Қаржылық бақылауды ерекшеліктері
Қазақстан Республикасындағы қаржылық бақылаудың құқықтық негіздері
Мазмұны
Кіріспе
1. Қазақстан Республикасындағы қаржылық бақылаудың теориялық негіздері
1.1 Қаржылық бақылаудың түсінігі ұғымы және мазмұны
1. 2 Қаржылық бақылаудың түрлері мен олардың сипаттамасы
2. Қаржылық бақылаудың мемілекеттік реттеу механизімі
2.1 Қаржылық бақылаудың мемлекеттік реттеу негіздері және сипаттамалары
2.2 Қаржылық бақылауды ерекшеліктері
2.3 Қазақстан Республикасының қаржылық бақылауды ұйымдастырудың өзекті мәселелері.
2.4 Қаржылық бақылаудың құқықтық негіздерін жетілдіру. Халықаралық стандарттар мен тәжірибелер.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
КIPICПE
Диплoм жұмыcының жaлпы cипaттaмacы. Қaзaқcтaн Pecпyбликacындaғы қаржылық бақылау саласына байланысты нормативтік құжаттардың тәуелсіздік алғаннан кейін қалыптасуы мен дамуы зерттеу нысаны болып, бүгінгі таңдағы жаңа қағидалар негізінде оларды дамытуға, жетілдіруге мүмкіндік беретін ғылыми жұмыс болып табылады. Қазақстан Республикасындағы қаржылық бақылаудың теориялық негіздері.
Біздің елімізде мемлекеттік басқарудың жеке, дербес, дербес институт ретіндегі қаржылық бақылаудың дамуы мен қалыптасу тарихы іс жүзінде Қазан төңкерісінен кейін Мемлекеттік бақылау халық комиссариатының құрылуымен басталды, ол бірнеше рет қайта құрылды, атаулары өзгерді. бірақ өз қызметтерінде үлкен құқықтарға ие болды. Кез келген нысанда мемлекеттік қаржылық бақылау органдары игілікті миссияны - шаруашылық жүргізуші субъектілер мемлекет алдындағы міндеттемелерін орындаған кезде қаржылық операциялар, шаруашылық операциялары саласындағы бұзушылықтарды анықтауды орындауға міндетті. Қазақстан Республикасында 1956 жылдан бастап одақтық республикалардың құқықтарының кеңеюіне байланысты қаржылық бақылау жүйесі біршама дербес дами бастады. Қаржылық бақылаудың басталуы Қазақ КСР Қаржы министрлігі құрамында өзінің жарты ғасырлық қызметінде мемлекеттік бюджеттің атқарылуына, дұрыс және дұрыс орындалуына бақылауды жүзеге асырған. Бақылау-тексеру басқармасын құрумен байланысты, мекемелердің, кәсіпорындар мен ұйымдардың бюджеттік және меншікті қаражаттарды үнемді жұмсауы және мемлекеттік тапсырыстарды орындауы. Республикада қаржылық бақылау 1991 жылы барлық салық төлеушілердің бюджетке салық аударымдарының толықтығы мен уақтылы түсуіне тиімді бақылауды қамтамасыз етуге арналған Бас мемлекеттік салық инспекциясының құрылуымен одан әрі күшейтілді.
Қаржылық бақылаудың құқықтық реттеу пәні Қазақстан Республикасында маңызды тақырыптардың бірі болып табылады. Қаржылық бақылауды Мемлекеттік аудит және қаржылық бақылау туралы Заңыңда, Қазақстан Республикасының өзге де заңдарында, Қазақстан Республикасы Президентінің және Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілерінде белгіленген құзыреті шегінде бюджетке өтеуді, жұмыстарды орындау, қызметтер көрсету, тауарлар беру және (немесе) анықталған бұзушылықтар сомасын есепке алу бойынша көрсету, нұсқамаларды орындау және кінәлі адамдарды жауаптылыққа тарту жолымен қалпына келтіруді қамтамасыз ету арқылы мемлекеттік аудит және қаржылық бақылау органдары жүзеге асырады. Заңнмаларға сәйкес Мемлекеттік қаржылық бақылаудың ден қою шаралары: 1) барлық мемлекеттік органдардың, ұйымдардың және лауазымды адамдардың орындауы үшін міндетті, анықталған бұзушылықтарды жою туралы және оларға жол берген лауазымды адамдардың жауаптылығын қарау туралы нұсқама шығару; 2) Қазақстан Республикасының әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңнамасында көзделген құзырет шегінде әкімшілік іс жүргізуді қозғау; 3) мемлекеттік аудит объектісі лауазымды адамдарының әрекеттерінде қылмыстық немесе әкімшілік құқық бұзушылық белгілері анықталған жағдайларда, материалдарды тиісті аудиторлық дәлелдемелерімен бірге құқық қорғау органдарына немесе әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қозғауға және (немесе) қарауға уәкілеттік берілген органдарға беру; 4) Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес, оның ішінде бюджетке өтеуді қамтамасыз ету, жұмыстарды орындау, қызметтер көрсету, тауарларды жеткізу және (немесе) бұзушылықтардың ерікті түрде өтелмеген (қалпына келтірілмеген), анықталған сомаларын есепке алу бойынша көрсету арқылы қалпына келтіру және нұсқаманы орындау мақсатында сотқа талап қоюды ұсыну болып табылады.
Зерттеу тақырыбы: Қазақстан Республикасындағы қаржылық бақылаудың құқықтық негіздері.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес қаржылық бақылау тұжырымдамасын және түрлерін реттейтін нормативтік құқықтық актілер болып табылады.
Зерттеу пәні Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес қаржылық бақылау түсінігі және мемлекеттік аудит болып табылады.
Зерттеудің мақсаты оқыту барысында алынған білімге негізделген диплом тақырыбын дұрыс, объективті және жан-жақты ашу.
Зерттеу міндеттері зерттеу мақсатына сәйкес анықталады және мыналардан тұрады:
- қаржылық бақылау тұжырымдамасын және мәнін қарастыру;
- мемлекеттік аудиттің және қаржылық бақылаудың негізгі ережелері;
- Мемлекеттік аудиттің және қаржылық бақылаудың негізгі қағидаттары;
- Мемлекеттік аудит және қаржылық бақылау стандарттары;
қызметкердің кінәлі іс-әрекеттері үшін тәртіптік жаза қолдану тәртібін сипаттау;
- Есеп комитетінің және тексеру комиссиясының құзыреті;
- қаржылық бақылаудың құқықтық реттеу сұрақтары бойынша заңнамаларды жетілдіруге қатысты ұсыныстар жасау.
Зерттеу мақсаттарына жету және міндеттерді шешу кезінде келесі әдістер қолданылды: ресми-құқықтық тәсіл, жүйелік талдау, кешенді зерттеу, салыстырмалы құқық.
Дипломдық жұмыстың құрылымына кіреді: негізгі бет, мазмұны, кіріспе, екі тарау, олардың бөлімдері, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Қаржылық бақылау - қаржы жүйесінің барлық буындарының ресурстарын жасау, бөлу және оларды пайдаланудың негізділігін тексеруге бағытталған айрықшылық қызмет.
Қаржылық бақылау қаржыны басқарудың функциялық элементтерінің бірі. Ол басқарудың қаржылық жоспарлау, қаржыны оперативті басқару сияқты басқа элементтерімен тығыз байланысты және бір мезгілде жүзеге асырылады.
Қаржылық бақылаудың болу экономикалық категория ретіндегі қаржыға бақылау функциясының тән болуымен объективті түрде шарттасылған. Бұл функция арқылы қаржы бөлудің қалыптасып отырған үйлесімі, қорлардың ара салмағы, оларды қалыптастырудың көздері, пайдаланылуы туралы ескертіп отырады. Қаржының бақылау функциясы материалдық игіліктерді өндіру, айырбастау, бөлу және тұтыну процесіне қоғам, ең алдымен мемлекет тарпынан ықпал жасауға мүмкіндік береді. Бірақ бұл мүмкіндік тек қоғамдық қатынастарда ғана адамдардың қатысуымен, мынадай белгілі бір шарттардың кезінде: бақылаудың айрықша органдарын құрғанда; оларды білікті мамандармен толықтырғанда; бұл органдардың құқықтарын реттелмегенде шындыққа айналады.
Сөйтіп, бақылау функциясы қаржыны бақылаудың құралы ретінде пайдалану үшін объективті жағдай жасайды, ал оны саналы түрде қолдану қоғамдық өндірісте қаржының іс-әрекет ету барысында жүзеге асырылады. Егер қаржы экономикалық базистік қатынастарды, яғни өндірістік қатынастардың бір бөлігін білдірсе, қаржыны басқару элементтерінің бірі ретіндегі қаржылық бақылау қондырмалық категория болып табылады. Практикада қаржының бақылау функциясы қаржылық бақылау нысанында жүзеге асырылады, бірақ бұл ұғымдарды бірдей деуге болмайды.2, 114б
Бақылау функциясы - қаржының ішкі қасиеті, ал қаржылық бақылау қаржыға тән объективті мазмұн ретіндегі бақылау функциясын практикалық қолдану болып табылады.
Ғылым негізделген қаржы саясатын, тиімді қаржы механизмін қалыптастыруға жәрдемдесу қаржылық бақылаудың мақсаты болып табылады. Қаржылық бақылаудың көмегімен қаржы жоспарларының орындалуы, қаржы-шаруашылық қызметінің ұйымдастырылуы тексеріледі. Басқа жағынан, қаржылық бақылаудың нәтижелігі қаржылық жоспарлауда, оперативті басқаруда пайдаланылады.
Қаржылық бақылаудың өзгешелігі - оның ақша нысанында жүзеге асырылатындығнда.
Қаржылық бақылау мыналарды тексереді: экономикалық заңдар талабының сақталуы; жалпы қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың құнын бөлу және қайта бөлу үйлесімдерінің оңтайлылығы; бюджетті жасау және оның атқарылуы (бюджеттік бақылау); шаруашылық жүргізуші субъектілердің, мемлекеттік мекемелердің, қоғамдық ұйымдар мен қорлардың, басқа заңды тұлғалардың еңбек, материал және қаржы ресурстарының қаржылық жай-күйі және оларды тиімді пайдалану. Қаржылық бақылау сонымен бірге салықтық бақылауды да кіріктіреді.
Қаржылық бақылаудың іс-әрекетінің сферасы бақылаудың басқа түрлерімен:әкімшілік, құқықтық, әлеуметтік, техникалық, саяси бақылаумен жиі тура келуі мүмкін. Шаруашылық ұйымдардың қаржы жағы шаруашылық қызметпен тығыз байланысты болатындықтан қаржылық бақылауды шаруашылық бақылаудан бөліп алу қиынға түседі, ал кейде мүмкін болмайды, өйткені қаржы операцияларының көбінде шаруашылық қызметтің басқа процестері қамтып көрсетіледі.
Қаржылық бақылаудың функциялары:
қаражаттардың жұмсалуын тексеру (шығыстардың сұралған сомаларға сәйкестігі және мемлекет қаражаттарының тиімділігі);
қаржы жүйесінің барлық буындары бойынша мемлекеттік ресурстарға қаражатарды жұмылдырудың уақыттылығы мен толымдылығын тексеру;
есеп және есептеме қағидаларының сақталуын тексеру.3, 69б
Бақылауды жүзеге асырудың негізгі қағидаттары мыналар болып табылады:
бақылаудың реттілігі, жаппайлылығы, әмбебаптылығы;
бақылаудың превентивтілігі, яғни оның алдын алу сипаты;
әрекеттілік, нақтылық, жариялық - бұларға бақылау жұмысын дұрыс ұйымдастырғанда, негізделген әдістерді қолданғанда, істі ұқыпты зерделегенде, нақты ұсыныстар енгізгенде ғана жетуге болады;
бақылаудың алаламаушылығы (біреуге тартпаушылық);
бақылау органдары қызметкерлерінің тәуелсіздігі.
Қаржылық тәртіп - бұл белгіленген ұйғарымдардың және мемлекеттің, оның шаруашылық жүргізуші субъектілерінің ақша қорларын жасаудың, бөлудің және пайдаланудың тәртібін айқын сақтау.
Қаржылық бақылаудың міндеттерін, олардың түрлерін, нысандары мен әдістерін, субъектілері мен объектілерін бақылауды жүзеге асырудың деңгейіне қарай қарастырған жөн, яғни ол микро- немесе макродеңгейде жүргізіледі.
