Алдыңғы бұлшық еттер
Анатомия пәніне кіріспе, мақсаты және міндеті
Адам анатомиясы мен физиологиясы - медицина ілімінің негізі. Анатомия гректің аnatemno - кесу, бөлшектеу деген сөзінен шыққан.
Анатомия адам денесінің құрылысы мен пішінін, атқаратын қызметін және оның қоршаған ортаға байланысты дамуын зерттейтін ғылым.
Анатомияның түрлері:
1.Жүйелі анатомия, адам денесін жүйелерге бөлу арқылы зерттейді. Мысалы: ас қорыту,тыныс алу, т.б. жүйелер.
2. Топографиялық анатомия ағзалардың орналасқан жерін және олардың өлшемдерін зерттейді, хирургиялықпрактикаүшінөтемаңызды. 3.Функционалдық (қызметтік) анатомия дене мүшелерінің атқаратын қызметін жинақтап зерттейді.
4. Пластикалық анатомия адамның сыртқы түрін, пропорциясын зерттейді.
5.Динамикалық анатомия адам туғаннан өлгенге дейінгі денесінің өзгерістерін зерттейді. 6.Салыстырмалы анатомия адам мен жануарлардың денесінің құрылыстарын салыстыра зерттейді.
Анатомия мен физиология ғылымдары бір-бірімен тығыз байланысты. Физиология мүшелердің, жүйелердің жалпы тұтас дененің тіршілік әрекетін зерттейтін ғылым. Бұл екі пән гистологиямен (hystos - тін, ұлпа) тығыз байланысты. Гистология тіндердің құрылысын, тіршілік әрекетін, тірі денедегі зат алмасуын зерттейді. Анатомияның бір саласы - цитология, ол жасуша құрылысын зерттейтін ілім. Организмдегі ұсақ құрылымдарды препараттар арқылы тексеретін саланы микроскопиялық анатомия деп атайды.
Анатомия мен физиология медицина және биология ілімінің негізі (био - тіршілік, логос - ілім).Ол екі үлкен салаға бөлінеді: морфология және физиология.
Морфология - организмнің құрылысы мен пішінін тексеретін сала. Анатомия морфологияның құрамына кіреді. Ол адам денесінің сыртқы пішіні мен ішкі құрылысын зерттеумен бірге, олардың сыртқы ортамен қатынасын және біртұтастығын дәлелдейді.
Анатомияның зерттеу әдістері 2 топқа бөлінеді:
I. Адам денесінің құрылысын мәйітте зерттеу әдістері.
II. Адам денесінің құрылысын тірі адамда зерттеу әдістері.
І. Адам денесінің құрылысын мәйітте зерттеу әдістері:
1. Препараттау (кескілеу) әдісі - жәй инструменттер (скальпель, пинцет, т. б.) арқылы адам құрылысы мен ағзаларының орналасуын зерттейді. Ең ескі, бірақ ең маңызды, ғылымға ат бергенәдіс.
2. Мәйітті суға немесе әдейі дайындалған ылғалдарға ұзақ салып, суландыру әдісі, бұл әдіс қаңқаны бөліп зерттеуге қажет.
3. Мұздатылған мәйіттерді шабу (жүйелеп кесу) әдісі. Белгілі хирург Н.И.Пирогов ашқан. Ол ағзалардың орналасуын әр аймақта зерттейді.
4. Құю әдісі немесе инъекция (толтыру), қуыс ағзаларды түрлі - түсті сұйықтықпен толтырып, кейін паренхимасын глицерин, т .б майлармен ағартып, сосын кескілеп, қан және лимфа тамырларын, бронхтарды, өкпені зерттейді.
5. Коррозия әдісі ағзалардың қан тамырлар жүйесін зерттегенде қолданылады. Инъекция әдісіне ұқсас, бірақ ағзаларды қататын заттармен толтырады (пласт -масса, сұйық металл), содан соң ағзаны қышқыл ерітіндіге салып ерітеді, сонда қатқан заттар зерттейтін объектінің құрылысын қайталайды..
II. Тірі адамда зерттеу әдістері:
1.Рентгенологиялық әдіс (рентгеноскопия, рентгенография, рентгенокимография). 2. Соматоскопиялық әдіс адам денесін көзбен қарау арқылы қарай зерттеу. Мысалы: кеуде торының пішіні, омыртқа жотасының қисаюы, бұлшықеттер топтарының дамуы, т.б. 3.Соматометриялық немесе антропометриялық әдіс өлшеу арқылы дене құрылы- сын, пропорциясын зерттеу.
Ішкі органдар эндоскопиясы 70 - 80 - ші жылдары енген әдіс. Светотехника арқылы тірі адамның ішкі ағзаларын (ас қорыту, тыныс алу, несеп-жыныс, жүрек, қан тамырлары ішіндегі өзгерістерді) зерттеу.
Қазіргі анатомия жаңа әдістермен толықтырылды: радиоизотоптық әдіс, электрондық микроскопия, ультрадыбыс, эхолокация, т.б.
Организм - бұл тарихи қалыптасқан, тұтас, үнемі өзгеріп отыратын, өзінің ерек ше құрылысы мен дамуы бар, қоршаған ортамен зат алмасуға, өсуге және көбеюге қабілетті жүйе. Организм ағзалар, тіндер және тіндік элементтерден тұрады, олар біртұтас болып біріккен.
Тіндер - организмнің тарихи қалыптасқан жасушалар мен олардың туындыларынан тұратын, өзіне тән морфофизиологиялық, биохимиялық қасиеттері бар жүйе. Тіндер морфологиялық жағынан жасушалар мен жасушааралық заттан тұрады.
Тіндер 4 топқа бөлінеді:
Шектес тіндер (эпителий).
Дәнекер тіндер
Бұлшық ет тіні
Нерв тіні.
Эпителий сыртқы ортамен шектесетін беттерде орналасады. Мысалы: тері және қуыс ағзалардың қабырғаларын (ішек) және дененің тұйық қуыстарын жауып тұрады. Тамырды ішкі жағынан астарлайтын эпителий эндотелий деп аталады. Эпителийдің негізгі қызметі - жабын болу және секрет шығару.
Дәнекер тіндер сыртқы ортамен байланыспайды. Қызметі -организмнің ішкіортасының тұрақтылығын сақтау, олар 2 топқа бөлінеді:
1) Сұйық тіндер - қан, лимфа және қан түзуші тіндер. Олар трофикалық және қорға -ныш қызметін атқарады.
2) Тірек қызметін атқаратын тіндер - сүйек, шеміршек, талшықты дәнекер тіндер.
Бұлшық ет тіндері қызметтік белгісі - жиырылу қабілеті бойынша біріктіріледі, олар 2 топқа бөлінеді:
1) Көлденең - жолақты бұлшықеттер қаңқада орналасады, адам еркіне бағынады.
2) Бірыңғай салалы бұлшықеттер еріксіз, ішек, несеп жолдарында орналасады.
Нерв тіні нерв жасушалары мен қосалқы элементтер - нейроглиядан тұрады. Нейронның денесі және екі түрлі өсіндісі бар: 1.Ұзын өсіндісі аксон, біреу. 2. Қысқа өсіндісі - дендриттер, бірнешеу. Нерв тінінің негізгі қасиеті- тітіркенгіштік және өткізгіштік.
Тіндер қосылып ағзаларды құрайды.
Ағзалар, organon - өзіне тән құрылысы, пішіні, атқаратын қызметі бар әртүрлі тіндер жүйесі. Ағза функциясын қамтамасыз ететін негізгі тінді паренхима деп, ал оны сыртынан және ішінен түрлі бағытта шырмап, ұстап тұратын дәнекер тінді строма деп атайды. Строма арқылы ағзаны қамтамасыз ететін қан тамырлар мен нервтер өтеді. Паренхиматоздық ағзаларға өкпе,бауыр, бүйрек,көк бауыр т.б. жата-ды. Бұдан басқа қуыс ағзалар бар. Оларға асқазан, ішек, несеп қуығы т.б. жатады. Ағзалар бір - бірінен пішіні, көлемі және тұратын орны жағынан ерекшеленеді.
Атқаратын қызметі мен дамуы ұқсас ағзалар ағзалар жүйесін құрайды (ас қорыту жүйесі, тыныс алу жүйесі, несеп - жыныс жүйесі, т.б.)
Шығу тегі мен құрылыстары ұқсамайтын, бірақ ортақ қызмет атқаратын ағзалар ағзалар аппараты деп аталады, мысалы, тірек - қимыл аппаратында сүйектер, олардың қосылыстары мен бұлшықеттер бар.
Ағзалар жүйесі мен аппараттары адам организмін құрайды.
Анатомияның даму тарихы
Адам организмінің құрылысы мен дамуына көзқарас материализм мен идеализмнің күрес тарихы болып табылады, ол құл иеленушілік дәуірінде таптардың пайда болуынан басталады.
Гиппократ организм құрылысының негізін 4 түрлі сұйықтық құрайды деді: қан, сілекей, өт, қара өт. Ол ауруларға осы сұйықтардың дұрыс араласпау нәтижесі деп қарады.
Ертедегі Рим дәрігері Клавдий Гален адам денесі тығыз және сұйық бөліктерден тұрады деп есептеді. Ол бірінші болып тірі организмді кесіп, ағзалардың жұмысын бақылау ( вивисекция ) әдісін қолданды, эксперименттік медицинаның негізін салды
Медицина ғылымының дамуына Шығыс мұсылмандары өздерінің көрнекті үлестерін қосты. Ислам мәдениеті 8 ғасыр бойы ( VІІ - ХІІ ғ.) дүниежүзілік ғылымдардың алдыңғы шамшырағы болды.
Әбу Насыр әл - Фараби (870 - 950ж.) - ғылым тарихында Екінші мұғалім, Шығыстың Аристотелі деп аталады. Ол басты ағзаның бірі - ми жүрек жұмысын, сезімталдықты, адам темпераментін басқарады деп жазды. Адамның іш құрылысында бауыр және көкбауыр денеде айналып жүретін сұйықтық шығарады деген ой айтқан.
Әбу - али ибн Сина (Авиценна) (980 - 1037 ж.) Медицина қағидалары еңбегін жазды, онда Гиппократ, Аристотель, Галеннен алынған көптеген деректер бар. XVII ғасырға дейін Шығыс және Батыс дәрігерлері сол еңбектен оқып, тәлім алды. Әл Фарабидің оқушысы.
Дамаскілік Ибн - ан - Нафис ( ХІІІ ғ.) алғаш рет өкпелік қан айналымын ашты.
Анатомия Қайта өрлеу дәуірінде жоғары қарқында дамыды.
Леонардо до Винчи ( 1452 - 1519 ж.) суретші ретінде анатомияға қызықты, алғашқылардың бірі болып мәйітті сойып көріп, организм құрылысын дұрыс бейнеледі. Пластикалық анатомияның негізін қалады.
1422 жылы Венеция университетінде тұңғыш медицина мектебі құрылды. Осы жерде Андрей Везалий туып өсті. Ол организмді зерттеуге материалистік тұрғыдан қарап, объективті бақылау әдісін қолданды,тұңғыш рет адам денесінің құрылысын жүйелі зерттеді. Жаңа анатомиялық фактілерді ашып, сипаттады, олар Адам денесінің құрылысы туралы 7 кітап атты еңбегінде баяндалды.
Габриель Фаллопий (1523 - 1562 ж.) алғаш рет біраз ағзалардың құрылысын және дамуын Анатомиялық бақылаулар атты еңбегінде толық сипаттады.
Бартоломео Евстахий (1510 - 1574 ж.) Везалий айналыспаған организмдердің даму тарихын да зерттеді. Анатомия бойынша басшылық атты еңбегі бар. Везалий, Фаллопий, Евстахий ХVI ғасырда сипаттамалық анатомияның негізін қала- ды.
ХVIІ ғасыр бетбұрыс кезеңі болды, бұл кезде нағыз ғылыми түсініктердің негізі қаланды. Вильям Гарвей (1578 - 1657ж.) анатомияны зерттеуге тарихи және функ- ционалдық тұрғыдан қарады. Жануар өзінің онтогенезінде филогенезді қайталайды деді, сөйтіп биогенетикалық заңды болжады. Ол кез - келген жануар жұмыртқадан пайда болады деген материалистік қағиданы дінге қарсы қойды.
Терминдер
Адам денесін бөлетін жазықтықтар:
Сагиталды жазықтық:дененің дәл ортасынан өтеді.Денені оң және сол екі жаққа бөледі.
Вертикалды,фронталды жазықтық:сагиталды жаз.тікбұрыш жасай өтеді.Фронталды маңдайға паралель.Ол денені алдыңғы және артқы деп бөледі.
Горизонтады жазықтық:Сагиталды ға да фронталды ға да тікбұрыш асай жүргізіледі.Дененіж жоғары және төменгі бөлімдерге бөледі.
Жекеленген нүктелер мен сызықтар орны:
Медиалды(medialis) - ортасы,латериалды(laterialis) - бүйір беті
Алдыңғы беті - anterior немесе вентралды (venteralis)
Артқы беті - posterior немесе дорсалды бөлік (dorsalis)
Жоғарғы бөлік - suprerior
Төменгі бөлік - inferior
Сыртқы - externus
Ішкі - internus
Беткі - superficialis
Терең - profundus
Үлкен - magnus
Кіші - parvus
Үкендеу - major
Кішілеу - minor
Дисталды - төменгі бөлігі
Проксималды - жоғары бөлігі
Эпифиз - ұшы
Апофиз - ортасы
ТАҚЫРЫБЫ: Тірек-қимыл жүйесінің жалпы анатомиясы.Сүйектердің жіктелуі. Сүйектердің құрылысы. Сүйектердің түрлері.Сүйектердің химиялық құрылысы және қасиеттері
Жануарлардың өсімдіктен негізгі айырмашылығы - олардың қоршаған ортада орын ауыстыра қозғала алуы. Бұл әрекетті олар тірек - қимыл аппараты арқылы іске асырады. Қозғалыс қызметінен басқа тірек - қимыл аппараты дененің жерге тірегі қызметін де атқарады, сондықтан оны тірек - қимыл аппараты деп атайды. Сонымен қатар оны антигравитациялық аппарат деп атайды, өйткені біз әрбір адымдаған сайын жердің тартылыс күшін жеңіп отырамыз.
Адамның тірек - қимыл аппараты сүйектерден, олардың қосылыстары мен бұлшықеттерден тұрады. Қимыл сүйектердің қосылған жерлерінде пайда болады, ал бұлшықеттің негізгі қасиеті жиырылу болғандықтан, сүйек рычагтарын қимылдатады.
Қозғалыс аппараты 2 - ге бөлінеді:
1)пассивті - сүйек және оның қосылыстары
2)активті - бұлшықеттер жатады
Сүйек ағза ретінде
Сүйек, оs, ossis - тірі адамның әрбір сүйегі күрделі орган. Олар денеде дәл орналасқан, түрі мен құрылысы ерекше және өзіне тән қызмет атқарады.
Сүйек бірнеше тіннен тұрады. Оның ішінде сүйек тіні басты роль атқарады. Шеміршек тек буын беттерін жауып тұрады. Сүйектің сырт жағы сүйек қабымен қапталған. Ішінде жілік майы орналасқан. Сүйекте қан, май тіні, лимфа тамырлары, нервтер бар. Сүйек тінінің үлкен механикалық қасиеті бар. Оның төзімділігін металлмен салыстыруға болады. Сүйектің салыстырмалы салмағы 2,0. Жанды сүйекте су 50%, органикалық белоктық заттар 12,5% (оссеин, оссеомукоид), бейорганикалық заттар 21,8%, майлар 15,7 %. Яғни сүйектің 32бөлігі бейорганикалық заттар сүйекке қаттылық қасиет береді. Ал 31 бөлігі органикалық заттар шымырлығын қамтамасыз етеді.
Сүйекте минералды заттар жас ұлғайған сайын көбейеді, сондықтан кәрі адам сүйегі сынғыш келеді.
Құрылысы: микроскоппен қарағанда сүйектің құрылымдық бірлігі остеон деп аталады. Ол тамырлар мен нервтер өтетін орталық өзекті айнала сақиналы орналасқан сүйек табақшаларынан тұрады. Табақшалар арасында сүйек аралық зат орналасады. Остеондардан трабекулалар құралады. Олар екі түрлі сүйек затын құрайды. Егер трабекулалар тығыз жатса, онда тығыз тұтас зат, ал бостау жатса кеуекті зат алынады.
Жілік майы - сүйек ұяшықтарында орналасады. ол қан жасау және организмді биологиялық қорғау қызметін атқарады. Ол сүйектің қоректенуі мен өсуіне, дамуына қатысады. Жілік сүйектерінде ол оның қуысында болады.
Жілік майы екі түрлі болады:
Қызыл жілік майы - қан тудыратын орган. Ол дәнекер тінді, жіңішке торлардан құрылған. Онда көп мөлшерде қызыл және ақ жасушалары дамиды. Ол қан ағысымен бүкіл ағзаға тарайды.
Сары жілік майы - май жасушаларынан тұрады.
Сүйек қабығы, рeriosteum - қызғылт түсті дәнекер тінді жұқа қабыршақ, жалпы екі қабаттан тұрады: 1) сыртқы қабаты - талшықты, 2)ішкі беті сүйек түзетін камбиалды қабаттан тұрады. Онда қан тамырлар мен нервтер көп, сол себепті қызыл түсті болады. Сүйек қабығы арқылы сүйек жуандығы өседі.
Атқаратын қызметі мен дамуына қарай әр жілік сүйек мына бөліктерден тұрады:
Диафиз - сүйектің денесі немесе ортаңғы бөлігі. Ол сары жілік майы бар сүйек түтігінен тұрады. Түтік қабырғасы тығыз заттан тұрады. Қызметі: тірек және қорғаныс.
Эпифиз-сүйектің жуан жағы - жоғарғы және төменгі ұштары. Ол қызыл жілік майы бар кемік заттан тұрады.
Метафиз- эпифизге жанасып жатқан диафиздің ұштары. Балалық шақта диафиз бен эпифиздің аралығы шеміршекті болады. Ал есейгенде ол сүйекке айналып, диафиз бен эпифиздің арасында метафиз пайда болады. Бұл сүйектің өсу нүктесі, ол арқылы сүйек ұзындығы өседі.
Апофиз - эпифиздің қасындағы сүйек бұдырлары. Оларға бұлшық еттер мен байламдар бекиді.
Сүйектердің жіктелуі
Сыртқы пішіні жағынан сүйектер: ұзын, қысқа, жалпақ, аралас болады. Сүйектер құрылысы, дамуы, қызметіне қарай бірнеше топқа бөлінеді;
1) Жілік сүйектер - жілік майлы қуысыбар түтік түзетін кеуекті және тығыз заттан тұрады. Қызметі: үш функция.
2) Кемік сүйектер - тығыз заттың жұқа қабатымен жабылған кемік заттан тұрады, олар ұзын (қабырға ,төс), қысқа кемік сүйектерге (омыртқа, білезік, тілерсек) бөлінеді, сонымен қатар оларға тобық сүйектер де жатады. Қызметі: бұлшықеттердің жұмысы үшін тетік болу.
3) Жалпақ сүйектер: а) бас сүйектің жалпақ сүйектері (маңдай,шеке);
б) иық,жамбас белдеуінің жалпақ сүйектері (жауырын, жамбас).
4) Аралас сүйектер - бірнеше бөліктен тұрады, қызметі, құрылысы, дамуы әр түрлі. Мысалы: бұғана.
Қаңқа (грекше skeleton - қаңқа, кептірілген скелет ) сүйектер жиынтығынан тұрады. Олар өзара дәнекер, шеміршек және сүйек тіндерінің көмегімен байланысқан. Қаңқа қимыл апаратының пассивті бөлігін құрайды. Қызметі үшеу: 1) тірек; 2) қозғалыс; 3) қорғаныш. Қорғаныш қызметі - ішкі ағзаларды жеке сүйектерден сүйек қуысын жасау арқылы қорғап тұрады (бас сүйек қуысы, кеуде қуысы, жамбас қуысы).
Сүйек жүйесінің биологиялық маңызы - ол минерал алмасуына қатысады (қаңқа - P, Ca, Fe, т.б. минералды тұздар қойнауы). Адам қаңқасы 200 - ден астам сүйектерден құралған, олардың 95 - і жұп сүйек. Қаңқаның салмағы 5 - 6 кг, дененің жалпы салмағының ерлерде 10% - ын, ал әйелдерде 8,5% -ын құрайды.
Қаңқаның бөліктері:
Тұлға қаңқасы ( омыртқалар, қабырғалар, төс);
Бас қаңқасы (бас сүйек пен бет сүйек );
Қол - аяқ сүйектері - иық белдеуі (жауырын, бұғана) және жамбас белдеуі (жамбас астауы). Қол сүйектері (тоқпан жілік, шынтақ жілік, кәрі жілік, қол ұшы).
Аяқ сүйектері (ортан жілік, асықты жілік және оның шыбығы, аяқ ұшы).
ТҰЛҒА ҚАҢҚАСЫ - OSSA TRUNCI(омыртқалар, қабырғалар, төс)
Омыртқа жотасы, columna vertebralis 33-34 омыртқадан құралған.Иіндер бойынша мойын,бел иіндері (лордоз) алға қарай бағытталса,кеуде және сегізкөз иіні (кифоз) артқа бағытталған.Омыртқа түр өзгешілігіне қарай негізгі(мойын,кеуде,бел) және жалған(1,2 мойын,сегізкөз,құйымшақ) болып бөлінеді.Омыртқа - денесінен,доғасынан, және 7 өсіндіден тұрады.Алдыңғы қалың бөлігі денесі(corpus),артқы бөлігінде қантамырлар мен нервтар өтетін тесікшелер(foramina nutricia) орналасқан.Омыртқалар бір бірімен дискілер(duscus) арқ.байланысып омыртқа бағанасын түзеді.Артқы бөлігі Омыртқа доғасы өзінің жіңішкелеу келген аяқшасы(arcus vert.) арқылы омыртқа денесімен бітісе жалғасқан.Омыртқа доғасының жоғарғы және төменгі бөлігінде омыртқалық тіліктер(incisura vert. Sup-inf) орналасқан.Бұл тіліктер көршілес аттас тіліктермен беттесіп қантамырлармен нервтер өтетін омыртқа аралық тесік(foramen intervertebralis) түзеді. Денесі мен доғасы қосылып, омыртқа тесігін түзеді, барлық омыртқа тесіктерінің жиынтығынан омыртқа өзегі(canalis vertebralis)түзіледі.
Омыртқа өсінділері(саны 7) омыртқа доғасының бойында орналасқан.
Доғадан омыртқалардың қозғалысы үшін өсінділер тарайды. Әр омыртқада 7 өсінді бар: ортаңғы сызық бойымен - тақ қылқанды өсінді немесе сүйір өсінді(processus spinosus), екі бүйірінде жұп көлденең өсінді(processus transversi), екі жоғарғы буындық және екі төменгі буындық өсінділер(processus articularis superior, inferior)
Буын өсіндісінің негізгі қызметі: іргелес өзі аттас омыртқаның буын өсіндісімен өзара беттесіп, буын құрау.Омыртқа жотасының Қызметі 3 - еу:
Дененің тірегі қызметі,алдығы жағынан орналасқан және қысқа бағанша арқ.corpus денесі арқ.
Өз өзегіндегі жұлынды қорғайды,омыртқа өзегі арқылы(canalis vertebralis)
Дене мен бас сүйектің қимыл - қозғалысына қатысады.
Омыртқаның, лат. vertebra Омыртқа жотасы 5 бөлімге бөлінеді:
Мойын омыртқалар -7,vertebra cervicales
Кеуде омыртқалар -12, vertebra thoracicae
Бел омыртқалар - 5, vertebra lumbales
Сегізкөз омыртқалар - 5, vertebra sacrales
Құйымшақ омыртқалар - 1 - 5. vertebra coccygea
Жұлын 2- ші бел омыртқа деңгейінде аяқталады.
Мойын омыртқалары, лат. vertebrae cervicalis салмақ аз түсетіндіктен денелері кіші, көлденең өсіндісінде (formina processus transversalia) тесік болады. Мойын омыртқалары сыртқы пішіні мен түр өзгешеліктеріне және атқаратын қызметіне қарай: негізгі (типтік) омыртқаларға (С3-С7) және жалған (атипатикалық) омыртқаларға (С 1 С2) бөлінеді.Тесіктер жиынтығынан өзек пайда болады. Ол арқылы мойын артериясы мен венасы өтеді. 2-5- ші омыртқаның қылқанды өсіндісінің ұштары екіге бөлінген. 7- ші омыртқада(vertebra promines) қылқанды өсінді үлкен шығыңқы болады.Бұл омыртқаны сипап сезуге болғандықтан диагноз мақсатында омыртқаларды санау үшін. 6-шы омыртқаның алдығы төмпешігі жақсы дамыған ол ұйқы төмпешігі(tuberculum caroticum) болып табылады.1-2 - ші мойын омыртқа бассүйекпен буындасуға байланысты ерекше.
І - ші ауыз омыртқаның, atlas, денесі жоқ,Бұл омыртқа: алдыңғы, артқы доғасынан және жұп бүйір бөліктерінен тұрады. Алдыңғы доғасы(arcus anterior) доғаның алдыңғы беті дөңестеу болып келумен қатар, мұнда алдыңғы доғаның төмпешігі,(tuberculum anterior),орналасқан. Омыртқа тесігі кең, алдыңғы және артқы доға(arsus) өзара бүйір массамен(massae lateralis) қосылған. Оның жоғарғы буын ойығы шүйде сүйегімен, ал төменгі ойығы - екінші мойын омыртқамен буындасады. Қылқанды өсіндісі жоқ, орнында төмпешік.
ІІ - ші мойын омыртқа, біліктік, лат. axis, epistrofeus деп аталады. ол І - ші омыртқаның тесігіне кіріп тұрады.Негізгі ерекшеліктері:
- денесінің жоғарғы бетінде тіс тәрізді немесе тісі(dens)орналасқан. Тістің алдыңғы бетінде ауыз омыртқаның тістік шұқыршасы мен беттесіп, буын құрайтын буын беті(lasies articularis anterior), артқы бетінде ауыз омыртқаның көлденең байламымен беттесіп, буын құрайтын артқы буын беті, (fasies articularis posterior), орналасқан. Tic тәрізді өсіндінің қызметі: 1 мойын омыртқа мен және бассүйекпен буындасып, вертикальді біліктің бойында бастын, оң немесе солға қарай бүрылып қозғалуын қамтамасыз ету.
1. Жоғарғы буын өсіндісі, (processus articularis superior)нашар дамыған, оған түсетін салмақтын әсерінен жалпақтау болып келген.
2. Төменгі буын өсіндісі,(processus articularis inferior), жоғарғы буын өсіндісіне қарағанда жақсы дамып, фронтальді жазықтықтың бойында орналасқан. Буын беті төмен және алға қарайбағытталған.
3. Арқа есіндісі ұзындау келіп, ұшы айырылган.
Кеуде омыртқалары, лат. vertebrae thoracicae . Қабырғалармен буындасады, сондықтан денесінің жоғарғы және төменгі бүйірінде қабырғалық шұңқырлар бар Мойын омыртқаларына қарағанда үлкендеу, бел омыртқаларына қарағанда кішілеу келген. Кеуде омыртқаларының ерекшеліктері:
::Денесінің бүйір бетінің теменгі және жоғарғы жиегінде қабырғаның басымен беттесіп,буын құрайтын жартылай(11,12) немесе толық(1-9) қабырғалық шұңқыршалары(fovea costalis)орналасқан.
::Омыртқа доғалары денесімен бірігіп,дөңгелек келген омыртқалық тесігін құрайды.Бұл тесік, мойын омыртқаларының тесігіне қарағанда кішілеу келген.
::Көлденең өсінділер(processus transversus),мойын омыртқалар мен бел омыртқаларының көлденең өсіндісіпе қарағанда көлемділеу болып, бүйір қапталда және артқа қарай бағыталған. 11,12-кеуде омыртқалардың көлденең өсіндісінің қабырғалық, шұңқыршалары болмайды. Бұл омыртқалардың көлденең өсіндісінің нашар дамуымен қатар, қосымша еміздік тәрізді өсінділер(processus mastoideus айқын байқалады.
::Кеуде омыртқалардың қылқанды немесе арқа өсіндісі(processus spinosus) ұзындау болып артқа және төмен қарай бағыт алып, бір-бірін черепица тәрізді жауып орналасса, төменгі кеуде омыртқалардың арқа өсінділері бел омыртқаның арқа өсінділері сияқты жалпақтау және қысқалау келген.
::Буын өсінділері,(processus articularis), 12-кеуде(сагиталды) омыртқаның төменгі буын өсінділерінен
басқалары фронтальді жазықтықтың бойында орналасқан. Жоғарғы буын өсіндісінің буын беттері фронтальді жазықтық бойында артқа қарап орналасса, төменгі буын беттерінің буын өсіндісінің буын беттері алға қарап орналасқан.
Бел омыртқалары, лат. vertebrae lumbalis денелері үлкен,өйткені салмақ көп түседі, "лобия" бұршағына немесе"бүйрекке" ұқсас болып келген.. Ерекшеліктері:
:: Қылқанды өсінділері немесе арқа(processus spinosus) артқа қарай тура бағытталған, қысқа және жуан болып келеді.
:: Қабырғалық өсінді(processus costalis) негізінің артқы бетінде әлсіз айқындалған қосымша өсінді (processus accesorius) орналасқан, яғни көлденең өсіндінің қалдығы болып саналады. Бұл өсіндіден
кеуде омыртқаларында, 12 жұп қабырғалар дамыса, бел омыртқалардың тұсында, сүйектік
қабырғалық нүктеден бел омыртқалардың қабырғалық өсінділерін құрайды.
:: Буын өсінділері, processus articularis, сагиталды жазықтықтың бойында орналасқан. Жоғарғы буын өсіндінің буын беттері ішке қарай иіліп орналасса, төменгі буын өсіндісінің буын беттері сыртқа қарай бағытталған. Сонымен қатар, жоғарғы буын өсінділерінің ұшында еміздік тәрізді қосымша өсінділер(processus maniilaris) айқын байқалады. Бұл өсінділер бұлшықеттердің беку нәтижесінде пайда болған.
Сегізкөз омыртқалары,vertebrae sacralis, 5 сегізкөз омыртқасы бірігіп, бір сегізкөз сүйегін(os sacralis) құрайды. Сегізкөздің пішіні үшбұрышқа ұқсайды,сына тәрізді.Ол соңғы бел омыртқамен беттесіп, буындасып, жамбас қуысының артқы қабырғасын құрауға қатысады, оның негізі жоғары, ал ұшы төмен қараған. 5 - ші бел омыртқаның денесі мен 1- ші сегізкөз омыртқаның қосылған жері алға қарай шығыңқы мүйіс түзеді. Сегізкөздің латералды жағында мықын сүйекпен буындасатын құлақ тәрізді буындық бет жатады. Сегізкөз ішінен сегізкөз өзегі өтеді.
Сегізкөз сүйегінің ерекшелігі:
1.Денесінің ойыстау келген, жамбас қуысына қараған беті,(facies pelvina). Алдыңғы беті тегіс, төрт көлденең сызығы бар(lіnеае transversae) ол омыртқалардың қосылатын жері. . Осы сызықтың ұшында сегізкөздік тесіктер (foramina sacralia) саны - 8. Бұл тесікшелер арқылы сегізкөз өрімін құраушы жұлын нервтерінің алдыңғы бұтақтары мен қантамырлар өтеді.
2.Дөңестеу, бұдырлау келген дорзальді беті(facies dorsalis sacri) 5 бұдырлы сегізкөз қырқалары және төрт жұп сегізкөз сүйегінің дорзальдық тесіктері орналасқан. 5 кырка жатады, атап айтканда: сүйір өсінділердін бітісіп-өсуінен түзілген тақ қырка(crista sacrales mediana), орта сызык бойында, онын жандарында -- жұпаралық сегізкөз кыркалары, (crista sacrales intermediae) буын өсінділерінің бітісіп-өсетін жерлері және тағы шеткерілеу -- жұп латералды сегізкөз қыркалары,(crista sacrales laterales) көлденен өсінділердің бітісіп-өсетін жерлері. Латеральды қырқа мен аралық қырқаның аралығында
сегізкөз сүйегінің дорзальдық тесігі,(foramina sacralja dorsalia), орналасқан. Бұл тесікшелер
сегізкөз сүйегінің алдыңғы тесікшелеріне қарағанда кішілеу келіп орналасқан. Қызметі: бөксе
бұлшықеттеріне бағытталған сегізкөз өрімінің артқы бұтақтарын бойынан өткізу.
Сегізкөз омыртқаларының тесіктері бір-бірімен өзара тізбектелініп,(foramen sacralis),сегізкөз сүйегінің өзекшесін, (canalis sacralis),түзеді. Сегізкөз сүйегі өзекшесінің жоғарғы жағы кеңдеу, төменгі бөлігі жіңішкелеу келіп,алға қарай иіліп орналасқан
3.Жұп бүйір беттері(facies lateralis), ажыратылады.
4.Жалпақтау келген негізгі(basis ossis sacri), көлденең бағыгга сопақша ойыстау болып орналасқан. Қызметі: 5 -бел омыртқаның денесімен беттесіп, алға қарай бағытталған сегізкөз
сүйегінің мүйісін,(promontorium), құрайды. Артқы бетінің жоғарғы жиегінде, сагитал жазық-
тықтың бойында бағытталған, жоғарғы буын өсіндісі орналасқан. Ол 5-бел омыртқаның төменгі буын өсіндісімен өзара беттесіп, буын құрау үшін, ішке және сыртқа қарай бағытталған.5.Төмен және алға қарай бағытталған сүйірленген ұшы(apex ossis sacri),құйымшақ омыртқаның денесімен буындасу үшін, сүйірлеу және сопақша болып келген.Төменгі сегізкөз омыртқаның доғаларының нашар дамуына байланысты, сегізкөз өзекшесінің төменгі саңылауын,(hiatus sacralis), құрайды. Бұл саңылаудың бүйір қапталында сегізкөз сүйегінің мүйізшесі орналасқан.
Сегізкөз сүйегінің жоғарғы бүйір бөліктері қомақталынып, бүйір бөліктерін құрайды. Екі жақтық бүйір беттерінде құлақ қалқанына ұқсаған буын беттері, (facies auricularis), орналасқан. Негізгі қызметі: мықын сүйегінің өз аттас буын бетімен беттесіп, буын құрау. Сегізкөз сүйегінің құлақ тәрізді буын бетінің артқы қапталында, бұл сүйектің бұлшықеттері бекитін бұдырлары,(tuberositas sacralis), орналасқан.Сегізкөз сүйегі ер адамдарда әйел адамдарға қарағанда енсіз, ұзындау, алдыңғы беті ойыстау келген.
Құйымшақ омыртқалары. кішкентай денесі бар, доғасы жоқ, рудиментті. Орта жаста бір сүйек - құйымшаққа(os coccygeus)айналып кетеді, өзегі жоқСыртқы пішіні пирамида тәрізденіп, алға қарай иіліп орналасқан.Негізгі немесе табаны сегізкөз сүйегіне қарай бағытталса, ұшытөмен қарай бағытталган. Бұл сүйек сүйірленіп, бір-бірімен өзара бітіскен денесінен тұрады. құйымшақ
мүйізшесі,(cornua соссудеа) орналасқан.
ҚОЛ СҮЙЕКТЕРІ
Қолдың сүйектері, ossa membri superioris,
Қол сүйектерінің қаңқасы екі бөлімнен тұрады :
1)иық белдеуі; cingulum membri superioris, (бұғанана, жауырын сүйегі)
2)қолдың еркін бөлігінің сүйектері. sceleton membri superioris (тоқпан жілік, кәрі жілік, шынтақ жілік, білезік, алақан, саусақ)
Иық белдеуі екі жұп сүйектен тұрады: бұғана және жауырын.
Бұғана, clavicula - қолды дене қаңқасымен біріктіретін, иілген аралас сүйек. Оның функционалдық маңызы сол,ол иық буынын кеуде торынан тиісті қашықтыққа ығыстырады да, соның нәтижесінде қолдың барынша еркін қозғалуын қамтамасыз етеді.Бұғананың денесі және екі шеті бар. Бұғананын денесі төстікке жақын, медиалды бөлігі алға қарай дөңес, ал латералды бөлігі артка қарай дөңес болатынлай етіп иілген.
Денесінің(corpus scapulae) тегістеу келген жоғарғы беті, бұдырлау келген төменгі беті және алдыңғы, артқы қыры ажыратылады.
Медиалды шеті бұғананың төстік ұшы(extremitas sternalis), қомақтылау келген.Төс тұтқасымен буындасады. Бұл сүйектің төстік ұшында, ер тәрізді болып келген төстік буын беті(facies articularis) айқын көрінеді.Қызметі: төс сүйегінің бұғаналық ойығымен беттесіп, төс-бұғана буынын құрау. Төменгі бетінде: қабырға бұғана байламының(lig.costoclavicularis) бекитін қабырға-бұғаналық батыңқысы(impressio costoclavicularis) орналасқан.
Латералды шеті бұғананың акромиальдық ұшы(extremitas acromialis),жауырынның иық өсіндісімен буындасады.Төстік ұшына қарағанда тегістеу және сәл жалпақтау келген. Мұнда: жауырынның акромиальды өсіндісімен буындасатын жалпақтау келген акромиальдық буын беті(facies articularis acromialis) төменгі бетінде құстұмсық-бұғана байламының(lig.coracoclavicularis), бекитін трапеция тәрізді сызықшасы (linea trpezoidea) мен конус тәрізді байламның төмпешігі(tuberculum conoideum) айқын көрінеді.
Жауырын, scapula - II - ші және VII - ші қабырға аралығында, кеуде торының артқы бетіне жанасып жатқан жалпақ үшбұрышты сүйек. Пішініне қарай 3 жиегі бар: медиалды жиегі омыртқаға қараған, латералды және жоғарғы жиегі. Үш жиек бір -бірімен үшбұрыш жасай қосылады: төменгі, жоғарғы және латералды бұрыш.
Үш бұрышты болып келуіне байланысты: үш қыры, үш бұрышы және екі беті ажыратылады.
Жоғарғы қыры,жиегі(margo superior) жұқалау келген. Бұл қырдың бойында жауырынның жоғарғы тілігі, (incisura scapulae superior) орналасқан.Бұл тілік, жауырын үстілік нерв(n.suprascapularis) пен қантамырлар өтетін тесікке айналады. Жоғарғы қырының латеральды бөлігінен жоғары қарай жоғарғы жиекте құс тұмсық тәрізді өсінді бар (processus coracoideus) ұласады
Медиальды қыры,жиегі(margo medialis) ол жауырынның жоғарғы қырына қарағанда жіңіш келеу және ұзындау болып,вертикалді жазықтықтың бойында,омыртқа бағанасына, параллель бағытта орналасқан. Бұл қыр, адамның денесінің арқа жағынан Караганда айқын байқалады.
Жауырынның латеральды қыры(margo lateralis) қалыңдау болып, қолтық ойысына қарай бағытталған.
Жауырынның үш бұрышы ажыратылады:
а) жоғарғы бұрышы(angulus superior), доғалдау болып, жоғары жэне медиальды бағытта,омыртқа бағанасына қарап орналасқан.
ә) төменгі бұрышы(angulus inferior) доғалдау болып төменгі және медиальды бағытта,омыртқа бағанасына қарап орналасқан.
б) латеральдық бұрышы(angulus lateralis) жауырынның басқа бұрыштарына қарағанда қомақтылау болып келген. Латералды бұрышында буын шұңқыры(cavitas ,епglenoidalis) бар, ол тоқпан жілікпен буындасатын жері. Буын шұңқыры жауырынның басқа бөлігінен жауырын мойыны(соllum scapulae) арқылы бөлінген, арқылы шектелген
Шұңқырдың жоғарғы және төменгі жиегінде бұлшықеттер бекитін төмпешіктер бар.Жауырын мойнының тұсында, буындық ойыстың жоғарғы жағында, буын ойыстық жоғарғы төмпешігі, (tuberculum supraglenoidalis) төменде буын ойыстың төменгі төмпешігі(tuberculum infraglenoidalis) орналасқан.Төмпешіктердің қызметі: бұлшықеттердің басталар проксимальды жері болып саналады.
Жауырынның беттері:
1. Қабырғалық беті немесе алдыңғы беті(facies costalis) қабырғаға қараған, ол жерде жауырын асты бұлшық еті жатады. Сыртқы пішіні ойыстау келген.Мұнда жауырын астылық ойыс(fossa subcostalis), пен жауырын астылық бұлшықеттің (m.subscapularis) сызықшалары(linaemuscularis) айқынбайқалады.
2. Артқы немесе дорзальды беті(facies dorsalis) дөңестеу болып келген.Жауырынның артқы бетінде жауырын қылқаны(spina scapulae) өтеді, ол артқы бетті тең емес екі шұңқырға бөледі:қылқан үсті (fossa supraspinata) және қылқан асты(fossa infraspinata). Жауырын қылқанының ұшы жалпақтау келіп, қылқан латералды жаққа қарай созылып, иық өсіндісімен (акромион) аяқталады, ол бұғанаман акромиальдық буын беті(facies articularis acromialis) буындасады.
Еркін қол сүйектері
Қолдың еркін бөлігінің қаңқасы (ossa membri superus) тоқпан жіліктен, білектің екі сүйегінен (шынтақ жілік және кәрі жілік) және қол ұшы сүйектерінен тұрады.
Тоқпан жілік humerus - нағыз ұзын жілік сүйек. Бұл сүйектің денесі, проксимальды және дистальды ұштары немесе эпифиздері ажыратылады.
1.Тоқпан жіліктің денесі (corpus humeri) жоғарғы бөлігі жұмырланып келсе, төменгі бөлігі үш қырлы болып орналасқан. Сонымен қатар, денесінің төменгі бөлігінде бұл сүйектіің, алдыңғы, медиальды және латеральды қырлары, margolateralis, ажыратылады.Сонымен қатар, қырларының аралығында
денесінің: алдыңғы-медиальды , алдыңғы латеральды және артқы беттері ажыратылады.
2. Тоқпан жіліктің жоғарғы немесе проксимальды ұшы, extrmitas superior seuepiphysis proximalis, дистальдық ұшына караранда қомақтылау болып келген. Жоғарғы шетінде жауырынмен буындасатын шар тәрізді басы (caput humeri) бар, басынан кейін анатомиялық мойны (соllum anatomicum) орналасқан. Мойыннан кейін бірден екі бұлшықет төмпешігі жатады: үлкен төмпешік (tuberculum majus) - латералды, ал кіші төмпешік(tuberculum minus) сәл алға қарай жатады Төмпешіктен төмен қарай сүйекті қырлар(crista tuberculimajoris etminoris) шығады.Төмпешіктерден төмен жатқан жіліктің диафизбен шекарада жатқан бөлігі хирургиялық мойын (collium сһіrurgicum) деп аталады , ол тоқпан жіліктің жиі сынатын жері, Жілік денесінің аралығында ортасында латералды бетінде екі басты иық бұлшықеттің(biceps brachii), ұзын басының сіңірш есі өтетін, төмпешік, аралық жүлге(sulcus intertubercularis) орналасқан(дельта тәрізді бұлшықет бекиді)
3.Тоқпан жіліктің төменгі немесе дистальдық эпифизі,(extremitas inferiorseu epiphysis distalis,) алдыңғы-артқы бетіне қарай қысыңқылау келген. Дистальдық эпифиздің томенгі бөлігін айдаршық(condylus humeri) деп аталынады.Тоқпан жіліктің төменгі шетінде медиалды және латералды айдаршықтар бар. Тоқпан жіліктің айдаршығы: тоқпан жіліктің кішілеу келген басынан(capitulum humeri), және шығырынан, (trochlea humeri), тұрады Айдаршықтың екі буындық беті бар, олар білек сүйектерімен буындасады:
1) Ортасында тілігі бар қөлденең орналасқан шығыршық медиалды жатады, ол шынтақ жілікпен буындасады. Шығыршықтан жоғары екі шұңқыр жатады: алдыңғы - тәждік шұңқыр(fossa coronoidea); артқы - шынтақ өсіндісі(fossa оіесranіі) шұңқыры.
2) Айдаршық басы латералды шар тәрізді болады, ол кәрі жілікпен буындасады, оның үстінде кәрі жілік шұңқыры(fossa radialis) бар. Айдаршықтан жоғары екі төмпе орналасады: медиалды және латералды айдаршық үсті(epicondylus medialis at lateralis) Медиальды айдаршықүстіліктің артында, шынтақ жілік нервінің жүлгесі, sulcus nervi uinaris, айқын байқалады
Білек сүйектері
Білек сүйектері ossa antebrachii (шынтақ жілік және кәрі жілік) ұзын қуысты сүйекке жатады. Екі сүйектің денесінің үш беті, үш жиегі бар, үшкір пішінді: бірінші беті - артқы, екінші беті - алдыңғы, үшінші беті - бір - біріне қараған, кәрі жілікте латералды, шынтақ жілікте медиалды.Үш жиегінің біреуі өткір.
Шынтақ жілік, ulna, білектің ішкі жағында, V- ші саусақ (шынашақ) жағында орналасқан,
Бұл, сүйектің шынтақ жілік деп аталу себебі,адамның шынтақ өсіндісі арқылы "шынтақтап"
отыру немесе жату деген сөзінен алынған. Шынгақ жілік сүйегінің денесі, проксимальды және дистальды ұштары(эпифиздері) ажыратылады.
1.Денесінің үш қыры: алдыңғы , артқы, өткірлеу келген сүиек аралық кырлары жане алдьңғы, медиалді, артқы немесе дорзальды бёттері ажыратылады
2. Проксимальды эпифизі, жуан, бұл сүйекті екі өсіндіге бөлінеді:
артқы - шынтақ өсіндісі (olecranon), алдыңғы - тәждік өсінді(processus coronoideus) құрайды. Екі өсіндінің арасында шығыршықтық тілік(incisura trochlearis) жатады, ол тоқпан жілікпен буындасады. Тәждік өсіндінің кәрі жілікке қараған бетінде кәрі жіліктік тілігі(incisura radialis) орналасқан.
3.Дисталдық эпифизі,Шынтақ жіліктің төменгі шетінде дөңгелек, жұмырланған жайпақ басы(caput ulna) болады, оның медиалды жағынан біз тәрізді өсінді(processus styloideus)шығады.
Кәрі жілік, radius, білектің сыртқы жағында, бас бармақ тұсында орналасқан, төменгі шеті жоғарғы шетіне қарағанда қалыңдау.
Денесі:
Алдыңғы қыры, margo anterior, мен артқы қыры, margo posterior, доғалданған. Медиальды немесе сүйек аралық қыры margo interosseus, сүйірленіп келген.
Алдыңғы беті, facies anterior, алға қарай иіліп орналасқан. Мұнда, проксимальды бағытта бағыталған сүйектік қантамырлардың тесігі,foramen nutricium, айқын байқалады. Артқы беті,
facies posterior, латеральды бетінен, facies lateralis, жазықтау болып, бұл сүйектің артқық ыры арқылы шектелген.
2.Кәрі жіліктің проксималді ұшы Жоғарғы шетінде жалпақ ойысы бар цилиндр тәрізді басы болады(caput radii), ол тоқпан жілікпен буындасады. Кәрі жііліктің басынан кейін мойны(collum radii) орналасқан, мойыннан төмен бұдырмақ(tuberositas radii) болады, оған бұлшық еттер бекиді. Алдыңғы бетi керісінше ойыстау және жазықтау болып келген
3.Кәрі жіліктің дисталді ұшы, көлденең жазықтықтың бойында жуандау және дөңестеу,бұдырлы болып келген. Төменгі шетінің латералды жиегі созылып, біз тәрізді өсіндіге(processus styloideus) айналады. Ішкі қапталында, шынтақ жілік сүйегі басының буын бетімен беттесіп, буын құрайтын, бұл сүйектің шынтақ жіліктік тілігі(incisura ulnaris) орналасқан.Төменгі шетіндегі буындық беті білезік сүйектерімен буындасу үшін ойыс болып келеді.Білек сүйектері бір- бірімен екі шетімен буындасады
Қол ұшы сүйектері
Қол ұшы сүйектері,ossa manus үш бөліктен тұрады:
1) Білезік
2) Алақан
3) Саусақ сүйектері
Білезік сүйектері, carpus, саны 8,төрт сүйектен екі қатарға орналасқан қысқа кемік сүйектерден тұрады:
1) Жоғарғы немесе проксималды қатар бас бармақтан бастап санағанда
қайық тәрізді
жарты ай тәрізді
ұшқырлы
бұршақ тәрізді сүйектер, алғашқы үш сүйек бір-бірімен қосылып, кәрі жілікпен буындасады.
2) Төменгі немесе дисталды қатар - трапеция, трапеция тәрізді, басты, ілмек тәрізді сүйектен тұрады.
Алақан сүйектері, metacarpus 5 алақан сүйегінен тұрады, қысқа қуыс сүйектерге жатады. Әр алақан сүйегінің негізі, денесі, басы болады. Ең қысқа және ең жуан - бас бармаққа жататын бірінші сүйек, ең ұзыны - екінші алақан сүйегі.
Саусақ сүйектері, ossa digitorum manus - нағыз эпифизі бар бунақ (фаланга) деп аталатын бірінен соң бірі орналасқан қысқа қуыс сүйектер. Әр саусақ үш бунақтан тұрады: проксималды, ортаңғы және дисталды бунақ, тек бірінші саусақта ғана екеу - проксималды және дисталды. Әр бунақтың денесі, басы, негізі болады.
АЯҚ СҮЙЕКТЕРІ.ЖАМБАС АСТАУЫ
Аяқ скелетіне жамбас белдеуі және еркін аяқ сүйектері жатады. Жамбас белдеуі үш берік жалғасқан сүйектерден тұрады : бір тақ - сегізкөз, екі - жамбас сүйектері.
Жамбас сүйек, os coxae жалпақ сүйектерге жатады, қозғалыс, қорғаныш және тірек қызметін атқарады. 16 жасқа дейін бөлек үш сүйектен : мықын, қасаға және шонданай сүйектерінен тұрады. Тек 16 жастан кейін бұл сүйектер бір - бірімен тұтасады. Олардың денелерінің тұтасқан жерлері үңгіліп, ортан жіліктің басы кіріп тұратын ұршықтық ойық пайда болады. Ұршық ойығы жамбас сүйектің сыртқы жағында орналасқан, ол терең дөңгелек шұңқыр пішінді, оның тегіс буындық беті жарты ай тәрізді.
Мықын сүйектің, os ilium, денесі және қанаты бар. Қанатының жоғарғы жағы кеңейіп, ұзын мықын қырымен аяқталады. Мықын қырының алдында алдыңғы жоғарғы және алдыңғы төменгі қылқандар орналасқан. Мықын қырының артқы жағындағы артқы жоғарғы және артқы төменгі қылқандар сәл көрінеді. Мықын қанатының ішкі беті тегіс, сәл ойыстау мықын шұңқырын түзеді. Ол дененің тік қалпына қарай ішкі ағзаларды ұстап тұру үшін пайда болған. Бұл шұңқырдан артқа және төмен қарай құлақ тәрізді буындық бет - сегізкөздің осындай буындық бетімен буындасатын жер бар. Мықын шұңқыры мықын сүйектің төмен жатқан денесінің ішкі бетінен доға тәрізді сызықпен бөлінген.
Қасаға сүйектің, os pubis, денесі және бір - біріне бұрыш жасай орналасқан жоғарғы және төменгі тармақтары бар. Ортаңғы сызыққа қараған бұрыштық бетінде екінші жақтың қасаға сүйегімен қосылатын сопақ пішінді буындық беті бар.
Шонданай сүйектің, os ischi, денесі және тармағы бар, олар бір - бірімен бұрыш түзеді, оның төбесі өте қалыңдаған және шонданай төмпесі деп аталады. Дененің артқы жиегінде төмпеден жоғары қарай шонданай қылқаны орналасқан. Қылқаннан жоғары және төмен қарай үлкен және кіші шонданай тіліктері орналасқан. Шонданай сүйегінің тармағы мен қасаға сүйегінің тармақтары қосылып, жапқыш тесікті шектейді, ол ұршық ойығынан төмен және медиалды жатады.
Аяқтың еркін бөлігінің қаңқасы
Аяқтың еркін бөлігінің қаңқасы ортан жіліктен, екі сирақ сүйегі мен аяқ ұшы сүйектерінен құралады.
Ортан жілік, os femoris, ең үлкен және ең жуан қуысты сүйек. Оның жоғарғы эпифизінде мойнына өтетін дөңгелек басы мен үлкен және кіші ұршықтары бар. Денесінің алды мен жан - жағы жатық, ал артқы бетінде бұдырлы сызық орналасқан.
Төменгі эпифиз жуандау және екі дөңгелек артқа қайырылған айдаршық түзеді :
үлкені медиалды, кішісі латералды, олар бір - бірінен артқы және төменгі жағында
айдаршық аралық шұңқырмен бөлінген. Айдаршықтардың бүйір жағында бұдырлы дөңестер - медиалды және латералды айдаршықүсті орналасқан.
Тізе тобығы, patella - ең ірі сесамалық сүйек. Ол дөңгелек, алдыңғы жағы дөңес, ал артқы жағында сан сүйегімен қосылатын тегіс буындық беті бар, ол санның төрт басты бұлшық етінің сіңірі арасында орналасқан, тері сыртынан оңай ұстап білінеді және тізе буынының сыртқы бағдарламасы.
Сирақ сүйектері екі ұзын қуыс сүйектен тұрады : асықты жілік ішкі жағында, ал оның шыбығы сырт жағында орналасқан.
Асықты жіліктің, tibia, үлкен жіліншік, жоғарғы жағы жуандаужәне сан сүйегінің айдаршықтарымен буындасатын жоғарғы буындық алаңдары бар екі айдаршық түзеді : медиалды және латералды. Айдаршықтардың буындық беті бір - бірінен қырмен бөлінген. Қырдың екі төмпешігі бар. Латералды айдаршықтың артқы бүйірінде кіші жіліншік басымен буындасатын буындық бет жатады.
Асықты жіліктің денесі үш қырлы пішінді: оның үш қыры (алдыңғы, медиалды және латералды) және үш беті (артқы, медиалды және латералды) бар. Алдыңғы қыры тері астында айқын білініп тұрады.
Асықты жіліктің төменгі шетінің медиалды жағында сүйек өсіндісі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Адам анатомиясы мен физиологиясы - медицина ілімінің негізі. Анатомия гректің аnatemno - кесу, бөлшектеу деген сөзінен шыққан.
Анатомия адам денесінің құрылысы мен пішінін, атқаратын қызметін және оның қоршаған ортаға байланысты дамуын зерттейтін ғылым.
Анатомияның түрлері:
1.Жүйелі анатомия, адам денесін жүйелерге бөлу арқылы зерттейді. Мысалы: ас қорыту,тыныс алу, т.б. жүйелер.
2. Топографиялық анатомия ағзалардың орналасқан жерін және олардың өлшемдерін зерттейді, хирургиялықпрактикаүшінөтемаңызды. 3.Функционалдық (қызметтік) анатомия дене мүшелерінің атқаратын қызметін жинақтап зерттейді.
4. Пластикалық анатомия адамның сыртқы түрін, пропорциясын зерттейді.
5.Динамикалық анатомия адам туғаннан өлгенге дейінгі денесінің өзгерістерін зерттейді. 6.Салыстырмалы анатомия адам мен жануарлардың денесінің құрылыстарын салыстыра зерттейді.
Анатомия мен физиология ғылымдары бір-бірімен тығыз байланысты. Физиология мүшелердің, жүйелердің жалпы тұтас дененің тіршілік әрекетін зерттейтін ғылым. Бұл екі пән гистологиямен (hystos - тін, ұлпа) тығыз байланысты. Гистология тіндердің құрылысын, тіршілік әрекетін, тірі денедегі зат алмасуын зерттейді. Анатомияның бір саласы - цитология, ол жасуша құрылысын зерттейтін ілім. Организмдегі ұсақ құрылымдарды препараттар арқылы тексеретін саланы микроскопиялық анатомия деп атайды.
Анатомия мен физиология медицина және биология ілімінің негізі (био - тіршілік, логос - ілім).Ол екі үлкен салаға бөлінеді: морфология және физиология.
Морфология - организмнің құрылысы мен пішінін тексеретін сала. Анатомия морфологияның құрамына кіреді. Ол адам денесінің сыртқы пішіні мен ішкі құрылысын зерттеумен бірге, олардың сыртқы ортамен қатынасын және біртұтастығын дәлелдейді.
Анатомияның зерттеу әдістері 2 топқа бөлінеді:
I. Адам денесінің құрылысын мәйітте зерттеу әдістері.
II. Адам денесінің құрылысын тірі адамда зерттеу әдістері.
І. Адам денесінің құрылысын мәйітте зерттеу әдістері:
1. Препараттау (кескілеу) әдісі - жәй инструменттер (скальпель, пинцет, т. б.) арқылы адам құрылысы мен ағзаларының орналасуын зерттейді. Ең ескі, бірақ ең маңызды, ғылымға ат бергенәдіс.
2. Мәйітті суға немесе әдейі дайындалған ылғалдарға ұзақ салып, суландыру әдісі, бұл әдіс қаңқаны бөліп зерттеуге қажет.
3. Мұздатылған мәйіттерді шабу (жүйелеп кесу) әдісі. Белгілі хирург Н.И.Пирогов ашқан. Ол ағзалардың орналасуын әр аймақта зерттейді.
4. Құю әдісі немесе инъекция (толтыру), қуыс ағзаларды түрлі - түсті сұйықтықпен толтырып, кейін паренхимасын глицерин, т .б майлармен ағартып, сосын кескілеп, қан және лимфа тамырларын, бронхтарды, өкпені зерттейді.
5. Коррозия әдісі ағзалардың қан тамырлар жүйесін зерттегенде қолданылады. Инъекция әдісіне ұқсас, бірақ ағзаларды қататын заттармен толтырады (пласт -масса, сұйық металл), содан соң ағзаны қышқыл ерітіндіге салып ерітеді, сонда қатқан заттар зерттейтін объектінің құрылысын қайталайды..
II. Тірі адамда зерттеу әдістері:
1.Рентгенологиялық әдіс (рентгеноскопия, рентгенография, рентгенокимография). 2. Соматоскопиялық әдіс адам денесін көзбен қарау арқылы қарай зерттеу. Мысалы: кеуде торының пішіні, омыртқа жотасының қисаюы, бұлшықеттер топтарының дамуы, т.б. 3.Соматометриялық немесе антропометриялық әдіс өлшеу арқылы дене құрылы- сын, пропорциясын зерттеу.
Ішкі органдар эндоскопиясы 70 - 80 - ші жылдары енген әдіс. Светотехника арқылы тірі адамның ішкі ағзаларын (ас қорыту, тыныс алу, несеп-жыныс, жүрек, қан тамырлары ішіндегі өзгерістерді) зерттеу.
Қазіргі анатомия жаңа әдістермен толықтырылды: радиоизотоптық әдіс, электрондық микроскопия, ультрадыбыс, эхолокация, т.б.
Организм - бұл тарихи қалыптасқан, тұтас, үнемі өзгеріп отыратын, өзінің ерек ше құрылысы мен дамуы бар, қоршаған ортамен зат алмасуға, өсуге және көбеюге қабілетті жүйе. Организм ағзалар, тіндер және тіндік элементтерден тұрады, олар біртұтас болып біріккен.
Тіндер - организмнің тарихи қалыптасқан жасушалар мен олардың туындыларынан тұратын, өзіне тән морфофизиологиялық, биохимиялық қасиеттері бар жүйе. Тіндер морфологиялық жағынан жасушалар мен жасушааралық заттан тұрады.
Тіндер 4 топқа бөлінеді:
Шектес тіндер (эпителий).
Дәнекер тіндер
Бұлшық ет тіні
Нерв тіні.
Эпителий сыртқы ортамен шектесетін беттерде орналасады. Мысалы: тері және қуыс ағзалардың қабырғаларын (ішек) және дененің тұйық қуыстарын жауып тұрады. Тамырды ішкі жағынан астарлайтын эпителий эндотелий деп аталады. Эпителийдің негізгі қызметі - жабын болу және секрет шығару.
Дәнекер тіндер сыртқы ортамен байланыспайды. Қызметі -организмнің ішкіортасының тұрақтылығын сақтау, олар 2 топқа бөлінеді:
1) Сұйық тіндер - қан, лимфа және қан түзуші тіндер. Олар трофикалық және қорға -ныш қызметін атқарады.
2) Тірек қызметін атқаратын тіндер - сүйек, шеміршек, талшықты дәнекер тіндер.
Бұлшық ет тіндері қызметтік белгісі - жиырылу қабілеті бойынша біріктіріледі, олар 2 топқа бөлінеді:
1) Көлденең - жолақты бұлшықеттер қаңқада орналасады, адам еркіне бағынады.
2) Бірыңғай салалы бұлшықеттер еріксіз, ішек, несеп жолдарында орналасады.
Нерв тіні нерв жасушалары мен қосалқы элементтер - нейроглиядан тұрады. Нейронның денесі және екі түрлі өсіндісі бар: 1.Ұзын өсіндісі аксон, біреу. 2. Қысқа өсіндісі - дендриттер, бірнешеу. Нерв тінінің негізгі қасиеті- тітіркенгіштік және өткізгіштік.
Тіндер қосылып ағзаларды құрайды.
Ағзалар, organon - өзіне тән құрылысы, пішіні, атқаратын қызметі бар әртүрлі тіндер жүйесі. Ағза функциясын қамтамасыз ететін негізгі тінді паренхима деп, ал оны сыртынан және ішінен түрлі бағытта шырмап, ұстап тұратын дәнекер тінді строма деп атайды. Строма арқылы ағзаны қамтамасыз ететін қан тамырлар мен нервтер өтеді. Паренхиматоздық ағзаларға өкпе,бауыр, бүйрек,көк бауыр т.б. жата-ды. Бұдан басқа қуыс ағзалар бар. Оларға асқазан, ішек, несеп қуығы т.б. жатады. Ағзалар бір - бірінен пішіні, көлемі және тұратын орны жағынан ерекшеленеді.
Атқаратын қызметі мен дамуы ұқсас ағзалар ағзалар жүйесін құрайды (ас қорыту жүйесі, тыныс алу жүйесі, несеп - жыныс жүйесі, т.б.)
Шығу тегі мен құрылыстары ұқсамайтын, бірақ ортақ қызмет атқаратын ағзалар ағзалар аппараты деп аталады, мысалы, тірек - қимыл аппаратында сүйектер, олардың қосылыстары мен бұлшықеттер бар.
Ағзалар жүйесі мен аппараттары адам организмін құрайды.
Анатомияның даму тарихы
Адам организмінің құрылысы мен дамуына көзқарас материализм мен идеализмнің күрес тарихы болып табылады, ол құл иеленушілік дәуірінде таптардың пайда болуынан басталады.
Гиппократ организм құрылысының негізін 4 түрлі сұйықтық құрайды деді: қан, сілекей, өт, қара өт. Ол ауруларға осы сұйықтардың дұрыс араласпау нәтижесі деп қарады.
Ертедегі Рим дәрігері Клавдий Гален адам денесі тығыз және сұйық бөліктерден тұрады деп есептеді. Ол бірінші болып тірі организмді кесіп, ағзалардың жұмысын бақылау ( вивисекция ) әдісін қолданды, эксперименттік медицинаның негізін салды
Медицина ғылымының дамуына Шығыс мұсылмандары өздерінің көрнекті үлестерін қосты. Ислам мәдениеті 8 ғасыр бойы ( VІІ - ХІІ ғ.) дүниежүзілік ғылымдардың алдыңғы шамшырағы болды.
Әбу Насыр әл - Фараби (870 - 950ж.) - ғылым тарихында Екінші мұғалім, Шығыстың Аристотелі деп аталады. Ол басты ағзаның бірі - ми жүрек жұмысын, сезімталдықты, адам темпераментін басқарады деп жазды. Адамның іш құрылысында бауыр және көкбауыр денеде айналып жүретін сұйықтық шығарады деген ой айтқан.
Әбу - али ибн Сина (Авиценна) (980 - 1037 ж.) Медицина қағидалары еңбегін жазды, онда Гиппократ, Аристотель, Галеннен алынған көптеген деректер бар. XVII ғасырға дейін Шығыс және Батыс дәрігерлері сол еңбектен оқып, тәлім алды. Әл Фарабидің оқушысы.
Дамаскілік Ибн - ан - Нафис ( ХІІІ ғ.) алғаш рет өкпелік қан айналымын ашты.
Анатомия Қайта өрлеу дәуірінде жоғары қарқында дамыды.
Леонардо до Винчи ( 1452 - 1519 ж.) суретші ретінде анатомияға қызықты, алғашқылардың бірі болып мәйітті сойып көріп, организм құрылысын дұрыс бейнеледі. Пластикалық анатомияның негізін қалады.
1422 жылы Венеция университетінде тұңғыш медицина мектебі құрылды. Осы жерде Андрей Везалий туып өсті. Ол организмді зерттеуге материалистік тұрғыдан қарап, объективті бақылау әдісін қолданды,тұңғыш рет адам денесінің құрылысын жүйелі зерттеді. Жаңа анатомиялық фактілерді ашып, сипаттады, олар Адам денесінің құрылысы туралы 7 кітап атты еңбегінде баяндалды.
Габриель Фаллопий (1523 - 1562 ж.) алғаш рет біраз ағзалардың құрылысын және дамуын Анатомиялық бақылаулар атты еңбегінде толық сипаттады.
Бартоломео Евстахий (1510 - 1574 ж.) Везалий айналыспаған организмдердің даму тарихын да зерттеді. Анатомия бойынша басшылық атты еңбегі бар. Везалий, Фаллопий, Евстахий ХVI ғасырда сипаттамалық анатомияның негізін қала- ды.
ХVIІ ғасыр бетбұрыс кезеңі болды, бұл кезде нағыз ғылыми түсініктердің негізі қаланды. Вильям Гарвей (1578 - 1657ж.) анатомияны зерттеуге тарихи және функ- ционалдық тұрғыдан қарады. Жануар өзінің онтогенезінде филогенезді қайталайды деді, сөйтіп биогенетикалық заңды болжады. Ол кез - келген жануар жұмыртқадан пайда болады деген материалистік қағиданы дінге қарсы қойды.
Терминдер
Адам денесін бөлетін жазықтықтар:
Сагиталды жазықтық:дененің дәл ортасынан өтеді.Денені оң және сол екі жаққа бөледі.
Вертикалды,фронталды жазықтық:сагиталды жаз.тікбұрыш жасай өтеді.Фронталды маңдайға паралель.Ол денені алдыңғы және артқы деп бөледі.
Горизонтады жазықтық:Сагиталды ға да фронталды ға да тікбұрыш асай жүргізіледі.Дененіж жоғары және төменгі бөлімдерге бөледі.
Жекеленген нүктелер мен сызықтар орны:
Медиалды(medialis) - ортасы,латериалды(laterialis) - бүйір беті
Алдыңғы беті - anterior немесе вентралды (venteralis)
Артқы беті - posterior немесе дорсалды бөлік (dorsalis)
Жоғарғы бөлік - suprerior
Төменгі бөлік - inferior
Сыртқы - externus
Ішкі - internus
Беткі - superficialis
Терең - profundus
Үлкен - magnus
Кіші - parvus
Үкендеу - major
Кішілеу - minor
Дисталды - төменгі бөлігі
Проксималды - жоғары бөлігі
Эпифиз - ұшы
Апофиз - ортасы
ТАҚЫРЫБЫ: Тірек-қимыл жүйесінің жалпы анатомиясы.Сүйектердің жіктелуі. Сүйектердің құрылысы. Сүйектердің түрлері.Сүйектердің химиялық құрылысы және қасиеттері
Жануарлардың өсімдіктен негізгі айырмашылығы - олардың қоршаған ортада орын ауыстыра қозғала алуы. Бұл әрекетті олар тірек - қимыл аппараты арқылы іске асырады. Қозғалыс қызметінен басқа тірек - қимыл аппараты дененің жерге тірегі қызметін де атқарады, сондықтан оны тірек - қимыл аппараты деп атайды. Сонымен қатар оны антигравитациялық аппарат деп атайды, өйткені біз әрбір адымдаған сайын жердің тартылыс күшін жеңіп отырамыз.
Адамның тірек - қимыл аппараты сүйектерден, олардың қосылыстары мен бұлшықеттерден тұрады. Қимыл сүйектердің қосылған жерлерінде пайда болады, ал бұлшықеттің негізгі қасиеті жиырылу болғандықтан, сүйек рычагтарын қимылдатады.
Қозғалыс аппараты 2 - ге бөлінеді:
1)пассивті - сүйек және оның қосылыстары
2)активті - бұлшықеттер жатады
Сүйек ағза ретінде
Сүйек, оs, ossis - тірі адамның әрбір сүйегі күрделі орган. Олар денеде дәл орналасқан, түрі мен құрылысы ерекше және өзіне тән қызмет атқарады.
Сүйек бірнеше тіннен тұрады. Оның ішінде сүйек тіні басты роль атқарады. Шеміршек тек буын беттерін жауып тұрады. Сүйектің сырт жағы сүйек қабымен қапталған. Ішінде жілік майы орналасқан. Сүйекте қан, май тіні, лимфа тамырлары, нервтер бар. Сүйек тінінің үлкен механикалық қасиеті бар. Оның төзімділігін металлмен салыстыруға болады. Сүйектің салыстырмалы салмағы 2,0. Жанды сүйекте су 50%, органикалық белоктық заттар 12,5% (оссеин, оссеомукоид), бейорганикалық заттар 21,8%, майлар 15,7 %. Яғни сүйектің 32бөлігі бейорганикалық заттар сүйекке қаттылық қасиет береді. Ал 31 бөлігі органикалық заттар шымырлығын қамтамасыз етеді.
Сүйекте минералды заттар жас ұлғайған сайын көбейеді, сондықтан кәрі адам сүйегі сынғыш келеді.
Құрылысы: микроскоппен қарағанда сүйектің құрылымдық бірлігі остеон деп аталады. Ол тамырлар мен нервтер өтетін орталық өзекті айнала сақиналы орналасқан сүйек табақшаларынан тұрады. Табақшалар арасында сүйек аралық зат орналасады. Остеондардан трабекулалар құралады. Олар екі түрлі сүйек затын құрайды. Егер трабекулалар тығыз жатса, онда тығыз тұтас зат, ал бостау жатса кеуекті зат алынады.
Жілік майы - сүйек ұяшықтарында орналасады. ол қан жасау және организмді биологиялық қорғау қызметін атқарады. Ол сүйектің қоректенуі мен өсуіне, дамуына қатысады. Жілік сүйектерінде ол оның қуысында болады.
Жілік майы екі түрлі болады:
Қызыл жілік майы - қан тудыратын орган. Ол дәнекер тінді, жіңішке торлардан құрылған. Онда көп мөлшерде қызыл және ақ жасушалары дамиды. Ол қан ағысымен бүкіл ағзаға тарайды.
Сары жілік майы - май жасушаларынан тұрады.
Сүйек қабығы, рeriosteum - қызғылт түсті дәнекер тінді жұқа қабыршақ, жалпы екі қабаттан тұрады: 1) сыртқы қабаты - талшықты, 2)ішкі беті сүйек түзетін камбиалды қабаттан тұрады. Онда қан тамырлар мен нервтер көп, сол себепті қызыл түсті болады. Сүйек қабығы арқылы сүйек жуандығы өседі.
Атқаратын қызметі мен дамуына қарай әр жілік сүйек мына бөліктерден тұрады:
Диафиз - сүйектің денесі немесе ортаңғы бөлігі. Ол сары жілік майы бар сүйек түтігінен тұрады. Түтік қабырғасы тығыз заттан тұрады. Қызметі: тірек және қорғаныс.
Эпифиз-сүйектің жуан жағы - жоғарғы және төменгі ұштары. Ол қызыл жілік майы бар кемік заттан тұрады.
Метафиз- эпифизге жанасып жатқан диафиздің ұштары. Балалық шақта диафиз бен эпифиздің аралығы шеміршекті болады. Ал есейгенде ол сүйекке айналып, диафиз бен эпифиздің арасында метафиз пайда болады. Бұл сүйектің өсу нүктесі, ол арқылы сүйек ұзындығы өседі.
Апофиз - эпифиздің қасындағы сүйек бұдырлары. Оларға бұлшық еттер мен байламдар бекиді.
Сүйектердің жіктелуі
Сыртқы пішіні жағынан сүйектер: ұзын, қысқа, жалпақ, аралас болады. Сүйектер құрылысы, дамуы, қызметіне қарай бірнеше топқа бөлінеді;
1) Жілік сүйектер - жілік майлы қуысыбар түтік түзетін кеуекті және тығыз заттан тұрады. Қызметі: үш функция.
2) Кемік сүйектер - тығыз заттың жұқа қабатымен жабылған кемік заттан тұрады, олар ұзын (қабырға ,төс), қысқа кемік сүйектерге (омыртқа, білезік, тілерсек) бөлінеді, сонымен қатар оларға тобық сүйектер де жатады. Қызметі: бұлшықеттердің жұмысы үшін тетік болу.
3) Жалпақ сүйектер: а) бас сүйектің жалпақ сүйектері (маңдай,шеке);
б) иық,жамбас белдеуінің жалпақ сүйектері (жауырын, жамбас).
4) Аралас сүйектер - бірнеше бөліктен тұрады, қызметі, құрылысы, дамуы әр түрлі. Мысалы: бұғана.
Қаңқа (грекше skeleton - қаңқа, кептірілген скелет ) сүйектер жиынтығынан тұрады. Олар өзара дәнекер, шеміршек және сүйек тіндерінің көмегімен байланысқан. Қаңқа қимыл апаратының пассивті бөлігін құрайды. Қызметі үшеу: 1) тірек; 2) қозғалыс; 3) қорғаныш. Қорғаныш қызметі - ішкі ағзаларды жеке сүйектерден сүйек қуысын жасау арқылы қорғап тұрады (бас сүйек қуысы, кеуде қуысы, жамбас қуысы).
Сүйек жүйесінің биологиялық маңызы - ол минерал алмасуына қатысады (қаңқа - P, Ca, Fe, т.б. минералды тұздар қойнауы). Адам қаңқасы 200 - ден астам сүйектерден құралған, олардың 95 - і жұп сүйек. Қаңқаның салмағы 5 - 6 кг, дененің жалпы салмағының ерлерде 10% - ын, ал әйелдерде 8,5% -ын құрайды.
Қаңқаның бөліктері:
Тұлға қаңқасы ( омыртқалар, қабырғалар, төс);
Бас қаңқасы (бас сүйек пен бет сүйек );
Қол - аяқ сүйектері - иық белдеуі (жауырын, бұғана) және жамбас белдеуі (жамбас астауы). Қол сүйектері (тоқпан жілік, шынтақ жілік, кәрі жілік, қол ұшы).
Аяқ сүйектері (ортан жілік, асықты жілік және оның шыбығы, аяқ ұшы).
ТҰЛҒА ҚАҢҚАСЫ - OSSA TRUNCI(омыртқалар, қабырғалар, төс)
Омыртқа жотасы, columna vertebralis 33-34 омыртқадан құралған.Иіндер бойынша мойын,бел иіндері (лордоз) алға қарай бағытталса,кеуде және сегізкөз иіні (кифоз) артқа бағытталған.Омыртқа түр өзгешілігіне қарай негізгі(мойын,кеуде,бел) және жалған(1,2 мойын,сегізкөз,құйымшақ) болып бөлінеді.Омыртқа - денесінен,доғасынан, және 7 өсіндіден тұрады.Алдыңғы қалың бөлігі денесі(corpus),артқы бөлігінде қантамырлар мен нервтар өтетін тесікшелер(foramina nutricia) орналасқан.Омыртқалар бір бірімен дискілер(duscus) арқ.байланысып омыртқа бағанасын түзеді.Артқы бөлігі Омыртқа доғасы өзінің жіңішкелеу келген аяқшасы(arcus vert.) арқылы омыртқа денесімен бітісе жалғасқан.Омыртқа доғасының жоғарғы және төменгі бөлігінде омыртқалық тіліктер(incisura vert. Sup-inf) орналасқан.Бұл тіліктер көршілес аттас тіліктермен беттесіп қантамырлармен нервтер өтетін омыртқа аралық тесік(foramen intervertebralis) түзеді. Денесі мен доғасы қосылып, омыртқа тесігін түзеді, барлық омыртқа тесіктерінің жиынтығынан омыртқа өзегі(canalis vertebralis)түзіледі.
Омыртқа өсінділері(саны 7) омыртқа доғасының бойында орналасқан.
Доғадан омыртқалардың қозғалысы үшін өсінділер тарайды. Әр омыртқада 7 өсінді бар: ортаңғы сызық бойымен - тақ қылқанды өсінді немесе сүйір өсінді(processus spinosus), екі бүйірінде жұп көлденең өсінді(processus transversi), екі жоғарғы буындық және екі төменгі буындық өсінділер(processus articularis superior, inferior)
Буын өсіндісінің негізгі қызметі: іргелес өзі аттас омыртқаның буын өсіндісімен өзара беттесіп, буын құрау.Омыртқа жотасының Қызметі 3 - еу:
Дененің тірегі қызметі,алдығы жағынан орналасқан және қысқа бағанша арқ.corpus денесі арқ.
Өз өзегіндегі жұлынды қорғайды,омыртқа өзегі арқылы(canalis vertebralis)
Дене мен бас сүйектің қимыл - қозғалысына қатысады.
Омыртқаның, лат. vertebra Омыртқа жотасы 5 бөлімге бөлінеді:
Мойын омыртқалар -7,vertebra cervicales
Кеуде омыртқалар -12, vertebra thoracicae
Бел омыртқалар - 5, vertebra lumbales
Сегізкөз омыртқалар - 5, vertebra sacrales
Құйымшақ омыртқалар - 1 - 5. vertebra coccygea
Жұлын 2- ші бел омыртқа деңгейінде аяқталады.
Мойын омыртқалары, лат. vertebrae cervicalis салмақ аз түсетіндіктен денелері кіші, көлденең өсіндісінде (formina processus transversalia) тесік болады. Мойын омыртқалары сыртқы пішіні мен түр өзгешеліктеріне және атқаратын қызметіне қарай: негізгі (типтік) омыртқаларға (С3-С7) және жалған (атипатикалық) омыртқаларға (С 1 С2) бөлінеді.Тесіктер жиынтығынан өзек пайда болады. Ол арқылы мойын артериясы мен венасы өтеді. 2-5- ші омыртқаның қылқанды өсіндісінің ұштары екіге бөлінген. 7- ші омыртқада(vertebra promines) қылқанды өсінді үлкен шығыңқы болады.Бұл омыртқаны сипап сезуге болғандықтан диагноз мақсатында омыртқаларды санау үшін. 6-шы омыртқаның алдығы төмпешігі жақсы дамыған ол ұйқы төмпешігі(tuberculum caroticum) болып табылады.1-2 - ші мойын омыртқа бассүйекпен буындасуға байланысты ерекше.
І - ші ауыз омыртқаның, atlas, денесі жоқ,Бұл омыртқа: алдыңғы, артқы доғасынан және жұп бүйір бөліктерінен тұрады. Алдыңғы доғасы(arcus anterior) доғаның алдыңғы беті дөңестеу болып келумен қатар, мұнда алдыңғы доғаның төмпешігі,(tuberculum anterior),орналасқан. Омыртқа тесігі кең, алдыңғы және артқы доға(arsus) өзара бүйір массамен(massae lateralis) қосылған. Оның жоғарғы буын ойығы шүйде сүйегімен, ал төменгі ойығы - екінші мойын омыртқамен буындасады. Қылқанды өсіндісі жоқ, орнында төмпешік.
ІІ - ші мойын омыртқа, біліктік, лат. axis, epistrofeus деп аталады. ол І - ші омыртқаның тесігіне кіріп тұрады.Негізгі ерекшеліктері:
- денесінің жоғарғы бетінде тіс тәрізді немесе тісі(dens)орналасқан. Тістің алдыңғы бетінде ауыз омыртқаның тістік шұқыршасы мен беттесіп, буын құрайтын буын беті(lasies articularis anterior), артқы бетінде ауыз омыртқаның көлденең байламымен беттесіп, буын құрайтын артқы буын беті, (fasies articularis posterior), орналасқан. Tic тәрізді өсіндінің қызметі: 1 мойын омыртқа мен және бассүйекпен буындасып, вертикальді біліктің бойында бастын, оң немесе солға қарай бүрылып қозғалуын қамтамасыз ету.
1. Жоғарғы буын өсіндісі, (processus articularis superior)нашар дамыған, оған түсетін салмақтын әсерінен жалпақтау болып келген.
2. Төменгі буын өсіндісі,(processus articularis inferior), жоғарғы буын өсіндісіне қарағанда жақсы дамып, фронтальді жазықтықтың бойында орналасқан. Буын беті төмен және алға қарайбағытталған.
3. Арқа есіндісі ұзындау келіп, ұшы айырылган.
Кеуде омыртқалары, лат. vertebrae thoracicae . Қабырғалармен буындасады, сондықтан денесінің жоғарғы және төменгі бүйірінде қабырғалық шұңқырлар бар Мойын омыртқаларына қарағанда үлкендеу, бел омыртқаларына қарағанда кішілеу келген. Кеуде омыртқаларының ерекшеліктері:
::Денесінің бүйір бетінің теменгі және жоғарғы жиегінде қабырғаның басымен беттесіп,буын құрайтын жартылай(11,12) немесе толық(1-9) қабырғалық шұңқыршалары(fovea costalis)орналасқан.
::Омыртқа доғалары денесімен бірігіп,дөңгелек келген омыртқалық тесігін құрайды.Бұл тесік, мойын омыртқаларының тесігіне қарағанда кішілеу келген.
::Көлденең өсінділер(processus transversus),мойын омыртқалар мен бел омыртқаларының көлденең өсіндісіпе қарағанда көлемділеу болып, бүйір қапталда және артқа қарай бағыталған. 11,12-кеуде омыртқалардың көлденең өсіндісінің қабырғалық, шұңқыршалары болмайды. Бұл омыртқалардың көлденең өсіндісінің нашар дамуымен қатар, қосымша еміздік тәрізді өсінділер(processus mastoideus айқын байқалады.
::Кеуде омыртқалардың қылқанды немесе арқа өсіндісі(processus spinosus) ұзындау болып артқа және төмен қарай бағыт алып, бір-бірін черепица тәрізді жауып орналасса, төменгі кеуде омыртқалардың арқа өсінділері бел омыртқаның арқа өсінділері сияқты жалпақтау және қысқалау келген.
::Буын өсінділері,(processus articularis), 12-кеуде(сагиталды) омыртқаның төменгі буын өсінділерінен
басқалары фронтальді жазықтықтың бойында орналасқан. Жоғарғы буын өсіндісінің буын беттері фронтальді жазықтық бойында артқа қарап орналасса, төменгі буын беттерінің буын өсіндісінің буын беттері алға қарап орналасқан.
Бел омыртқалары, лат. vertebrae lumbalis денелері үлкен,өйткені салмақ көп түседі, "лобия" бұршағына немесе"бүйрекке" ұқсас болып келген.. Ерекшеліктері:
:: Қылқанды өсінділері немесе арқа(processus spinosus) артқа қарай тура бағытталған, қысқа және жуан болып келеді.
:: Қабырғалық өсінді(processus costalis) негізінің артқы бетінде әлсіз айқындалған қосымша өсінді (processus accesorius) орналасқан, яғни көлденең өсіндінің қалдығы болып саналады. Бұл өсіндіден
кеуде омыртқаларында, 12 жұп қабырғалар дамыса, бел омыртқалардың тұсында, сүйектік
қабырғалық нүктеден бел омыртқалардың қабырғалық өсінділерін құрайды.
:: Буын өсінділері, processus articularis, сагиталды жазықтықтың бойында орналасқан. Жоғарғы буын өсіндінің буын беттері ішке қарай иіліп орналасса, төменгі буын өсіндісінің буын беттері сыртқа қарай бағытталған. Сонымен қатар, жоғарғы буын өсінділерінің ұшында еміздік тәрізді қосымша өсінділер(processus maniilaris) айқын байқалады. Бұл өсінділер бұлшықеттердің беку нәтижесінде пайда болған.
Сегізкөз омыртқалары,vertebrae sacralis, 5 сегізкөз омыртқасы бірігіп, бір сегізкөз сүйегін(os sacralis) құрайды. Сегізкөздің пішіні үшбұрышқа ұқсайды,сына тәрізді.Ол соңғы бел омыртқамен беттесіп, буындасып, жамбас қуысының артқы қабырғасын құрауға қатысады, оның негізі жоғары, ал ұшы төмен қараған. 5 - ші бел омыртқаның денесі мен 1- ші сегізкөз омыртқаның қосылған жері алға қарай шығыңқы мүйіс түзеді. Сегізкөздің латералды жағында мықын сүйекпен буындасатын құлақ тәрізді буындық бет жатады. Сегізкөз ішінен сегізкөз өзегі өтеді.
Сегізкөз сүйегінің ерекшелігі:
1.Денесінің ойыстау келген, жамбас қуысына қараған беті,(facies pelvina). Алдыңғы беті тегіс, төрт көлденең сызығы бар(lіnеае transversae) ол омыртқалардың қосылатын жері. . Осы сызықтың ұшында сегізкөздік тесіктер (foramina sacralia) саны - 8. Бұл тесікшелер арқылы сегізкөз өрімін құраушы жұлын нервтерінің алдыңғы бұтақтары мен қантамырлар өтеді.
2.Дөңестеу, бұдырлау келген дорзальді беті(facies dorsalis sacri) 5 бұдырлы сегізкөз қырқалары және төрт жұп сегізкөз сүйегінің дорзальдық тесіктері орналасқан. 5 кырка жатады, атап айтканда: сүйір өсінділердін бітісіп-өсуінен түзілген тақ қырка(crista sacrales mediana), орта сызык бойында, онын жандарында -- жұпаралық сегізкөз кыркалары, (crista sacrales intermediae) буын өсінділерінің бітісіп-өсетін жерлері және тағы шеткерілеу -- жұп латералды сегізкөз қыркалары,(crista sacrales laterales) көлденен өсінділердің бітісіп-өсетін жерлері. Латеральды қырқа мен аралық қырқаның аралығында
сегізкөз сүйегінің дорзальдық тесігі,(foramina sacralja dorsalia), орналасқан. Бұл тесікшелер
сегізкөз сүйегінің алдыңғы тесікшелеріне қарағанда кішілеу келіп орналасқан. Қызметі: бөксе
бұлшықеттеріне бағытталған сегізкөз өрімінің артқы бұтақтарын бойынан өткізу.
Сегізкөз омыртқаларының тесіктері бір-бірімен өзара тізбектелініп,(foramen sacralis),сегізкөз сүйегінің өзекшесін, (canalis sacralis),түзеді. Сегізкөз сүйегі өзекшесінің жоғарғы жағы кеңдеу, төменгі бөлігі жіңішкелеу келіп,алға қарай иіліп орналасқан
3.Жұп бүйір беттері(facies lateralis), ажыратылады.
4.Жалпақтау келген негізгі(basis ossis sacri), көлденең бағыгга сопақша ойыстау болып орналасқан. Қызметі: 5 -бел омыртқаның денесімен беттесіп, алға қарай бағытталған сегізкөз
сүйегінің мүйісін,(promontorium), құрайды. Артқы бетінің жоғарғы жиегінде, сагитал жазық-
тықтың бойында бағытталған, жоғарғы буын өсіндісі орналасқан. Ол 5-бел омыртқаның төменгі буын өсіндісімен өзара беттесіп, буын құрау үшін, ішке және сыртқа қарай бағытталған.5.Төмен және алға қарай бағытталған сүйірленген ұшы(apex ossis sacri),құйымшақ омыртқаның денесімен буындасу үшін, сүйірлеу және сопақша болып келген.Төменгі сегізкөз омыртқаның доғаларының нашар дамуына байланысты, сегізкөз өзекшесінің төменгі саңылауын,(hiatus sacralis), құрайды. Бұл саңылаудың бүйір қапталында сегізкөз сүйегінің мүйізшесі орналасқан.
Сегізкөз сүйегінің жоғарғы бүйір бөліктері қомақталынып, бүйір бөліктерін құрайды. Екі жақтық бүйір беттерінде құлақ қалқанына ұқсаған буын беттері, (facies auricularis), орналасқан. Негізгі қызметі: мықын сүйегінің өз аттас буын бетімен беттесіп, буын құрау. Сегізкөз сүйегінің құлақ тәрізді буын бетінің артқы қапталында, бұл сүйектің бұлшықеттері бекитін бұдырлары,(tuberositas sacralis), орналасқан.Сегізкөз сүйегі ер адамдарда әйел адамдарға қарағанда енсіз, ұзындау, алдыңғы беті ойыстау келген.
Құйымшақ омыртқалары. кішкентай денесі бар, доғасы жоқ, рудиментті. Орта жаста бір сүйек - құйымшаққа(os coccygeus)айналып кетеді, өзегі жоқСыртқы пішіні пирамида тәрізденіп, алға қарай иіліп орналасқан.Негізгі немесе табаны сегізкөз сүйегіне қарай бағытталса, ұшытөмен қарай бағытталган. Бұл сүйек сүйірленіп, бір-бірімен өзара бітіскен денесінен тұрады. құйымшақ
мүйізшесі,(cornua соссудеа) орналасқан.
ҚОЛ СҮЙЕКТЕРІ
Қолдың сүйектері, ossa membri superioris,
Қол сүйектерінің қаңқасы екі бөлімнен тұрады :
1)иық белдеуі; cingulum membri superioris, (бұғанана, жауырын сүйегі)
2)қолдың еркін бөлігінің сүйектері. sceleton membri superioris (тоқпан жілік, кәрі жілік, шынтақ жілік, білезік, алақан, саусақ)
Иық белдеуі екі жұп сүйектен тұрады: бұғана және жауырын.
Бұғана, clavicula - қолды дене қаңқасымен біріктіретін, иілген аралас сүйек. Оның функционалдық маңызы сол,ол иық буынын кеуде торынан тиісті қашықтыққа ығыстырады да, соның нәтижесінде қолдың барынша еркін қозғалуын қамтамасыз етеді.Бұғананың денесі және екі шеті бар. Бұғананын денесі төстікке жақын, медиалды бөлігі алға қарай дөңес, ал латералды бөлігі артка қарай дөңес болатынлай етіп иілген.
Денесінің(corpus scapulae) тегістеу келген жоғарғы беті, бұдырлау келген төменгі беті және алдыңғы, артқы қыры ажыратылады.
Медиалды шеті бұғананың төстік ұшы(extremitas sternalis), қомақтылау келген.Төс тұтқасымен буындасады. Бұл сүйектің төстік ұшында, ер тәрізді болып келген төстік буын беті(facies articularis) айқын көрінеді.Қызметі: төс сүйегінің бұғаналық ойығымен беттесіп, төс-бұғана буынын құрау. Төменгі бетінде: қабырға бұғана байламының(lig.costoclavicularis) бекитін қабырға-бұғаналық батыңқысы(impressio costoclavicularis) орналасқан.
Латералды шеті бұғананың акромиальдық ұшы(extremitas acromialis),жауырынның иық өсіндісімен буындасады.Төстік ұшына қарағанда тегістеу және сәл жалпақтау келген. Мұнда: жауырынның акромиальды өсіндісімен буындасатын жалпақтау келген акромиальдық буын беті(facies articularis acromialis) төменгі бетінде құстұмсық-бұғана байламының(lig.coracoclavicularis), бекитін трапеция тәрізді сызықшасы (linea trpezoidea) мен конус тәрізді байламның төмпешігі(tuberculum conoideum) айқын көрінеді.
Жауырын, scapula - II - ші және VII - ші қабырға аралығында, кеуде торының артқы бетіне жанасып жатқан жалпақ үшбұрышты сүйек. Пішініне қарай 3 жиегі бар: медиалды жиегі омыртқаға қараған, латералды және жоғарғы жиегі. Үш жиек бір -бірімен үшбұрыш жасай қосылады: төменгі, жоғарғы және латералды бұрыш.
Үш бұрышты болып келуіне байланысты: үш қыры, үш бұрышы және екі беті ажыратылады.
Жоғарғы қыры,жиегі(margo superior) жұқалау келген. Бұл қырдың бойында жауырынның жоғарғы тілігі, (incisura scapulae superior) орналасқан.Бұл тілік, жауырын үстілік нерв(n.suprascapularis) пен қантамырлар өтетін тесікке айналады. Жоғарғы қырының латеральды бөлігінен жоғары қарай жоғарғы жиекте құс тұмсық тәрізді өсінді бар (processus coracoideus) ұласады
Медиальды қыры,жиегі(margo medialis) ол жауырынның жоғарғы қырына қарағанда жіңіш келеу және ұзындау болып,вертикалді жазықтықтың бойында,омыртқа бағанасына, параллель бағытта орналасқан. Бұл қыр, адамның денесінің арқа жағынан Караганда айқын байқалады.
Жауырынның латеральды қыры(margo lateralis) қалыңдау болып, қолтық ойысына қарай бағытталған.
Жауырынның үш бұрышы ажыратылады:
а) жоғарғы бұрышы(angulus superior), доғалдау болып, жоғары жэне медиальды бағытта,омыртқа бағанасына қарап орналасқан.
ә) төменгі бұрышы(angulus inferior) доғалдау болып төменгі және медиальды бағытта,омыртқа бағанасына қарап орналасқан.
б) латеральдық бұрышы(angulus lateralis) жауырынның басқа бұрыштарына қарағанда қомақтылау болып келген. Латералды бұрышында буын шұңқыры(cavitas ,епglenoidalis) бар, ол тоқпан жілікпен буындасатын жері. Буын шұңқыры жауырынның басқа бөлігінен жауырын мойыны(соllum scapulae) арқылы бөлінген, арқылы шектелген
Шұңқырдың жоғарғы және төменгі жиегінде бұлшықеттер бекитін төмпешіктер бар.Жауырын мойнының тұсында, буындық ойыстың жоғарғы жағында, буын ойыстық жоғарғы төмпешігі, (tuberculum supraglenoidalis) төменде буын ойыстың төменгі төмпешігі(tuberculum infraglenoidalis) орналасқан.Төмпешіктердің қызметі: бұлшықеттердің басталар проксимальды жері болып саналады.
Жауырынның беттері:
1. Қабырғалық беті немесе алдыңғы беті(facies costalis) қабырғаға қараған, ол жерде жауырын асты бұлшық еті жатады. Сыртқы пішіні ойыстау келген.Мұнда жауырын астылық ойыс(fossa subcostalis), пен жауырын астылық бұлшықеттің (m.subscapularis) сызықшалары(linaemuscularis) айқынбайқалады.
2. Артқы немесе дорзальды беті(facies dorsalis) дөңестеу болып келген.Жауырынның артқы бетінде жауырын қылқаны(spina scapulae) өтеді, ол артқы бетті тең емес екі шұңқырға бөледі:қылқан үсті (fossa supraspinata) және қылқан асты(fossa infraspinata). Жауырын қылқанының ұшы жалпақтау келіп, қылқан латералды жаққа қарай созылып, иық өсіндісімен (акромион) аяқталады, ол бұғанаман акромиальдық буын беті(facies articularis acromialis) буындасады.
Еркін қол сүйектері
Қолдың еркін бөлігінің қаңқасы (ossa membri superus) тоқпан жіліктен, білектің екі сүйегінен (шынтақ жілік және кәрі жілік) және қол ұшы сүйектерінен тұрады.
Тоқпан жілік humerus - нағыз ұзын жілік сүйек. Бұл сүйектің денесі, проксимальды және дистальды ұштары немесе эпифиздері ажыратылады.
1.Тоқпан жіліктің денесі (corpus humeri) жоғарғы бөлігі жұмырланып келсе, төменгі бөлігі үш қырлы болып орналасқан. Сонымен қатар, денесінің төменгі бөлігінде бұл сүйектіің, алдыңғы, медиальды және латеральды қырлары, margolateralis, ажыратылады.Сонымен қатар, қырларының аралығында
денесінің: алдыңғы-медиальды , алдыңғы латеральды және артқы беттері ажыратылады.
2. Тоқпан жіліктің жоғарғы немесе проксимальды ұшы, extrmitas superior seuepiphysis proximalis, дистальдық ұшына караранда қомақтылау болып келген. Жоғарғы шетінде жауырынмен буындасатын шар тәрізді басы (caput humeri) бар, басынан кейін анатомиялық мойны (соllum anatomicum) орналасқан. Мойыннан кейін бірден екі бұлшықет төмпешігі жатады: үлкен төмпешік (tuberculum majus) - латералды, ал кіші төмпешік(tuberculum minus) сәл алға қарай жатады Төмпешіктен төмен қарай сүйекті қырлар(crista tuberculimajoris etminoris) шығады.Төмпешіктерден төмен жатқан жіліктің диафизбен шекарада жатқан бөлігі хирургиялық мойын (collium сһіrurgicum) деп аталады , ол тоқпан жіліктің жиі сынатын жері, Жілік денесінің аралығында ортасында латералды бетінде екі басты иық бұлшықеттің(biceps brachii), ұзын басының сіңірш есі өтетін, төмпешік, аралық жүлге(sulcus intertubercularis) орналасқан(дельта тәрізді бұлшықет бекиді)
3.Тоқпан жіліктің төменгі немесе дистальдық эпифизі,(extremitas inferiorseu epiphysis distalis,) алдыңғы-артқы бетіне қарай қысыңқылау келген. Дистальдық эпифиздің томенгі бөлігін айдаршық(condylus humeri) деп аталынады.Тоқпан жіліктің төменгі шетінде медиалды және латералды айдаршықтар бар. Тоқпан жіліктің айдаршығы: тоқпан жіліктің кішілеу келген басынан(capitulum humeri), және шығырынан, (trochlea humeri), тұрады Айдаршықтың екі буындық беті бар, олар білек сүйектерімен буындасады:
1) Ортасында тілігі бар қөлденең орналасқан шығыршық медиалды жатады, ол шынтақ жілікпен буындасады. Шығыршықтан жоғары екі шұңқыр жатады: алдыңғы - тәждік шұңқыр(fossa coronoidea); артқы - шынтақ өсіндісі(fossa оіесranіі) шұңқыры.
2) Айдаршық басы латералды шар тәрізді болады, ол кәрі жілікпен буындасады, оның үстінде кәрі жілік шұңқыры(fossa radialis) бар. Айдаршықтан жоғары екі төмпе орналасады: медиалды және латералды айдаршық үсті(epicondylus medialis at lateralis) Медиальды айдаршықүстіліктің артында, шынтақ жілік нервінің жүлгесі, sulcus nervi uinaris, айқын байқалады
Білек сүйектері
Білек сүйектері ossa antebrachii (шынтақ жілік және кәрі жілік) ұзын қуысты сүйекке жатады. Екі сүйектің денесінің үш беті, үш жиегі бар, үшкір пішінді: бірінші беті - артқы, екінші беті - алдыңғы, үшінші беті - бір - біріне қараған, кәрі жілікте латералды, шынтақ жілікте медиалды.Үш жиегінің біреуі өткір.
Шынтақ жілік, ulna, білектің ішкі жағында, V- ші саусақ (шынашақ) жағында орналасқан,
Бұл, сүйектің шынтақ жілік деп аталу себебі,адамның шынтақ өсіндісі арқылы "шынтақтап"
отыру немесе жату деген сөзінен алынған. Шынгақ жілік сүйегінің денесі, проксимальды және дистальды ұштары(эпифиздері) ажыратылады.
1.Денесінің үш қыры: алдыңғы , артқы, өткірлеу келген сүиек аралық кырлары жане алдьңғы, медиалді, артқы немесе дорзальды бёттері ажыратылады
2. Проксимальды эпифизі, жуан, бұл сүйекті екі өсіндіге бөлінеді:
артқы - шынтақ өсіндісі (olecranon), алдыңғы - тәждік өсінді(processus coronoideus) құрайды. Екі өсіндінің арасында шығыршықтық тілік(incisura trochlearis) жатады, ол тоқпан жілікпен буындасады. Тәждік өсіндінің кәрі жілікке қараған бетінде кәрі жіліктік тілігі(incisura radialis) орналасқан.
3.Дисталдық эпифизі,Шынтақ жіліктің төменгі шетінде дөңгелек, жұмырланған жайпақ басы(caput ulna) болады, оның медиалды жағынан біз тәрізді өсінді(processus styloideus)шығады.
Кәрі жілік, radius, білектің сыртқы жағында, бас бармақ тұсында орналасқан, төменгі шеті жоғарғы шетіне қарағанда қалыңдау.
Денесі:
Алдыңғы қыры, margo anterior, мен артқы қыры, margo posterior, доғалданған. Медиальды немесе сүйек аралық қыры margo interosseus, сүйірленіп келген.
Алдыңғы беті, facies anterior, алға қарай иіліп орналасқан. Мұнда, проксимальды бағытта бағыталған сүйектік қантамырлардың тесігі,foramen nutricium, айқын байқалады. Артқы беті,
facies posterior, латеральды бетінен, facies lateralis, жазықтау болып, бұл сүйектің артқық ыры арқылы шектелген.
2.Кәрі жіліктің проксималді ұшы Жоғарғы шетінде жалпақ ойысы бар цилиндр тәрізді басы болады(caput radii), ол тоқпан жілікпен буындасады. Кәрі жііліктің басынан кейін мойны(collum radii) орналасқан, мойыннан төмен бұдырмақ(tuberositas radii) болады, оған бұлшық еттер бекиді. Алдыңғы бетi керісінше ойыстау және жазықтау болып келген
3.Кәрі жіліктің дисталді ұшы, көлденең жазықтықтың бойында жуандау және дөңестеу,бұдырлы болып келген. Төменгі шетінің латералды жиегі созылып, біз тәрізді өсіндіге(processus styloideus) айналады. Ішкі қапталында, шынтақ жілік сүйегі басының буын бетімен беттесіп, буын құрайтын, бұл сүйектің шынтақ жіліктік тілігі(incisura ulnaris) орналасқан.Төменгі шетіндегі буындық беті білезік сүйектерімен буындасу үшін ойыс болып келеді.Білек сүйектері бір- бірімен екі шетімен буындасады
Қол ұшы сүйектері
Қол ұшы сүйектері,ossa manus үш бөліктен тұрады:
1) Білезік
2) Алақан
3) Саусақ сүйектері
Білезік сүйектері, carpus, саны 8,төрт сүйектен екі қатарға орналасқан қысқа кемік сүйектерден тұрады:
1) Жоғарғы немесе проксималды қатар бас бармақтан бастап санағанда
қайық тәрізді
жарты ай тәрізді
ұшқырлы
бұршақ тәрізді сүйектер, алғашқы үш сүйек бір-бірімен қосылып, кәрі жілікпен буындасады.
2) Төменгі немесе дисталды қатар - трапеция, трапеция тәрізді, басты, ілмек тәрізді сүйектен тұрады.
Алақан сүйектері, metacarpus 5 алақан сүйегінен тұрады, қысқа қуыс сүйектерге жатады. Әр алақан сүйегінің негізі, денесі, басы болады. Ең қысқа және ең жуан - бас бармаққа жататын бірінші сүйек, ең ұзыны - екінші алақан сүйегі.
Саусақ сүйектері, ossa digitorum manus - нағыз эпифизі бар бунақ (фаланга) деп аталатын бірінен соң бірі орналасқан қысқа қуыс сүйектер. Әр саусақ үш бунақтан тұрады: проксималды, ортаңғы және дисталды бунақ, тек бірінші саусақта ғана екеу - проксималды және дисталды. Әр бунақтың денесі, басы, негізі болады.
АЯҚ СҮЙЕКТЕРІ.ЖАМБАС АСТАУЫ
Аяқ скелетіне жамбас белдеуі және еркін аяқ сүйектері жатады. Жамбас белдеуі үш берік жалғасқан сүйектерден тұрады : бір тақ - сегізкөз, екі - жамбас сүйектері.
Жамбас сүйек, os coxae жалпақ сүйектерге жатады, қозғалыс, қорғаныш және тірек қызметін атқарады. 16 жасқа дейін бөлек үш сүйектен : мықын, қасаға және шонданай сүйектерінен тұрады. Тек 16 жастан кейін бұл сүйектер бір - бірімен тұтасады. Олардың денелерінің тұтасқан жерлері үңгіліп, ортан жіліктің басы кіріп тұратын ұршықтық ойық пайда болады. Ұршық ойығы жамбас сүйектің сыртқы жағында орналасқан, ол терең дөңгелек шұңқыр пішінді, оның тегіс буындық беті жарты ай тәрізді.
Мықын сүйектің, os ilium, денесі және қанаты бар. Қанатының жоғарғы жағы кеңейіп, ұзын мықын қырымен аяқталады. Мықын қырының алдында алдыңғы жоғарғы және алдыңғы төменгі қылқандар орналасқан. Мықын қырының артқы жағындағы артқы жоғарғы және артқы төменгі қылқандар сәл көрінеді. Мықын қанатының ішкі беті тегіс, сәл ойыстау мықын шұңқырын түзеді. Ол дененің тік қалпына қарай ішкі ағзаларды ұстап тұру үшін пайда болған. Бұл шұңқырдан артқа және төмен қарай құлақ тәрізді буындық бет - сегізкөздің осындай буындық бетімен буындасатын жер бар. Мықын шұңқыры мықын сүйектің төмен жатқан денесінің ішкі бетінен доға тәрізді сызықпен бөлінген.
Қасаға сүйектің, os pubis, денесі және бір - біріне бұрыш жасай орналасқан жоғарғы және төменгі тармақтары бар. Ортаңғы сызыққа қараған бұрыштық бетінде екінші жақтың қасаға сүйегімен қосылатын сопақ пішінді буындық беті бар.
Шонданай сүйектің, os ischi, денесі және тармағы бар, олар бір - бірімен бұрыш түзеді, оның төбесі өте қалыңдаған және шонданай төмпесі деп аталады. Дененің артқы жиегінде төмпеден жоғары қарай шонданай қылқаны орналасқан. Қылқаннан жоғары және төмен қарай үлкен және кіші шонданай тіліктері орналасқан. Шонданай сүйегінің тармағы мен қасаға сүйегінің тармақтары қосылып, жапқыш тесікті шектейді, ол ұршық ойығынан төмен және медиалды жатады.
Аяқтың еркін бөлігінің қаңқасы
Аяқтың еркін бөлігінің қаңқасы ортан жіліктен, екі сирақ сүйегі мен аяқ ұшы сүйектерінен құралады.
Ортан жілік, os femoris, ең үлкен және ең жуан қуысты сүйек. Оның жоғарғы эпифизінде мойнына өтетін дөңгелек басы мен үлкен және кіші ұршықтары бар. Денесінің алды мен жан - жағы жатық, ал артқы бетінде бұдырлы сызық орналасқан.
Төменгі эпифиз жуандау және екі дөңгелек артқа қайырылған айдаршық түзеді :
үлкені медиалды, кішісі латералды, олар бір - бірінен артқы және төменгі жағында
айдаршық аралық шұңқырмен бөлінген. Айдаршықтардың бүйір жағында бұдырлы дөңестер - медиалды және латералды айдаршықүсті орналасқан.
Тізе тобығы, patella - ең ірі сесамалық сүйек. Ол дөңгелек, алдыңғы жағы дөңес, ал артқы жағында сан сүйегімен қосылатын тегіс буындық беті бар, ол санның төрт басты бұлшық етінің сіңірі арасында орналасқан, тері сыртынан оңай ұстап білінеді және тізе буынының сыртқы бағдарламасы.
Сирақ сүйектері екі ұзын қуыс сүйектен тұрады : асықты жілік ішкі жағында, ал оның шыбығы сырт жағында орналасқан.
Асықты жіліктің, tibia, үлкен жіліншік, жоғарғы жағы жуандаужәне сан сүйегінің айдаршықтарымен буындасатын жоғарғы буындық алаңдары бар екі айдаршық түзеді : медиалды және латералды. Айдаршықтардың буындық беті бір - бірінен қырмен бөлінген. Қырдың екі төмпешігі бар. Латералды айдаршықтың артқы бүйірінде кіші жіліншік басымен буындасатын буындық бет жатады.
Асықты жіліктің денесі үш қырлы пішінді: оның үш қыры (алдыңғы, медиалды және латералды) және үш беті (артқы, медиалды және латералды) бар. Алдыңғы қыры тері астында айқын білініп тұрады.
Асықты жіліктің төменгі шетінің медиалды жағында сүйек өсіндісі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz