Ағылшын тілінің фразеологизмдері

Жұмыс түрі: Диссертация
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Туран-Астана Университеті

Қорғауға жіберілді
Әлеуметтік- гуманитарлық
және тілдік пәндер
кафедрасының меңгерушісі
______________ Г. Карипжанова
_______ _______ 2021 ж.
Хаттама №

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Фразеологизмдерді қазақ тілінен ағылшын тіліне аудару тәсілдері (і. Есенберлиннің Көшпенділер романының негізінде)

Мамандығы : 5B020700- Аударма ісі

Орындаған:
Аударма ісі мамандығы бойынша
IV курс студенті
Балмағанбет Бейбарыс Рахметоллаұлы
___________________

Ғылыми жектекшісі:
Профессор, педагогикалық ғылымдарынын докторы

___________________

Нұр-Сұлтан, 2022 ж.

АННОТАЦИЯ
Фразеологизмдерді қазақ тілінен ағылшын тіліне аудару тәсілдері І. Есенберлиннің Көшпенділер романының негізінде
Фразеологизмдер, жалпы тілдегі тұрақты тіркес атаулының бәрі аударма практикасы үшін де, теориясы үшін де ең қиын, күрделі проблематикасы. Аударма барысында фразеологизмдерді екінші тілге жеткізудің қаншама қиындықтары кездесіп, теориялық тұжырым жасауға итермелейді.
Бұл зерттеулік жұмыс жүйесі І.Есенберлиннің Көшпенділер романын негізге ала отырып, осы фразеологизмдердің аудару жолдары, аудармашының қиял әлеміндегі қиын-қыстау саяхаттарын талдау және таныстыру мақсатында орындалды.
Зерттеу барысында, І. Есенберлиннің Көшпенділер атты романынын түп нұсқасы мен аудармасы арасындағы айырмашылықтар мен аудару ұсыныстарын көре аласыздар. Аудару тәсілдернің қолданған жолдары, олардың ерекшеліктері, екі тілдің менталитеттік айырмашылықтарын және олардың әсері жайында да, саралай отыра талданады.

МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..4
1 ФРАЗЕОЛОГИЗМ ЖӘНЕ ОНЫ АУДАРУ КЕЗІНДЕ КЕЗДЕСЕТІН ҚИЫНДЫҚТАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Қазақ фразеологизмдерінің зерттеу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 6
1.2 Идиома және фразеологизм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.3 фразеологизмдерді аудару мен аудару барысындағы қиындықтар...9
НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.1 І.Есенберлин Көшпенділер романымен танысу ... ... ... ... ... ... ... . .13
2.2 Романдағы фразеолозмдерді фразеологизмнің түрлеріне қарай бөле отырып анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.3 Оларды аударғандағы ерекшеліктер мен ескеретін қағидалар ... ... ..26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...30

КІРІСПЕ
Бітіру жұмысының өзектілігі. Бүгінгі таңда фразеологизм, тілдің байлығын, даму үрдісін және сол тілде сөйлейтін адамдардың менталитетін анық айқындатын тәсіл деуге болады. Фразеологизмде халықтың тарихы мен салт-дәстүрінің нышаны жатыр. Профессор А.В. Кунин ағылшын тілінің фразеологиясын былай сынайды: фразеологизмдер негізінде халықтын айқын дүниесіне байланысты келеді, бірақ ағылшын тілінде, ағылшын халқынын ғана емес, басқада өкілдердің фразеологизмдерін жинаған. Ағылшын фразеологизмдері өзіндік және өзгелік фразеологизмдерді жинақтағанымен, өзгелік яғни, кірме фразеологизмдер басым. Олардын кей біреуінде архаикалық элементтерде бар.
Фразеология бір немесе бірнеше сөзден құралған тұрақты тіркестерді зерттейтін лингвистиканың бір бөлігі. Образдық, семантикалық, қысқалығы мен тереңдігіне қарай тілдегі басты рөлді атқарады. Фразеологизмдер көбіне ауызша сөйлегенде, көркем әдебиеттерде және политикалық әдибиеттерде кеңінен қолданылады. Фразеологизмдерді зерттеу бағытына Н.Н. Амосов, С.Г. Гаврин, А.В. Кунин, А.И. Смирниц, Н.М. Шанский және т.б. өмірлерін арнаған.
Бітіру жұмысының мақсаттары мен мінденттері:
Аударма түсінігіне анықтама беру;
Фразеологизмдерді аудару ерекшеліктері мен тәсілдері;
Фразеологизм мен жай сөздердін айырмашылықтары;
І. Есенберлиннің Көшпенділер романын талқылау;
Романдағы фразеологизмдердің қолдану аясын анықтау;
Романдағы фразеологизмдерді ағылшын тіліне аударғанда қолданылған тәсілдер;
Аударылған нұсқа мен түп нұсқаның семантикалық ұқсастығы;
Фразеологизмдер арқылы екі тіл арасындағы менталитеттік айырмашылықты табу;
Бітіру жұмысының басты нысаны; І.Есенберлиннің Көшпенділер романының 1 бөлімі Алмас қылышқа сүйене отырып фразеологизмге анықтама беру.
Бітіру жұмысының теориялық және практикалық маңызы; І. Есенберлиннің Көшпенділер романы мен оның ағылшын тіліне аударылған нұсқасы. Екі шығармашылық жұмыстардың ішіндегі фразеологизмдерді түрлері бойынша бөлу, оларды аударғандағы түп нұсқаның негізгі мақсатынын сақталуы.
Бітіру жұмысының зерттеу әдістері .Зерттеу әдістері мен тәсілдері жұмыстың алдына қойылған мақсат пен міндеттерге сәйкес анықталды.Бітіру жұмысында жүйелік-хронологиялық, әдеби-ғылыми аналитикалық талдау,ғылыми тұжырымдамаларды жинақтау, және одан шыққан нәтижелерді дәлелдеп, жарияланады.
Бітіру жұмысының құрылымы. Жалпы жұмыстың құрылымы екі тараудан тұрады; Бітіру жұмысының негізгі талабы бойынша : кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытынды, және де міндетті түрде пайдаланылған негізгі әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. Фразеологизм және оларды аудару кезінде кездесетін қиындықтар
1.1 Қазақ фразеологизмдерінің зерттеу тарихы

Фразеологизмдердің пайда болуы қандайда бір уақытпен анықталмаған. Олар тілмен бірге қалыптасып, тіл тарихына сіңісіп кеткен. Фразеологизм жеке лексикалық бірлік ретінде XVIII ғ. таңылды. Бұл тұрақты тіркестер тілдік қолданыста әр уақыттың салт-дәтүріне, әдет-ғұрыптарына, мәдениетіне, психологиясына, тарихына байланысты қалыптасып, тілдік қолданыста дамып өрбіген. Сондықтан да олар әр халықтың ерекшелігіне байланысты өсіп-өрбіп, сол халықтың ғасырлар бойы жинаған құндылығының бірі болып табылады.
Фразеология - ауызекі және жазба әдебиетте ерекше орын алатын, кез келген халықтың ойлау ерекшелігін, даналығын айғақтайтын тілдің айшықты да, мәнерлі бай саласының бірі. Халқымыздың тіл қазынасының бір бөлігі бола отырып, ұлттық тіл байлығымыздың нағыз қайнар көзі ұрпақтан ұрпаққа өте келе өз маңызын жоғалтқан емес. Фразеология - phrasis - орам, logia - ұғым, ілім деген грек сөздерінен құралған. Бұл атау негізінен екі түрлі мағынада қолданылады. Біріншіден, тілдегі тиянақты тұрақты сөз тіркестерін қазігі және тарихи даму тұрғысынан зерттейтін тіл білімінің бір саласы дегенді, екіншіден - белгілі бір тілдегі фразеологизмдердің тұтас жиынтығы дегенді білдіреді. Сондықтан болар фразеологизмдер көкейге қонымды, ықшам, ұтқыр да ұтымды сөз өнерінің тілдік және поэтикалық бұлақтары санатына жатады.
Қазақ тіл білімінде фразеологизмдерді арнайы теориялық тұрғыдан зерттеу ХХ ғасырдың ортасынан басталып, бүгінгі күнге дейін зерттеушілер назарына ілігіп, зерттеу нышанына айналып, әлі толастамай келеді. Осы уақыттағы зерттеулерді төрт кезеңге бөліге шартты болды: Қырықыншы жылдардан бері қазақ тілінің фразеологизмдері әр қырынан зерттеліп, мақалалар көлемінен шығып, диссертациялық зерттеулер нышанына айналды. Қазақ фразеологиясын тілдік тұрғыдан зерттеуге алғашқы кезеңде ұлттық тіл білімін қалыптастырудағы аса көрнекті тілші ғалымдар түгелдей назарларын арнады. Фразеологизмдердің теориялық - практикалық мәселелерін І. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев, Н. Сауранбаев, С. Аманжолов, К. Аханов, Р. Сәрсенбаев және кейінгі буын зерттеушілер А. Байтелиев, Қ. Қалыбаева, Н. Қашанов секілді зерттеушілер фразеологизмдердің тақырыптық - мағыналық топтарын синтаксистік қызметін арнайы зерттеп тұжырымдар жасады. Фразеологины дербес пән ретінде қарастыру туралы ой тастап, түркі тілдес халықтар тіл білімінде осы мәселеге байланысты зерттеудің тууына игі әсер еткен, қазақ фразеологиясының мәселесімен шұғылданып, сол жайлы еңбек жазған І. Кеңесбаев болды. Академик І. Кеңесбаев фразеологизмдерді танып білуге мағына тұтастығы, тіркес тиянақтылығы, қолдану тиянақтылығы сияқты үш белгіге немесе үш критерийге сүйене, яғни табан тірей отырып, бүкіл қазақ тілі құрамындағы құбылыстарды ең негізгі үлкен арнаға бөлеміз. Оның біріншісі - фразеологиялық түйдектер, екіншісі - фразеологиялық тіркестер деп аталады. Фразеологиялық тіркестер өз ішінен екіге бөлінеді: а) түйін тіркес; ә) түйіс тіркес деп тұжырымдады. С. Аманжолов фразеологизмдерді зерттеуді қолға алу керектілігін атап өтті, бағыт-бағдарын көрсетеді және фразеологиялық тіркестердің сөйлем мүшесіне қатысы жайлы айтып өтеді. Н. Сауранбаев фразеологияға не жатады деген сұраққа көңіл бөлді.
Қазақ фразеологизмдерін зерттеудің екінші кезеңінде 60-жылдары ғалымдар фразеологизмдер мен тұрақты тіркестер бір ме, оларға не жатады деген ойға келді. Р. Сәрсенбаевтың қазақ мақал -мәтелдерінің лексика- стилистикалық ерекшеліктері атты кандидаттық диссертациясында, С. Исаевтың қазақ тілінің тұрақты сөз тіркестерінің бір типі жөнінде мақаласында осы ерекшеліктерге назар аударған. Осы жылдарда жеке авторлар шығармаларындағы фразеологизмдердің қолдануына да көңіл бөліп, сөз таптарын жүйеледі, сөйлемдегі беретін мағынасына қарай топтады. Ә. Болғанбаевтың қазақ тіліндегі алғыс және қарғыс мәнді тұрақты сөз тіркестері, м. Белбаеваның Сұлтанмахмұт шығармаларындағы фразалық тіркесте мақалалары мен осы жылдары өорғалған Х. Қожахметовтың Ғ. Мустафин шығармаларындағы фразеологиялық орамдар, Е. Бектұрғановтың М. Әуезовтың Абай жолы роман - эпопеясындағы тұрақты сөз тіркестері кандидаттық диссертациялары сол кезеңнің ізденіс нәтижелері еді. Жетпісінші жылдарда фразеологизмдерді өзге құбылыстардан айыру жөнінде А. Байтелиев кандидаттық диссертация қорғап, Ә. Қайдаров пен Р. Жайсақовқа, А. Елешова қазақ фразеологизмдерін классификациялау мәселесіне көңіл аударды. Осы кезеңде қазақ фразеологизмдерінің өзге тілдерде берілуі және өзге тілдердегі шығармаларды қазақ тіліне аударғандағы фразеологизмнің берілуі тілші ғалымдар назарын аударды. Академик І. Кеңесбаевтың көп жылдық еңбегінің нәтижесі он мыңнан аса фразаны қатыған қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі шықты.
Үшінші кезең - қазақ фразеологиясын жан - жақты зерттеу кезеңі. 80-ші жылдар алдыңғы кезеңдегі жұмыстардың заңды жалғасы болды. Қазақ фразеологизмдерін өзге тілдердегі кандидаттық диссертациялар қорғалды. Ж. Қонақбаева антоним фразеологизмдерді қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде салыстыра зертесе, Д. Алтайбаева фразеологизмдердің аудармадағы бірігу жолдарына (калькалау) көңіл бөлді. Осы жылдарда қазақ фразеологиясын зерттеуде М.М. Копыленко мен З.Д. Попованың жаңа әдісін (семейный анализ) қолдану тәжірибелері жүзеге асты. Қазақ фразеологиясын зерттеудің төртінші кезеңі 90 - жылдардан бастап бүгінгі күнге дейін жалғасып келеді. Бұл кезеңде тіл білімінің осы саласында жан - жақты әрі өте көп ізденістер болып жатыр. Фразеологизмдердің этимологиясына көңіл аударылып, олардың шығу төркініне талдау жасалды. Фразеологизмдердің этимологиясы мен жасалу көздерімен тығыз байланыста жатқан этнопсихологиялық және мәдени - танымдық аспектиідегі кейінгі он жылдықта академик Ә. Қайдаров пен оның шәкірттерінің еңбектерінде көрініс табады. Фразеологизмдердің тұлғалық сипаты мен мағыналық сырына үңіле зерттеу - қазақ фразеологизмдерін ұлттық тіл табиғатын ашуға қосылған үлкен үлес. Осындай еңбектердің қатарына С. Сәтенованың Қос тағанды фразеологизмдердің тілдік поэтикалық табиғаты, Г. Смағұлованың Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық - мәдени аспектілері докторлық диссертацияларын атауға болады. Қ. Ғабитханұлы наным - сенімге байланысты тұрақты тіркестерге талдау жасайды. Б. Қызбаева соматикалық етістік фразеологизмдерді зерттейді. Фразеология жөнінде к. Ахановтың пікірлері көңіл аударарлық. К. Аханов өзінің кітабында фразеологияны біраз талдайды. Ол осы еңбегінде бұларды екі топқа бөліп: оның бірін - еркін тіркес, екіншісін - тұрақты фразеологиялқ тіркес деп алады. Мұның алдыңғысын синтаксистік сыбағасына беріп, кейінгісін лексиканың құрамында қарастырады. Соңғы жылдары халықаралық, тіларалық қатынастың дамуына байланысты құлымы жағынан да мүлдем алшақ тілдерді салыстыра зерттеу тіл ғылымында дәстүрге айналып келе жатыр.

1.2 Идиома және фразеологизм

Идиома деген - фразеологизмнің бір түрі десекте болады. Бірақ, фразеологизмнен айырмашылығы идиомалар ұлтқа тән, сол ұлтқа ғана түсінікті келетін фразеологизмдер. Ал, фразеологизмдер басқа тілге аударуға келетін, басқа ұлт өкілділеріне түсінікті болатын сөздік құралым. Мысалы, қазақша алқымынан алды фразеологизмін, орыс тіліндегі взять за шиворот деген эквиваленттілігімен қиыстыруға болады. Ал, астынан су шықты ма?, жылан тістеп алдыма? деген идиомаларды орыс тіліне на месте не сидится деп аударуға келгенімен, оларды басқа ұлт өкілдеріне түсіну қиынға соғады. Себебі, астынан шу шықты ма? идиомасын бір адам, не затты орынынан қозғаған кезде қолдансақ, жылан тістеп алды ма? идиомасын орынында отыра алмайтын, жыбырлақ адамға қолданамыз. Демек, орыстын на месте не сидится идиомасын жылан тістеп алды ма? деген идиомаға эквивалент деп айтуға болады.
Жалпы айтқанда, идиома бұл - ұлттық нышаны бар фразеологизм. Кей фразеологизмдерді аудару оңайға соқса, кей біреуін аудару қиынға соғады. Кейде тіпті аударылмайтындарыда бар. Міне осы аударуға келмейтін фразеологизм түрін - идиома дейміз. Мысалы, иманы кірді, атанның басы дегенді қалай аударуға келеді? Бұны аудару мүмкін емес, себебі, бұл қазақ ұлтына сай, салт-дәстүрімізге, дінімізге сай келетін идиомалар. Бұндай идиомаларды аударуға келмеседе олардың эквиваленттерін сол тілдің өзінен іздеп табуға болады.
Тұрақты сөз тіркестер тобын фразеологизм дейміз. Фразеологизм - жай сөздерден құралып бір мағына беретін сөздік құрам. Оларды, дәлме-дәл аударуға, сөздердің мағынасына қарай жалпы ұғымын пайымдауға келмейді.
Фразеологизмдер әр тілде өз орынын тапқан. Әр тіл үйренушіге ең қиын келетіні бұл фразеологизмдерді оқи және түсіне алу болып табылады.
Фразеологизмдерді 4 негізгі топқа бөліге болады:
* Идиомалар
* Фразеологизмдік бірліктер
* Фразеологизмдік құрылымдар
* Фразеологизмдік сөйлемдер немесе тіркестер
Фразеологизмдік бірліктер - жай сөздерден құралып бір мағына беретін, жеке-жеке басқа мағына беретін фразеологизмнің бір түрі.
Мысалы, кірерге тесік таппады фразеологизмінде әр сөзді жеке алатын болсақ, кәдімгі, күнделікті қолданып жүрген сөздер. Ал, барлығын жинап фразеологизм шығарсақ ұялу, ұятқа қалу деген мағынаға ауыса кетеді.
Фразеологизмдік бірліктерді тағы да, бірнеше топқа бөлуге болады. Олар:
Салыстырмалы (айдай сұлу), метафорлық элементі бар эпитеттер қаз дауысты, және гиперболалық (асыра сілтеу) - түймедейді, түйедей етті, литоталық (кемсіту) - биттің қабығындай.
Фразеологизмдік құрылымдар деген - фразеологизмді құрайтын сөздер қатарын, жай сөздерді өзгертуге, айырбастауға болатын тұрақты тіркестер. Мысалы, жанын қоярға жер таппады деген фразеологизмдегі сөздерді басқа сөзбен ауыстырсақ, қолын қоярға жер таппады десек басқа мағыналы фразеологизм шығара аламыз.
Фразеологизмдік сөйлемдер, семантикалық, өздік номинаттық мағынасы бар сөздер қатарынан құралады. Мысалы, фразеологизмдік сөйлемдерге қанатты сөздерді, мәтелдерді, афоризмдерді жатқызуға болады.
Фразеологизмдік сөйлемдердің, фразеологизмдік құрылымдардан айырмашылығы, фразеологизмдік сөйлемдерді құраған жай сөздерді ауыстыруға келмейді. Мысалы, махаббат жасқа қарамайды фразеологизмдік сөйлемінде еш сөзді ауыстыруға келмейтінін көріп отырмыз.

1.3 Фразеологизмдерді аудару жолдары мен аудару барысындағы қиындықтар

Фразеологизмдік бірліктер, талай ғалымдар зерттеп жүрген лексиканың спецификалақ құрамы болып табылады. Фразеологиялық теория зерттеулерінің басты тақырыптарының бірі фразеологизмнің параметрлері, фразеологизмнің типологиясы, фразеологизмнің семантикалық түрлерін зерттеу, нақты фразеологизм түрлеріне анықтама беру, түрлі идиомалардың қолдану аясын зерттеу. Бұл зерттеулер әлі фразеологизмге беретін толық сипаттар бере қойған жоқ.
Фразеологизмдерді зерттеудегі ең басты мәселе ол, олардың аудару мәселесі қиындық туғызады. Аударуға келмейтін не аударуы ең қиынға соғатындар қатарында фразеологизм көш иесі бастап тұр десек қателеспейміз. Тіл қисынына сай болу талабы, тілдің лексикалық және грамматикалық құрылысы, әр халықтың өмірге деген көз-қарастарынын әрқилы болуы, тарихи дамуыларынын өзгешелігі, салт-дәстүрлері мен өмірлік түсінімдерінін ұқсамайтындығы фразеологизмдерді аударуды оданда қиынға соқтырады.
Фразеологизмдерді бір тілден екінші тілге аудару орасан-зор күшті талап етеді. Себебі, олар өз бойларында талпыныс, қысқа, образдық, көп түйінді және сындық қасиеттерін жинаған. Аудару барысында фразеологизмдердің мағынасын ғана жеткізбей, образдық, стилистикалық функциясын, контестік маңыздылығын жеткізуде қажет.
Я.И.Рецкер өзінің фразеологизмдерді зерттеу жұмысында, аудармашы фразеологизмдердің мағынасына үңіле білуі, эмоциональды-экспрессивтік функцияларын білдіре алуы, сонымен қатар фразеологизмнің теориялық сұрақтарын пайымдай алуы тиіс - деп ескертіп кеткен. В.Л.Архангельский фразеологизмдерді аудару барысына мыналарды жатқызады:
екі тіл ерекшелігі;
фразеологизмдердің полисемиялығы (көп мағыналығы);
екі тілдің стилистикалық, эмоциональды-экспрессивтік, грамматикалық, семантикалық әртүрлілігі;
идиомалық қасиеті;
тіл қатаңдығы;
фразеологизмдердің ауыспалы қолданысы;
фразеологизмдерге ықпал ететін нақты бір социальды-тарихи оқиғалар;
Сол себепті, фразеологизмдерді аударғанда аудармашыға тек екі тілді біліп қана қоймай, түп нұсқа мәтініне анализ жасай білуі, стилистикалық, дәстүрі мен тарихи айырмашылықтарын ескере отырып, фразеологизмнің мәнін жеткізе білуі тиіс.
Фразеологизмдерді аударудың жолдары көп. Бірақ Л.Ф.Дмитриева, фразеологизмдерді аударудың негізгі 4 түрін көрсетеді:
фразеологизмдік эквиваленттілік;
фразеологизмдік аналог;
калькалау тәсілі;
сипаттама аудару;
Фразеологизмдік эквиваленттілік бұл - басқа тілде дәлме-дәл, сол фразеологизмге мағынасы мен стилистикалық құрылымы сай келетін эквиваленттіліктің болуы. Фразеологизмдік эквиваленттілік аудармашыға фразеологизмді екінші тілге нақты жеткізуге көп көмек тигізеді.

Ағылшын тілінің фразеологизмдері
Қазақша эквиваленттіліктері
As cold as ice
Мұздай суық
The bitter truth
Ащы шындық
To play with fire
Отпен ойнау
To take oneself in hand
Өз-өзіңді қолға алу.
Сабырға кел
To make oneself live by ...
Бірдемемен күнін көру.
Нәпәқатын көру
Silence is acceptance
Үндемеген, дым демейді
Be struck in the past
Өткенмен өмір сүру

Фразеологизмдік аналогтер деп басқа тұрғыдағы, бірақ мағыналары ұқсас фразеологизмдерді атаймыз. Бұл амалды эквивалентін таба алмаған кезде қолданамыз.
Бұл амалды қолдана отырып эквиваленттіліктің шарық шыңына жетуімізге болады. Мысалы,

To turn back the clock
Істелген іс, істелді
Болары болды, бояуы сіңді
To hit smb. where it hurts
Біреудің жанын ауырту
As like as two pears in the same pot
Ұқсамаса тумағыр.
Екі түстес
Екі аққудың сыңарындай
To work one`s fingers to the bone
Сілесі қатып жұмыс істеу
To give one`s shoulder to somebody
Көмек қолын созу
To get to the point
Сөздің тоқ етері айту
Аналогтарды қолданғанда олардын мағыналарына ғана емес, қолдану аясынада мұқият болған жөн. Мысалы, jack of the trades, master of none мен қазақша аналогы қолы алтын адам, қолынан бал тамған дегенді салыстырсақ. Ағылшыншасы негативті мағынада қолданса, қазақша аналогы позитивті мағынада қолданылады.
Калькалау тәсілі дәлме-дәл аудару болып табылады. Калькалау тәсілін эквивалент пен аналогты табу мүмкін емес кезде қолданамыз.
Калькалау тәсілін қолданғанда екі шартты сақтау керек:
Фразеологизм оқушыға түсінікті болуы;
Тілдік норманын барлық ережелеріне сай болуы;

Get into the trouble
Бәлеге қалу
Golden age
Алтын уақыт.
Алтын ... шақ
Time is money
Уақыт - ақша

Сипаттама аудару фразеологизмнің өзін емес, онын мағынасын сипаттай отыра аудару болып табылады. Сипаттама аудару түсіндірмелі, салыстырмалы, сипаттама, суреттеме жолдарымен жасалынады.

East or west, home is best
Өз үйім өлең төсегім
To give a wide berth
Тыныш болу үшін, бірдемеден алшақ болу. Қаша жөнелу
Lion`s share
Жомарттық
Lie like a rug
Беті бүлк етпей өтірік айту дегенге келеді
Cut your losses
Шығынға бата бергенше, бір іс қылу дегенді білдіреді

Бұл тәсілдерді анализдай отырып, фразеологизмдердің аудару түрін екіге бөлуге болады:
Фразеологизмдік аударма - фразеологизмдермен аудару ( аналог пен эквиваленттілік);
Фразеологизмдік емес аударма - басқа да жолдармен аудару (калькалау мен сипаттама аудару);
Фразеологизмдерді аудару жолдары мен ерекшеліктерін қарастыра отырып, фразеологизмдерді аударудың қандай да бір жолы бар деп айта алмайтындығымызға көзіміз жетті. Аудару жолы екі тілге, контекст, стилистика, эмоцианалдық тұрғы, ұлттық нышан, ұқсас фразеологизмдердің болу факторларына байланысты. Сонымен қатар, аудармашынын көз-қарасы, тәжірибесі, екі тілдің салт-дәстүрі мен ерекшеліктерінен естуі болуы мен аударуға деген қабілеті де маңызды.
Аударма мамандығынын иесі өз қоржынында фразеологизмдік бірліктердің көп деген эквиваленттіктері мен аналогтары болуы тиіс. Фразеологизмдерді аударудың қиындығы түп нұсқа тілінің түсінігінде бар зат, екінші тілге жат болу, не аудармашыға түсініксіз болуы. Аударманың сапасын көтергіңіз келсе, екі тілдік барьеді азайтқыңыз келсе, онда фразеологизмдерді аударғанда аса мұқияттық танытыңыз.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1 І.Есенберлин Көшпенділер романымен танысу

Қазақ әдебиетінің тарихында бүгінге дейін ең көп роман жазған жазушы Ілияс Есенберлин 1915 жылы Ақмола облысының Атбасар қаласында дүниеге келген. Ата-анасынан ерте айрылған Ілияс өзінен кейінгі інісі Раунақ екеуі балалар үйінде тәрбиеленеді. Қазақ кен-металлургия институтын бітірген. Еңбек жолын Жезқазған кенішінде бастайды, инженер, Бершүгір шахта басқармасының бастығы болады. Ұлы Отан соғысына қатысқан. Қайта оралған соң Қазақстан Қомпартиясы Орталық Комитетінде нұсқаушы, Қазақ мемлекеттік филармониясының директоры, "Қазақфильм" киностудиясының сценарлық коллегиясының мүшесі, "Жазушы" баспасының директоры, Қазақстан Жазушылар одағының екінші хатшысы болып қызмет істеді.

Ілияс Есенберлиннің алты кітаптан тұратын тарихи эпопеясы сөз өнерінің әлемдік нұсқасына қосылған тарихты көркемдік пайымдаудың үздік үлгілерінің бірі болып қала бермек.

Ілияс Есенберлиннің ұлт тағдырына қатысты шетін сырлары мен идеялары кемел деңгейде көрінетін бұл эпопеяның алғашқы бөлігі "Көшпенділер" трилогиясы еді.

"Көшпенділердің" ең алғаш жазылған бөлігі "Қаһар" 1969 жылы "Жазушы" баспасынан жарық көрді. Орыс тілінде тұңғыш рет "Простор" журналының 1970 жылғы, 5,6 сандарында "Хан Кене" деген атпен жарияланған.

Трилогияның бірінші кітабы болып табылатын "Алмас қылыш" романы тұңғыш рет 1971 жылы "Жазушы" баспасынан қазақ тілінде жарық көрді. 1974 жылы Москваның "Молодая гвардия" баспасынан "Загаворенный меч" деген атпен орыс тілінде басылып шықты.
Тарихи трилогияның екінші бөлімі "Жанталас" романы бірінші рет 1974 жылы "Жазушы" баспасынан шықты. Роман орыс тілінде тұңғыш рет "Простор" журналының 1973 жылғы 7, 8, 10 сандарында "Отчаяние" деген атпен басылды. Москваның "Известия" баспасынан 1974 жылы орыс тілінде шықты. Үш роман біріктіріліп "Көшпенділер" деген атпен алғаш рет 1976 жылы "Жазушы" баспасынан қазақ тілінде, Москваның "Советский писатель" баспасынан 1978 жылы, "Художественная литература" баспасынан орыс тілінде басылды.
Әдебиетіміздің арғы-бергі тарихында ұлы сахарының бірде құландай тулап, бірде ұлардай шулап қалған алмағайып тағдырын Ілияс Есенберлиндей азаматтық қажырмен, суреткерлік қуатпен толғаған жазушы болған жоқ. Егер шындыққа жүгінсек жазушы ерлігіне берілген бағадан гөрі берілмек баға әлдеқайда салмақтырақ болуғы тиісті. Халық тарихындағы хронологиялық заңдылық дегеніміз жыл санауға ғана тәуелді емес, ол - Сананың ел рухымен үн қатысып, адами армандармен матасуына, сөйтіп кешеден келген бүгіннің "генетикалық" арқауына шындық пен әділдіктің, ерлік пен батырлықтың, ар мен ұяттың, бірлік пен бірегейліктің нұрлы шуағын себер сәттеріне байланысты.

Ол жылдары тарих пәні тек оқу пәні ғана емес, кеңестік компартиясының қолындағы негізгі саяси құрал болды. Көптеген партия мемлекет қызметкерлері тарихшы мен тарих бойынша ғылыми атақ алуды өздерінің борышы деп есептеді. Бүкіл тарихи шежіре біріншіден соңғы бетіне дейін коммунистердің тиянақты әрі қырағы идеологиялық редакциясынан өтті.

Сол кездегі тарихи жағдай, халықтық сұраныс жазушы жанын толқытып, "Қаһар" сияқты тарихи дәуір келбетін бейнелейтін романды жазуға итермелегені заңды еді.

"Қаһар" - "Көшпенділер" трилогиясының 3-ші кітабы. Автордың алғашқы кітаптан бастамай, трилогияның соңғы бөлігі "Қаһардан" бастауында мынадай себептер бар секілді. Біріншіден, суреттеліп отырған кезең біздің дәуірімізге біртабан болса да жақын, тарих тасасына дидарын жасырып үлгермеген. Екіншіден, ел ішінде ізін суытпай аңызға айналып, халық жадында жатталып, жазылып қалған тарихи оқиға мен нақты адамдар тағдыры авторды қызықтырған. Сондықтан соны жазуды діттеген. Үшіншіден, Кенесары, Наурызбай қозғалысы туралы осы ғасырдың 30-50-жылдары біршама зерттеліп, ғылымда бағасын алған еді. Сонымен қатар ол жайында жазылған еңбектерді саяси орын түгел отқа жаға алған жоқ. Яғни қолына түсіп, жинақталған материалдар жазушыны шабыттандыра түскені шындық.

Бұдан соң автор көп ұзамай трилогияның бірінші кітабы "Алмас қылышты" (1971) жарыққа шығарды. Ортадағы дәуірді орағытып оқырман көңіліндегі дүдәмал сұрақтардың жауабын беретін қазақ хандығының отау тігіп, қалыптасу кезеңін бейнелейтін дәуірді ХҮ ғасырға аттап кетуі тегін емес. Бұл орайда оқырманды эстетикалық ләззатпен еліте отырып, оларға танымдық ғибрат беру автордың негізгі ойы еді.

"Жантасал" романында "Алмас қылыш" пен "Қаһар" романдарында суреттелген тарихи кезеңді жалғастыратын аралық дәуір оқиғаларын шежіреленген. Сөйтіп, қазақ халқының бес ғасырға жуық тарихының (ХҮ-ХІХ) көркем хроникасын жасаған. Сол арқылы өзінің қаламгерлік үлкен арман-міндетін І.Есенберлин қазақ халқына өзін-өзі таныту, жас ұрпаққа өткен ата-бабалары жөнінде мағлұмат беру мақсатын орындап шықты.
"Алам қылыш" пен "Жанталас" негізінен "Қаһарда" суреттелген кезеңге дейінгі тарихи оқиғалар баяндалған.

Әлемді тітіреткен Дешті Қыпшақтың Әбілқайыр ханның (ХҮ ғасыр) кезінде ішкі сыртқы күштердің әсерінен әлсіреп, ыдырай бастаған кезі, оның іштей ыдырап жеке хандықтарға бөліне бастаған алмағайып шағы "Алмас қылышта" қым-қуыт оқиғалар тізбегі арқылы суреттелген. Алғаш Керей, Жәнібек хандар бас болып шаңырақ көтерген қазақ хандығы да оңай бой түзеп кете алған жоқ. Өздеріне ерген елдің іргесі бекіп, өрісі кеңеюі үшін Керей мен Жәнібек сұлтандарға талау азулы ел билеушілермен ырғасып, жаға жыртысуға тура келді. Орта Азияның ұланғайыр жерін тоқымдай тілгілеп жеке-жеке иемденген шағын хандықтармен алысу, көшпелі алтындай біресе ол жағына, біресе бұл жағына ауысқан көне қалалар мен шұрайлы жерлер елді талай сынға салып, тезден өткізді. Сондықтан да "Алмас қылыштағы" оқиғалар желісі тым қою, сюжеттік желісі шытырманды, бұралаңы көп. Алма-кезек ауысқан хан-сұлтандар, олардың арасындағы қым-қуыт соғыстар қаншама. Тарихи зерттеу, архивтік мәлімет, жазба құжат, шежірелік деректермен салыстыра қарағанда, автордың көптеген оқиғаларды іріктеп, Әбілқайыр, Керей, Жәнібек, Бұрындық, Қасым сұлтандар айналасына топтастыра жинақтауға тырысқанын байқаймыз. Алайда, автордың деректік мағлұматтарды тым көп кірістіру мақсатынан туындаған олқылықтарды жоққа шығаруға болмайды.

"Жанталас" - Абылай кезеңіндегі қазақ хандығының Жоңғар, Орыс, Қытай елдері тарапынан үш жақтан бірдей қыспаққа алынып ел басына қысылтаяң күн туған шағындағы аса бір қиын кезеңді әңгімелейді.

Роман "Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама" деген атаумен қалған ұлы қырғын - жоңғар шапқыншылығын сипаттаудан басталады. Халықтың осы азаттық үшін күресінде алғаш батырлығымен көзге түсіп, бірте-бірте көтеріліп ел көсемі болған Абылай ғұмыры халық, ел тағдырымен бірлікте баяндалады. Алайда, Абылайды идеал қаһарман ретінде көрсетуден іргесін аулақ сала отырып, жазушы ханның күрделі характерін аша отырып, халық тарихының көркем шежіресін жасауды мұрат тұтады.
"Көшпенділер" трилогиясы - хронологиялық жүйеге құрылған, қазақы шежірелік сипатты бойына жинақтаған тарихи шығарма. Ондағы баяндалатын оқиғалар негізінен тарихи жүйемен дамып, өрбіп отырады. Рас, трилогияда жазушының лирикалық шегіністерге, арғы-бергі дәуірлерге ауысып отыратын тұстар да жеткілікті. Ондағы суреттелетін негізгі оқиғалар, басты қаһармандар тарихта болған, белгілі деректерде сақталған.

Халықтың келбетін, күшін көрсету, қимылын, іс-әрекетін паш ету сипаты "Алмас қылыш" романында Бұрындық ханның әрекеттерін суреттейтін тұстарында айқын көрінеді. Бұл жайды жазушы оған деген халықтың қарым-қатынасын суреттеу арқылы айғақтай түседі.
Мұхамед Шайбани мен Бұрындықтың құда болуына халық сырт айнала қарайды.
Жеке оқиғалардың желісі, түп қазығы халықпен, қазақ халқының тағдырымен байланысып жатады. Мұның барлығы тарихи оқиғалардың, болған шындықтың, болмыстың негізінде айтылады.

2.2 Романдағы фразеологизмдерді фразеологизмнің түрлеріне қарай бөле отырып анықтау.

Романды оқу барысында көптеген фразеологизмдер байқалды. Оларды тиянақ, орынды қолданылуы тіл байлығының дәлелі. Зерттеу жұмысы осы фразеологизмдерді топ-топтап бөліп, түрлеріне жіктеп, қолданылу аясын анықтау үшін жазылды.
Романда берілген фразеологизмдерді саралай отырып, ағылшын тілі аудармасы мен қазақ тіліндегі түпнұсқа арасындағы айырмашылықтарды көрсетем. Оларды аудару тәсілдерін анық байқай аласыздар.
Роман басталғалы ең алғаш кездесетін фразеология ол:
Иә, өлім себу - Шыңғыс бабаның ұлы саясаты - жолындағы өлім себу фразеологиялық бірлік. Бұны ағылшынша аудармасында Death is primarily a weapon деп аударған. Екі фразеологизмдерді салыстыратын болсақ, түпнұсқадағы өлім себу фразеологиялық бірліктің жеткізілуі фразеологизмнің аналог тәсілімен берілген. Неліктен? Себебі, түпнұсқа мен аударманың арасында жеткізу, қолдану аясы жағынан айырмашылығы бар, бірақ екеуі де бір мағына береді.
Өлім себу - саясат жайлы, яғни, кезкелген қиындықтын шешімін өлім арқылы шешіге болады. Өліммен адамдарды қолдануға болады. Өлім себе отырып жетістікке жетіге болады.
Ал, енді аудармасын талқылайық. Death is primarily a weapon - аудармасында өлім құрал ретінде пайымдалған. Яғни, өлтіре отырып адамдарды қорқытуға, қолдануға болатындығы, өлімнің өзі құрал делінген. Бұл жерде жалпылама қолданысқа келетін фразеологиялық құрылыммен берілген.
Келесі, Қанды - жосықты жол бар фразеологизмдік құрылым. Оның ағылшын тіліндегі Our forebears have left blood-stained traces on the earth деп аналогы берілген. Аудармасы - Біздің ата-бабаларымыз қанға толы жол қалдырған. Бұл жерде ескеретін жай ағылшынша blood way, pathway of blood секілді эквиваленттерінің болуы. Бірақ, аудармашының өз қағидалары мен шығармашылық ой-түйсігінің болуы себебінен осы аналог қолданылды. Ескертетін жайт, аударма мен түпнұсқа бір-біріне эквивалент болуы шарт. Бірақ аудармашы оқырманға сөз түйінін жеткізу мақсатында, эквиваленттілікті емес, семантикалық және қосу тәсілі жолдарымен жеткізуді жөн көрген.
Лексикалық бірліктерді қосу тәсілі - түп нұсқаның мәтініндегі имплициттік, не болмаса ашылмаған мағыналық элементтерін лексикалық бірліктермен жеткізу
Келесі бір кездесетін фразеологиялық сөйлемі Екі қошқардың басы бір қазанға сия ма? Айтылған фразеологиязмді ағылшынша It is impossible to boil two sheep`s head in one and the same pot деген эквивалентімен берілген. Екі фразеологизм семантикалық жағынан бір-біріне сай. to boil - қайнату етістігінің қосу тәсілімен жігінген. Және, түпнұсқаны трансформация тәсілімен сұраулы сөйлемді хабарлы сөйлемге айналдырған.
Трансформация тәсілі - аударма барысында түпнұсқа сөйлемінің өзгеріске ұшырауы. Яғни, сұраулы сөйлем - лепті сөйлемге, Лепті сөйлем - хабарлы сөйлемге, бұйрықты сөйлем - сұраулы сөйлем және т.б. секілді лексикалық құрамының өзгеруі. Оның үш түрі бар: лексикалық, грамматикалық, лексико-грамматикалық.
Келесі төртінші фразеологизмдік құрылым Бұл не, қорқақтығы ма, әлде кәріліктің алды боп, табанының бүрі кете бастағаны ма?. Ағылшынша аудармасында былай беріліпті, Maybe that is because of his old age and each decision step takes.... Аудармасы - бәлкім бұл оның кәрілігі және әр нық басқан қадамы қиынға соққандығынан болар.
Қазақ тілінде берілген табанының бүрі кету фразеологимі сенімсіздікті, бейғамдықты білдіреді. Ал, аудармада фразеологизмнің жоқ болуы, мағынаны кәрілікке соқтыруы, бірақ негізгі семантикалық ойдың сақталуы түпнұсқаның аналогы болып табылады, яғни, фразеологизмнің сипаттама тәсілі қолданылған. Бұл кезде де, біз сұраулы сөйлемнің - хабарлы сөйлемге айналуын, яғни, трансформация тәсілін байқаймыз.
...Сартақ жол жүріп кеткенде Берке мойнына бұршақ салып: Уә, алла, бар болсаң, Сартақты Қарақұрымға жеткізбей ал! деп, көзінен жасы сорғалап, нәртатпай, екі күн бойы құдайдан тілейді. - жолында кездесетін мойнына бұршақ салу, жасы сорғалау және нәртатпай фразеологизмдік бірліктерді кездестіреміз. Аудармасында бұл жолды The moment Sartak left for Kara-Korum to get the highest permit for the throne Khan Berkeh fasted and only said prayers, аnd that for whole two days деп аударған. Аудармасы - Сартақ Қарақорымға таққа отыруға рұқсат алуға кеткен кезде Берке екі күн бойы ораза ұстаумен, тек құдайға жалбарынумен болды.
Мойнына бұршақ салу - ертеден келе жатқан қазақтың ғұрпы,ырымы. Бұл ғұрыпқа алладан перзент сұраған кезде жүгінген. Аудармада бұл сәтті түсіріп тастау тәсілімен алынып, оған еш компенсация әдісі қолданылмаған. Бұл сәттегі реалийді калькалау тәсілімен жеткізуге болар ма еді?!
Түсіріп тастау тәсілі - аударма кезінде мәтіндегі бір мағына беретін сөздердін қайталанған жағдайда, сол сөздерді бір сөзбен жазу, жеткізу немесе эквиваленттілігі болмаған жағдайда қолданылады.
Компенсация тәсілі - бұл тәсіл аударма барсысындағы аударылмайтын, аударуға келмейін, не аудару барысында өзінің мағынасын жоғалтқан сөздердің орнына басқада әдістермен түсіндірілетін тәсіл. Бұл тәсіл түпнұсқаның шарттарына тәуелді емес.
Реалий - материалдық мәдениеттің қасиеттерін, этнонациональдық ерекшеліктерді, дәстүрлердің және де тарихи фактілер мен прецесстерді білдіретін лексемалар. Олардың көбінесе басқа тілдерде лексикалық эквиваленттері болмайды. Басқа тілдердің реалиилері ксенонимдер деп аталады.
Айтылып кеткен сөйлемде қолданылған жасы сорғалау фразеологизмдік бірлігі аудармада түсіріп тастау тәсілімен алынып тасталынған. Бұл кейіпкердің сезімін толық суреттеу кезінде кемшілкке алып келіп соқтыруы мүмкін. Түпнұсқада кейіпкер Берке құдайдан жылап, жалбарынып жатқанын, шарасыздығын көрсетсе, аудармада кейіпкерге бір сезімдік күйі жетіспеушілігі байқалады.

Нәртатпай - түпнұсқада ауыз бекіту және тамақтан бастарту мағыналарында жеткізілсе, аудармада fasted, яғни ораза ұстау мағынасында жеткізілген. Бұл аудармадағы фразеологизмдік эквиваленттілік.

Осы әз Жәнібек ханды қараңғы түнде туған баласы Бердібек өз қолымен бауыздап, хан тағына жетті. Бірақ Бердібек құр әкесін өлтіріп қана қоймайды. Алтын Орда тағынан дәметер деп, бір жазда ат жалын тартып мінер аға-інісін тегіс өлтірді. - делінген. Ағылшын тілінде берілген аудармасы - One of them, kind - hearted and easy-going Janibek, was stabbed by his own son Berdibek. And to secure a cloudless future Berdibek also murdered all his older and younger brothers who could claim the throne.
Аударма мен түпнұсқаны салыстыратын болсақ, түпнұсқада берілген әз Жәнібекті - kind - hearted and easy-going Janibek деп қосу тәсілі арқылы аударған. Бұл кезде конкретизация тәсіліде байқалады. Яғни, Жәнібек ханның жұмсақ-сүректі, мейірбан адам екендігін нақтылап кеткен. Әрі жалғастырсақ a cloudless future, яғни түпнұсқада жоқ, жарқын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.