Макродеңгейдегі қаржылық бақылау - бұл бүкіл мемлекет ауқымында қаржыны ұйымдастыру мен оның іс-әрекет етуін бақылау. Оның міндеттері мыналар болып табылады:
ақшалай қаражаттардың орталықтандырылған қорларын қалыптастырып, тиімді пайдалану процесін қамтамасыз ету; қаржы қатынастарын іске асырудың қолданылып жүрген нысандары мен әдістерінің объективті қажеттіліктеріне нысандар мен әдістердің сай келуін бақылау;
қаржы ресурстарын неғұрлым тиімді пайдалану, салалар мен аймақтардың қаржы ресурстарына деген қажеттілігін оңтайлы түрде және саралай отырып қанағаттандыру, азаматтардың әлеуметтік-мәдени сферасының қызметтеріне деген қажеттіліктерін барынша қанағаттандыру мақсатында оларды салалар мен аумақтар бойынша бөлудің алшақтықтарын анықтап, жою және басқалары.
Бұл деңгейде мемлекеттік қаржылар бақылаудың объектісі болып көрінеді.
Жиынтық қаржы жоспарлары (сметалары), аумақтық, салалық тұрғыда олардың атқарылуы туралы есептер бақылаудың предметі болып табылады. Әр түрлі қаржылық көрсеткіштер және жоспарлардың (сметалардың) және есептердің бірқатар өндіргіштік көрсеткіштері талданады, жинақтап қорытылады және осының негізінде қаржы қатынастарының нысандары мен әдістерін жетілдіру жөнінде ұсыныстар жасалады.
Биліктің заң шығарушы органдары мен басқарудың мемлекеттік органдары бұл деңгейде бақылау субъектілері болып келеді.
Микродеңгейдегі қаржылық бақылау - меншіктің барлық нысанындағы шаруашылық жүргізуші субъектілер деңгейіндегі бақылау.
Микродеңгейдегі қаржылық бақылаудың міндеттері:
кәсіпорындардың қаржы саласында қолданылып жүрген заңдардың сақталуын қамтамасыз ету;
шаруашылық жүргізуші субъектілердің бюджет алдындағы міндеттемелерін орындаудың дер кездігі мен толымдылығын қамтамасыз ету; қаржы ресурстары өсуінің ішкі өндірістік резервтерін табу; ресурстардың барлық түрлерін ұтымды пайдалануға, бухгалтерлік есепті дұрыс жүргізуге, есептеме жасауға және басқаларға жәрдемдесу.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметі бұл деңгейінде бақылаудың объектісі, ал қаржылық көрсеткіштер (табыс, пайда, өзіндік құн, аударымдар, салықтар және басқалары) оның предметі болып табылады. Қаржылық бақылауды кәсіпорындардың экономикалық службасы, оның жеке мамандары жүзеге асырады. Бұл мақсатқа тәуелсіз аудиторлық ұйымдар да тартылады.2, 118б
Сонымен, қаржылық бақылау - қаржыны басқарудың функциялық элементтерінің бірі болып табылады.
1.2. Қаржылық бақылау сыныптамасы, әдістері
Қаржылық бақылаудың сыныптасы субъектілердегі айырмашылықтарға, бақылау іс-қимылдарын жүргізудің уақытына, бақылауды жүргізудің тәсілдеріне (әдістеріне) негізделген. Осы белгілерге қарай, қаржылық бақылау үш бағыт бойынша: түрлері, нысандары, оны жүзеге асырудың әдістері бойынша жіктеледі.
Қазақстан Республикасының қазіргі қаржылық бақылау жүйесі оны жүзеге асыратын субъектілерге (бақылауды жүзеге асыратын органдарға немесе ұйымдарға) қарай мемлекеттік, қоғамдық және аудиторлық бақылау болып ажыратылады. (1 кестені қараңыз).
1 кесте Қаржылық бақылаудың түрлері бойынща сыныпталуы
Қаржылық бақылау
Мемлекеттік
Қоғамдық
Жалпы-мемлекеттік
Ведомстволық
Қоғамдық ұйымдардың: кәсіподақтардың, партиялардың, жастардың, бұқаралық қозғалыстардың, ғылыми-техникалық, мәдени-ағартушылық, спорт, шығармашылық, ардагерлердің, түрлі қорлардың бақылауы
Ішкі-шаруашылықтық
Парламенттік (депутаттық) бақылау
Аудиторлық бақылау
Мемлекеттік қаржылық бақылау (сыртқы және ішкі) - мемлекеттік қаржылық бақылау объектілерінің республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы, олардың атқарылуы бойынша есепке алу мен есептемені жүргізу, олардың атқарылуын бағалау, мемлекеттің гранттарын, активтерін, мемлекет кепілдік берген қарыздарды мемлекеттік мекемелердің тауарларды (жұмыстар мен көрсетілген қызметтерді) өткізуден түсетін өз иелігінде қалатын ақшаны пайдалану бөлігіндегі қызметінің Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкестігін тексеру.
Мемлекеттік қаржылық бақылау объектілері - Қазақстан Республикасының Үкіметі, жергілікті атқарушы органдар, бюджетке түсетін түсімдерді алуға және бақылауға жауапты мемлекеттік органдар, республикалық және жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер, олардың ведомстволық бағыныштағы ұйымдары, бюджет қаражаттарын алушылар, мемлекеттің гранттарын, активтерін, мемлекет кепілдік берген қарыздарды пайдаланатын жеке және заңи тұлғалар.
Мемлекеттік қаржылық бақылау органдары - Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті және ішкі бақылау жөніндегі орталық уәкілетті орган.
Мемлекеттік қаржылық бақылау мынадай типтерге бөлінеді:
сәйкестікке бақылау жасау - мемлекеттік қаржылық бақылау объектісі қызметінің Қазақстан Республикасы заңдарының талаптарына сәйкестігін бағалау;
қаржылық есептемені бақылау - мемлекеттік қаржылық бақылау объектісінің қаржылық есептемені жасауының және табыс етуінің анықтығын, негізділігін және уақыттылығын бағалау;
тиімділікті бақылау - мемлекеттік қаржылық бақылау объектісінің республикалық немесе жергілікті бюджет қаражаттарын, мемлекет активтерін, мемлекет кепілдік берген қарыздарды, мемлекеттік мекемелердің тауарларды (жұмыстарды, көрсетілген қызметтерді) өткізуінен түскен ақшаны үнемділікпен, нәтижелікпен және өнімділікпен пайдалануын тексеру мен бағалау;
Мемлекеттік қаржылық бақылау мынадай түрлерде жүзеге асырылады:
кешенді бақылау - мемлекеттік қаржылық бақылау объектісінің нақты кезеңдегі қызметін жаппай әдіспен тексеру және бағалау;
тақырыптық бақылау - мемлекеттік қаржылық бақылау объектісінің нақты кезеңдегі қызметін жекелеген мәселелер бойынша жаппай әдіспен тексеру және бағалау;
үстеме бақылау - мемлекеттік қаржылық бақылау объектісіне қатысты ақпарат алу қажеттігіне байланысты үшінші тұлғаларды бақылау, ол операциялардың бірдейлігіне қарай бір-бірімен өзара байланысты құжаттарды салыстырып қарауды білдіреді.Үстеме бақылау тек қана мемлекеттік қаржылық бақылаудың негізгі объектісімен өзара қатынастар мәселелері бойынша және тексеріліп отырған мәселе шеңберінде жүргізіледі.
Мемлекеттік қаржылық бақылауды жүргізу құпиялылық режимін қамтамасыз ету ескеріле отырып, тәуелсіздік, объективтілік, анықтық, ашықтық, құзырлылық, жариялылық қағидаттары міндетті түрде сақталып жүзеге асырылады.4, 79б
Мемлекеттік қаржылық бақылауға қойылатын бірыңғай талаптар мемлекеттік қаржылық бақылау стандарттарымен айқындалады.
Мемлекеттік қаржылық бақылау стандарттарын мемлекеттік қаржылық бақылау органдары, мәслихаттардың тексеру комиссиялары, ішкі бақылау службалары, олардың қызметкерлері мен мүшелері орындауға міндетті.
Бақылау нәтижелері бойынша мынадай актілер қабылданады:
қорытынды - Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің және мәслихаттың тексеру комиссиясының бақылау актілері негізінде жасайтын құжаты;
Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің қаулысы - Республикалық бюджеттің атқарылуы жөніндегі есеп комитетінің отырысында алқалы негізде қабылданатын және оның бақылау нәтижелері бойынша барлық актілерінің қолданылуын растайтын құжат. Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің қаулысын ол арналған барлық мемлекеттік органдар, ұйымдар мен лауазымды адамдар орындауға міндетті. Қаулыны қабылдаудың тәртібі Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің қағидасымен және оның регламентімен айқындалады;
мәслихаттың тексеру комиссиясының қаулысы - белгіленген тәртіппен қабылданған және тиісті жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын барлық атқарушы органдар мен тиісті жергілікті бюджеттер қаражаттарын пайдаланатын немесе жергілікті бюджеттер қаражаттарын игерудің барлық сатысында қаржылық қызмет көрсететін ұйымдар орындауға міндетті құжат;
ұсыным - Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің мемлекеттік органдарға, ұйымдар мен лауазымды адамдарға жұмыстағы кемшіліктерді жою үшін, сондай-ақ құқық қорғау органдарына Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жауаптылыққа тарту мәселелері бойынша жіберетін құжаты;
нұсқама - ішкі бақылау жөніндегі орталық уәкілетті органның басшысы өз құзыры шегінде қабылдаған және бұзушылықтар мен жұмыстағы кемшіліктерді жою туралы мемлекеттік органдар мен басқа да ұйымдардың лауазымды адамдарына міндетті түрде орындау үшін жіберілген белгіленген нысандағы құжат;
бақылау актісі - мемлекеттік қаржылық бақылау органдары, мәслихаттардың тексеру комиссиялары, ішкі бақылау службалары бақылау нәтижелері бойынша жасалған құжат;
бақылау жүргізу туралы есеп - белгілі бір уақыт кезеңі ішіндегі бақылау бойынша жүргізілген жұмыс нәтижелері туралы құжат.
Сыртқы бақылауды республикалық деңгейде Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті, жергілікті деңгейде мәслихаттардың тексеру комиссиялары жүзеге асырады.
Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін мемлекеттік қаржылық бақылаудың жоғарғы органы болып табылады.
Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті туралы қағиданы Қазақстан Республикасының Президенті бекітеді.2, 119б
Мемлекеттік қаржылық бақылау жалпымемлекеттік және ведомстволық бақылау арқылы жүзеге асырылады.
Жалпымемлекеттік қаржылық бақылау ведомстволық бағыныштылығы мен меншік нысанына қарамастан бақылаудың кез келген объектісіне қолданылады. Бақылаудың бұл түрін мемлекеттік билік пен басқару органдары жүргізеді.
Мемлекеттік қаржылар жүйесінде бақылау салықтық, бюджеттік бақылау, сақтық және банктік қадағалау, кедендік бақылау және т.б. болып ажыратылады.
Салықтық бақылау салық заңнамасының атқарылуы, бюджетке салық және басқа төлемдердің, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз етеді. Салықтық бақылаумен меншік нысандарына қарамастан, барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер, сондай-ақ табыс табатын азаматтар қамтылған.
Бюджеттік бақылау тексерістік және таңдамалық қызметтің мынандай түрлерін кіріктіреді: елдің негізгі қаржы жоспарының - мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстары бойынша орындалуын бақылау; қаржылық ақпаратты, соның ішінде салықтық бақылаудың нәтижесін жинау, бұл ақпаратты талдау және бюджетке қаржы ресурстарын қосымша тарту жөнінде ұсыныстар жасау; шығындардың белгіленген нормалары мен нормативтерін бақылау арқылы мемлекеттік бюджет қаражаттарының тиімді, ұтымды жұмсалуын қамтамасыз ету; өндірістік емес, мақсатсыз шығындарды, иесіздікті, ысыраптар мен ұрлықтарды жою және одан сақтандыру. Бюджеттік бақылау бюджеттен қаржылынатын мемлекеттік кәсіпорындарда, мекемелерде және ұйымдарда, сондай-ақ мемлекеттік емес сектордың жұмыс жасайтын, қызмет көрсететін, шаралар жүргізетін кәсіпорындарында жүзеге асырылады.
Қаржылық бақылау әр түрлі әдістермен (тәсілдермен немесе амалдармен, оны жүзеге асырудың құралдарымен) жүргізіледі. Нақтылы әдісті қолдану қаржылық бақылауды жүзеге асырушы органдар қызметінің нысандарының ерекшеліктері, бақылаудың объектісі мен мақсаты, бақылау іс-қимылының пайда болуының негізі сияқты бірқатар факторларға байланысты болады.
Қазіргі кезде қаржылық бақылаудың мынадай әдістері пайдаланылады: тексеріс (барлық құжаттар бойынша барлық бөлімшелердің қызметін тексеру), инспекция (кәсіпорынның қаржылық жай-күйін орнында дүркіндік тексеру), қадағалау (кәсіпорында қаржы-қаражаттың жай-күйімен жалпы танысу), тексеру (құжаттаманы, есепке алуды және есептемені шоттық тексеру), қарап шығу, қаржы жоспарларының жобаларын, өтінімдерді, қаржы-шаруашылық қызметі туралы есептерді қарау, баяндамаларды тыңдау, лауазымды адамдардың ақпараттары және басқалары. Бұл әдістердің әрқайсысы аралық міндеттерді шешуге жағдай жасайтын тым көп жекеленген әдістерге бөлінеді.4, 81б
Тексерулердің тікелей предметі табыс, қосылған құнға салынатын салық, пайдалылық, өзіндік құн, айналыс шығындары, әр түрлі мақсаттар мен қорларға аударылатын аударымдар сияқты қаржылық (құндық) көрсеткіштер болып табылады. Бұл көрсеткіштердің жинақталмалы сипаты болады, сондықтан олардың орындалуын, динамикасын, тенденцияларын бақылау бірлестіктердің, кәсіпорындардың, мекемелердің, өндірістік, шаруашылық және коммерциялық қызметінің барлық жақтарын, сондай-ақ қаржы-кредиттің өзара байланыстарының механизмін қамтиды.
Кейнгі қаржылық бақылау бірнеше әдіспен жүзеге асырылады. Оларға жататындары: тексеру, экономикалық талдау, тексеріс ревизия. Тексеру шоттық немесе тақырыптық болуы мүмкін.
Шоттық тексеру - бұл бухгалтерлік есептердің, баланстардың, салық есеп-қисаптарының ақиқаттығын тексеру.
Тақырыптық тексеру - бұл бақылауға жататын объектінің шаруашылық - қаржы жұмысының жеке жақтары мен учаскелерін зерделеу, мысалы, жалқыдан ұстап қалудың дұрыстығын тексеру; шығындарды өнімнің өзіндік құнына жатқызудың дұрыстығын тексеру және т.б.
Экономикалық талдау - бұл объектінің шаруашылық-қаржы қызметіне баға беру; қызметтің түрлі нәтижелерін анықтау және осының негізінде экономикалық жағдайды жақсартудың жолдары мен факторларын негіздеу.
Экономикалық талдауды шаруашылық органдардың өздері де, сонымен бірге бақылаудың сыртқы органдары - банктер, қаржы, аудит фирмалары да жүргізеді.
Тексерулер мен қарап шығуды бақылау органдары шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметінің белгілі бір мәселелері бойынша немесе жұмыс орнында қаржылық қызметтің жеке жағымен учаскесімен танысу жолымен бір мәселе тақырып бойынша жүргізеді. Сондықтан тексерулер негізінен тақырыптық болып келеді.
Қаржылық бақылаудың негізгі әдісі - тексеріс - кейінгі келесі бақылаудың кешенді әдісі және өткен белгілі бір кезеңдегі шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметінің барлық жақтары мен учаскелерін мұқият зерделеу, терең тексеру, оны неғұрлым толық қарап шығу. Тексерісті әр түрлі органдар жүргізеді. Тексеріс бұл органдардың жоспары бойынша да, сондай-ақ басқа құзырлы органдар - жоғарғы, тергеу органдарының нұсқауы бойынша да жүргізілуі мүмкін.
Тексеру объектісі бойынша құжаттық, нақтылы, толық жаппай, іріктемелі ішінара тексеріс болып ажыратылады. Ұйымдық белгісі бойынша олар жоспарлы және жоспардан тыс, кешенді болуы мүмкін.
Құжаттық тексерісті жүргізген кезде есептер, сметалар ғана емес, сондай-ақ құжаттар, әсіресе бастапқы ақша құжаттары (шоттар, төлем тізімдемелері, ордерлер, чектер, бағалы қағаздар) тексеріледі.
Нақтылы тексеріс құжаттарды ғана емес, сонымен бірге қолда бар ақшаны, материалдық құндылықтарды да тексереді.
Толық тексеріс деп белгілі бір кезеңдегі шаруашылық жүргізуші субъектілердің бүкіл қызметін тексеруді айтады.
Іріктемелі тексеріс кезінде бақылау қаржы-шаруашылық қызметінің әйтеуір бір жағына бағытталады.
Тақырыптық тексерістер бір үлгідегі бірнеше кәсіпорындарда, мекемелерде немесе бірнеше министрліктер мен ведомстваларда қаржы-шаруашылық қызметінің жеке мәселелері бойынша жүргізіледі. Олар сонымен бірге шаруашылық жүргізуші субъектілердің белгілі бір учаскелерінің мән-жайын тексеруге және бұл мәселе бойынша көлемді материал алуға, оны талдауға, тұжырым жасауға, жұмысты жақсарту жөнінде ұсыныстар әзірлеуге мүмкіндік береді.
Тексерістердің тәсілдері: материалдық құндылықтарды түгендеу, кассадағы нақтылық ақшаны тексеру, тексерілетін объект қызметінің жоспарлы, нормативтік және есептік көрсеткіштерін салыстыру, құжаттық және ыңғайласпа тексерулер.
Әзірлік жұмысының негізінде тексеріс немесе тексерудің бағдарламасы, оның негізінде тексеріс пен тексерудің жұмыс жоспары жасалады.
Тексеріс немесе тексеруді жүргізудің нәтижелігі көбінесе жасалынған актінің сапасына байланысты болады. Тексеріс актісі анықтамасы - бұл қаржы-шаруашылық қызметінде жіберілген бұзушылықтың жай тізбесі емес, бұл тексерілетін объект жұмысының сапасы, заңдылығы, мақсаты, сәйкестігі туралы дұрыс түйіндердің жинағы болып табылатын құжат. Оның негізінде ашылған бұзушылықты жою мақсатында нақтылы ұсыныстар, ұйғарымдар жасалынады, кінәлі адамдарға шара қолданылады.2, 121б
Сонымен, қаржылық бақылаудың сыныптамасы - мемлекеттік қаржылық бақылау объектісінің республикалық және жергілікті бюджеттің атқарылуы, олардың атқарылуы бойынша есепке алу мен есептемені жүргізу, олардың атқарылуын бағалау болып табылады.
Сонымен, біріккен бөлімді қорытындылай келгенде, қаржылық бақылау теориялық тұрғыдан қарастырылды: қаржылық бақылау функциясы - қаржының ішкі қасиеті, ал қаржылық бақылау қаржыға тән объективті мазмұн ретіндегі бақылау функциясын практикалық қолдану болып табылады.
Сонымен қатар бақылау функциясы қаржыны бақылаудың құралы ретінде пайдалану үшін объективті жағдай жасайды, ал оны саналы түрде қолдану қоғамдық өндірісте қаржының іс-әрекет ету барысында жүзеге асырылады. Егер қаржы экономикалық базистік қатынастарды, яғни өндірістік қатынастардың бір бөлігін білдірсе, қаржыны басқару элементтерінің бірі ретіндегі қаржылық бақылау қондырмалық категория болып табылады. Практикада қаржының бақылау функциясы қаржылық бақылау нысанында жүзеге асырылады, бірақ бұл ұғымдарды бірдей деуге болмайды және қаржылық бақылау экономиканың өсуінің тұрақтылығын қамтамасыз етуде маңызды рөлге ие.
ІІ бөлім Қазақстан Республикасындағы қаржылық бақылаудың даму ерекшеліктері
2.1. Қазақстандағы қаржылық бақылауды талдау
Қаржылық бақылаудың анықтамасы субъектілердегі айырма - шылықтарға, бақылау іс қимылдарын жүргізудің уақытына, бақылауды жүргізудің тәсілдеріне (әдістеріне) негізделген. Осы белгілерге қарай, қаржылық бақылау үш бағыт бойынша түрлері, нысандары, оны жүзеге асырудың әдіcтepі бойынша жіктеледі.
Қазақстан Республикасының қазіргі қаржылық бақылау жүйесі оны жүзеге асыратын субъектілерге (бақылауды жүзеге асыратын оргaндарға немесе ұйымдарға) қарай мемлекеттік, қоғамдық және аудиторлық бақылау болып ажыратылады.
Мемлекеттік қаржылық бақылау (сыртқы және ішкі) - мемлекеттік қаржылық бақылау объектілерінің республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы олардың атқарылуы бойынша есепке алу мен есептемені жүргізу, олардың атқарылуын.бағалау, мемлекеттің гранттарын, активтерін, мемлекет кепілдік берген қарыздарды мемлекеттік мекемелердің тауарларды (жұмыстар мен істетілген қызметтерді) өткізуден түceтін өз иелігінде қалатын, акшаны пайдалану бөлігіндегі қызметінің Қазақстан Республика - сының зандарына сәйкестігін тексеру.
Мемлекeттік қаржылық бақылау объектілері - Қазақстан Рес - публикасының Yкімeті, жергілікті атқарушы органдар, бюджетке түceтін түсімдерді aлyға және бақылаyға жаyaпты мемлекeттік орган - дар, республикалық және жергілікті бюджеттерден қаржыланды - рылатын мемлекeттік мекемелер, олардың ведомстволық Бағыныш - тaғы ұйымдары, бюджет қаражаттарын алушылар, мемлекеттің грaнттaрын, aктивтерін, мемлекет кепілдік берген қарыздарды пайдаланатын жеке және заңды тұлғалар.
Мемлекеттік қаржылық бақылау органдары - Республикалық бюджeттін атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті және ішкі бақылау жөніндегі орталық уәкілетті орган. Мемлекеттік қаржылық бақылау мынадай типтерге бөлінеді:
сәйкестікке бақылау жасау - мемлекeттік қаржылық бақы - лау объектісі қызметінің Қазақсган Республикасы зандарының та - лаптарына сәйкecтігін бaғaлау;
қаржылық есептемені бақылау - мемлекеттік қаржылық бақылау объектісінің қаржылық есептемені жасауының және табыс eтyінің анықтығын, негізділігін және уақыттылығын ба - ғалау;
тиімділікті бақылау - мемлекеттік қаржылық бақылау объектісінің республикалық немесе жергілікті бюджет қаражатта - рын, мемлекет активтерін, мемлекет кепілдік берген қарыздарды, мемлекеттік мекемелердің тауарларды (жұмыстарды, көрсетілгeн қызметтерді) өткізyінен түскен ақшаны үнемділікпен, нәтижелікпен және өнімділікпен пайдалануын тексеру мен бaғалау.
Мемлекeттік қаржылық бақылау мынадай түрлерде жүзеге асырылады:
кешенді бақылау - мемлекеттік қаржылық бақылау объектісінің нақты кезендегі қызметін жаппай әдіспен тексеру және бағалау;
тақырыптық бақылау - мемлекеттік қаржылық бақылау объектіcінің нақты кезендегі қызметін жекелеген мәселелер бойынша жаппай әдіспен тексеру және бағалау;
үстеме бақылау - мемлекеттік қаржылық бақылау объектісіне қатысты ақпарат алу қажеттігіне байланысты үшінші тұлғаларды бақылау, ол операциялардың бірдейлігіне қарай бір бірмен өзара бaйланысты құжаттарды салыcтыpып қapayды білдіреді. Үстеме бақылау тек қана мемлекеттік қаржылық бақылаудың негізгі объектісімен өзара қaтынастар мәселелері бойынша және тeкcepіліп oтыpғaн мәселе шеңберінде жүргізіледі.
Мемлекеттік қаржылық бақылауды жүргізу құпиялылық режімін қамтамасыз ету ескеріле отырып, тәуелсіздік, объективтілік, анықтық, ашықтық, құзырлық, жариялылық қағидаттары міндeтті түрде сақталып жүзеге асырылады. 13; 6-7
Мемлекеттік қаржылық бақылаyға қойылатын бірыңғай тaлаптар мемлекeттік қаржылық бақылау cтaндapттapымeн айқында - лады.
Мемлекeттік қаржылық бақылау стандарттарын мемлекеттік қаржылық бақылау органдары, мәслихаттардың тексеру комиссия - лары, ішкі бақылау службалары, олардың қызметкерлері мен мүшелері орындаyға міндeтті.
Бақылау нәтижелері бойынша мынадай актілер қабылданады:
қорытынды - Республикалық бюджеттің атқарылуын ба - қылау жөніндегі есеп комитетінің және мәслихаттың тексеру ко - миссиясының бақылау aктілері негізінде жасайтын құжаты;
Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің қаулысы - Республикалық бюджеттің атқарылyы жөніндегі есеп комитетінің отырысында алқалы негізде қабылданатын және оның бақылау нәтижелері бойынша барлық актілерінің қолданылуын растайтын құжат. Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің қаулысын ол арналған барлық мемлекеттік органдар, ұйымдар мен лауазымды адамдар орындаyға міндeтті. Қаулыны қабылдаудың тәртібі Республикалық бюджеттің атқарылуын бaқылау жөніндегі есеп комитeтінің қaғидасымен және оның регламентімен айқындалады;
мәслихаттың тексеру комиссиясының қаулысы - белгіленген тәртіппен қабылдaнған және тиісті жергілікті бюджеттен қаржыландыратын барлық атқарушы органдар мен тиіcті жергілікті бюджеттер қаражаттарын пайдаланатын немесе жергілікті бюджет - қаражаттарын игерудің барлық сатысында қаржылық қызмет көрсететін ұйымдар орындаyға міндeтті құжат;
ұсыным - Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің мемлекеттік opгaндapғa, ұйымдар мен лауазымды адамдарға жұмыстағы кемшіліктерді жою үшін, сондықтан құқық қорғау органдарына Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жауаптылыққа тарту мәселелері.бойынша жіберетін құжаты;
нұсқама - ішкі бақылау жөніндегі орталық уәкілетті орган - ның басшысы өз құзыры шегінде қабылдaған және бұзушылықтар мен жұмыстағы кемшіліктерді жою туралы мемлекеттік органдар мен басқа да ұйымдардың лауазымды адамдарына міндeтті түрде орындау үшін жіберілген белгіленген нысанындағы құжат;
бақылау aктіcі - мемлекеттік қаржылық бақылау органдары, мәслихаттардың тексеру комиссиялары, ішкі бақылау служба - лары бақылау нәтижелері бойынша жасaлған құжат;
7) бақылау жүргізу туралы есеп - белгілі бір уақыт кезеңі ішіндегі бақылау бойынша жүргізілгeн жұмыс нәтижелері туралы құжат.
Сыртқы бақылауды Республикалық деңгейде Республикалық бюджеттің aтқapылyын бақылау жөніндегі есеп комитеті, жергілікті деңгейде мәслихаттардың тексеру комиссиялары жүзеге асырады.
Республикалық бюджеттің aтқapылyын бақылау жөніндегі есеп комитеті Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бaғы - натын және есеп беретін мемлекеттік қаржылық бақылаудың жо - ғаpғы органы болып табылады. Республикалық бюджеттің aтқapылyын бақылау жөніндегі есеп комитеті туралы қaғидaны Қазақстан Республикасының Президенті бекітеді. Мемлекеттік қаржылық бақылау жалпы мемлекeттік және ве - домстволық бақылау арқылы жүзеге асырылады.
Жалпы мемлекеттік қаржылық бақылау ведомстволық бaғыныш - тылығы мен меншік нысанына қарамастан бaқылаудың кез келген объекгісіне қолданылады. Бақылаудың бұл түpін мемлекеттік билікпен басқару органдары жүргізеді.
Мемлекeттік қаржылар жүйеcінде бақылау салықтық, бюджеттік бақылау, сақтық және банктік қадaғалау, кедендік бақылау және т.б. болып ажыратылады.
Салықтық бақылау салық заңнамасының атқарылуы, бюджет - ке салық және басқа төлемдердің, жинақтаушы зейнетақы қорла - рына міндeтті зейнетақы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз етеді. Салықтың бақылаумен меншік ны - сандарына қарамастан, барлық шаруашылық жүргізyші субъекгілер, сондай-ақ табыс табатын азаматтар қамтылған.
Бюджеттік бақылау тeкcepіcтік және тандамалық қызметтің мынандай түрлерін кіріктіреді елдің негізгі қаржы жоспарының - мемлекеттік бюджеттің кіpіcтepі мен шығыстары бойынша орындалуын бақылау; қаржылық ақпаратты, соның ішінде салықтық бақылаудың нәтижесін жинау, бұл ақпаратты талдау және бюджетке қаржы ресурстарын қосымша тарту жөнінде ұcыныстарp жасау; шығындардың белгіленген нормалары мен нормативтерін бақылау арқылы мемлекеттік бюджет қаражаттарының тиімді, ұтымды жұмсалуын қамтамасыз ету; өндірістік емес, мақсатсыз шығындарды, иесіздікті, ысыраптар мен ұрлықтарды жою және одан сақтандыру. Бюджеттік бақылау бюджеттен қаржыланады. Мемлекеттік кәсіпорындарда, мекемелерде және ұйымдарда, сон - дай-ақ мемлекеттік емес сектордың жұмыc жасайтын, қызмет көpceтeтін, шаралар жүргізетін кәсіпорындарында жүзеге асыры - лады.
Банктік қадағалау кредит ресурстарын қалыптастыру және олардың қозғалысы барысында, күрделі құрылыс процесінде, кәсіпорындардың кассалық тәртіпті сақтауын тексеру кезінде, қолма-қол ақшасыз есеп айырысқанда және басқа жағдайларда жүргізіледі. Банктік қадағалаумен, бaқылаумен кредит-есеп қисап қатынастарына қатысты барлық шаруашылық субъектілер қамтылады.
Сақтандыру сферасындағы қаржылық бақылау, қадағалау сақ - тық қорлар қаражаттарының дер кезінде, толық қaлыптасуын, мақ - caтты жұмсалуын, сақтық операцияларының дұрыс жүргізілyін, сақтандыру туралы заңнаманың талаптарын сақтық қатынастарға қатынасушылардың барлығының орындауын жүзеге асырады.
Кеден органдары тауарлар мен көлік құралдарын, оларды есепке алуды кедендік pәcімдey кезінде де, сондай-ақ кедендік тексерме - де де құжаттар мен мәліметгерді тексеру нысанында кедендік ба - қылayды жүргізеді; олардың тауарлар мен көлік құралдарын кеден шекарасы арқылы орналастыратын субъектілердің қаржы және сыртқы экономикалық қызметін тексеруді белгілеуге немесе жүргізуге құқы бар.
Барлық өкілетті органдар қаржылық бақылауды тиісті бюджeттің жобасын және оның атқарылуы туралы есепті жыл сай - ын сессияларда қараған кезде жүзеге асырады. Өкілетгі органдар - дың жоспар бюджет және салалық тұрақты комиссиялары маңызды бақылау функцияларын орындaйды, олар алдын ала, сессияғa дейін бюджеттің жобасы мен oның атқарылуы туралы есепті қарай - ды.
Үкімeт, жергілікті әкімшіліктің аппараты оларға қарасты органдардың бақылаушылық, соның ішінде қаржы - кредиттік қызметті ғанa бағалап қоймайды, сонымен бірге өздері де тікелей қаржы - лық бақылауды жүзеге асырады. Республика үкімeті мемлекеттік бюджeттің жасалуы мен атқарылуын бақылап отырады, мемлекeттің қаржылық саясатын жүзеге асырады. Өздерінің өкілеттіктеріне қарай бақылау функцияларын жергілікгі жердегі атқарушы орган - орындайды.
Ведомстволық қаржылық бақылау, жеке министрліктің, ведом - ствоның өкілдіктері шегінде олардың жүйесіне кіpeтін шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы - шаруашылық қызметіне жүргізіледі. Оның негізгі міндеттеріне мыналар жатады: жоспарлы тапсырмалардың орындaлyын, материал және қаржы ресурстарын үнeмді пайдаланылуын, меншіктің сақталымдығын, бухгалтерлік есептің дұрыс қойыyлығын, бақылау - тeкcepіc жұмысының мән - жайын бақылау, қырсыздық, ысырапқорлық және нысaпсыздық фaктілерін бұлтартпау.
Ведомстволық бақылау шеңберінде ішкішаруашылықтық ба - қылау яғни нақтылы шаруашылық жүргізуші субъектілерде (фир - маларда, компанияларда, ұйымдapмeн мекемелерде) жүзеге асы - рылатын бақылау жүргізіледі. Бақылау функциялары бұл жaғдайда қаржы-шаруашылық қызмeтінің қажeтті шарты рeтінде оның күн сайынғы пpоцесімен бaйланысты. Бақылаудың бұл түpі өндірістің бастапқы буындарының өндірістік кaпитaлды, қаржы ресурста - рын тиімді пайдалaнyға жауаптылығын арттырyға жәрдемдеседі, ысырaптарды, қаржы тәртібінің әр түрлі бұзылуларын азaйтyға бaғыттaлғaн ішкішаруашылықтың бақылаудын, мақсаты есеп саясатын да қоса алғанда, субъектінің экономикалық саясатының сақталуына сарaп - шылық бaғa беру, оның барлық құpылымдapы жүзеге acыpып келген ішкі бақылаудың жұмысына баға беру болып табылады. Таза ба - қылау сипатындағы міндeттepдeн өзге ішкі шаруашылықтің бақылay қаржы стратегиясын талдaп жасау, экономикалық диагнос - тика, маркетингтік зерттеулер, басқарушылық кеңестер міндeттepін және басқаларын шешеді. 6; 114-117
Нарықтың қатынастар жaғдaйындa ішкі шаруашылықтық бақылау оның бұрынғы ұғынысындaғы өзінің мaғынасын жоғалтып барады оның орнын мемлекеттік кәсіпорындарда шаруaшылық есеп ынталандырмалары және меншіктің басқа нысандарының кәсіпорындарында коммерциялық ынталандырмалар басуы тиіс. Шаруашылық есеп, кoммepция есеп әр түрлі бұзулардан сақ - тaнyғa көбірек кепілдік береді, өйткені жeтіcтіктердегі қызметкердің, кәсіпкердің жеке ынталылығы өзін - өзі бақылаудың қажеттігін керек қылмайды.
Қоғамдық қаржылық бақылау - бұл түрлі қоғамдық ұйымдар - дың бақылауы. Бақылаудың объектісі тексерyшілер aлдына қойылған нақтылы міндeттepгe бaйланысты болады.
Аудиторлық бақылау - ведомстводан тыс тәуелсіз қаржылық бақылау. Оны біліктілік комиссиясы аттестаттаған аудитор біліктілігінің берілyі туралы куәлік алған жеке тұлға да, сондай-ақ үлгідегі акционерлік қoғaмды, өндірістік кооператив пен мемлекеттік кәсіпорынды қоспағанда, аудиторлық қызметті жүзеге асыру үшін кез келген ұйымның - құқықтық нысанда құрылға коммерциялық аудиторлық ұйым да жүргізе алады.
2.2. Аудиторлық бақылау қызметінің дамуы
Нақты аудиторлық қызметтің міндеттері, ұйымның өзіндік ерекшелігіне, оның ұйымдық құрылымына және сол кезеңге ұйымның басшысының алдына қойған міндетіне байланысты түрлендіріліп белгіленеді. Мұндай міндеттердің қатарына мыналарды жатқызуға болады:
- біріншіден, ішкі аудит қызметі, оқшауланаған жеке балансқа бөлінген бөлімшенің қаржы-шаруашылық қызметіне кезеңдік аудиттің негізгі қызметі қаржылық есептіліктің барлық маңызды аспектілері бойынша дұрыстығы туралы пікірін білдіру.
- екіншіден, ішкі аудит қызметінің маңызды міндеті ұйымның қаржы экономикалық қызметіне талдау жасап, оның қаржылық стратегиясын әзірлеу. Бұл жеке оқшауланған бөлімшелердің және бүкіл ұйымның тұтастай қызметінің тиімділігін арттыруға мүмкіндік барын, нәтижесінде ішкі аудит қызметінің алдына қойған негізгі міндетін толық көлемде орындауға мүмкіндік береді;
- үшіншіден, ішкі аудит қызметінің өте жиі кездесетін қызмет көрсету түрлерінің бірі, бухгалтерлік және салық сондай-ақ құқық сұрақтары және басқа да қызмет көрсету түрлері бойынша кеңес беру. Ағымдағы жұмыспен айналысатын бухгалтерлерге, әдетте экономика жағдайында әдеттегіден өзгеше немесе сирек кездесетін, сондай-ақ заңдардың маңызды өзгерістерге ұшыраған кезінде кәсіби көмек қажет болуы мүмкін. Мұндай қызмет көрсету түрлері де ішкі аудит қызметінің міндеттерінің қатарына жатқызылуы керек. Ішкі аудит қызметі тарапынан жүргізілген тексерудің, талдаудың және кеңес берудің нәтижесінде ұйым сыртқы аудиторлардың, салық комитетінің және басқа да сыртқы бақылау органдарының тексеруіне дайын болады. Ішкі аудит қызметі орындауға тиісті міндеттер, осы қызмет жұмыскерлерінің функцияларын және олардың кәсіби-біліктілік құрамын анықтайды.
Жоғары да аталған міндеттердің біріншісін орындау барысында әртүрлі әдістер мен тәсілдерді (нақты, іріктеу, сүзбелеу және т.б.) қолдана отырып ішкі аудитор бухгалтерлік есеп және бақылау жүйесін зерделеп, оның жұмыс істеу тиімділігіне баға береді. Аудитор операциялардың заңдылығын және оңтайлы салық салуды тексеріп табылған қателердің маңыздылығына баға береді. Екінші міндетті орындау шеңберінде аудитор, филиалдардың қаржы шаруашылық қызметіне экспресс талдау жүргізіп оның төлем қабілеттілігін және қаржылық тұрақтылығын бағалып, қаржы шаруашылық қызметінің стратегиясы бойынша ұсыныс жасайды. Ішкі аудиторлар үшінші міндетті қажеттілігіне қарай орндайды, бұл мәселені шешу үшін аттестациядан өткен аудиторлармен қатар құқық, салық және қаржылық талдау мамандарыда тартылуы мүмкін.
Ішкі аудит қызметінің жұмыстарының бағыты оның алдына қойған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе
1. Қазақстан Республикасындағы қаржылық бақылаудың теориялық негіздері
1.1 Қаржылық бақылаудың түсінігі ұғымы және мазмұны
1. 2 Қаржылық бақылаудың түрлері мен олардың сипаттамасы
2. Қаржылық бақылаудың мемілекеттік реттеу механизімі
2.1 Қаржылық бақылаудың мемлекеттік реттеу негіздері және сипаттамалары
2.2 Қаржылық бақылауды ерекшеліктері
2.3 Қазақстан Республикасының қаржылық бақылауды ұйымдастырудың өзекті мәселелері.
2.4 Қаржылық бақылаудың құқықтық негіздерін жетілдіру. Халықаралық стандарттар мен тәжірибелер.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
КIPICПE
Диплoм жұмыcының жaлпы cипaттaмacы. Қaзaқcтaн Pecпyбликacындaғы қаржылық бақылау саласына байланысты нормативтік құжаттардың тәуелсіздік алғаннан кейін қалыптасуы мен дамуы зерттеу нысаны болып, бүгінгі таңдағы жаңа қағидалар негізінде оларды дамытуға, жетілдіруге мүмкіндік беретін ғылыми жұмыс болып табылады. Қазақстан Республикасындағы қаржылық бақылаудың теориялық негіздері.
Біздің елімізде мемлекеттік басқарудың жеке, дербес, дербес институт ретіндегі қаржылық бақылаудың дамуы мен қалыптасу тарихы іс жүзінде Қазан төңкерісінен кейін Мемлекеттік бақылау халық комиссариатының құрылуымен басталды, ол бірнеше рет қайта құрылды, атаулары өзгерді. бірақ өз қызметтерінде үлкен құқықтарға ие болды. Кез келген нысанда мемлекеттік қаржылық бақылау органдары игілікті миссияны - шаруашылық жүргізуші субъектілер мемлекет алдындағы міндеттемелерін орындаған кезде қаржылық операциялар, шаруашылық операциялары саласындағы бұзушылықтарды анықтауды орындауға міндетті. Қазақстан Республикасында 1956 жылдан бастап одақтық республикалардың құқықтарының кеңеюіне байланысты қаржылық бақылау жүйесі біршама дербес дами бастады. Қаржылық бақылаудың басталуы Қазақ КСР Қаржы министрлігі құрамында өзінің жарты ғасырлық қызметінде мемлекеттік бюджеттің атқарылуына, дұрыс және дұрыс орындалуына бақылауды жүзеге асырған. Бақылау-тексеру басқармасын құрумен байланысты, мекемелердің, кәсіпорындар мен ұйымдардың бюджеттік және меншікті қаражаттарды үнемді жұмсауы және мемлекеттік тапсырыстарды орындауы. Республикада қаржылық бақылау 1991 жылы барлық салық төлеушілердің бюджетке салық аударымдарының толықтығы мен уақтылы түсуіне тиімді бақылауды қамтамасыз етуге арналған Бас мемлекеттік салық инспекциясының құрылуымен одан әрі күшейтілді.
Қаржылық бақылаудың құқықтық реттеу пәні Қазақстан Республикасында маңызды тақырыптардың бірі болып табылады. Қаржылық бақылауды Мемлекеттік аудит және қаржылық бақылау туралы Заңыңда, Қазақстан Республикасының өзге де заңдарында, Қазақстан Республикасы Президентінің және Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілерінде белгіленген құзыреті шегінде бюджетке өтеуді, жұмыстарды орындау, қызметтер көрсету, тауарлар беру және (немесе) анықталған бұзушылықтар сомасын есепке алу бойынша көрсету, нұсқамаларды орындау және кінәлі адамдарды жауаптылыққа тарту жолымен қалпына келтіруді қамтамасыз ету арқылы мемлекеттік аудит және қаржылық бақылау органдары жүзеге асырады. Заңнмаларға сәйкес Мемлекеттік қаржылық бақылаудың ден қою шаралары: 1) барлық мемлекеттік органдардың, ұйымдардың және лауазымды адамдардың орындауы үшін міндетті, анықталған бұзушылықтарды жою туралы және оларға жол берген лауазымды адамдардың жауаптылығын қарау туралы нұсқама шығару; 2) Қазақстан Республикасының әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңнамасында көзделген құзырет шегінде әкімшілік іс жүргізуді қозғау; 3) мемлекеттік аудит объектісі лауазымды адамдарының әрекеттерінде қылмыстық немесе әкімшілік құқық бұзушылық белгілері анықталған жағдайларда, материалдарды тиісті аудиторлық дәлелдемелерімен бірге құқық қорғау органдарына немесе әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қозғауға және (немесе) қарауға уәкілеттік берілген органдарға беру; 4) Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес, оның ішінде бюджетке өтеуді қамтамасыз ету, жұмыстарды орындау, қызметтер көрсету, тауарларды жеткізу және (немесе) бұзушылықтардың ерікті түрде өтелмеген (қалпына келтірілмеген), анықталған сомаларын есепке алу бойынша көрсету арқылы қалпына келтіру және нұсқаманы орындау мақсатында сотқа талап қоюды ұсыну болып табылады.
Зерттеу тақырыбы: Қазақстан Республикасындағы қаржылық бақылаудың құқықтық негіздері.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес қаржылық бақылау тұжырымдамасын және түрлерін реттейтін нормативтік құқықтық актілер болып табылады.
Зерттеу пәні Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес қаржылық бақылау түсінігі және мемлекеттік аудит болып табылады.
Зерттеудің мақсаты оқыту барысында алынған білімге негізделген диплом тақырыбын дұрыс, объективті және жан-жақты ашу.
Зерттеу міндеттері зерттеу мақсатына сәйкес анықталады және мыналардан тұрады:
- қаржылық бақылау тұжырымдамасын және мәнін қарастыру;
- мемлекеттік аудиттің және қаржылық бақылаудың негізгі ережелері;
- Мемлекеттік аудиттің және қаржылық бақылаудың негізгі қағидаттары;
- Мемлекеттік аудит және қаржылық бақылау стандарттары;
қызметкердің кінәлі іс-әрекеттері үшін тәртіптік жаза қолдану тәртібін сипаттау;
- Есеп комитетінің және тексеру комиссиясының құзыреті;
- қаржылық бақылаудың құқықтық реттеу сұрақтары бойынша заңнамаларды жетілдіруге қатысты ұсыныстар жасау.
Зерттеу мақсаттарына жету және міндеттерді шешу кезінде келесі әдістер қолданылды: ресми-құқықтық тәсіл, жүйелік талдау, кешенді зерттеу, салыстырмалы құқық.
Дипломдық жұмыстың құрылымына кіреді: негізгі бет, мазмұны, кіріспе, екі тарау, олардың бөлімдері, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Қаржылық бақылау - қаржы жүйесінің барлық буындарының ресурстарын жасау, бөлу және оларды пайдаланудың негізділігін тексеруге бағытталған айрықшылық қызмет.
Қаржылық бақылау қаржыны басқарудың функциялық элементтерінің бірі. Ол басқарудың қаржылық жоспарлау, қаржыны оперативті басқару сияқты басқа элементтерімен тығыз байланысты және бір мезгілде жүзеге асырылады.
Қаржылық бақылаудың болу экономикалық категория ретіндегі қаржыға бақылау функциясының тән болуымен объективті түрде шарттасылған. Бұл функция арқылы қаржы бөлудің қалыптасып отырған үйлесімі, қорлардың ара салмағы, оларды қалыптастырудың көздері, пайдаланылуы туралы ескертіп отырады. Қаржының бақылау функциясы материалдық игіліктерді өндіру, айырбастау, бөлу және тұтыну процесіне қоғам, ең алдымен мемлекет тарпынан ықпал жасауға мүмкіндік береді. Бірақ бұл мүмкіндік тек қоғамдық қатынастарда ғана адамдардың қатысуымен, мынадай белгілі бір шарттардың кезінде: бақылаудың айрықша органдарын құрғанда; оларды білікті мамандармен толықтырғанда; бұл органдардың құқықтарын реттелмегенде шындыққа айналады.
Сөйтіп, бақылау функциясы қаржыны бақылаудың құралы ретінде пайдалану үшін объективті жағдай жасайды, ал оны саналы түрде қолдану қоғамдық өндірісте қаржының іс-әрекет ету барысында жүзеге асырылады. Егер қаржы экономикалық базистік қатынастарды, яғни өндірістік қатынастардың бір бөлігін білдірсе, қаржыны басқару элементтерінің бірі ретіндегі қаржылық бақылау қондырмалық категория болып табылады. Практикада қаржының бақылау функциясы қаржылық бақылау нысанында жүзеге асырылады, бірақ бұл ұғымдарды бірдей деуге болмайды.2, 114б
Бақылау функциясы - қаржының ішкі қасиеті, ал қаржылық бақылау қаржыға тән объективті мазмұн ретіндегі бақылау функциясын практикалық қолдану болып табылады.
Ғылым негізделген қаржы саясатын, тиімді қаржы механизмін қалыптастыруға жәрдемдесу қаржылық бақылаудың мақсаты болып табылады. Қаржылық бақылаудың көмегімен қаржы жоспарларының орындалуы, қаржы-шаруашылық қызметінің ұйымдастырылуы тексеріледі. Басқа жағынан, қаржылық бақылаудың нәтижелігі қаржылық жоспарлауда, оперативті басқаруда пайдаланылады.
Қаржылық бақылаудың өзгешелігі - оның ақша нысанында жүзеге асырылатындығнда.
Қаржылық бақылау мыналарды тексереді: экономикалық заңдар талабының сақталуы; жалпы қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың құнын бөлу және қайта бөлу үйлесімдерінің оңтайлылығы; бюджетті жасау және оның атқарылуы (бюджеттік бақылау); шаруашылық жүргізуші субъектілердің, мемлекеттік мекемелердің, қоғамдық ұйымдар мен қорлардың, басқа заңды тұлғалардың еңбек, материал және қаржы ресурстарының қаржылық жай-күйі және оларды тиімді пайдалану. Қаржылық бақылау сонымен бірге салықтық бақылауды да кіріктіреді.
Қаржылық бақылаудың іс-әрекетінің сферасы бақылаудың басқа түрлерімен:әкімшілік, құқықтық, әлеуметтік, техникалық, саяси бақылаумен жиі тура келуі мүмкін. Шаруашылық ұйымдардың қаржы жағы шаруашылық қызметпен тығыз байланысты болатындықтан қаржылық бақылауды шаруашылық бақылаудан бөліп алу қиынға түседі, ал кейде мүмкін болмайды, өйткені қаржы операцияларының көбінде шаруашылық қызметтің басқа процестері қамтып көрсетіледі.
Қаржылық бақылаудың функциялары:
қаражаттардың жұмсалуын тексеру (шығыстардың сұралған сомаларға сәйкестігі және мемлекет қаражаттарының тиімділігі);
қаржы жүйесінің барлық буындары бойынша мемлекеттік ресурстарға қаражатарды жұмылдырудың уақыттылығы мен толымдылығын тексеру;
есеп және есептеме қағидаларының сақталуын тексеру.3, 69б
Бақылауды жүзеге асырудың негізгі қағидаттары мыналар болып табылады:
бақылаудың реттілігі, жаппайлылығы, әмбебаптылығы;
бақылаудың превентивтілігі, яғни оның алдын алу сипаты;
әрекеттілік, нақтылық, жариялық - бұларға бақылау жұмысын дұрыс ұйымдастырғанда, негізделген әдістерді қолданғанда, істі ұқыпты зерделегенде, нақты ұсыныстар енгізгенде ғана жетуге болады;
бақылаудың алаламаушылығы (біреуге тартпаушылық);
бақылау органдары қызметкерлерінің тәуелсіздігі.
Қаржылық тәртіп - бұл белгіленген ұйғарымдардың және мемлекеттің, оның шаруашылық жүргізуші субъектілерінің ақша қорларын жасаудың, бөлудің және пайдаланудың тәртібін айқын сақтау.
Қаржылық бақылаудың міндеттерін, олардың түрлерін, нысандары мен әдістерін, субъектілері мен объектілерін бақылауды жүзеге асырудың деңгейіне қарай қарастырған жөн, яғни ол микро- немесе макродеңгейде жүргізіледі.
Макродеңгейдегі қаржылық бақылау - бұл бүкіл мемлекет ауқымында қаржыны ұйымдастыру мен оның іс-әрекет етуін бақылау. Оның міндеттері мыналар болып табылады:
ақшалай қаражаттардың орталықтандырылған қорларын қалыптастырып, тиімді пайдалану процесін қамтамасыз ету; қаржы қатынастарын іске асырудың қолданылып жүрген нысандары мен әдістерінің объективті қажеттіліктеріне нысандар мен әдістердің сай келуін бақылау;
қаржы ресурстарын неғұрлым тиімді пайдалану, салалар мен аймақтардың қаржы ресурстарына деген қажеттілігін оңтайлы түрде және саралай отырып қанағаттандыру, азаматтардың әлеуметтік-мәдени сферасының қызметтеріне деген қажеттіліктерін барынша қанағаттандыру мақсатында оларды салалар мен аумақтар бойынша бөлудің алшақтықтарын анықтап, жою және басқалары.
Бұл деңгейде мемлекеттік қаржылар бақылаудың объектісі болып көрінеді.
Жиынтық қаржы жоспарлары (сметалары), аумақтық, салалық тұрғыда олардың атқарылуы туралы есептер бақылаудың предметі болып табылады. Әр түрлі қаржылық көрсеткіштер және жоспарлардың (сметалардың) және есептердің бірқатар өндіргіштік көрсеткіштері талданады, жинақтап қорытылады және осының негізінде қаржы қатынастарының нысандары мен әдістерін жетілдіру жөнінде ұсыныстар жасалады.
Биліктің заң шығарушы органдары мен басқарудың мемлекеттік органдары бұл деңгейде бақылау субъектілері болып келеді.
Микродеңгейдегі қаржылық бақылау - меншіктің барлық нысанындағы шаруашылық жүргізуші субъектілер деңгейіндегі бақылау.
Микродеңгейдегі қаржылық бақылаудың міндеттері:
кәсіпорындардың қаржы саласында қолданылып жүрген заңдардың сақталуын қамтамасыз ету;
шаруашылық жүргізуші субъектілердің бюджет алдындағы міндеттемелерін орындаудың дер кездігі мен толымдылығын қамтамасыз ету; қаржы ресурстары өсуінің ішкі өндірістік резервтерін табу; ресурстардың барлық түрлерін ұтымды пайдалануға, бухгалтерлік есепті дұрыс жүргізуге, есептеме жасауға және басқаларға жәрдемдесу.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметі бұл деңгейінде бақылаудың объектісі, ал қаржылық көрсеткіштер (табыс, пайда, өзіндік құн, аударымдар, салықтар және басқалары) оның предметі болып табылады. Қаржылық бақылауды кәсіпорындардың экономикалық службасы, оның жеке мамандары жүзеге асырады. Бұл мақсатқа тәуелсіз аудиторлық ұйымдар да тартылады.2, 118б
Сонымен, қаржылық бақылау - қаржыны басқарудың функциялық элементтерінің бірі болып табылады.
1.2. Қаржылық бақылау сыныптамасы, әдістері
Қаржылық бақылаудың сыныптасы субъектілердегі айырмашылықтарға, бақылау іс-қимылдарын жүргізудің уақытына, бақылауды жүргізудің тәсілдеріне (әдістеріне) негізделген. Осы белгілерге қарай, қаржылық бақылау үш бағыт бойынша: түрлері, нысандары, оны жүзеге асырудың әдістері бойынша жіктеледі.
Қазақстан Республикасының қазіргі қаржылық бақылау жүйесі оны жүзеге асыратын субъектілерге (бақылауды жүзеге асыратын органдарға немесе ұйымдарға) қарай мемлекеттік, қоғамдық және аудиторлық бақылау болып ажыратылады. (1 кестені қараңыз).
1 кесте Қаржылық бақылаудың түрлері бойынща сыныпталуы
Қаржылық бақылау
Мемлекеттік
Қоғамдық
Жалпы-мемлекеттік
Ведомстволық
Қоғамдық ұйымдардың: кәсіподақтардың, партиялардың, жастардың, бұқаралық қозғалыстардың, ғылыми-техникалық, мәдени-ағартушылық, спорт, шығармашылық, ардагерлердің, түрлі қорлардың бақылауы
Ішкі-шаруашылықтық
Парламенттік (депутаттық) бақылау
Аудиторлық бақылау
Мемлекеттік қаржылық бақылау (сыртқы және ішкі) - мемлекеттік қаржылық бақылау объектілерінің республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы, олардың атқарылуы бойынша есепке алу мен есептемені жүргізу, олардың атқарылуын бағалау, мемлекеттің гранттарын, активтерін, мемлекет кепілдік берген қарыздарды мемлекеттік мекемелердің тауарларды (жұмыстар мен көрсетілген қызметтерді) өткізуден түсетін өз иелігінде қалатын ақшаны пайдалану бөлігіндегі қызметінің Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкестігін тексеру.
Мемлекеттік қаржылық бақылау объектілері - Қазақстан Республикасының Үкіметі, жергілікті атқарушы органдар, бюджетке түсетін түсімдерді алуға және бақылауға жауапты мемлекеттік органдар, республикалық және жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер, олардың ведомстволық бағыныштағы ұйымдары, бюджет қаражаттарын алушылар, мемлекеттің гранттарын, активтерін, мемлекет кепілдік берген қарыздарды пайдаланатын жеке және заңи тұлғалар.
Мемлекеттік қаржылық бақылау органдары - Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті және ішкі бақылау жөніндегі орталық уәкілетті орган.
Мемлекеттік қаржылық бақылау мынадай типтерге бөлінеді:
сәйкестікке бақылау жасау - мемлекеттік қаржылық бақылау объектісі қызметінің Қазақстан Республикасы заңдарының талаптарына сәйкестігін бағалау;
қаржылық есептемені бақылау - мемлекеттік қаржылық бақылау объектісінің қаржылық есептемені жасауының және табыс етуінің анықтығын, негізділігін және уақыттылығын бағалау;
тиімділікті бақылау - мемлекеттік қаржылық бақылау объектісінің республикалық немесе жергілікті бюджет қаражаттарын, мемлекет активтерін, мемлекет кепілдік берген қарыздарды, мемлекеттік мекемелердің тауарларды (жұмыстарды, көрсетілген қызметтерді) өткізуінен түскен ақшаны үнемділікпен, нәтижелікпен және өнімділікпен пайдалануын тексеру мен бағалау;
Мемлекеттік қаржылық бақылау мынадай түрлерде жүзеге асырылады:
кешенді бақылау - мемлекеттік қаржылық бақылау объектісінің нақты кезеңдегі қызметін жаппай әдіспен тексеру және бағалау;
тақырыптық бақылау - мемлекеттік қаржылық бақылау объектісінің нақты кезеңдегі қызметін жекелеген мәселелер бойынша жаппай әдіспен тексеру және бағалау;
үстеме бақылау - мемлекеттік қаржылық бақылау объектісіне қатысты ақпарат алу қажеттігіне байланысты үшінші тұлғаларды бақылау, ол операциялардың бірдейлігіне қарай бір-бірімен өзара байланысты құжаттарды салыстырып қарауды білдіреді.Үстеме бақылау тек қана мемлекеттік қаржылық бақылаудың негізгі объектісімен өзара қатынастар мәселелері бойынша және тексеріліп отырған мәселе шеңберінде жүргізіледі.
Мемлекеттік қаржылық бақылауды жүргізу құпиялылық режимін қамтамасыз ету ескеріле отырып, тәуелсіздік, объективтілік, анықтық, ашықтық, құзырлылық, жариялылық қағидаттары міндетті түрде сақталып жүзеге асырылады.4, 79б
Мемлекеттік қаржылық бақылауға қойылатын бірыңғай талаптар мемлекеттік қаржылық бақылау стандарттарымен айқындалады.
Мемлекеттік қаржылық бақылау стандарттарын мемлекеттік қаржылық бақылау органдары, мәслихаттардың тексеру комиссиялары, ішкі бақылау службалары, олардың қызметкерлері мен мүшелері орындауға міндетті.
Бақылау нәтижелері бойынша мынадай актілер қабылданады:
қорытынды - Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің және мәслихаттың тексеру комиссиясының бақылау актілері негізінде жасайтын құжаты;
Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің қаулысы - Республикалық бюджеттің атқарылуы жөніндегі есеп комитетінің отырысында алқалы негізде қабылданатын және оның бақылау нәтижелері бойынша барлық актілерінің қолданылуын растайтын құжат. Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің қаулысын ол арналған барлық мемлекеттік органдар, ұйымдар мен лауазымды адамдар орындауға міндетті. Қаулыны қабылдаудың тәртібі Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің қағидасымен және оның регламентімен айқындалады;
мәслихаттың тексеру комиссиясының қаулысы - белгіленген тәртіппен қабылданған және тиісті жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын барлық атқарушы органдар мен тиісті жергілікті бюджеттер қаражаттарын пайдаланатын немесе жергілікті бюджеттер қаражаттарын игерудің барлық сатысында қаржылық қызмет көрсететін ұйымдар орындауға міндетті құжат;
ұсыным - Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің мемлекеттік органдарға, ұйымдар мен лауазымды адамдарға жұмыстағы кемшіліктерді жою үшін, сондай-ақ құқық қорғау органдарына Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жауаптылыққа тарту мәселелері бойынша жіберетін құжаты;
нұсқама - ішкі бақылау жөніндегі орталық уәкілетті органның басшысы өз құзыры шегінде қабылдаған және бұзушылықтар мен жұмыстағы кемшіліктерді жою туралы мемлекеттік органдар мен басқа да ұйымдардың лауазымды адамдарына міндетті түрде орындау үшін жіберілген белгіленген нысандағы құжат;
бақылау актісі - мемлекеттік қаржылық бақылау органдары, мәслихаттардың тексеру комиссиялары, ішкі бақылау службалары бақылау нәтижелері бойынша жасалған құжат;
бақылау жүргізу туралы есеп - белгілі бір уақыт кезеңі ішіндегі бақылау бойынша жүргізілген жұмыс нәтижелері туралы құжат.
Сыртқы бақылауды республикалық деңгейде Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті, жергілікті деңгейде мәслихаттардың тексеру комиссиялары жүзеге асырады.
Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін мемлекеттік қаржылық бақылаудың жоғарғы органы болып табылады.
Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті туралы қағиданы Қазақстан Республикасының Президенті бекітеді.2, 119б
Мемлекеттік қаржылық бақылау жалпымемлекеттік және ведомстволық бақылау арқылы жүзеге асырылады.
Жалпымемлекеттік қаржылық бақылау ведомстволық бағыныштылығы мен меншік нысанына қарамастан бақылаудың кез келген объектісіне қолданылады. Бақылаудың бұл түрін мемлекеттік билік пен басқару органдары жүргізеді.
Мемлекеттік қаржылар жүйесінде бақылау салықтық, бюджеттік бақылау, сақтық және банктік қадағалау, кедендік бақылау және т.б. болып ажыратылады.
Салықтық бақылау салық заңнамасының атқарылуы, бюджетке салық және басқа төлемдердің, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз етеді. Салықтық бақылаумен меншік нысандарына қарамастан, барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер, сондай-ақ табыс табатын азаматтар қамтылған.
Бюджеттік бақылау тексерістік және таңдамалық қызметтің мынандай түрлерін кіріктіреді: елдің негізгі қаржы жоспарының - мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстары бойынша орындалуын бақылау; қаржылық ақпаратты, соның ішінде салықтық бақылаудың нәтижесін жинау, бұл ақпаратты талдау және бюджетке қаржы ресурстарын қосымша тарту жөнінде ұсыныстар жасау; шығындардың белгіленген нормалары мен нормативтерін бақылау арқылы мемлекеттік бюджет қаражаттарының тиімді, ұтымды жұмсалуын қамтамасыз ету; өндірістік емес, мақсатсыз шығындарды, иесіздікті, ысыраптар мен ұрлықтарды жою және одан сақтандыру. Бюджеттік бақылау бюджеттен қаржылынатын мемлекеттік кәсіпорындарда, мекемелерде және ұйымдарда, сондай-ақ мемлекеттік емес сектордың жұмыс жасайтын, қызмет көрсететін, шаралар жүргізетін кәсіпорындарында жүзеге асырылады.
Қаржылық бақылау әр түрлі әдістермен (тәсілдермен немесе амалдармен, оны жүзеге асырудың құралдарымен) жүргізіледі. Нақтылы әдісті қолдану қаржылық бақылауды жүзеге асырушы органдар қызметінің нысандарының ерекшеліктері, бақылаудың объектісі мен мақсаты, бақылау іс-қимылының пайда болуының негізі сияқты бірқатар факторларға байланысты болады.
Қазіргі кезде қаржылық бақылаудың мынадай әдістері пайдаланылады: тексеріс (барлық құжаттар бойынша барлық бөлімшелердің қызметін тексеру), инспекция (кәсіпорынның қаржылық жай-күйін орнында дүркіндік тексеру), қадағалау (кәсіпорында қаржы-қаражаттың жай-күйімен жалпы танысу), тексеру (құжаттаманы, есепке алуды және есептемені шоттық тексеру), қарап шығу, қаржы жоспарларының жобаларын, өтінімдерді, қаржы-шаруашылық қызметі туралы есептерді қарау, баяндамаларды тыңдау, лауазымды адамдардың ақпараттары және басқалары. Бұл әдістердің әрқайсысы аралық міндеттерді шешуге жағдай жасайтын тым көп жекеленген әдістерге бөлінеді.4, 81б
Тексерулердің тікелей предметі табыс, қосылған құнға салынатын салық, пайдалылық, өзіндік құн, айналыс шығындары, әр түрлі мақсаттар мен қорларға аударылатын аударымдар сияқты қаржылық (құндық) көрсеткіштер болып табылады. Бұл көрсеткіштердің жинақталмалы сипаты болады, сондықтан олардың орындалуын, динамикасын, тенденцияларын бақылау бірлестіктердің, кәсіпорындардың, мекемелердің, өндірістік, шаруашылық және коммерциялық қызметінің барлық жақтарын, сондай-ақ қаржы-кредиттің өзара байланыстарының механизмін қамтиды.
Кейнгі қаржылық бақылау бірнеше әдіспен жүзеге асырылады. Оларға жататындары: тексеру, экономикалық талдау, тексеріс ревизия. Тексеру шоттық немесе тақырыптық болуы мүмкін.
Шоттық тексеру - бұл бухгалтерлік есептердің, баланстардың, салық есеп-қисаптарының ақиқаттығын тексеру.
Тақырыптық тексеру - бұл бақылауға жататын объектінің шаруашылық - қаржы жұмысының жеке жақтары мен учаскелерін зерделеу, мысалы, жалқыдан ұстап қалудың дұрыстығын тексеру; шығындарды өнімнің өзіндік құнына жатқызудың дұрыстығын тексеру және т.б.
Экономикалық талдау - бұл объектінің шаруашылық-қаржы қызметіне баға беру; қызметтің түрлі нәтижелерін анықтау және осының негізінде экономикалық жағдайды жақсартудың жолдары мен факторларын негіздеу.
Экономикалық талдауды шаруашылық органдардың өздері де, сонымен бірге бақылаудың сыртқы органдары - банктер, қаржы, аудит фирмалары да жүргізеді.
Тексерулер мен қарап шығуды бақылау органдары шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметінің белгілі бір мәселелері бойынша немесе жұмыс орнында қаржылық қызметтің жеке жағымен учаскесімен танысу жолымен бір мәселе тақырып бойынша жүргізеді. Сондықтан тексерулер негізінен тақырыптық болып келеді.
Қаржылық бақылаудың негізгі әдісі - тексеріс - кейінгі келесі бақылаудың кешенді әдісі және өткен белгілі бір кезеңдегі шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметінің барлық жақтары мен учаскелерін мұқият зерделеу, терең тексеру, оны неғұрлым толық қарап шығу. Тексерісті әр түрлі органдар жүргізеді. Тексеріс бұл органдардың жоспары бойынша да, сондай-ақ басқа құзырлы органдар - жоғарғы, тергеу органдарының нұсқауы бойынша да жүргізілуі мүмкін.
Тексеру объектісі бойынша құжаттық, нақтылы, толық жаппай, іріктемелі ішінара тексеріс болып ажыратылады. Ұйымдық белгісі бойынша олар жоспарлы және жоспардан тыс, кешенді болуы мүмкін.
Құжаттық тексерісті жүргізген кезде есептер, сметалар ғана емес, сондай-ақ құжаттар, әсіресе бастапқы ақша құжаттары (шоттар, төлем тізімдемелері, ордерлер, чектер, бағалы қағаздар) тексеріледі.
Нақтылы тексеріс құжаттарды ғана емес, сонымен бірге қолда бар ақшаны, материалдық құндылықтарды да тексереді.
Толық тексеріс деп белгілі бір кезеңдегі шаруашылық жүргізуші субъектілердің бүкіл қызметін тексеруді айтады.
Іріктемелі тексеріс кезінде бақылау қаржы-шаруашылық қызметінің әйтеуір бір жағына бағытталады.
Тақырыптық тексерістер бір үлгідегі бірнеше кәсіпорындарда, мекемелерде немесе бірнеше министрліктер мен ведомстваларда қаржы-шаруашылық қызметінің жеке мәселелері бойынша жүргізіледі. Олар сонымен бірге шаруашылық жүргізуші субъектілердің белгілі бір учаскелерінің мән-жайын тексеруге және бұл мәселе бойынша көлемді материал алуға, оны талдауға, тұжырым жасауға, жұмысты жақсарту жөнінде ұсыныстар әзірлеуге мүмкіндік береді.
Тексерістердің тәсілдері: материалдық құндылықтарды түгендеу, кассадағы нақтылық ақшаны тексеру, тексерілетін объект қызметінің жоспарлы, нормативтік және есептік көрсеткіштерін салыстыру, құжаттық және ыңғайласпа тексерулер.
Әзірлік жұмысының негізінде тексеріс немесе тексерудің бағдарламасы, оның негізінде тексеріс пен тексерудің жұмыс жоспары жасалады.
Тексеріс немесе тексеруді жүргізудің нәтижелігі көбінесе жасалынған актінің сапасына байланысты болады. Тексеріс актісі анықтамасы - бұл қаржы-шаруашылық қызметінде жіберілген бұзушылықтың жай тізбесі емес, бұл тексерілетін объект жұмысының сапасы, заңдылығы, мақсаты, сәйкестігі туралы дұрыс түйіндердің жинағы болып табылатын құжат. Оның негізінде ашылған бұзушылықты жою мақсатында нақтылы ұсыныстар, ұйғарымдар жасалынады, кінәлі адамдарға шара қолданылады.2, 121б
Сонымен, қаржылық бақылаудың сыныптамасы - мемлекеттік қаржылық бақылау объектісінің республикалық және жергілікті бюджеттің атқарылуы, олардың атқарылуы бойынша есепке алу мен есептемені жүргізу, олардың атқарылуын бағалау болып табылады.
Сонымен, біріккен бөлімді қорытындылай келгенде, қаржылық бақылау теориялық тұрғыдан қарастырылды: қаржылық бақылау функциясы - қаржының ішкі қасиеті, ал қаржылық бақылау қаржыға тән объективті мазмұн ретіндегі бақылау функциясын практикалық қолдану болып табылады.
Сонымен қатар бақылау функциясы қаржыны бақылаудың құралы ретінде пайдалану үшін объективті жағдай жасайды, ал оны саналы түрде қолдану қоғамдық өндірісте қаржының іс-әрекет ету барысында жүзеге асырылады. Егер қаржы экономикалық базистік қатынастарды, яғни өндірістік қатынастардың бір бөлігін білдірсе, қаржыны басқару элементтерінің бірі ретіндегі қаржылық бақылау қондырмалық категория болып табылады. Практикада қаржының бақылау функциясы қаржылық бақылау нысанында жүзеге асырылады, бірақ бұл ұғымдарды бірдей деуге болмайды және қаржылық бақылау экономиканың өсуінің тұрақтылығын қамтамасыз етуде маңызды рөлге ие.
ІІ бөлім Қазақстан Республикасындағы қаржылық бақылаудың даму ерекшеліктері
2.1. Қазақстандағы қаржылық бақылауды талдау
Қаржылық бақылаудың анықтамасы субъектілердегі айырма - шылықтарға, бақылау іс қимылдарын жүргізудің уақытына, бақылауды жүргізудің тәсілдеріне (әдістеріне) негізделген. Осы белгілерге қарай, қаржылық бақылау үш бағыт бойынша түрлері, нысандары, оны жүзеге асырудың әдіcтepі бойынша жіктеледі.
Қазақстан Республикасының қазіргі қаржылық бақылау жүйесі оны жүзеге асыратын субъектілерге (бақылауды жүзеге асыратын оргaндарға немесе ұйымдарға) қарай мемлекеттік, қоғамдық және аудиторлық бақылау болып ажыратылады.
Мемлекеттік қаржылық бақылау (сыртқы және ішкі) - мемлекеттік қаржылық бақылау объектілерінің республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы олардың атқарылуы бойынша есепке алу мен есептемені жүргізу, олардың атқарылуын.бағалау, мемлекеттің гранттарын, активтерін, мемлекет кепілдік берген қарыздарды мемлекеттік мекемелердің тауарларды (жұмыстар мен істетілген қызметтерді) өткізуден түceтін өз иелігінде қалатын, акшаны пайдалану бөлігіндегі қызметінің Қазақстан Республика - сының зандарына сәйкестігін тексеру.
Мемлекeттік қаржылық бақылау объектілері - Қазақстан Рес - публикасының Yкімeті, жергілікті атқарушы органдар, бюджетке түceтін түсімдерді aлyға және бақылаyға жаyaпты мемлекeттік орган - дар, республикалық және жергілікті бюджеттерден қаржыланды - рылатын мемлекeттік мекемелер, олардың ведомстволық Бағыныш - тaғы ұйымдары, бюджет қаражаттарын алушылар, мемлекеттің грaнттaрын, aктивтерін, мемлекет кепілдік берген қарыздарды пайдаланатын жеке және заңды тұлғалар.
Мемлекеттік қаржылық бақылау органдары - Республикалық бюджeттін атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті және ішкі бақылау жөніндегі орталық уәкілетті орган. Мемлекеттік қаржылық бақылау мынадай типтерге бөлінеді:
сәйкестікке бақылау жасау - мемлекeттік қаржылық бақы - лау объектісі қызметінің Қазақсган Республикасы зандарының та - лаптарына сәйкecтігін бaғaлау;
қаржылық есептемені бақылау - мемлекеттік қаржылық бақылау объектісінің қаржылық есептемені жасауының және табыс eтyінің анықтығын, негізділігін және уақыттылығын ба - ғалау;
тиімділікті бақылау - мемлекеттік қаржылық бақылау объектісінің республикалық немесе жергілікті бюджет қаражатта - рын, мемлекет активтерін, мемлекет кепілдік берген қарыздарды, мемлекеттік мекемелердің тауарларды (жұмыстарды, көрсетілгeн қызметтерді) өткізyінен түскен ақшаны үнемділікпен, нәтижелікпен және өнімділікпен пайдалануын тексеру мен бaғалау.
Мемлекeттік қаржылық бақылау мынадай түрлерде жүзеге асырылады:
кешенді бақылау - мемлекеттік қаржылық бақылау объектісінің нақты кезендегі қызметін жаппай әдіспен тексеру және бағалау;
тақырыптық бақылау - мемлекеттік қаржылық бақылау объектіcінің нақты кезендегі қызметін жекелеген мәселелер бойынша жаппай әдіспен тексеру және бағалау;
үстеме бақылау - мемлекеттік қаржылық бақылау объектісіне қатысты ақпарат алу қажеттігіне байланысты үшінші тұлғаларды бақылау, ол операциялардың бірдейлігіне қарай бір бірмен өзара бaйланысты құжаттарды салыcтыpып қapayды білдіреді. Үстеме бақылау тек қана мемлекеттік қаржылық бақылаудың негізгі объектісімен өзара қaтынастар мәселелері бойынша және тeкcepіліп oтыpғaн мәселе шеңберінде жүргізіледі.
Мемлекеттік қаржылық бақылауды жүргізу құпиялылық режімін қамтамасыз ету ескеріле отырып, тәуелсіздік, объективтілік, анықтық, ашықтық, құзырлық, жариялылық қағидаттары міндeтті түрде сақталып жүзеге асырылады. 13; 6-7
Мемлекеттік қаржылық бақылаyға қойылатын бірыңғай тaлаптар мемлекeттік қаржылық бақылау cтaндapттapымeн айқында - лады.
Мемлекeттік қаржылық бақылау стандарттарын мемлекеттік қаржылық бақылау органдары, мәслихаттардың тексеру комиссия - лары, ішкі бақылау службалары, олардың қызметкерлері мен мүшелері орындаyға міндeтті.
Бақылау нәтижелері бойынша мынадай актілер қабылданады:
қорытынды - Республикалық бюджеттің атқарылуын ба - қылау жөніндегі есеп комитетінің және мәслихаттың тексеру ко - миссиясының бақылау aктілері негізінде жасайтын құжаты;
Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің қаулысы - Республикалық бюджеттің атқарылyы жөніндегі есеп комитетінің отырысында алқалы негізде қабылданатын және оның бақылау нәтижелері бойынша барлық актілерінің қолданылуын растайтын құжат. Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің қаулысын ол арналған барлық мемлекеттік органдар, ұйымдар мен лауазымды адамдар орындаyға міндeтті. Қаулыны қабылдаудың тәртібі Республикалық бюджеттің атқарылуын бaқылау жөніндегі есеп комитeтінің қaғидасымен және оның регламентімен айқындалады;
мәслихаттың тексеру комиссиясының қаулысы - белгіленген тәртіппен қабылдaнған және тиісті жергілікті бюджеттен қаржыландыратын барлық атқарушы органдар мен тиіcті жергілікті бюджеттер қаражаттарын пайдаланатын немесе жергілікті бюджет - қаражаттарын игерудің барлық сатысында қаржылық қызмет көрсететін ұйымдар орындаyға міндeтті құжат;
ұсыным - Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің мемлекеттік opгaндapғa, ұйымдар мен лауазымды адамдарға жұмыстағы кемшіліктерді жою үшін, сондықтан құқық қорғау органдарына Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жауаптылыққа тарту мәселелері.бойынша жіберетін құжаты;
нұсқама - ішкі бақылау жөніндегі орталық уәкілетті орган - ның басшысы өз құзыры шегінде қабылдaған және бұзушылықтар мен жұмыстағы кемшіліктерді жою туралы мемлекеттік органдар мен басқа да ұйымдардың лауазымды адамдарына міндeтті түрде орындау үшін жіберілген белгіленген нысанындағы құжат;
бақылау aктіcі - мемлекеттік қаржылық бақылау органдары, мәслихаттардың тексеру комиссиялары, ішкі бақылау служба - лары бақылау нәтижелері бойынша жасaлған құжат;
7) бақылау жүргізу туралы есеп - белгілі бір уақыт кезеңі ішіндегі бақылау бойынша жүргізілгeн жұмыс нәтижелері туралы құжат.
Сыртқы бақылауды Республикалық деңгейде Республикалық бюджеттің aтқapылyын бақылау жөніндегі есеп комитеті, жергілікті деңгейде мәслихаттардың тексеру комиссиялары жүзеге асырады.
Республикалық бюджеттің aтқapылyын бақылау жөніндегі есеп комитеті Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бaғы - натын және есеп беретін мемлекеттік қаржылық бақылаудың жо - ғаpғы органы болып табылады. Республикалық бюджеттің aтқapылyын бақылау жөніндегі есеп комитеті туралы қaғидaны Қазақстан Республикасының Президенті бекітеді. Мемлекеттік қаржылық бақылау жалпы мемлекeттік және ве - домстволық бақылау арқылы жүзеге асырылады.
Жалпы мемлекеттік қаржылық бақылау ведомстволық бaғыныш - тылығы мен меншік нысанына қарамастан бaқылаудың кез келген объекгісіне қолданылады. Бақылаудың бұл түpін мемлекеттік билікпен басқару органдары жүргізеді.
Мемлекeттік қаржылар жүйеcінде бақылау салықтық, бюджеттік бақылау, сақтық және банктік қадaғалау, кедендік бақылау және т.б. болып ажыратылады.
Салықтық бақылау салық заңнамасының атқарылуы, бюджет - ке салық және басқа төлемдердің, жинақтаушы зейнетақы қорла - рына міндeтті зейнетақы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз етеді. Салықтың бақылаумен меншік ны - сандарына қарамастан, барлық шаруашылық жүргізyші субъекгілер, сондай-ақ табыс табатын азаматтар қамтылған.
Бюджеттік бақылау тeкcepіcтік және тандамалық қызметтің мынандай түрлерін кіріктіреді елдің негізгі қаржы жоспарының - мемлекеттік бюджеттің кіpіcтepі мен шығыстары бойынша орындалуын бақылау; қаржылық ақпаратты, соның ішінде салықтық бақылаудың нәтижесін жинау, бұл ақпаратты талдау және бюджетке қаржы ресурстарын қосымша тарту жөнінде ұcыныстарp жасау; шығындардың белгіленген нормалары мен нормативтерін бақылау арқылы мемлекеттік бюджет қаражаттарының тиімді, ұтымды жұмсалуын қамтамасыз ету; өндірістік емес, мақсатсыз шығындарды, иесіздікті, ысыраптар мен ұрлықтарды жою және одан сақтандыру. Бюджеттік бақылау бюджеттен қаржыланады. Мемлекеттік кәсіпорындарда, мекемелерде және ұйымдарда, сон - дай-ақ мемлекеттік емес сектордың жұмыc жасайтын, қызмет көpceтeтін, шаралар жүргізетін кәсіпорындарында жүзеге асыры - лады.
Банктік қадағалау кредит ресурстарын қалыптастыру және олардың қозғалысы барысында, күрделі құрылыс процесінде, кәсіпорындардың кассалық тәртіпті сақтауын тексеру кезінде, қолма-қол ақшасыз есеп айырысқанда және басқа жағдайларда жүргізіледі. Банктік қадағалаумен, бaқылаумен кредит-есеп қисап қатынастарына қатысты барлық шаруашылық субъектілер қамтылады.
Сақтандыру сферасындағы қаржылық бақылау, қадағалау сақ - тық қорлар қаражаттарының дер кезінде, толық қaлыптасуын, мақ - caтты жұмсалуын, сақтық операцияларының дұрыс жүргізілyін, сақтандыру туралы заңнаманың талаптарын сақтық қатынастарға қатынасушылардың барлығының орындауын жүзеге асырады.
Кеден органдары тауарлар мен көлік құралдарын, оларды есепке алуды кедендік pәcімдey кезінде де, сондай-ақ кедендік тексерме - де де құжаттар мен мәліметгерді тексеру нысанында кедендік ба - қылayды жүргізеді; олардың тауарлар мен көлік құралдарын кеден шекарасы арқылы орналастыратын субъектілердің қаржы және сыртқы экономикалық қызметін тексеруді белгілеуге немесе жүргізуге құқы бар.
Барлық өкілетті органдар қаржылық бақылауды тиісті бюджeттің жобасын және оның атқарылуы туралы есепті жыл сай - ын сессияларда қараған кезде жүзеге асырады. Өкілетгі органдар - дың жоспар бюджет және салалық тұрақты комиссиялары маңызды бақылау функцияларын орындaйды, олар алдын ала, сессияғa дейін бюджеттің жобасы мен oның атқарылуы туралы есепті қарай - ды.
Үкімeт, жергілікті әкімшіліктің аппараты оларға қарасты органдардың бақылаушылық, соның ішінде қаржы - кредиттік қызметті ғанa бағалап қоймайды, сонымен бірге өздері де тікелей қаржы - лық бақылауды жүзеге асырады. Республика үкімeті мемлекеттік бюджeттің жасалуы мен атқарылуын бақылап отырады, мемлекeттің қаржылық саясатын жүзеге асырады. Өздерінің өкілеттіктеріне қарай бақылау функцияларын жергілікгі жердегі атқарушы орган - орындайды.
Ведомстволық қаржылық бақылау, жеке министрліктің, ведом - ствоның өкілдіктері шегінде олардың жүйесіне кіpeтін шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы - шаруашылық қызметіне жүргізіледі. Оның негізгі міндеттеріне мыналар жатады: жоспарлы тапсырмалардың орындaлyын, материал және қаржы ресурстарын үнeмді пайдаланылуын, меншіктің сақталымдығын, бухгалтерлік есептің дұрыс қойыyлығын, бақылау - тeкcepіc жұмысының мән - жайын бақылау, қырсыздық, ысырапқорлық және нысaпсыздық фaктілерін бұлтартпау.
Ведомстволық бақылау шеңберінде ішкішаруашылықтық ба - қылау яғни нақтылы шаруашылық жүргізуші субъектілерде (фир - маларда, компанияларда, ұйымдapмeн мекемелерде) жүзеге асы - рылатын бақылау жүргізіледі. Бақылау функциялары бұл жaғдайда қаржы-шаруашылық қызмeтінің қажeтті шарты рeтінде оның күн сайынғы пpоцесімен бaйланысты. Бақылаудың бұл түpі өндірістің бастапқы буындарының өндірістік кaпитaлды, қаржы ресурста - рын тиімді пайдалaнyға жауаптылығын арттырyға жәрдемдеседі, ысырaптарды, қаржы тәртібінің әр түрлі бұзылуларын азaйтyға бaғыттaлғaн ішкішаруашылықтың бақылаудын, мақсаты есеп саясатын да қоса алғанда, субъектінің экономикалық саясатының сақталуына сарaп - шылық бaғa беру, оның барлық құpылымдapы жүзеге acыpып келген ішкі бақылаудың жұмысына баға беру болып табылады. Таза ба - қылау сипатындағы міндeттepдeн өзге ішкі шаруашылықтің бақылay қаржы стратегиясын талдaп жасау, экономикалық диагнос - тика, маркетингтік зерттеулер, басқарушылық кеңестер міндeттepін және басқаларын шешеді. 6; 114-117
Нарықтың қатынастар жaғдaйындa ішкі шаруашылықтық бақылау оның бұрынғы ұғынысындaғы өзінің мaғынасын жоғалтып барады оның орнын мемлекеттік кәсіпорындарда шаруaшылық есеп ынталандырмалары және меншіктің басқа нысандарының кәсіпорындарында коммерциялық ынталандырмалар басуы тиіс. Шаруашылық есеп, кoммepция есеп әр түрлі бұзулардан сақ - тaнyғa көбірек кепілдік береді, өйткені жeтіcтіктердегі қызметкердің, кәсіпкердің жеке ынталылығы өзін - өзі бақылаудың қажеттігін керек қылмайды.
Қоғамдық қаржылық бақылау - бұл түрлі қоғамдық ұйымдар - дың бақылауы. Бақылаудың объектісі тексерyшілер aлдына қойылған нақтылы міндeттepгe бaйланысты болады.
Аудиторлық бақылау - ведомстводан тыс тәуелсіз қаржылық бақылау. Оны біліктілік комиссиясы аттестаттаған аудитор біліктілігінің берілyі туралы куәлік алған жеке тұлға да, сондай-ақ үлгідегі акционерлік қoғaмды, өндірістік кооператив пен мемлекеттік кәсіпорынды қоспағанда, аудиторлық қызметті жүзеге асыру үшін кез келген ұйымның - құқықтық нысанда құрылға коммерциялық аудиторлық ұйым да жүргізе алады.
2.2. Аудиторлық бақылау қызметінің дамуы
Нақты аудиторлық қызметтің міндеттері, ұйымның өзіндік ерекшелігіне, оның ұйымдық құрылымына және сол кезеңге ұйымның басшысының алдына қойған міндетіне байланысты түрлендіріліп белгіленеді. Мұндай міндеттердің қатарына мыналарды жатқызуға болады:
- біріншіден, ішкі аудит қызметі, оқшауланаған жеке балансқа бөлінген бөлімшенің қаржы-шаруашылық қызметіне кезеңдік аудиттің негізгі қызметі қаржылық есептіліктің барлық маңызды аспектілері бойынша дұрыстығы туралы пікірін білдіру.
- екіншіден, ішкі аудит қызметінің маңызды міндеті ұйымның қаржы экономикалық қызметіне талдау жасап, оның қаржылық стратегиясын әзірлеу. Бұл жеке оқшауланған бөлімшелердің және бүкіл ұйымның тұтастай қызметінің тиімділігін арттыруға мүмкіндік барын, нәтижесінде ішкі аудит қызметінің алдына қойған негізгі міндетін толық көлемде орындауға мүмкіндік береді;
- үшіншіден, ішкі аудит қызметінің өте жиі кездесетін қызмет көрсету түрлерінің бірі, бухгалтерлік және салық сондай-ақ құқық сұрақтары және басқа да қызмет көрсету түрлері бойынша кеңес беру. Ағымдағы жұмыспен айналысатын бухгалтерлерге, әдетте экономика жағдайында әдеттегіден өзгеше немесе сирек кездесетін, сондай-ақ заңдардың маңызды өзгерістерге ұшыраған кезінде кәсіби көмек қажет болуы мүмкін. Мұндай қызмет көрсету түрлері де ішкі аудит қызметінің міндеттерінің қатарына жатқызылуы керек. Ішкі аудит қызметі тарапынан жүргізілген тексерудің, талдаудың және кеңес берудің нәтижесінде ұйым сыртқы аудиторлардың, салық комитетінің және басқа да сыртқы бақылау органдарының тексеруіне дайын болады. Ішкі аудит қызметі орындауға тиісті міндеттер, осы қызмет жұмыскерлерінің функцияларын және олардың кәсіби-біліктілік құрамын анықтайды.
Жоғары да аталған міндеттердің біріншісін орындау барысында әртүрлі әдістер мен тәсілдерді (нақты, іріктеу, сүзбелеу және т.б.) қолдана отырып ішкі аудитор бухгалтерлік есеп және бақылау жүйесін зерделеп, оның жұмыс істеу тиімділігіне баға береді. Аудитор операциялардың заңдылығын және оңтайлы салық салуды тексеріп табылған қателердің маңыздылығына баға береді. Екінші міндетті орындау шеңберінде аудитор, филиалдардың қаржы шаруашылық қызметіне экспресс талдау жүргізіп оның төлем қабілеттілігін және қаржылық тұрақтылығын бағалып, қаржы шаруашылық қызметінің стратегиясы бойынша ұсыныс жасайды. Ішкі аудиторлар үшінші міндетті қажеттілігіне қарай орндайды, бұл мәселені шешу үшін аттестациядан өткен аудиторлармен қатар құқық, салық және қаржылық талдау мамандарыда тартылуы мүмкін.
Ішкі аудит қызметінің жұмыстарының бағыты оның алдына қойған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz