбие туралы кеңес, Қ.Жарықбаевтың, С.Қалиевтың Қазақ тәлім-тәрбиесі, С.Қалиевтың Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі және т.б. еңбектерде бұл мәселе жан-жақты ашып көрсетілген.
Бұл көркем ойлау мен көркем сөздің, озық тәрбиенің үлгісі болатын қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілері негізінде оқушылардың сөйлеуін дамытудың жолдарын айқындай отырып, оның білім мазмұнындағы орнын белгілеудің көкейкестілігін дәйектеуге негіз болады.
Зерттеу нысаны: қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілерін оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні: қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілерін оқыту үрдісінде пайдалану жолдары.
Зерттеудің мақсаты: халық ауыз әдебиеті үлгілерін оқыту үрдісінде қолдану арқылы баланың сөйлеуін дамыту жолдарын айқындау және оны меңгертудің тиімді әдіс-тәсілдерін жүйелеу.
Зерттеу міндеттері:
- ғылыми әдебиеттерге талдау жасау арқылы қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілері арқылы баланың сөйлеуін дамытудың негізгі бағыттарын анықтау;
- халық ауыз әдебиеті үлгілерінің оқушылардың ой-өрісін, тілін дамытуға, тәлім-тәрбиесіне әсер-ықпалын айқындау;
- қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілері арқылы баланың сөйлеуін дамытудың тиімді әдіс-тәсілдерінің жүйесін жасап, оны тәжірибеде сынақтан өткізу арқылы ана тілін оқытудың тиімділігін арттыру.
Зерттеу әдістері. Зерттеу мәселелеріне қатысты фольклористикалық, педагогикалық, психологиялық, әдістемелік еңбектерді зерделеу; оқу-тәрбие үрдісін бақылау.
Зерттеу жұмыстың құрылымы жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, тұрады.
1. Оқу-тәрбие үрдісінде халық педагогикасының жетістіктерін
қолдану
1.1 Халық ауыз әдебиетінің оқытылу үрдісі
Орта мектепте өтілетін пәндер арасында қазақ әдебиетінің алатын орны ерекше.Өйткені, оқушыларға халықтың қоғамдық өмірін, арман-мүддесін танытуда, оларға идеялық-саяси, рухани-адамгершілік, этикалық-эстетикалық т.б. тәрбие беруде, дүниеге көзқарасын, мінезін, жалпы мәдениетін қалыптастыруда көркем әдебиеттіқуатты құралдардың бірі ретінде пайдалану - әдебиет пәнінің басты мақсаты болып есептеледі.
Балажастан көрген-білгенін көкейге түйген шәкірт этикалық құндылықтарға, әсемдік әлеміне, эстетикалық, сұлулық дүниесіне мектеп қабырғасында бастауышсыныптардан бастап-ақ қызыға назар аударады. Олар оқу бағдарламасының талаптарына сай әдебиет сабағында қазақжәне туысқан халықтардың, әлем әдебиетінің озық үлгілерімен таныстыру қажет.
Көркемәдебиетті оқуда жас оқырман өзінің шығармашылық ойлау қабілетін дамытып, сол оқыған туындысы негізінде ой-тұжырымдар, дұрыс пайымдаулар, тың қорытындылар жасауға ұмтылады. Сабақ барысында, әдеби шығармаларды ұтымды талдау жұмыстарын жүргізу оқушылардың пәнді оқуға ынтасын арттырады. Мектеп қабырғасында оқытылатын барлық пәннің ішінде әдебиет қана адам көңіл-күйінің кестелі суретінтанытады. Әдебиет сабағы жеке тұлғаның рухани әлемін, ойлау қабілетін,сана-сезімін, тілін, шығармашылық қабілетін қалыптастыруда мектептік оқупәндерінің арасында ерекше орын алады деуге болады. Сондықтан, балаға мектеп кезінен көркем шығарманы оқыту,талдатудың маңызы зор.
Ол мектептен кітап оқиды және болашақта жаңа шығармаларды оқуға қызығушылық танытады. Мысалы, Мен мектепте оқып жүрген кезімде Қазақ тілі мен әдебиетінен сабақ беретін әпкемнің ықпалымен әлемдік және отандық әдебиеттің үздік шығармаларымен таныстым. Сонымен қатар, мен ерте жастан үйрендім және бүгін көптеген артықшылықтарға ие боламын. Орта мектепті бітіргеннен кейін мен қара шаңырақ атындағы ҚазҰУ-дың филология, әдебиеттану және әлем тілдері факультетіне оқуға түстім. Кредиттік жүйенің артықшылықтары мен кемшіліктері студенттік өмірде көп нәрсеге уақыт жетпейтіні баршаға мәлім. Сонымен қатар, мен көптеген шығармалармен таныс болғандықтан, оқылғанды есте сақтауға және уақытты үнемдеуге, қоғамдық өмірге белсенді қатысуға тамаша мүмкіндік алдым. Әркімнің өз кезеңі, өз уақыты бар екенін түсінемін. Негізінде, мектепте көркем шығарманы оқу керек, өйткені жасына қарай адамның міндеттері де, міндеттері де артады...
Негізі, оқушының көбірек уақыты болатын кезіол, әрине, қысқы және жазғы демалыстар болып есептеледі. Осы орайда, пән мұғалімі бала демалысқа кетпей тұрып күнтізбелік жоспардағы тақырыптарға сәйкес оқуға тиісті барша көркем шығарманы оқуға тапсырма беру қажет.
Қазақтыңхалық ауыз әдебиеті үлгілерінің қай-қайсысы болса да балаға өмір танытарлыққызмет атқаратыны белгілі. Осы орайда, Мағжан Жұмабаев Педагогика атты еңбегінде халық ауыз әдебиеті үлгілерінің баланың психологиясына тигізер ықпалына терең мән береді. Айталық, қазақтың бесік жырының баланың есту сезіміне, ертегілердің - ақыл ойына, мінез-құлқына,тілін, қиялын дамытуға тигізетін әсерін дәлелдей білген. Мәселен, ертегінің бала дамуындағы маңызды туралы: Жан тұрмысы өркендеу үшін яғни, ойы арқылы кеңейіп, құлқы түзеліп, тілі баюы үшін жас балаға ертегі қымбат нәрсе. Мысалы,балаға өтірік айтпа деген құрғақ сөзің желге айтқанмен бірдей. Ал, өтірікші туралы ертегі айтсаң ол басқа, - дейді.
Ал,Жүсіпбек Аймауытұлы Психология аттыеңбегінде қиялды дамытуға ауыз әдебиеті шығармаларының маңыздылығына баса көңілбөлген. Ол қиялдың құрастыру қызметі туралы: Ойдағы нәрселерді құрастырмаймыз, сөйлеуші жануар, алтын балық, алтын алма, сүт, өзен, пері қызы, жалмауыз кемпіржасаймыз. Мұндай құрастырулар көбінесе, ертегілерде, діни кітаптардакездеседі, - деп пікір білдіреді.
Қазақ балаларының ұлттық болмысын барынша жан-жақты зерделеген психолог-ғалым бала қиялын дамытудағы ертегі кейіпкерлерінің рөліне назар аударады. Халық ауыз әдебиеті үлгілері балаға мейлінше жақын болғандықтан, сол арқылы бала қоршаған ортаны барлай алады, табиғаттың сиқырлы сырларын сезіне біледі, ұлттықсалт-дәстүр, әдет-ғұрып туралы түсінік алады. Мұның өзі баланың жеке дара тұлға ретінде дамуына қажетті көркемдік, ізгілік қасиеттерді бойына жинауда халықтың рухани мұрасының құндылығын қуаттайды. Қай жанрын алсақ та ауыз әдебиетінің тәрбиелік-білімдік мүмкіндігі сан алуан. Демек, ауыз әдебиеті үлгілерін жете талдап жеткізу - пән мұғалімінің парызы.
Шығарманы оқу шәкірттерге күні-бұрын тапсырылатыны белгілі. Өйткені, романды сыныпоқушыларының түгелдей тұтас оқу мәселесі бүгінгі күн жағдайында, ақпараттық технологияның дамыған кезеңінде өте күрделі, өзіндік қиындығы бар нәрсе болыпотырғаны баршаға мәлім. Әсіресе, Абай жолы секілді аса көлемді шығарманы оқуды тек 10-11 сыныпта ғана қолға алу, әрине, кештік етеді. Меніңше, мектепт іәне-міне бітіргелі отырған түлек алда болатын ұлттық бірыңғай тест сияқтықарбалас жұмыстармен жүріп, көркем шығарманы оқуға аса қатты құлшылық танытақоймайды.
Негізі, оқырмандық қызығушылықты арттыру жайы - әдебиетті оқыту үрдісіндегі ең өзекті мәселе болып есептеледі.
Шәкірттердің оқырмандық қабылдау қабілетін анықтау әдістері әртүрлі болуы мүмкін, олоқушылардың жас ерекшеліктері мен қандай көлемдегі, қандай мазмұндағы әдеби шығарма екеніне тікелей байланысты болмақ.
Оқушылардың шығармаға ынта-ықыласын, қызығушылығын арттыру мақсатында оның кей тарауларыныңмазмұнын оқытушының өзі айтуы керек деп ойлаймын. Әсіресе, қызықты эпизодтарын айтса, оқушы қызығып шығарманы міндетті түрде оқитын болады. Кейде мұғалімніңдұрыс ұйымдастырмауынан шығарманы оқымаған, не шала оқыған, не бас жағын оқыпкейінгі кітаптарын оқымаған оқушылар кездеседі. Осыны ескере отырып, кіріспесабақта оқытушы барынша тұжырымды, мейлінше жинақы түрде шығармада қозғалатын дәуіртынысы, сонымен орайлас көтерілген мәселелердің ең бастылары, тұтас тарихы, этнографиясы туралы жан-жақты мәлімет беріп, әрбір кейіпкеріне оқушылардыңқатысуы арқылы талдау жасағаны дұрыс.
Көркем шығарманың тілдік ерекшелігін талдаудағы басты мақсат - оқушылардың сөздікқорын байыту. Әдеби тілде сөйлеу үшін ауызекі сөйлеу дағдысы болуы жеткіліксіз,оған қоса оқушыда бай сөздік қор болғаны абзал. Ал, сол сөздік қордың баюыкөркем шығарманы оқумен келетіні баршаға белгілі.
Көркем шығарманы оқи және талдай білу студенттердің әдеби білімін дамытудың негізгі тәсілі болып табылады. Бұл сонымен қатар көркем сөз зергерлерінің шығармашылық өсу тенденциясын көрсетеді. Оқыту мен талдауды ұйымдастырған кезде мұғалім сабаққа ғылыми және танымдық тұрғыдан және көркемдік ойлау тұрғысынан қарауды ұмытпаған жағдайда ғана жетістікке жетеді.
Әдеби шығарманы мектептегі талдаудың басты мақсаты-мұғалімнің оқытуға жұмсаған барлық күш-жігері, оқушының өзін-өзі тәрбиелеуімен бірге дидактикалық модернизацияға қол жеткізу.
Өнер туындысын зерттеу және талдау барысында мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-қатынас негізделеді. Сонымен бірге студент гуманистік дүниетанымды қалыптастыруға, азаматтыққа, патриотизмге, зияткерлікке, ұлттық құндылықтарды құрметтеуге, өзіне және қоршаған ортаға жауапкершілікті сезінуге бағытталған. Бұл біздің қоғамның қазіргі кезеңдегі басты талабы.
1.2 Халық педагогикасының тарихы мен жетістіктері
Қазақ халқының ерте заманда жасаған мәдени мұрасының бір түрі - халықтың ауыз әдебиеті.
Жазу - сызу өнері болмаған ерте кезде-ақ қазақ халқы өзінің тұрмыс-тіршілігі, қоғамдық өмірі, шаруашылығы мен кәсібі, қуанышы мен күйініші, дүние танудағы көзқарасы т.б. жайында неше түрлі өлең-жыр, ертегі-әңгіме, мақал-мәтел, аңыздар ойлап шығарған және оларды ауызекі айту күйінде тудырған. Сондықтан да бұларды халықтың ауызша шығарған көркем шығармасы, даналық сөзі яғни ауыз әдебиеті деп атаймыз. Бұдан, әрине, ауыз әдебиетін көп адам бірлесіп отырып шығарған деген ұғым тумайды. Ауыз әдебиетінің қандай үлгілерін болса да әуел баста жеке адамдар шығарған. Бірақ ерте кезде, жазу өнері болмағандықтан, ауыз әдебиетін шығарушылардың аттары хатқа түспеген, сақталмаған. Халық олардың шығармаларын ғана сақтаған және оларды ауызша айтып, ұрпақтан ұрпаққа жеткізген, сөйтіп, алғашқысында жеке авторлар шығарған шығармалар кейіннен өңделіп, сұрыпталған, оған коллектив болып творчестволық өзгерістер енгізіп отырған. Бертін келе ондай шығармалар көпшіліктің, коллективтің әдебиетіне айналып кеткен.
Орыс халқының ұлы сыншысы В.Г. Белинский Әдебиет деген сөздің жалпы мағынасы туралы жазған еңбегінде ауыз әдебиеті мен жазба әдебиетінің арасындағы айырмашылықтарды айта келіп, ауыз әдебиеті халықтың ерте замандағы ой-санасының жемісі деп көрсетеді. Халық немесе тайпа жазу өнерін білмеуі мүмкін, бірақ оның поэзиясы болмауы мүмкін емес, - деп Белинский ауыз әдебиетінің тым ерте кезде, халықтың жазу- сызу өнері болмаған заманда, туғандығын дәлелдейді. Бұл расында да солай. Қай халықты алсақ та, оның көркем әдебиеті ауыз әдебиетінен басталады. Демек, ауыз әдебиеті болмаған, бірден жазба әдебиетін жасаған халық бұрын-соңды тарихта болған емес.
Қазақ ауыз әдебиеті де әдеби тұрғыдан сан алуан. Қазақ ауыз әдебиетінің негізгі түрлеріне халықтың тұрмыс-салтымен байланысты шығармалар, мақал-мәтелдер, аңыздар, ертегілер, батырлар жыры, тұрмыс-салт, айтыс өлеңдері және т.б. жатады. Әрине, ауыз әдебиетінің барлық түрлері бір уақытта туа бермейді және олардың туылуына әкелген жағдайлар да біркелкі емес, біркелкі емес. Бірақ бұл мәселе, яғни қазақ ауыз тілінің қашан туылғаны ғылыммен әлі дәлелденбеген. "Мен білмеймін, - деді ол, - бірақ мен сізге қалай қарау керектігін білмеймін, - сізге қалай қарау керектігін білмеймін, - сізге қалай қарау керектігін білмеймін, - сізге қалай қарау керектігін білмеймін, - сізге қалай қарау керектігін білмеймін. Өзінше жариялап, олар туралы мәселе қалай туды ауызша әдебиет, ол дамыды, және выдвигали әр түрлі теориялар. Бұл теориялардың қазақ ауыз әдебиетіне тікелей қатысы жоқтығына қарамастан, олар жалпы ауыз әдебиетін зерттеуде орын алды. Сонымен, шолу ретінде осы теориялардың кейбіріне қысқаша тоқталайық.
Өткен ғасырдың орта шенінде Батыс Европада, Россияда ауыз әдебиетін зерттеген буржуазияшыл ғалымдар мифтік теория дегенді ойлап шығарды. Бұл теорияны ХІХ ғасырдың 50-60 жылдарында орыстың Ф.И. Буслаев, О.Ф. Миллер, А.Н. Афанасьев секілді ғалымдары қолдап, ауыз әдебиеті дінге, діни ұғымдарға, әр түрлі мифтерге байланысты туды және ауыз әдебиетінің алғашқы кейіпкерлері құдайлар болды деп қарады. Ауыз әдебиетін жасауда адамдардың саналы ролі болған жоқ, ауыз әдебиетін құдайлардың өздері туғызды, адам баласы құдайлар жасаған мифтердің ауыз әдебиетіне қосушы ғана болды және оны өзгертпей, бергі заманға алып келді десті. Сөйтіп идеалистік көзқарасқа негізделген мифтік теория ауыз әдебиетінің шығу тегін ашып бере алмады. Экономиканың, қоғам өмірінің ілгеріліп дамуына қарай ертедегі мифтік ұғымдар да, наным-сенімдер де өзгеріп, жаңарып отыратынын және олардың жоғалатынын мифтік теорияны жақтаушылар мойындамады және мойындағысы келмеді.
Ауыз әдебиетінің шығуы өткен ғасырдың екінші жартысында батыста тағы бір теория пайда болды. Бұл ауысып алу (теория заимствования) теориясы деп аталды. Оны Россияда А.Н. Пыпин, В.В. Стасов, А.Н. Веселовский т.б. ғалымдар қолдады. Бұлар орыс халқының ауыз әдебиетін басқа елдердің ауыз әдебиетінде ұқсас келетін сюжеттерге айрықша көңіл аударды. Осының нәтижесінде, бір елдің ауыз әдебиетінде кездесетін сюжеттерге екінші бір елдің әдебиетінен ұшырай қалса-ақ болғаны, оны олар бір-бірінен ауысып алған деп есептеді. Мұндай ауысып алулар әр түрлі қарым-қатынас, сауда-саттық жолдарымен жасалған дейді. Мәселен, Веселовский орыстың батырлар жырының сюжеті Батыс Европадан алынған десе, Пыпин оны тек Батыс емес, Шығыс елдерінен де келген деп дәлелдейді. Орыс халқы Шығыс елдері ауыз әдебиетінен көп сюжет алған деген пікірді Стасов та, кейіннен Потанин де баса көрсетеді. Орыстың батырлар жырында Илья Муромеюдцтің өз баласымен соғысатыны айтылады. Мұны ауысып алу теориясын қолдаушылар Шахнамәден келген сюжет деп қарады. Сөйтіп, олар әрбір халықтың творчестволық қабілетін жоққа шығарады. Олардың ойынша, бірде-бір халық өз тарапынан шығарма тудыра алмақ емес, тек даяр сюжетке ие болады, сол сюжетті өз тілінде жырлайды және олардың мұндай шығармалары бір елден екінші елге ауысып отырады, қыдырма, мекені жоқ сюжетке айналады-мыс.
Ауыз әдебиетінің тууы, дамуы жайында ауысып алу теориясы ғылми теріс, дәлелсіз және қате теория еді. Марксизм-ленинизм іліміне сүйенген советтік ауыз әдебиеті ғылыми (фольклористика) бұл теорияны қатты сынға алып, әрбір халықтың өзіне тән творчестволық қабілеті барлығын дәлелдейді. Ауыз әдебиетінің қандай түрін, қандай сюжетін болса да әрбір халық өмірінен, тұрмыс-тіршілігінен алатындығын айқындайды.
Екіншіден, бір халықтың ауыз әдебиетінде, айталық ертегісінде немесе батырлар жырында кейбір сюжеттердің басқа бір халықтың ауыз әдебиетіне ұқсас келетіндігі болады. Мұндай ұқсастық екі халықтың, кейде бірнеше халықтың, жаңағы сюжеттерді бір-бірінен ауысып алғандығынан бола бермейді. Ондай ұқсастық Экономиканың, тұрмыс-тіршіліктің, қоғамдық өмірдің ұқсастығынан туады. Бір-бірімен ешқандай қарым-қатынас жасамаған, шалғай жатқан халықтардың ауыз әдебиетінде ұқсас сюжеттердің болу себебі, міне, осыған байланысты. Бұған кейінде Г.В: Плеханов та айырықша көңіл аударған болатын. Ол өзінің Адрессіз хат дейтін еңбегінде ауыз әдебиетіндегі сюжет ұқсастықтарын халықтардың тұрмыс-тіршілік, шаруашылық, қоғамдық жағдайларының ұқсастығынан іздейді. Бұл жөнінде И.В. Сталин де біраз пікір айтады. Диалектикалық және тарихи материализм туралы жазған еңбегінде ол былай дейді: Қоғамның өндіріс тәсілі қандай болса - негізінде қоғамның өзі де сондай болады, оның идеялары мен теориялары, оның саяси көзқарастары мен мекемелері де сондай болады... немесе, анайылап айтқанда, адамдардың тұрмыс салты қандай болса, олардың ой-пікірі салты да сондай болады .
Мысалы, Манас пен Қобыланды батыр туралы өлеңдерді алайық. Олардың бірі - қырғыз, екіншісі-қазақ. Осы екі кейіпкердің туысының әнінде үлкен ұқсастық бар. Мысалы, Манастың әкесі Джейкоб Баласыз адам болады. Көп уақыт оның ел болмайды атакована жауы. Жақып Құдайдан бала алғысы келмейді, ол айтады, жаумен күресетін ұл беріңіз, елді қорғайды. Қобыландының әкесі Тоқтарбай да сондай. Қызылбастарлар қысым көрген Тоқтарбай баланы Құдайдан алғысы келмейді, елді басқыншылардан қорғай алатын баланы беруді өтінеді.
Сыртқы жағынан бір-біріне өте ұқсас бұл сюжетті қазақ ақындары қырғыздардан немесе қырғыз жырларынан қазақтардан алған сияқты. Дәл емес. Бұл сюжет осы екі халықтың ерте өмірінен алынған. Тарихи деректерге сәйкес, қазақ және Қырғыз елдеріне ұзақ уақыт бойы шетелдік басқыншылар шабуыл жасаған. Бұл жағдайда қазақ пен қырғыз басқыншыларға қарсы шығып, өз елін жаудан қорғайтын ұл туралы армандады. Сондай-ақ, олар енгізілді, бұл өз Псалмы. Бұл мысал сюжеттің ұқсастығы қозғалыс нәтижесінде пайда болмайтынын көрсетеді, бұл халықтардың өмірі мен әлеуметтік жағдайларының ұқсастығына байланысты.
Рас, ерте заманнан бастап әр түрлі шаруашылық, мәдени қарым-қатынастар жасаған және көршілес отырған халықтардың бір-біріне әдебиеттік әсер ететін болады. Мысалға қазақпен туыс, ағайындас қырғыз, өзбек, түрікпен, қарақалпақ халықтарын алайық. Бұлардың арасында туысқандық қарым-қатынас ертеден келе жатыр. Олардың әдебиеті бір-біріне әсер еткен, өзара кейбір сюжетті ауысып алған жайы да бар. Бұған қарап, аталған халықтардың өзіндік таланты, творчестволық қабілеті жоқ, тек бір-бірінен сюжет алып отырған, сол сюжеттерді ғана жырлап өткен деуге болмайды. Олардың әрқайсысы үлкен талант иесі, ауыз әдебиетінің неше алуан әдемі үлгілерін тудырған және ондай творчестволық іс қолынан келетін халықтар.
Өткен ғасырдың ақырынан бастап революцияға дейінгі дәуірде ауыз әдебиетін зерттеу жөнінде жоғарыда аталғандардан басқа тағы бірнеше теориялар болды. Соның ішінде ауыз әдебиетінің шығу жайын тексеруде басқа теорияларға қарағанда аз да болса ғылыми негізі бары - тарих мектебі деп аталған еді. Оның негізін салушы орыс ғалымы В.Ф. Миллер ауыз әдебиетін, әсіресе орыстың батырлар жырын көбірек қарастырып зерттеген адам. Көп жылғы зерттеу еңбегінің қорытындысы етіп, ол 1897 жылы Орыс ауыз әдебиеті жайындағы очерктер деген кітабын шығарды. Осы еңбегінде В.Ф. Миллер орыстың батырлар жыры монғол басқыншыларының шабуылына байланысты туды деп қарайды. Бұл пікірін ол тарихи материалдар, деректер келтіре отырып дәлелдейді. Ол батырлар жырын тарихта болған оқиғалардың айналасы, соның документі деген қорытынды жасайды.
Ауыз әдебиетін, оның ішінде батырлықты зерттеудегі басқа теориялардан айырмашылығы, тарих мектебі ауызша әдебиеті халықтың өмірі мен тарихына байланысты дүниеге келді. Бірақ оның пікірі тарих пен әдебиетті қарауды құжаттау кезінде қате болды деп айтылды. Рас, халық тарихында маңызды орын алатын оқиғалар әдебиетке әсер етіп қана қоймай, кейде әдеби шығармалардың пайда болуына себеп болады. Бірақ ауызша әдебиет тарихи оқиғаларды өзінің де, шындықтың да даңқына айналдырмайды. Тарихи фактілерге сүйене отырып, ол оларды поэтикалық қиял арқылы жаңғыртады, суреттейді, кейде асыра айтады, кейде өзгертеді; ауызша әдебиет тарихи оқиғаларды сурет арқылы бейнелейді. Сондықтан ауызша әдебиетті тарих деп атауға болмайды, оның ішінде деректі.
Сіз бұл туралы қалай ойлағаныңызды білмеймін, - деді ол. Тек марксизм-ленинизм іліміне негізделген кеңестік ауызша әдебиет бұл мәселені толығымен шешті. Кеңестік ғылыми әдебиеттер адамдардың жұмысқа, мамандыққа, күнделікті өмірге, қоғамдық өмірге және оның дамуына байланысты туылғанын көрсетеді. Халықтың өмірімен тығыз байланысты ауызша әдебиет оны әр түрлі образдар арқылы көрсете отырып, жан-жақты суреттейді. Әрине, бұл ауызша әдебиет бірден дамиды дегенді білдірмейді. Оның кейбір үлгілері ежелгі уақытта, тайпалық қоғамда дүниеге келген; болашақта әлемдегі адамның әлеуметтік, экономикалық жағдайлары мен дүниетанымының өсуімен ауызша әдебиет дамиды. Демек, қоғамдық өмір, күнделікті өмір, адамдардың әлеуметтік көзқарастары және т.б. ауыз әдебиетінің пайда болуы мен қалыптасуына әсер етті, оған мазмұн берді. Сондықтан ауызша әдебиет өзінің даму жолында көптеген тарихи дәуірлерден өтті, көптеген таптық, әлеуметтік қалаулар мен көзқарастардан өтті.
Қазақтың көркем әдебиеті тарихын зерттеген әдебиетшілердің айтуына қарағанда, көркем әдебиетіміз ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысында қалыптаса бастаған. Өзінен бұрынғы дәуірмен салыстырғанда ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысы қазақ өмірінде елеулі кезең еді. Бұл кезде қазақ халқының көпшілігі (Кіші Жүз бен Орта Жүз) Россия мемлекетіне қосылып болған-ды. Мұның нәтижесінде қазақ халқының экономикасы, қоғамдық өмірі бұрынғы кезден әлдеқайда ілгерілеп дамыған, өскен еді.
Бұл жағдай қазақтың көркем әдебиетінің тууына үлкен әсер етеді. ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысынан былайға жерде аты-жөні белгілі авторлар шыға бастайды. Мұның өзі ауыз әдебиеті мен көркем әдебиетінің жігін ашатын негізгі белгінің бірі болды.
Рас, ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысына дейін қазақтың ауыз әдебиеті есейген, жетілген еді. Бұл кезде ауыз әдебиетінің әр алуан түрлері (ертегі, аңыз, батырлар жыры, тұрмыс-салт өлеңдері т.б.) дамыған да болатын. Бірақ оларды шығарған авторлары белгісіз болды. Сондықтан ондай шығармалар жеке авторлардың емес, бүкіл халықтың шығармасы болып саналатын. Бұл жөнінде В.Г. Белинскийдің мына бір пікірін келтірейік. Ол былай дейді: ...Ауыз әдебиетін алатын болсақ, оның жұртқа аты белгілі авторы болмайды, өйткені қашан да болса, ауыз әдебиетінің авторы халық болады. Халықтың немесе бір тайпаның жас шағындағы ішкі және тысқы тіршілігін ешбір боямасыз айқын көрсететін жабайы, үстіртін-аңғал өлең-жырларын шығарған кімдер еді, оны ешкім білмейді... Ал көркем әдебиетті алсақ, ол мүлде басқаша болады: оның шығарушысы халық емес, оның авторлары - халық рухының әр алуан жақтарын өзінің ақыл-ойы арқылы білдіретін жеке адамдар. Әдебиетте жеке адамдар әдебиеттегі праволарын толық өз қолына алады, сөйтіп әдебиет дәуірлері сол жеке адамдардың аттарына байланысты болып белгіленеді.
Белинский бұл пікірін Әдебиеттің түрлері және Әдебиет деген сөздің жалпы мағнасы туралы жазған еңбектерінде де айтады. Ұлы сыншының пікірінше ауыз әдебиеті мен көркем әдебиетінің арасындағы басты айырмашылықтың бірі жеке авторлардың болу-болмауына байланысты. Және де өз дәуірінің, бүкіл халықтың рухын білдіретін жеке авторлардың шығуы экономиканың дамыған, қоғамдық ой-санасының ұлғайып өскен кезінде болады; экономиканың дамуы мәдениеттің, техниканың өсуіне ықпал жасайды, жазу өнерін шығарады, кітап басу ісінің тууына әсер етеді; осыдан былай жеке авторлардың шығармалары жұртқа жазу үлгісінде, баспа арқылы тарайтын болады, - дейді.
Ұлы сыншы осы пікірін дамыта келіп былай дейді: ауыз әдебиеті айтайын деген ойын әр түрлі тұспалдау, бейнелеу жолымен білдіреді, соларға әрдайым иек сүйеп отырады, ал көркем әдебиет айтайын деген ойын айқын етіп суреттейді, өз заманының рухын, идеясын ашып көрсетеді.
Осы тұрғыдан алғанда, ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысына дейін өз заманының рухын, шындық өмірін, идеясын айқын етіп суреттеген қазақтың ақын, жырау-жыршылары кім болғанын айта алмаймыз. ХҮ-ХҮІ ғасырларда өмір сүріпті деп жорамалмен айтылатын Сыпыра жырау, Асан қайғы, Жиреншелер жайында толық мәліметтер жоқ, тек аңыз-әңгімелер ғана бар. Сондықтан оларды қазақ көркем әдебиетінің негізін салған адамдар деудің реті келмейтін секілді.
Ал ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысынан бергі жерде қазақ әдебиетінде жеке авторлар шыға бастайды. Бұхар жырау, Тәтіқара, Үмбетей, Шал, Көтеш, Жеңкісі, Ақтанберді секілді ақын-жыраулар осы кезде көрінеді, шығармалары өз атымен ел арасына тарайды. Олар өз заманының жай-жапсарын жыр етеді, халық өмірін суреттейді. Олардың шығармаларында, идеялық көзқарастарында әр түрлі қайшылықтары, халық тілегіне үйлесе қоймайтын пікірлері де бар еді. Солай бола тұрса да, олар жаңа туа бастаған қазақ көркем әдебиетінің алғашқы авторлары еді. Сондықтан да олардың өмірі, творчестолық қызметі, әдебиеттік шығармалары жайында азды-көпті мәліметтер ел арасында сақталған. Аталған кезге дейін ауыз әдебиеті басым болып келсе, енді жеке авторлардың шығуына байланысты қазақ көркем әдебиетінің негізі салына бастайды. Әрине, жеке авторлардың шығуы, көркем әдебиетінің қалыптаса бастауы ауыз әдебиетінің дамуына бөгет етпейді, қайта екеуі бір-бірімен тығыз байланыса, бір-біріне әсер ете отырып ұлғая береді.
Ауыз әдебиеті мен жазба әдебиетінің арасындағы айырмашылықты көрсететін белгінің тағы біреуі - варианттар. Бір-біріне жалпы мазмұны, оқиға желісі, кейіпкерлерінің атттары ұқсас келетін шығармаларды бір шығарманың туынды түрі яғни варианты десек, бұл ауыз әдебиетінде көп кездеседі. Бір ертегінің немесе бір жырдың әңгімесі жалпы оқиға желісін сақтай отырып, әр жерде әр түрлі айтылады. Бұлай болу сол шығармаларды айтушыға байланысты. Мәселен, ертекші өзінің ертегін көпшіліктің жиналған жерінде айтады. Тыңдаушы көпшіліктің арасынан жаңағы ертегінің мазмұнын, оқиғасын ұғып алушылар табылады. Енді олар сол ертегіні екінші бір жерде өзінше әңгімелейді, жаңалап айтады, алғашқы әңгімелерінің қай жерін қысқартып, кей жеріне тыңнан оқиға қосады. Сөйтіп ертегінің екінші бір туынды түрі, варианты шығады. Қазақ арасына көбірек тараған Қобыланды батыр, Қозы Көрпеш - Баян сұлу т.б. жырлардың бірнеше вариантта болуы осы айтылғандарға байланысты туған. (Бұл жөнінде сол жырларға берілген талдауларды қараңыз.)
Бұл шығарманың әр түрлі вариантта айтылуы көркем әдебиетте көп кездеспейді. Көркем әдебиеттің әрбір шығармасы жеке автордың өз атымен тарайды. Қай шығарманы кімнің, қашан шығарғаны жұртқа белгілі болып отырады. Мұның өзі ауыз әдебиеті мен көркем әдебиеттің арасындағы айырмашылықты көрсететін белгінің бірі болады.
Көркем әдебиетке қарағанда, ауыз әдебиетінде қалыптасып дәстүрге айналған дағдылы сөздер мен сөйлемдер, тұрақталған ұқсастық, ұқсастар жиі қолданылады. Мысалы, ертегілердің көпшілігі Ертек, ертек ерте екен, ешкі жүні бөрте екен... деп, немесе баяғыда бір кедей болыпты, оның үш баласы болыпты деп, болмаса бұрынғы өткен заманда деп басталады. Ертегілердің бұлай басталуы белгілі дәстүрге айналған. Бірақ әрбір ертегінің басталуы осындай ұқсас болғанымен, оның оқиғасы, әңгіме желісі бір-біріне қабыса бермейді, әр түрлі айтылады. Мұндай жағдай көркем әдебиетте кездеспейді. Белгілі бір тақырыпты жырлаған шығармалардың көркем әдебиетте басталуы да, баяндалуы да бір-біріне ұқсас келмейді, әр түрлі болады.
Жоғарыда айтылғандар ауыз әдебиеті мен көркем әдебиеттің арасындағы кейбір айырмашылықтарды көрсетеді. Әрине, ұлғайып өскен, кемеліне келген көркем әдебиет және оның шеберлері (ақын, жазушылар) ауыз әдебиетінен әрдайым нәр алып отырады. Ең алдымен, көркем әдебиеттің шеберлері халықтың ауыз әдебиетінен тіл байлығын үйренеді. Халық тілін меңгере, пайдалана отырып, әдеби тілімізді дамытады. М. Горькийдің жазушыларға: Ауыз әдебиетінің тіл байлығын пайдаланыңдар, одан үйреніңдер, - дейтіні де осыдан. Мұнымен қатар, көркем әдебиеттің шеберлері халық ауыз әдебиетінің кейбір сюжеттерін өздерінің еңбектерінде пайдаланады. Осы негізде жаңа шығармалар тудырады. Халық ауыз әдебиетін пайдалана отырып, оның таптық сипатын, қоғамдық сырын аша түседі. Бұған: А. Пушкиннің, М. Салтыков-Щедриннің, М. Горькийдің, Абайдың т.б. жазушылардың ауыз әдебиетінің тіл байлығын, ауыз әдебиетінің сюжетін пайдалануы толық дәлел. А. Пушкин бірнеше ертегі, поэмалардың сюжетін халық ауыз әдебиетінен алған, М. Салтыков- Щедрин кейбір ертектерін халық ертегілері үлгілерінде жазып, қоғамдық мәселелерді, патша әкімдерін, чиновниктерді мысқылдап сынаған. Мұндай фактілерді қазақ совет әдебиетінен де кездестіреміз. Қазақ жазба әдебиетінің шеберлері де ауыз әдебиетінен халықтың тіл байлығын үйренумен келеді. Сонымен бірге, олар ауыз әдебиетінің кейбір үлгілерін, сюжеттерін пайдалана отырып, сол негізде жаңа шығармалар тудырады . Бұл ретте Мұхтардың Қобыланды батыр және Еңлік - Кебек пьесаларын, Ғабиттің Қыз Жібегі мен Қозы Көрпеш - Баян сұлу, Сәбиттің Сұлушашын т.б. атауға болады.
Таптық қоғамда туған ауыз әдебиеті үлгілерінің қайсысы болса да белгілі бір таптың идеясын, арман-мүддесін, әлеуметтік көзқарасын білдіріп отырады.
Вл. Бонч-Бруевич Ленин поэмасы туралы деп жазған еңбегінде ұлы көсеміміздің халық әдебиетін аса жоғары бағалағандығын айта келіп, Лениннің ертегілер жөнінде айтқан мынадай бір пікірін келтіреді: Ертегілерді қоғамдық саяси тұрғыдан қарап пайдалана отырып, - дейді Ленин, - халықтың арман-мүдесі, тілегі жайында тамаша зерттеулер жазуға болар еді... Бұл - шын мәніндегі халық шығармалары, халықтың психологиясын білу жөнінде қазіргі күнде аса қажетті және аса маңызды материалдар.
Осы тұрғыдан алғанда, ауыз әдебиетінің халықтық сипаты, ең алдымен, оның халық психологиясын, халықтың арман-мүддесін, тілегін қалай суреттеп көрсеткендігіне байланысты деп түсінуіміз керек. Ауыз әдебиетінің халықтық сипаты деген мәселені біз оның таптық сипаты деп ұғынамыз. Сондықтан бұл екеуін бір-бірінен бөліп қарауға болмайды. Марксизм-ленинизм классиктері: Таптық қоғамда таптан тысқары, қоғам өмірінен, тап күресінен бөлек тұратын әдебиет болмайды, әдебиет әрқашан да белгілі бір таптың идеясын, көзқарасын білдіреді, - деп үйретеді.
В.И. Ленин Партиялық ұйым мен партиялық әдебиет дейтін тамаша еңбегінде әдебиеттінң таптық және партиялық сипатын айта келе, таптық қоғамда әдебиеттің алатын орнын, әдебиеттің тап құралы екендігін айқындап берді.
Әдебиеттің таптық сипаты туралы марксизм-ленинизм классиктерінің даналықпен айтқан пікірлерін ауыз әдебиетіне де қолданамыз. өйткені ауыз әдебиеті де белгілі бір таптың таптық тілегін, мүддесін жырлайды және оған қызмет етеді.
Ертеден келе жатқан ауыз әдебиетінің қандай түрін алсақ та, онда белгілі бір таптың идеясы, көзқарасы жататындығын ап-айқын көруге болады. Мәселен, еңбекші халық өзінің ауыз әдебиетін қанаушыларға қарсы жүргізген таптық күресінің құралы етті. Онда - еңбекші халық қанаушы таптың зұлымдығын, жауыздық іс-әрекетін, езуші тап өкілдерінің мансапқорлығын, басқыншылық шабуылдарын әшкерелеп отырады, олардың жиренішті образын жасайды. Халықтың ертегі, әңгіме, жырларында кездесетін Қарабайлар, Мыстандар сол қанаушы таптың, хандар мен феодалдардың өкілдері болып бейнеленеді. Олардың жауыздық іс-әрекеттерін сынға алады, әшкере етеді. Сондай-ақ , мақалдардағы Өлеңді жерде өгіз семіреді, өлімді жерде молда семіреді, Сопы сұмнан шығады, Төреге ерген ер-тоқымын арқалар, Қойды құртаң бүлдіреді, елді сұлтан бүлдіреді деген халықтың даналық сөздері еңбекші бұқараның қанаушы тапты жек көргендігінің айғағы. Бұл келтірілген мысалдардың қайсысы болса да ауыз әдебиетінің таптығын, таптық тілектен туғандығын көрсетеді. Демек, еңбекші халық тудырған ауыз әдебиеті қалың бұқараның қоғамдық-таптық көзқарасын, сана-сезімін білдіріп отырады.
Сонымен бірге, жұмысшы бұқара жасаған ауыз әдебиетінің халықтық сипаты күнделікті өмірді, қоғамдық өмірді, халықтың мүдделерін, оның дүниетанымын және т.б. сипаттауда көрінеді. адам адал еңбек, достық және жақсы жұмыс туралы армандаған кезде оның ауызша әдебиеті басты тақырыпқа, идеологиялық тақырыпқа айналады және осы жолда Халыққа қызмет ететін қарапайым еңбек адамдары, олардың істері, мінез-құлқы құрметтеледі, олар билеуші таптың өкілдеріне қарсы шығады. Мысалы, Аяз биіертегісін алайық. Бұл ертегіде адамдар қарапайым шаруа адамын өз ортасынан, ақылынан, адамгершілігінен, тапқырлығынан құрметтейді және оны эксплуатациялық сыныпқа қарсы қояды. Барлық материалдық және рухани байлықтардың жаратушысы ретінде де, қоғамның өмірін қозғаушы басты күш - адамдардың өздері.
Жоғарыда айтылғандардан ауызша халық шығармашылығында еңбек адамының мүдделеріне әсер етпейтін әртүрлі қарама-қайшылықтар, теріс ұғымдар және тіпті көзқарастар жоқ екендігі туындамайды. Ауызша әдебиет ауызша таралатындықтан және әр дәуірдің, әр әлеуметтік қалаудың әсерін сезінетіндіктен, онда әртүрлі қарама-қайшылықтар туындайды. Екіншіден, экономикалық және әлеуметтік даму әрдайым адам санасымен бірге жүрмейді, кейде сана артта қалады. Бұл ауызша әдебиетке әсер етпейді. Дегенмен, халықтың ауызша әдебиеті жоғарыда аталған халықтық сипатты, оның белгілерін сақтайды.
Әрине, ертеден келе жатқан ауыз әдебиеті үлгілерінің барлығын халық тудырған және оның бәрін халықтық шығармалар деуге болмайды. Олардың ішінде үстемдік еткен қанаушы тап тудырған шығармалар да бар. Сол шығармалары арқылы қанаушы тап өзінің таптық идеясын, халыққа жат іс-әрекетін, көзқарасын білдіріп отырған. Үстем тап өзінің ауыз әдебиетінде: ел талауды, еңбексіз мал табуды, халықты езіп ұстауды, еңбек адамдарын кемітіп қорлауды жырлайды және бұл жолда ерлік жасаған адамдарын үлкен дәрежеге көтеріп ардақтай суреттейді. Екіншіден, үстем тап халыққа жат, кертартпа идеясын өзінің шығармалары арқылы бейнелесе, сонымен қатар, халықтық ортада туған әдебиет үлгілерін де өңдеп пайдаланғандығы байқалады. Мұның мысалын батырлар жырынан көруге болады.
Сондықтан өткендегі ауыз әдебиетін түгелінен халықтық тілектен туған және халықтық сипаты бар шығармалар деп қарауға болмайды. Біз оларды таптық тұрғыдан қарап бағалауға тиістіміз. Бұл жөнінде В.И. Лениннің ...біз әрбір ұлттық мәдениеттен тек оның демократиялық және социалистік тектерін аламыз, оларды тек және сөзсіз әрбір ұлттың буржуазиялық мәдениетіне, буржуазиялық ұлтшылдығына қарсы қою үшін аламыз деген даналық пікіріне сүйене отырып, ауыз әдебиетінің ішінен шын мәнінде халықтық сипаты барларын, халықтың бұқарашылдық, прогрестік арман-мүддесін көрсететіндерін ғана таңдап алуға тиістіміз.
Халықтық ортада туған ауыз әдебиетінің мәні өте зор. Ез алдымен ол халықтың өткендегі өмірі, тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы, салт-санасы, дүние танудағы көзқарасы, арман-мүддесі, таптық күресі т.б. жайлары қандай болғанымен таныстырады, бұл жөнінде көптеген мәлімет береді. Бұларды ол әдебиеттік суреттеу арқылы елестетеді.
М. Горький Совет жазушыларының бүкілодақтық бірінші съезінде жасаған баяндамасында: Халықтың ауыз әдебиетін білмейінше еңбекші халықтың нағыз тарихын білу мүмкін емес, - дейді. Халықтың өткендегі тарихын түсінуіміз үшін ауыз әдебиетінің мәні зор екендігі атап көрсетеді. Демек, ауыз әдебиеті өткен өмірді, халықтың психологиясын, оның арман-мүддесін білуімізге аса керекті материалдың бірі болып табылады.
Халық ауыз әдебиеті, идеологиялық ертегілер, аңыздар, мақал-мәтелдер, елді басып кірген жаудан қорғау үшін ерлік көрсеткен батырлар туралы өлеңдер және т.б. адал еңбекті, халыққа қызмет етуді, халық жауларымен күресті, Езілген еңбекшіге көмек көрсетуді жырлайды. Ол жолда адамдарға адал қызмет еткен адамдарды құрметтейді және олардың жұмысын келесі ұрпаққа үлгі етеді. Бұл идеяны жүзеге асыру үшін ауызша әдебиет маңызды құрал ретінде қолданылады. Сонымен қатар, жағымсыз мінез-құлық пен әрекеттерді жиіркенішті түрде сипаттайтын халықтың ауызша әдебиеті оларды жынды болуға, жек көруге үйретеді.
Ауызша әдебиет жалпы әдебиет тарихында маңызды орын алады. Ол одан кейін туған көркем әдебиетке үлкен әсер етті. Әңгіме құру, образ жасау, тіл байлығын пайдалана білу және т.б. туралы ауызша әдебиет көркем әдебиеттің негізін қалады. Осыған байланысты ауызша әдебиеттің маңызы зор.
Маркс пен Энгельс ғасырлар бойы жұмысшылар жасаған ауызша әдебиетті жоғары бағалады. Олар ауызша әдебиет халықтың қоғамдық өміріне, оның өмір салтына, тарихына, тарихи жағдайларына және таптық күреске байланысты туады деген керемет мәлімдемелер жасады.олар ауызша әдебиеттің белгілі бір таптық құрал екенін, таптық сананы білдіретінін және таптық қалаудан тыс ауызша әдебиет бола алмайтындығын дәлелдеді.
Карл Маркс халықтың ауыз әдебиетін қызыға тындаған, терең оқып танысқан, сонымен қатар, ол жөнінде құнды пікірлер айтқан. Жалпы көркемөнердің, соның ішінде ауыз әдебиетінің, қоғам өмірінде алатын орны, даму кезеңдері қандай деген мәселелерге К. Маркс айырықша көңіл бөледі, көркемөнер экономикалық және қоғамдық дамудың жемісі, соның нәтижесі деп қарайды. Ол ауыз әдебиетінің қалыптасуына, өркендеп өсуіне экономиканың, қоғамның дамуы аса көп әсер етеді деп көрсетеді. Сонымен қатар, қоғамның алға басуына қай кезде көркемөнердің де ықпалы болатындығын айтады.
Саяси экономиканың сынына кіріспе деп жазған еңбегінде К. Маркс ауыз әдебиетіне қатысы бар күрделі үш мәселеге көңіл аударады. Оның айтуынша, қоғамның дамуы төменгі сатыда тұрған кездің өзінде де көркемөнердің жоғары дәрежеге көтерілген кезеңі болады. Көркемөнердің белгілі бір кезеңдегі өркендеуі қоғам дамуының дәрежесіне сай келмейді, қайта одан озық болады деп көрсетеді. Бұған ол гректердің ертедегі көкркемөнері қоғам дамуынан әлдеқайда ілгері болғандығын мысал етеді.
Екіншіден, Маркстің айтуынша, көркемөнердің барлық түрі бірден қалыптасып ұлғайып кетпейді. Көркемөнердің аса күрделі маңызы бар кейбір түрлері жалпы көркемөнер дамуының дәрежесі төменгі сатыда тұрған кезінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Оқу-тәрбие үрдісінде халық педагогикасының жетістіктерін
қолдану
1.1 Халық ауыз әдебиетінің оқытылу үрдісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Халық педагогикасының тарихы мен жетістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
2 Қазақ әдебиетінде халық ауыз әдебиеті үлгілерін оқыту
2.1 Ауыз әдебиеті -- халық шығармашылығының айрықша саласы ... ... ... ...20
2.2 Халық ауыз әдебиетін оқытудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ..24
2.3 Халық ауыз әдебиеті тақырыбына сабақ жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі. Жаңа заман баласы - ертеңгі еліміздің болашағы. Қазіргі таңда мектеп жасына дейінгі балаларды дамыту мәселесі мемлекеттік саясаттың ажырамас бөлігі болып отыр. Сондықтан мектепке дейінгі балаларды оқыту мен тәрбиелеудің негізгі мақсаты - баланың жеке басының қалыптасуы мен дамуы болып табылады.
Жаңа заман баласын қалыптастырып, дамыту үшін, тұлғаның ішкі жан дүниесі мен оның қыр сырын анықтап, мүмкіншіліктері мен қабілетінің дамуына жағдай туғызу қажет. Ол үшін баланы сәби кезінен бастап халық ауыз әдебиетімен сусындандырып, құлағына құйып өсіру керек. Яғни, мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеуде халық ауыз әдебиетінің алар орны ерекше.
Балалар бақшасының тәрбиеленушілерін ауыз әдебиетінің үлгілерімен таныстырып, олардың өмірін байыта түсу тәрбиешілердің міндеті болып саналады. Олар ертегілер оқып, әңгіме мазмұнын жүйелі байланыстыра отырып әңгімелеуге үйретіп, ертегі-әңгімеде кездескен кейіпкерлердің іс-әрекетіне сай образды сөздер мен диологтарды, кейбір өлең шумақтарын бұлжытпай жатқа айта білуге баулиды.
Қиял - ғажайып дүниесінен туған сан қилы оқиғалы ертегілер, батырлар жыры, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні - мақал-мәтелдер, ой қозғайтын сыр сандықты жұмбақтар, қиыннан қиыстырылған тақпақ жаңылтпаштар балалар бақшасында кең қолданылатын дүниелер болып саналады.
Халықтық шығармалар ішінде баланы тәрбиелеумен қатар дұрыс айқын сөйлеуге үйретіп, тілін дамытатын жанр - жаңылтпаш. Сәбидің тілі шығып, балдырған жасында сөздік қоры молая бастаған кезде кейбір дыбыстарды айта алмаса, кейде қинала айтады. Бұл жағдайдың алдын алу үшін бала қиналып айтатын дыбыстары бар сөздерді неғұрлым жиі-жиі дыбыстап айтқызып, жаңылмай жаттықтыру керек. Сонда сөйлегенде де мүдірмей, анық, өз ойын толық жеткізетін болады. Жаңылпаштарды жаттап, жаттыға айту арқылы баланың ана тілін ардақтау, сөз қадірін білу сезімі қалыптасып, ой-қиялы дамиды, тәлім алады.
Халық ауыз әдебиеті - талай ғасырлардан келе жатқан мұра, сарқылмас бай, асыл қазына, халық шежіресі. Онан халқымыздың өткенін білеміз, сол арқылы бүгінгі заманымыздың ұлылығын танимыз, халқымыздың батырлық, ерлік тарихын көреміз.
Жас буынға халқымыздың қастерлі салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, үлгі-өнегесін, тәлім-тәрбиесін дәріптеу, елдің тарихын, ұлттың мәдениетін таныту, өнерін жаңғырту ең өзекті мәселелер болып табылады.
Республикамызда қабылданған аса маңызды құжаттар Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы (1994 ж.), Қазақстан Республикасының Тіл туралы Заңы (1996 ж.), Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы (1998 ж.) мемлекеттік тұрғыдан қазақ тілінің мәртебесін биіктетіп, тәрбие мен білімнің құндылығын арттырып, бағыт-бағдарларын айқындады.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2030 атты Қазақстан халқына Жолдауында: ...біздің ұрпақтың келер ұрпақтар алдында орасан зор жауапкершілік жүгін арқалайтыны... баса атап көрсетілген болатын. Сол үлкен жауапкершіліктің бірі ел тәуелсіздігімен бірге қайта оралған халық мұраларын, оның ішінде қазыналы ауыз әдебиетін терең танытуға басымдылық берілуі заңды.
Ауыз әдебиеті - тәрбие көзі, өнеге-өсиет кені. Халықтық тәрбиенің жас ұрпаққа әсер-ықпалын зерделеп-зерттеу ісімен айналысқан ғалымдардың ауыз әдебиетінің тәрбиелік мәнін жан-жақты ашып көрсеткен еңбектері баршылық. Атап айтқанда, А.Байтұрсыновтың Әдебиет танытқыш, М.Ғабдуллиннің Ата аналарға тәрбие туралы кеңес, Қ.Жарықбаевтың, С.Қалиевтың Қазақ тәлім-тәрбиесі, С.Қалиевтың Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі және т.б. еңбектерде бұл мәселе жан-жақты ашып көрсетілген.
Бұл көркем ойлау мен көркем сөздің, озық тәрбиенің үлгісі болатын қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілері негізінде оқушылардың сөйлеуін дамытудың жолдарын айқындай отырып, оның білім мазмұнындағы орнын белгілеудің көкейкестілігін дәйектеуге негіз болады.
Зерттеу нысаны: қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілерін оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні: қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілерін оқыту үрдісінде пайдалану жолдары.
Зерттеудің мақсаты: халық ауыз әдебиеті үлгілерін оқыту үрдісінде қолдану арқылы баланың сөйлеуін дамыту жолдарын айқындау және оны меңгертудің тиімді әдіс-тәсілдерін жүйелеу.
Зерттеу міндеттері:
- ғылыми әдебиеттерге талдау жасау арқылы қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілері арқылы баланың сөйлеуін дамытудың негізгі бағыттарын анықтау;
- халық ауыз әдебиеті үлгілерінің оқушылардың ой-өрісін, тілін дамытуға, тәлім-тәрбиесіне әсер-ықпалын айқындау;
- қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілері арқылы баланың сөйлеуін дамытудың тиімді әдіс-тәсілдерінің жүйесін жасап, оны тәжірибеде сынақтан өткізу арқылы ана тілін оқытудың тиімділігін арттыру.
Зерттеу әдістері. Зерттеу мәселелеріне қатысты фольклористикалық, педагогикалық, психологиялық, әдістемелік еңбектерді зерделеу; оқу-тәрбие үрдісін бақылау.
Зерттеу жұмыстың құрылымы жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, тұрады.
1. Оқу-тәрбие үрдісінде халық педагогикасының жетістіктерін
қолдану
1.1 Халық ауыз әдебиетінің оқытылу үрдісі
Орта мектепте өтілетін пәндер арасында қазақ әдебиетінің алатын орны ерекше.Өйткені, оқушыларға халықтың қоғамдық өмірін, арман-мүддесін танытуда, оларға идеялық-саяси, рухани-адамгершілік, этикалық-эстетикалық т.б. тәрбие беруде, дүниеге көзқарасын, мінезін, жалпы мәдениетін қалыптастыруда көркем әдебиеттіқуатты құралдардың бірі ретінде пайдалану - әдебиет пәнінің басты мақсаты болып есептеледі.
Балажастан көрген-білгенін көкейге түйген шәкірт этикалық құндылықтарға, әсемдік әлеміне, эстетикалық, сұлулық дүниесіне мектеп қабырғасында бастауышсыныптардан бастап-ақ қызыға назар аударады. Олар оқу бағдарламасының талаптарына сай әдебиет сабағында қазақжәне туысқан халықтардың, әлем әдебиетінің озық үлгілерімен таныстыру қажет.
Көркемәдебиетті оқуда жас оқырман өзінің шығармашылық ойлау қабілетін дамытып, сол оқыған туындысы негізінде ой-тұжырымдар, дұрыс пайымдаулар, тың қорытындылар жасауға ұмтылады. Сабақ барысында, әдеби шығармаларды ұтымды талдау жұмыстарын жүргізу оқушылардың пәнді оқуға ынтасын арттырады. Мектеп қабырғасында оқытылатын барлық пәннің ішінде әдебиет қана адам көңіл-күйінің кестелі суретінтанытады. Әдебиет сабағы жеке тұлғаның рухани әлемін, ойлау қабілетін,сана-сезімін, тілін, шығармашылық қабілетін қалыптастыруда мектептік оқупәндерінің арасында ерекше орын алады деуге болады. Сондықтан, балаға мектеп кезінен көркем шығарманы оқыту,талдатудың маңызы зор.
Ол мектептен кітап оқиды және болашақта жаңа шығармаларды оқуға қызығушылық танытады. Мысалы, Мен мектепте оқып жүрген кезімде Қазақ тілі мен әдебиетінен сабақ беретін әпкемнің ықпалымен әлемдік және отандық әдебиеттің үздік шығармаларымен таныстым. Сонымен қатар, мен ерте жастан үйрендім және бүгін көптеген артықшылықтарға ие боламын. Орта мектепті бітіргеннен кейін мен қара шаңырақ атындағы ҚазҰУ-дың филология, әдебиеттану және әлем тілдері факультетіне оқуға түстім. Кредиттік жүйенің артықшылықтары мен кемшіліктері студенттік өмірде көп нәрсеге уақыт жетпейтіні баршаға мәлім. Сонымен қатар, мен көптеген шығармалармен таныс болғандықтан, оқылғанды есте сақтауға және уақытты үнемдеуге, қоғамдық өмірге белсенді қатысуға тамаша мүмкіндік алдым. Әркімнің өз кезеңі, өз уақыты бар екенін түсінемін. Негізінде, мектепте көркем шығарманы оқу керек, өйткені жасына қарай адамның міндеттері де, міндеттері де артады...
Негізі, оқушының көбірек уақыты болатын кезіол, әрине, қысқы және жазғы демалыстар болып есептеледі. Осы орайда, пән мұғалімі бала демалысқа кетпей тұрып күнтізбелік жоспардағы тақырыптарға сәйкес оқуға тиісті барша көркем шығарманы оқуға тапсырма беру қажет.
Қазақтыңхалық ауыз әдебиеті үлгілерінің қай-қайсысы болса да балаға өмір танытарлыққызмет атқаратыны белгілі. Осы орайда, Мағжан Жұмабаев Педагогика атты еңбегінде халық ауыз әдебиеті үлгілерінің баланың психологиясына тигізер ықпалына терең мән береді. Айталық, қазақтың бесік жырының баланың есту сезіміне, ертегілердің - ақыл ойына, мінез-құлқына,тілін, қиялын дамытуға тигізетін әсерін дәлелдей білген. Мәселен, ертегінің бала дамуындағы маңызды туралы: Жан тұрмысы өркендеу үшін яғни, ойы арқылы кеңейіп, құлқы түзеліп, тілі баюы үшін жас балаға ертегі қымбат нәрсе. Мысалы,балаға өтірік айтпа деген құрғақ сөзің желге айтқанмен бірдей. Ал, өтірікші туралы ертегі айтсаң ол басқа, - дейді.
Ал,Жүсіпбек Аймауытұлы Психология аттыеңбегінде қиялды дамытуға ауыз әдебиеті шығармаларының маңыздылығына баса көңілбөлген. Ол қиялдың құрастыру қызметі туралы: Ойдағы нәрселерді құрастырмаймыз, сөйлеуші жануар, алтын балық, алтын алма, сүт, өзен, пері қызы, жалмауыз кемпіржасаймыз. Мұндай құрастырулар көбінесе, ертегілерде, діни кітаптардакездеседі, - деп пікір білдіреді.
Қазақ балаларының ұлттық болмысын барынша жан-жақты зерделеген психолог-ғалым бала қиялын дамытудағы ертегі кейіпкерлерінің рөліне назар аударады. Халық ауыз әдебиеті үлгілері балаға мейлінше жақын болғандықтан, сол арқылы бала қоршаған ортаны барлай алады, табиғаттың сиқырлы сырларын сезіне біледі, ұлттықсалт-дәстүр, әдет-ғұрып туралы түсінік алады. Мұның өзі баланың жеке дара тұлға ретінде дамуына қажетті көркемдік, ізгілік қасиеттерді бойына жинауда халықтың рухани мұрасының құндылығын қуаттайды. Қай жанрын алсақ та ауыз әдебиетінің тәрбиелік-білімдік мүмкіндігі сан алуан. Демек, ауыз әдебиеті үлгілерін жете талдап жеткізу - пән мұғалімінің парызы.
Шығарманы оқу шәкірттерге күні-бұрын тапсырылатыны белгілі. Өйткені, романды сыныпоқушыларының түгелдей тұтас оқу мәселесі бүгінгі күн жағдайында, ақпараттық технологияның дамыған кезеңінде өте күрделі, өзіндік қиындығы бар нәрсе болыпотырғаны баршаға мәлім. Әсіресе, Абай жолы секілді аса көлемді шығарманы оқуды тек 10-11 сыныпта ғана қолға алу, әрине, кештік етеді. Меніңше, мектепт іәне-міне бітіргелі отырған түлек алда болатын ұлттық бірыңғай тест сияқтықарбалас жұмыстармен жүріп, көркем шығарманы оқуға аса қатты құлшылық танытақоймайды.
Негізі, оқырмандық қызығушылықты арттыру жайы - әдебиетті оқыту үрдісіндегі ең өзекті мәселе болып есептеледі.
Шәкірттердің оқырмандық қабылдау қабілетін анықтау әдістері әртүрлі болуы мүмкін, олоқушылардың жас ерекшеліктері мен қандай көлемдегі, қандай мазмұндағы әдеби шығарма екеніне тікелей байланысты болмақ.
Оқушылардың шығармаға ынта-ықыласын, қызығушылығын арттыру мақсатында оның кей тарауларыныңмазмұнын оқытушының өзі айтуы керек деп ойлаймын. Әсіресе, қызықты эпизодтарын айтса, оқушы қызығып шығарманы міндетті түрде оқитын болады. Кейде мұғалімніңдұрыс ұйымдастырмауынан шығарманы оқымаған, не шала оқыған, не бас жағын оқыпкейінгі кітаптарын оқымаған оқушылар кездеседі. Осыны ескере отырып, кіріспесабақта оқытушы барынша тұжырымды, мейлінше жинақы түрде шығармада қозғалатын дәуіртынысы, сонымен орайлас көтерілген мәселелердің ең бастылары, тұтас тарихы, этнографиясы туралы жан-жақты мәлімет беріп, әрбір кейіпкеріне оқушылардыңқатысуы арқылы талдау жасағаны дұрыс.
Көркем шығарманың тілдік ерекшелігін талдаудағы басты мақсат - оқушылардың сөздікқорын байыту. Әдеби тілде сөйлеу үшін ауызекі сөйлеу дағдысы болуы жеткіліксіз,оған қоса оқушыда бай сөздік қор болғаны абзал. Ал, сол сөздік қордың баюыкөркем шығарманы оқумен келетіні баршаға белгілі.
Көркем шығарманы оқи және талдай білу студенттердің әдеби білімін дамытудың негізгі тәсілі болып табылады. Бұл сонымен қатар көркем сөз зергерлерінің шығармашылық өсу тенденциясын көрсетеді. Оқыту мен талдауды ұйымдастырған кезде мұғалім сабаққа ғылыми және танымдық тұрғыдан және көркемдік ойлау тұрғысынан қарауды ұмытпаған жағдайда ғана жетістікке жетеді.
Әдеби шығарманы мектептегі талдаудың басты мақсаты-мұғалімнің оқытуға жұмсаған барлық күш-жігері, оқушының өзін-өзі тәрбиелеуімен бірге дидактикалық модернизацияға қол жеткізу.
Өнер туындысын зерттеу және талдау барысында мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-қатынас негізделеді. Сонымен бірге студент гуманистік дүниетанымды қалыптастыруға, азаматтыққа, патриотизмге, зияткерлікке, ұлттық құндылықтарды құрметтеуге, өзіне және қоршаған ортаға жауапкершілікті сезінуге бағытталған. Бұл біздің қоғамның қазіргі кезеңдегі басты талабы.
1.2 Халық педагогикасының тарихы мен жетістіктері
Қазақ халқының ерте заманда жасаған мәдени мұрасының бір түрі - халықтың ауыз әдебиеті.
Жазу - сызу өнері болмаған ерте кезде-ақ қазақ халқы өзінің тұрмыс-тіршілігі, қоғамдық өмірі, шаруашылығы мен кәсібі, қуанышы мен күйініші, дүние танудағы көзқарасы т.б. жайында неше түрлі өлең-жыр, ертегі-әңгіме, мақал-мәтел, аңыздар ойлап шығарған және оларды ауызекі айту күйінде тудырған. Сондықтан да бұларды халықтың ауызша шығарған көркем шығармасы, даналық сөзі яғни ауыз әдебиеті деп атаймыз. Бұдан, әрине, ауыз әдебиетін көп адам бірлесіп отырып шығарған деген ұғым тумайды. Ауыз әдебиетінің қандай үлгілерін болса да әуел баста жеке адамдар шығарған. Бірақ ерте кезде, жазу өнері болмағандықтан, ауыз әдебиетін шығарушылардың аттары хатқа түспеген, сақталмаған. Халық олардың шығармаларын ғана сақтаған және оларды ауызша айтып, ұрпақтан ұрпаққа жеткізген, сөйтіп, алғашқысында жеке авторлар шығарған шығармалар кейіннен өңделіп, сұрыпталған, оған коллектив болып творчестволық өзгерістер енгізіп отырған. Бертін келе ондай шығармалар көпшіліктің, коллективтің әдебиетіне айналып кеткен.
Орыс халқының ұлы сыншысы В.Г. Белинский Әдебиет деген сөздің жалпы мағынасы туралы жазған еңбегінде ауыз әдебиеті мен жазба әдебиетінің арасындағы айырмашылықтарды айта келіп, ауыз әдебиеті халықтың ерте замандағы ой-санасының жемісі деп көрсетеді. Халық немесе тайпа жазу өнерін білмеуі мүмкін, бірақ оның поэзиясы болмауы мүмкін емес, - деп Белинский ауыз әдебиетінің тым ерте кезде, халықтың жазу- сызу өнері болмаған заманда, туғандығын дәлелдейді. Бұл расында да солай. Қай халықты алсақ та, оның көркем әдебиеті ауыз әдебиетінен басталады. Демек, ауыз әдебиеті болмаған, бірден жазба әдебиетін жасаған халық бұрын-соңды тарихта болған емес.
Қазақ ауыз әдебиеті де әдеби тұрғыдан сан алуан. Қазақ ауыз әдебиетінің негізгі түрлеріне халықтың тұрмыс-салтымен байланысты шығармалар, мақал-мәтелдер, аңыздар, ертегілер, батырлар жыры, тұрмыс-салт, айтыс өлеңдері және т.б. жатады. Әрине, ауыз әдебиетінің барлық түрлері бір уақытта туа бермейді және олардың туылуына әкелген жағдайлар да біркелкі емес, біркелкі емес. Бірақ бұл мәселе, яғни қазақ ауыз тілінің қашан туылғаны ғылыммен әлі дәлелденбеген. "Мен білмеймін, - деді ол, - бірақ мен сізге қалай қарау керектігін білмеймін, - сізге қалай қарау керектігін білмеймін, - сізге қалай қарау керектігін білмеймін, - сізге қалай қарау керектігін білмеймін, - сізге қалай қарау керектігін білмеймін. Өзінше жариялап, олар туралы мәселе қалай туды ауызша әдебиет, ол дамыды, және выдвигали әр түрлі теориялар. Бұл теориялардың қазақ ауыз әдебиетіне тікелей қатысы жоқтығына қарамастан, олар жалпы ауыз әдебиетін зерттеуде орын алды. Сонымен, шолу ретінде осы теориялардың кейбіріне қысқаша тоқталайық.
Өткен ғасырдың орта шенінде Батыс Европада, Россияда ауыз әдебиетін зерттеген буржуазияшыл ғалымдар мифтік теория дегенді ойлап шығарды. Бұл теорияны ХІХ ғасырдың 50-60 жылдарында орыстың Ф.И. Буслаев, О.Ф. Миллер, А.Н. Афанасьев секілді ғалымдары қолдап, ауыз әдебиеті дінге, діни ұғымдарға, әр түрлі мифтерге байланысты туды және ауыз әдебиетінің алғашқы кейіпкерлері құдайлар болды деп қарады. Ауыз әдебиетін жасауда адамдардың саналы ролі болған жоқ, ауыз әдебиетін құдайлардың өздері туғызды, адам баласы құдайлар жасаған мифтердің ауыз әдебиетіне қосушы ғана болды және оны өзгертпей, бергі заманға алып келді десті. Сөйтіп идеалистік көзқарасқа негізделген мифтік теория ауыз әдебиетінің шығу тегін ашып бере алмады. Экономиканың, қоғам өмірінің ілгеріліп дамуына қарай ертедегі мифтік ұғымдар да, наным-сенімдер де өзгеріп, жаңарып отыратынын және олардың жоғалатынын мифтік теорияны жақтаушылар мойындамады және мойындағысы келмеді.
Ауыз әдебиетінің шығуы өткен ғасырдың екінші жартысында батыста тағы бір теория пайда болды. Бұл ауысып алу (теория заимствования) теориясы деп аталды. Оны Россияда А.Н. Пыпин, В.В. Стасов, А.Н. Веселовский т.б. ғалымдар қолдады. Бұлар орыс халқының ауыз әдебиетін басқа елдердің ауыз әдебиетінде ұқсас келетін сюжеттерге айрықша көңіл аударды. Осының нәтижесінде, бір елдің ауыз әдебиетінде кездесетін сюжеттерге екінші бір елдің әдебиетінен ұшырай қалса-ақ болғаны, оны олар бір-бірінен ауысып алған деп есептеді. Мұндай ауысып алулар әр түрлі қарым-қатынас, сауда-саттық жолдарымен жасалған дейді. Мәселен, Веселовский орыстың батырлар жырының сюжеті Батыс Европадан алынған десе, Пыпин оны тек Батыс емес, Шығыс елдерінен де келген деп дәлелдейді. Орыс халқы Шығыс елдері ауыз әдебиетінен көп сюжет алған деген пікірді Стасов та, кейіннен Потанин де баса көрсетеді. Орыстың батырлар жырында Илья Муромеюдцтің өз баласымен соғысатыны айтылады. Мұны ауысып алу теориясын қолдаушылар Шахнамәден келген сюжет деп қарады. Сөйтіп, олар әрбір халықтың творчестволық қабілетін жоққа шығарады. Олардың ойынша, бірде-бір халық өз тарапынан шығарма тудыра алмақ емес, тек даяр сюжетке ие болады, сол сюжетті өз тілінде жырлайды және олардың мұндай шығармалары бір елден екінші елге ауысып отырады, қыдырма, мекені жоқ сюжетке айналады-мыс.
Ауыз әдебиетінің тууы, дамуы жайында ауысып алу теориясы ғылми теріс, дәлелсіз және қате теория еді. Марксизм-ленинизм іліміне сүйенген советтік ауыз әдебиеті ғылыми (фольклористика) бұл теорияны қатты сынға алып, әрбір халықтың өзіне тән творчестволық қабілеті барлығын дәлелдейді. Ауыз әдебиетінің қандай түрін, қандай сюжетін болса да әрбір халық өмірінен, тұрмыс-тіршілігінен алатындығын айқындайды.
Екіншіден, бір халықтың ауыз әдебиетінде, айталық ертегісінде немесе батырлар жырында кейбір сюжеттердің басқа бір халықтың ауыз әдебиетіне ұқсас келетіндігі болады. Мұндай ұқсастық екі халықтың, кейде бірнеше халықтың, жаңағы сюжеттерді бір-бірінен ауысып алғандығынан бола бермейді. Ондай ұқсастық Экономиканың, тұрмыс-тіршіліктің, қоғамдық өмірдің ұқсастығынан туады. Бір-бірімен ешқандай қарым-қатынас жасамаған, шалғай жатқан халықтардың ауыз әдебиетінде ұқсас сюжеттердің болу себебі, міне, осыған байланысты. Бұған кейінде Г.В: Плеханов та айырықша көңіл аударған болатын. Ол өзінің Адрессіз хат дейтін еңбегінде ауыз әдебиетіндегі сюжет ұқсастықтарын халықтардың тұрмыс-тіршілік, шаруашылық, қоғамдық жағдайларының ұқсастығынан іздейді. Бұл жөнінде И.В. Сталин де біраз пікір айтады. Диалектикалық және тарихи материализм туралы жазған еңбегінде ол былай дейді: Қоғамның өндіріс тәсілі қандай болса - негізінде қоғамның өзі де сондай болады, оның идеялары мен теориялары, оның саяси көзқарастары мен мекемелері де сондай болады... немесе, анайылап айтқанда, адамдардың тұрмыс салты қандай болса, олардың ой-пікірі салты да сондай болады .
Мысалы, Манас пен Қобыланды батыр туралы өлеңдерді алайық. Олардың бірі - қырғыз, екіншісі-қазақ. Осы екі кейіпкердің туысының әнінде үлкен ұқсастық бар. Мысалы, Манастың әкесі Джейкоб Баласыз адам болады. Көп уақыт оның ел болмайды атакована жауы. Жақып Құдайдан бала алғысы келмейді, ол айтады, жаумен күресетін ұл беріңіз, елді қорғайды. Қобыландының әкесі Тоқтарбай да сондай. Қызылбастарлар қысым көрген Тоқтарбай баланы Құдайдан алғысы келмейді, елді басқыншылардан қорғай алатын баланы беруді өтінеді.
Сыртқы жағынан бір-біріне өте ұқсас бұл сюжетті қазақ ақындары қырғыздардан немесе қырғыз жырларынан қазақтардан алған сияқты. Дәл емес. Бұл сюжет осы екі халықтың ерте өмірінен алынған. Тарихи деректерге сәйкес, қазақ және Қырғыз елдеріне ұзақ уақыт бойы шетелдік басқыншылар шабуыл жасаған. Бұл жағдайда қазақ пен қырғыз басқыншыларға қарсы шығып, өз елін жаудан қорғайтын ұл туралы армандады. Сондай-ақ, олар енгізілді, бұл өз Псалмы. Бұл мысал сюжеттің ұқсастығы қозғалыс нәтижесінде пайда болмайтынын көрсетеді, бұл халықтардың өмірі мен әлеуметтік жағдайларының ұқсастығына байланысты.
Рас, ерте заманнан бастап әр түрлі шаруашылық, мәдени қарым-қатынастар жасаған және көршілес отырған халықтардың бір-біріне әдебиеттік әсер ететін болады. Мысалға қазақпен туыс, ағайындас қырғыз, өзбек, түрікпен, қарақалпақ халықтарын алайық. Бұлардың арасында туысқандық қарым-қатынас ертеден келе жатыр. Олардың әдебиеті бір-біріне әсер еткен, өзара кейбір сюжетті ауысып алған жайы да бар. Бұған қарап, аталған халықтардың өзіндік таланты, творчестволық қабілеті жоқ, тек бір-бірінен сюжет алып отырған, сол сюжеттерді ғана жырлап өткен деуге болмайды. Олардың әрқайсысы үлкен талант иесі, ауыз әдебиетінің неше алуан әдемі үлгілерін тудырған және ондай творчестволық іс қолынан келетін халықтар.
Өткен ғасырдың ақырынан бастап революцияға дейінгі дәуірде ауыз әдебиетін зерттеу жөнінде жоғарыда аталғандардан басқа тағы бірнеше теориялар болды. Соның ішінде ауыз әдебиетінің шығу жайын тексеруде басқа теорияларға қарағанда аз да болса ғылыми негізі бары - тарих мектебі деп аталған еді. Оның негізін салушы орыс ғалымы В.Ф. Миллер ауыз әдебиетін, әсіресе орыстың батырлар жырын көбірек қарастырып зерттеген адам. Көп жылғы зерттеу еңбегінің қорытындысы етіп, ол 1897 жылы Орыс ауыз әдебиеті жайындағы очерктер деген кітабын шығарды. Осы еңбегінде В.Ф. Миллер орыстың батырлар жыры монғол басқыншыларының шабуылына байланысты туды деп қарайды. Бұл пікірін ол тарихи материалдар, деректер келтіре отырып дәлелдейді. Ол батырлар жырын тарихта болған оқиғалардың айналасы, соның документі деген қорытынды жасайды.
Ауыз әдебиетін, оның ішінде батырлықты зерттеудегі басқа теориялардан айырмашылығы, тарих мектебі ауызша әдебиеті халықтың өмірі мен тарихына байланысты дүниеге келді. Бірақ оның пікірі тарих пен әдебиетті қарауды құжаттау кезінде қате болды деп айтылды. Рас, халық тарихында маңызды орын алатын оқиғалар әдебиетке әсер етіп қана қоймай, кейде әдеби шығармалардың пайда болуына себеп болады. Бірақ ауызша әдебиет тарихи оқиғаларды өзінің де, шындықтың да даңқына айналдырмайды. Тарихи фактілерге сүйене отырып, ол оларды поэтикалық қиял арқылы жаңғыртады, суреттейді, кейде асыра айтады, кейде өзгертеді; ауызша әдебиет тарихи оқиғаларды сурет арқылы бейнелейді. Сондықтан ауызша әдебиетті тарих деп атауға болмайды, оның ішінде деректі.
Сіз бұл туралы қалай ойлағаныңызды білмеймін, - деді ол. Тек марксизм-ленинизм іліміне негізделген кеңестік ауызша әдебиет бұл мәселені толығымен шешті. Кеңестік ғылыми әдебиеттер адамдардың жұмысқа, мамандыққа, күнделікті өмірге, қоғамдық өмірге және оның дамуына байланысты туылғанын көрсетеді. Халықтың өмірімен тығыз байланысты ауызша әдебиет оны әр түрлі образдар арқылы көрсете отырып, жан-жақты суреттейді. Әрине, бұл ауызша әдебиет бірден дамиды дегенді білдірмейді. Оның кейбір үлгілері ежелгі уақытта, тайпалық қоғамда дүниеге келген; болашақта әлемдегі адамның әлеуметтік, экономикалық жағдайлары мен дүниетанымының өсуімен ауызша әдебиет дамиды. Демек, қоғамдық өмір, күнделікті өмір, адамдардың әлеуметтік көзқарастары және т.б. ауыз әдебиетінің пайда болуы мен қалыптасуына әсер етті, оған мазмұн берді. Сондықтан ауызша әдебиет өзінің даму жолында көптеген тарихи дәуірлерден өтті, көптеген таптық, әлеуметтік қалаулар мен көзқарастардан өтті.
Қазақтың көркем әдебиеті тарихын зерттеген әдебиетшілердің айтуына қарағанда, көркем әдебиетіміз ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысында қалыптаса бастаған. Өзінен бұрынғы дәуірмен салыстырғанда ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысы қазақ өмірінде елеулі кезең еді. Бұл кезде қазақ халқының көпшілігі (Кіші Жүз бен Орта Жүз) Россия мемлекетіне қосылып болған-ды. Мұның нәтижесінде қазақ халқының экономикасы, қоғамдық өмірі бұрынғы кезден әлдеқайда ілгерілеп дамыған, өскен еді.
Бұл жағдай қазақтың көркем әдебиетінің тууына үлкен әсер етеді. ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысынан былайға жерде аты-жөні белгілі авторлар шыға бастайды. Мұның өзі ауыз әдебиеті мен көркем әдебиетінің жігін ашатын негізгі белгінің бірі болды.
Рас, ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысына дейін қазақтың ауыз әдебиеті есейген, жетілген еді. Бұл кезде ауыз әдебиетінің әр алуан түрлері (ертегі, аңыз, батырлар жыры, тұрмыс-салт өлеңдері т.б.) дамыған да болатын. Бірақ оларды шығарған авторлары белгісіз болды. Сондықтан ондай шығармалар жеке авторлардың емес, бүкіл халықтың шығармасы болып саналатын. Бұл жөнінде В.Г. Белинскийдің мына бір пікірін келтірейік. Ол былай дейді: ...Ауыз әдебиетін алатын болсақ, оның жұртқа аты белгілі авторы болмайды, өйткені қашан да болса, ауыз әдебиетінің авторы халық болады. Халықтың немесе бір тайпаның жас шағындағы ішкі және тысқы тіршілігін ешбір боямасыз айқын көрсететін жабайы, үстіртін-аңғал өлең-жырларын шығарған кімдер еді, оны ешкім білмейді... Ал көркем әдебиетті алсақ, ол мүлде басқаша болады: оның шығарушысы халық емес, оның авторлары - халық рухының әр алуан жақтарын өзінің ақыл-ойы арқылы білдіретін жеке адамдар. Әдебиетте жеке адамдар әдебиеттегі праволарын толық өз қолына алады, сөйтіп әдебиет дәуірлері сол жеке адамдардың аттарына байланысты болып белгіленеді.
Белинский бұл пікірін Әдебиеттің түрлері және Әдебиет деген сөздің жалпы мағнасы туралы жазған еңбектерінде де айтады. Ұлы сыншының пікірінше ауыз әдебиеті мен көркем әдебиетінің арасындағы басты айырмашылықтың бірі жеке авторлардың болу-болмауына байланысты. Және де өз дәуірінің, бүкіл халықтың рухын білдіретін жеке авторлардың шығуы экономиканың дамыған, қоғамдық ой-санасының ұлғайып өскен кезінде болады; экономиканың дамуы мәдениеттің, техниканың өсуіне ықпал жасайды, жазу өнерін шығарады, кітап басу ісінің тууына әсер етеді; осыдан былай жеке авторлардың шығармалары жұртқа жазу үлгісінде, баспа арқылы тарайтын болады, - дейді.
Ұлы сыншы осы пікірін дамыта келіп былай дейді: ауыз әдебиеті айтайын деген ойын әр түрлі тұспалдау, бейнелеу жолымен білдіреді, соларға әрдайым иек сүйеп отырады, ал көркем әдебиет айтайын деген ойын айқын етіп суреттейді, өз заманының рухын, идеясын ашып көрсетеді.
Осы тұрғыдан алғанда, ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысына дейін өз заманының рухын, шындық өмірін, идеясын айқын етіп суреттеген қазақтың ақын, жырау-жыршылары кім болғанын айта алмаймыз. ХҮ-ХҮІ ғасырларда өмір сүріпті деп жорамалмен айтылатын Сыпыра жырау, Асан қайғы, Жиреншелер жайында толық мәліметтер жоқ, тек аңыз-әңгімелер ғана бар. Сондықтан оларды қазақ көркем әдебиетінің негізін салған адамдар деудің реті келмейтін секілді.
Ал ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысынан бергі жерде қазақ әдебиетінде жеке авторлар шыға бастайды. Бұхар жырау, Тәтіқара, Үмбетей, Шал, Көтеш, Жеңкісі, Ақтанберді секілді ақын-жыраулар осы кезде көрінеді, шығармалары өз атымен ел арасына тарайды. Олар өз заманының жай-жапсарын жыр етеді, халық өмірін суреттейді. Олардың шығармаларында, идеялық көзқарастарында әр түрлі қайшылықтары, халық тілегіне үйлесе қоймайтын пікірлері де бар еді. Солай бола тұрса да, олар жаңа туа бастаған қазақ көркем әдебиетінің алғашқы авторлары еді. Сондықтан да олардың өмірі, творчестолық қызметі, әдебиеттік шығармалары жайында азды-көпті мәліметтер ел арасында сақталған. Аталған кезге дейін ауыз әдебиеті басым болып келсе, енді жеке авторлардың шығуына байланысты қазақ көркем әдебиетінің негізі салына бастайды. Әрине, жеке авторлардың шығуы, көркем әдебиетінің қалыптаса бастауы ауыз әдебиетінің дамуына бөгет етпейді, қайта екеуі бір-бірімен тығыз байланыса, бір-біріне әсер ете отырып ұлғая береді.
Ауыз әдебиеті мен жазба әдебиетінің арасындағы айырмашылықты көрсететін белгінің тағы біреуі - варианттар. Бір-біріне жалпы мазмұны, оқиға желісі, кейіпкерлерінің атттары ұқсас келетін шығармаларды бір шығарманың туынды түрі яғни варианты десек, бұл ауыз әдебиетінде көп кездеседі. Бір ертегінің немесе бір жырдың әңгімесі жалпы оқиға желісін сақтай отырып, әр жерде әр түрлі айтылады. Бұлай болу сол шығармаларды айтушыға байланысты. Мәселен, ертекші өзінің ертегін көпшіліктің жиналған жерінде айтады. Тыңдаушы көпшіліктің арасынан жаңағы ертегінің мазмұнын, оқиғасын ұғып алушылар табылады. Енді олар сол ертегіні екінші бір жерде өзінше әңгімелейді, жаңалап айтады, алғашқы әңгімелерінің қай жерін қысқартып, кей жеріне тыңнан оқиға қосады. Сөйтіп ертегінің екінші бір туынды түрі, варианты шығады. Қазақ арасына көбірек тараған Қобыланды батыр, Қозы Көрпеш - Баян сұлу т.б. жырлардың бірнеше вариантта болуы осы айтылғандарға байланысты туған. (Бұл жөнінде сол жырларға берілген талдауларды қараңыз.)
Бұл шығарманың әр түрлі вариантта айтылуы көркем әдебиетте көп кездеспейді. Көркем әдебиеттің әрбір шығармасы жеке автордың өз атымен тарайды. Қай шығарманы кімнің, қашан шығарғаны жұртқа белгілі болып отырады. Мұның өзі ауыз әдебиеті мен көркем әдебиеттің арасындағы айырмашылықты көрсететін белгінің бірі болады.
Көркем әдебиетке қарағанда, ауыз әдебиетінде қалыптасып дәстүрге айналған дағдылы сөздер мен сөйлемдер, тұрақталған ұқсастық, ұқсастар жиі қолданылады. Мысалы, ертегілердің көпшілігі Ертек, ертек ерте екен, ешкі жүні бөрте екен... деп, немесе баяғыда бір кедей болыпты, оның үш баласы болыпты деп, болмаса бұрынғы өткен заманда деп басталады. Ертегілердің бұлай басталуы белгілі дәстүрге айналған. Бірақ әрбір ертегінің басталуы осындай ұқсас болғанымен, оның оқиғасы, әңгіме желісі бір-біріне қабыса бермейді, әр түрлі айтылады. Мұндай жағдай көркем әдебиетте кездеспейді. Белгілі бір тақырыпты жырлаған шығармалардың көркем әдебиетте басталуы да, баяндалуы да бір-біріне ұқсас келмейді, әр түрлі болады.
Жоғарыда айтылғандар ауыз әдебиеті мен көркем әдебиеттің арасындағы кейбір айырмашылықтарды көрсетеді. Әрине, ұлғайып өскен, кемеліне келген көркем әдебиет және оның шеберлері (ақын, жазушылар) ауыз әдебиетінен әрдайым нәр алып отырады. Ең алдымен, көркем әдебиеттің шеберлері халықтың ауыз әдебиетінен тіл байлығын үйренеді. Халық тілін меңгере, пайдалана отырып, әдеби тілімізді дамытады. М. Горькийдің жазушыларға: Ауыз әдебиетінің тіл байлығын пайдаланыңдар, одан үйреніңдер, - дейтіні де осыдан. Мұнымен қатар, көркем әдебиеттің шеберлері халық ауыз әдебиетінің кейбір сюжеттерін өздерінің еңбектерінде пайдаланады. Осы негізде жаңа шығармалар тудырады. Халық ауыз әдебиетін пайдалана отырып, оның таптық сипатын, қоғамдық сырын аша түседі. Бұған: А. Пушкиннің, М. Салтыков-Щедриннің, М. Горькийдің, Абайдың т.б. жазушылардың ауыз әдебиетінің тіл байлығын, ауыз әдебиетінің сюжетін пайдалануы толық дәлел. А. Пушкин бірнеше ертегі, поэмалардың сюжетін халық ауыз әдебиетінен алған, М. Салтыков- Щедрин кейбір ертектерін халық ертегілері үлгілерінде жазып, қоғамдық мәселелерді, патша әкімдерін, чиновниктерді мысқылдап сынаған. Мұндай фактілерді қазақ совет әдебиетінен де кездестіреміз. Қазақ жазба әдебиетінің шеберлері де ауыз әдебиетінен халықтың тіл байлығын үйренумен келеді. Сонымен бірге, олар ауыз әдебиетінің кейбір үлгілерін, сюжеттерін пайдалана отырып, сол негізде жаңа шығармалар тудырады . Бұл ретте Мұхтардың Қобыланды батыр және Еңлік - Кебек пьесаларын, Ғабиттің Қыз Жібегі мен Қозы Көрпеш - Баян сұлу, Сәбиттің Сұлушашын т.б. атауға болады.
Таптық қоғамда туған ауыз әдебиеті үлгілерінің қайсысы болса да белгілі бір таптың идеясын, арман-мүддесін, әлеуметтік көзқарасын білдіріп отырады.
Вл. Бонч-Бруевич Ленин поэмасы туралы деп жазған еңбегінде ұлы көсеміміздің халық әдебиетін аса жоғары бағалағандығын айта келіп, Лениннің ертегілер жөнінде айтқан мынадай бір пікірін келтіреді: Ертегілерді қоғамдық саяси тұрғыдан қарап пайдалана отырып, - дейді Ленин, - халықтың арман-мүдесі, тілегі жайында тамаша зерттеулер жазуға болар еді... Бұл - шын мәніндегі халық шығармалары, халықтың психологиясын білу жөнінде қазіргі күнде аса қажетті және аса маңызды материалдар.
Осы тұрғыдан алғанда, ауыз әдебиетінің халықтық сипаты, ең алдымен, оның халық психологиясын, халықтың арман-мүддесін, тілегін қалай суреттеп көрсеткендігіне байланысты деп түсінуіміз керек. Ауыз әдебиетінің халықтық сипаты деген мәселені біз оның таптық сипаты деп ұғынамыз. Сондықтан бұл екеуін бір-бірінен бөліп қарауға болмайды. Марксизм-ленинизм классиктері: Таптық қоғамда таптан тысқары, қоғам өмірінен, тап күресінен бөлек тұратын әдебиет болмайды, әдебиет әрқашан да белгілі бір таптың идеясын, көзқарасын білдіреді, - деп үйретеді.
В.И. Ленин Партиялық ұйым мен партиялық әдебиет дейтін тамаша еңбегінде әдебиеттінң таптық және партиялық сипатын айта келе, таптық қоғамда әдебиеттің алатын орнын, әдебиеттің тап құралы екендігін айқындап берді.
Әдебиеттің таптық сипаты туралы марксизм-ленинизм классиктерінің даналықпен айтқан пікірлерін ауыз әдебиетіне де қолданамыз. өйткені ауыз әдебиеті де белгілі бір таптың таптық тілегін, мүддесін жырлайды және оған қызмет етеді.
Ертеден келе жатқан ауыз әдебиетінің қандай түрін алсақ та, онда белгілі бір таптың идеясы, көзқарасы жататындығын ап-айқын көруге болады. Мәселен, еңбекші халық өзінің ауыз әдебиетін қанаушыларға қарсы жүргізген таптық күресінің құралы етті. Онда - еңбекші халық қанаушы таптың зұлымдығын, жауыздық іс-әрекетін, езуші тап өкілдерінің мансапқорлығын, басқыншылық шабуылдарын әшкерелеп отырады, олардың жиренішті образын жасайды. Халықтың ертегі, әңгіме, жырларында кездесетін Қарабайлар, Мыстандар сол қанаушы таптың, хандар мен феодалдардың өкілдері болып бейнеленеді. Олардың жауыздық іс-әрекеттерін сынға алады, әшкере етеді. Сондай-ақ , мақалдардағы Өлеңді жерде өгіз семіреді, өлімді жерде молда семіреді, Сопы сұмнан шығады, Төреге ерген ер-тоқымын арқалар, Қойды құртаң бүлдіреді, елді сұлтан бүлдіреді деген халықтың даналық сөздері еңбекші бұқараның қанаушы тапты жек көргендігінің айғағы. Бұл келтірілген мысалдардың қайсысы болса да ауыз әдебиетінің таптығын, таптық тілектен туғандығын көрсетеді. Демек, еңбекші халық тудырған ауыз әдебиеті қалың бұқараның қоғамдық-таптық көзқарасын, сана-сезімін білдіріп отырады.
Сонымен бірге, жұмысшы бұқара жасаған ауыз әдебиетінің халықтық сипаты күнделікті өмірді, қоғамдық өмірді, халықтың мүдделерін, оның дүниетанымын және т.б. сипаттауда көрінеді. адам адал еңбек, достық және жақсы жұмыс туралы армандаған кезде оның ауызша әдебиеті басты тақырыпқа, идеологиялық тақырыпқа айналады және осы жолда Халыққа қызмет ететін қарапайым еңбек адамдары, олардың істері, мінез-құлқы құрметтеледі, олар билеуші таптың өкілдеріне қарсы шығады. Мысалы, Аяз биіертегісін алайық. Бұл ертегіде адамдар қарапайым шаруа адамын өз ортасынан, ақылынан, адамгершілігінен, тапқырлығынан құрметтейді және оны эксплуатациялық сыныпқа қарсы қояды. Барлық материалдық және рухани байлықтардың жаратушысы ретінде де, қоғамның өмірін қозғаушы басты күш - адамдардың өздері.
Жоғарыда айтылғандардан ауызша халық шығармашылығында еңбек адамының мүдделеріне әсер етпейтін әртүрлі қарама-қайшылықтар, теріс ұғымдар және тіпті көзқарастар жоқ екендігі туындамайды. Ауызша әдебиет ауызша таралатындықтан және әр дәуірдің, әр әлеуметтік қалаудың әсерін сезінетіндіктен, онда әртүрлі қарама-қайшылықтар туындайды. Екіншіден, экономикалық және әлеуметтік даму әрдайым адам санасымен бірге жүрмейді, кейде сана артта қалады. Бұл ауызша әдебиетке әсер етпейді. Дегенмен, халықтың ауызша әдебиеті жоғарыда аталған халықтық сипатты, оның белгілерін сақтайды.
Әрине, ертеден келе жатқан ауыз әдебиеті үлгілерінің барлығын халық тудырған және оның бәрін халықтық шығармалар деуге болмайды. Олардың ішінде үстемдік еткен қанаушы тап тудырған шығармалар да бар. Сол шығармалары арқылы қанаушы тап өзінің таптық идеясын, халыққа жат іс-әрекетін, көзқарасын білдіріп отырған. Үстем тап өзінің ауыз әдебиетінде: ел талауды, еңбексіз мал табуды, халықты езіп ұстауды, еңбек адамдарын кемітіп қорлауды жырлайды және бұл жолда ерлік жасаған адамдарын үлкен дәрежеге көтеріп ардақтай суреттейді. Екіншіден, үстем тап халыққа жат, кертартпа идеясын өзінің шығармалары арқылы бейнелесе, сонымен қатар, халықтық ортада туған әдебиет үлгілерін де өңдеп пайдаланғандығы байқалады. Мұның мысалын батырлар жырынан көруге болады.
Сондықтан өткендегі ауыз әдебиетін түгелінен халықтық тілектен туған және халықтық сипаты бар шығармалар деп қарауға болмайды. Біз оларды таптық тұрғыдан қарап бағалауға тиістіміз. Бұл жөнінде В.И. Лениннің ...біз әрбір ұлттық мәдениеттен тек оның демократиялық және социалистік тектерін аламыз, оларды тек және сөзсіз әрбір ұлттың буржуазиялық мәдениетіне, буржуазиялық ұлтшылдығына қарсы қою үшін аламыз деген даналық пікіріне сүйене отырып, ауыз әдебиетінің ішінен шын мәнінде халықтық сипаты барларын, халықтың бұқарашылдық, прогрестік арман-мүддесін көрсететіндерін ғана таңдап алуға тиістіміз.
Халықтық ортада туған ауыз әдебиетінің мәні өте зор. Ез алдымен ол халықтың өткендегі өмірі, тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы, салт-санасы, дүние танудағы көзқарасы, арман-мүддесі, таптық күресі т.б. жайлары қандай болғанымен таныстырады, бұл жөнінде көптеген мәлімет береді. Бұларды ол әдебиеттік суреттеу арқылы елестетеді.
М. Горький Совет жазушыларының бүкілодақтық бірінші съезінде жасаған баяндамасында: Халықтың ауыз әдебиетін білмейінше еңбекші халықтың нағыз тарихын білу мүмкін емес, - дейді. Халықтың өткендегі тарихын түсінуіміз үшін ауыз әдебиетінің мәні зор екендігі атап көрсетеді. Демек, ауыз әдебиеті өткен өмірді, халықтың психологиясын, оның арман-мүддесін білуімізге аса керекті материалдың бірі болып табылады.
Халық ауыз әдебиеті, идеологиялық ертегілер, аңыздар, мақал-мәтелдер, елді басып кірген жаудан қорғау үшін ерлік көрсеткен батырлар туралы өлеңдер және т.б. адал еңбекті, халыққа қызмет етуді, халық жауларымен күресті, Езілген еңбекшіге көмек көрсетуді жырлайды. Ол жолда адамдарға адал қызмет еткен адамдарды құрметтейді және олардың жұмысын келесі ұрпаққа үлгі етеді. Бұл идеяны жүзеге асыру үшін ауызша әдебиет маңызды құрал ретінде қолданылады. Сонымен қатар, жағымсыз мінез-құлық пен әрекеттерді жиіркенішті түрде сипаттайтын халықтың ауызша әдебиеті оларды жынды болуға, жек көруге үйретеді.
Ауызша әдебиет жалпы әдебиет тарихында маңызды орын алады. Ол одан кейін туған көркем әдебиетке үлкен әсер етті. Әңгіме құру, образ жасау, тіл байлығын пайдалана білу және т.б. туралы ауызша әдебиет көркем әдебиеттің негізін қалады. Осыған байланысты ауызша әдебиеттің маңызы зор.
Маркс пен Энгельс ғасырлар бойы жұмысшылар жасаған ауызша әдебиетті жоғары бағалады. Олар ауызша әдебиет халықтың қоғамдық өміріне, оның өмір салтына, тарихына, тарихи жағдайларына және таптық күреске байланысты туады деген керемет мәлімдемелер жасады.олар ауызша әдебиеттің белгілі бір таптық құрал екенін, таптық сананы білдіретінін және таптық қалаудан тыс ауызша әдебиет бола алмайтындығын дәлелдеді.
Карл Маркс халықтың ауыз әдебиетін қызыға тындаған, терең оқып танысқан, сонымен қатар, ол жөнінде құнды пікірлер айтқан. Жалпы көркемөнердің, соның ішінде ауыз әдебиетінің, қоғам өмірінде алатын орны, даму кезеңдері қандай деген мәселелерге К. Маркс айырықша көңіл бөледі, көркемөнер экономикалық және қоғамдық дамудың жемісі, соның нәтижесі деп қарайды. Ол ауыз әдебиетінің қалыптасуына, өркендеп өсуіне экономиканың, қоғамның дамуы аса көп әсер етеді деп көрсетеді. Сонымен қатар, қоғамның алға басуына қай кезде көркемөнердің де ықпалы болатындығын айтады.
Саяси экономиканың сынына кіріспе деп жазған еңбегінде К. Маркс ауыз әдебиетіне қатысы бар күрделі үш мәселеге көңіл аударады. Оның айтуынша, қоғамның дамуы төменгі сатыда тұрған кездің өзінде де көркемөнердің жоғары дәрежеге көтерілген кезеңі болады. Көркемөнердің белгілі бір кезеңдегі өркендеуі қоғам дамуының дәрежесіне сай келмейді, қайта одан озық болады деп көрсетеді. Бұған ол гректердің ертедегі көкркемөнері қоғам дамуынан әлдеқайда ілгері болғандығын мысал етеді.
Екіншіден, Маркстің айтуынша, көркемөнердің барлық түрі бірден қалыптасып ұлғайып кетпейді. Көркемөнердің аса күрделі маңызы бар кейбір түрлері жалпы көркемөнер дамуының дәрежесі төменгі сатыда тұрған кезінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz