Өнім өндіру шығындары
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. КӘСІПОРЫНДАҒЫ ШЫҒЫНДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... .
0.1 Шығындардың экономикалық мәні және мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ...
0.2 Кәсіпорын шығындарын басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
0.3 Кәсіпорындағы шығындарды басқарудың шетелдік тәжірибесі ... ... .
1. КӘСІПОРЫННЫҢ ШЫҒЫНДАРЫН БАСҚАРУДЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ (Сут Мастер-М ЖШС мысалында) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Сут Мастер-М ЖШС-ның жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Сут Мастер-М ЖШС экономикалық талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
1.3 Сут Мастер-М ЖШС шығындарын басқаруды талдау ... ... ... ... ... ..
2. КӘСІПОРЫНДАҒЫ ШЫҒЫНДАРДЫҢ ПРОБЛЕМАЛАРЫ МЕН ҮНЕМДЕУ МҮМКІНДІКТЕРІН АНЫҚТАУ ЖӘНЕ ОҢТАЙЛАНДЫРУ ... ... ... ...
2.1 Кәсіпорындағы шығындарды басқару проблемалары және шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде көптеген кәсіпорындарда шығарған өнімдерді сату және көрсетілетін қызметтердің қауіпіне байланысты шығындарды азайтуға тиесілі. Ал келесі бір кәсіпорындар шығынға ұшырап жатады. Бұл нарықтағы ең өзекті мәселелердің бірі болып саналады.Сол себепті шығындарды басқарудың негізі - шығындарды азайту және шығындарды бақылау. Шығындарды басқару - ең алдымен сол шығындардың құрылымын талдаудан басталады. Басқару процессі жоғары деңгейде ұйымдастырылған болса, онда кәсіпорындағы шығындардың жалпы деңгейінің төмендеуіне ықпал етеді. Сонымен қатар, бәсекелік артықшылықтар пайда болады.
Кәсіпорындағы шығындар тиімді түрде басқарылса, үлкен бір нәтижеге қол жеткізеді. Мысалы, пайданың жоғарлауы, өндірістің тиімділігінің артуы, қаржылық процесстердің дамуы. Өнім өндіру кезінде шығындарды төмендету кәсіпорын үшін төмен және тиімді баға қоюға ықпал етеді. Сол себепті менің ойымша, кез келген кәсіпорын үлкен нарықтық және экономикалық нәтижеге жету үшін шығындарды талдау керек, тиімді түрде басқарылуын қадағалау керек және шығындарды болдырмау амалдарын ойластырып, орындалуын қамтамасыз ету өте маңызды. Дұрыс басқару үшін, ең алдымен нақты сипаттама, шығынның пайда болу себептерін анықтау, оларды зерттеу, талдау жүргізу керек.
Дипломдық жұмысытың басты мақсаты - кәсіпорындағы шығындарды үнемдеу мүмкіндіктерін анықтау және оңтайландыру, сонымен қатар шығындарды есептеу әдістерін жетілдіру жолдары анықтау. Осыған байланысты келесідей міндеттер қойылды:
oo жалпы шығындардың экономикалық мәнін ашу және басқару әдістерін анықтау;
oo Сут Мастер - М ЖШС - те жиналған ақпараттар негізінде шығындарды талдау;
oo Шығындарды есептеу жолдарын жетілдіру
Дипломдың жұмыстың жалпы құрылымы үш бөлімнен тұрады. Алғашқы бөлімде шығындардың экономикалық мазмұны мен теориялық аспектілер, шығындардың төмендеуінің бағыттары мен түрлері және шығындарды басқарудың шетелдік тәжірибесі қарастырылған.
Екінші бөлімде ЖШС Сут Мастер - М мысалында, шығындарды басқару, оларды талдау жәнеэлементтерді экономикалық талдау қамтылған.
Соңғы бөлімде шығындарды үнемдеу мен басқарудың әдістерін дамыту қарастырылған.
1. КӘСІПОРЫНДАҒЫ ШЫҒЫНДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Шығындардың экономикалық мәні және мазмұны
Кәсіпорынның шығаратын тауарларының мөлшерін нарыққа ұсынуы, оны өндәруге кететін шығындарына және сол тауарлардың рынокта сатылатын бағаларына тікелей байланысты болып келеді. Нақтырақ айтқанда, тауарларды өндіру және сатуға кететін шығындарды білу кәсіпорынның шаруашылық жүргізудегі тиімділігінің негізі.
Шығындар - кәсіпорын өзінің өндіретін және коммерциялық қызметін іске асыру үшін қолданатын өндіріс факторларының ақшалай көзі болып саналады. Қысқаша, өндірістің сатып алынған факторларының төлемі ретінде қарастырылады.
Кәсіпорындағы шығындарды көптеген экономисттер зерттеген, соның ішінде К.Маркстің мақсаты ерекше болған екен. Жалдамалы еңбек эксплуатациясының аспектілерін жан - жақы зерттеуді мақсат еткен болатын. Маркс осы шығындардың мәнін зерттеудің көмегімен мына проблеманы көрсеткен - капиталдың орташа пайда нормасын қалыптастыруды талдау қажеттілігі деген. Осылайша, басқа да экономисттер Маркстің нәтижесіне қол жеткізген, яғни пайданың орташа нормасын қалыптастырды.
К. Маркс белгілі шығындарды талдауды және шығындарда көрінетін жалдама еңбекті пайдаланудың ерекшеліктерін зерттеуге ұмтылумен тікелей байланыстырған болатын. Еңбек шығындары аталған тауар немесе көрсетілетін қызметтің құнын қамтиды. Тауарды сатылымнан өткен соң, ақшалай түскен табыстың көмегімен құрал - жабдық үшін кеткен қаражаттың орнын алмастырады. Сонымен қатар, шикізатқа,энергия және басқада қажетті еңбек төлемдерін өтейді. Өндіріс процессіндегі шығындардан бөлек, тауарды өткізу процесімен байланысты шығындарды, яғни К. Маркс айналым шығындарында бөліп қарастырған.
Шығындарды бағалау әдісіне қарай: бухгалтерлік және альтернативтік шығын деп бөліп қарастырған.
Бухгалтерлік шығындар - өнімнің белгілі мөлшерін өндіруге жұмсайтын өндіріс факторларының сатып алу құны бойынша шығындарды қарастырады. Бірдей ресурстарды түрлі альтернативті мақсатта қолдануға болады. Сол себепті, өткізі алған мүмкіндіктер шығыны немесе альтернативтік шығындар болуы мүмкін. Мысалы, белгілі бір кәсіпкер компьютер немесе басқа техника өндірісін ойластыра отырып, автомобиль өндіру мүмкіндігін және басқа пайданы жіберіп алуы мүмкін.
Альтернативтік шығындар - ресурстарды қолданудың мүмкіндігінің альтернативті әдістерінің ең тиімді түрін қолдану барысында алатын ақша бірлігі немесе әр түрлі көлемдегі сомма.
Құрал - жабдықтарды қолдануына байланысты шығындар: сыртқы және ішкі шығындар деп бөлінеді.
Сонымен, сыртқы шығындар немесе айқын шығындар дегеніміз - кәсіпорынның немесе фирманың шикізатты, транспортты, құралдарды және энергияны сырт жақтан, яғни кәсіпорын құрамынан тыс өзге жабдықтаушылардан сатып алуға немесе жалға алуға кеткен шығын.
Ал, ішкі шығын немесе айқын емес шығындар деген - өзі өндірген өнім өзінің қайта пайдаланатын ресурс болғандықтан, бұл ресурсқа төленбейтін шығындар. Мысалы, ауыл шаруашылығында егістіктен жиналған бидайдың бір бөлігін фирма өз мұқтаждықтары үшін қолданады, яғни егіс алқабына себеді және оның ақысы төленбейді.
Өнімнің өзіндік құны өзінің құрамы мен экономикалық міндеті, сонымен қатар өнімді өндіру мен өткізу рөлі арқылы шығындардан тұрады. Сол үшін өндірістің өзіндік құнын жоспарлау мен есептеу негізінде шығындарды нақты белгілер бойынша жіктеп, топтастыру жасау керек.
Шығындарды калькуляция баптарына қарай бөліп, топтастырған кезде тәртіп бойынша тікелей шығындар элементтер тұрғысынан есетеледі. Ал жанама шығындар кешенді, яғни қосымша баптарды қамтиды.
Кәсіпорындағы шығындар өнімді дайындау процессіне қатысу сипатына байланысты негізгі және қосымша шығындар деп бөліп қарастырған. Негізгі шығындар деп - өні дайындау кезіндегі технологиялық процеспен тікелей байланысты. Оған материал шығындары, энергия шығындары, жабдықтарды күту және пайдалану шығындары. Ал, қосымша шығындар деген - өнім өндіруге емес, өндіріс процессін басқаруға және оны ұйымдастыруға, пайдалануға байланысты болып табылады. Оларға әкімшілік - басқару персоналының жалақы шығыны, ғимараттарды жылыту және жарық беру шығындары мен амортизацияны жатқызуға болады.
Жалпы, шығындар өндіріс көлеміне қарай: өзгермелі және шартты - тұрақты де екіге бөлінеді. Өзгермелі шығындар - түрлі жағдайларға байланысты өндіріс көлемі өсіп немесе кеміп отырады. Егер себептерге байланысты өнім шығару процессі тоқтап қалатын болса, онда өзгермелі шығындар, яғни энергия құны және жалақы және тағы басқа төлемдер болмайды. Ал, шартты - тұрақты шығындар - өндіріс көлеміне тәуелді емес, кәсіпорын банкроттыққа ұшырап қалған уақытқа дейін тұрақты түрде төленуі керек жылыту, жарықпен қамту және жалға беру ақысы жатады.
Жалпы шаруашылық қосымша шығындар - бұл шығындар өндірістік емес, олар кәсіпорынның немесе жалпы фирманың ішінде жүзеге асатын басқару қызметімен байланысты. Оларға мына шығындар жатады:
oo кәсіпорын жұмыскерлерінің жалақысы, әлеуметтік мұқтаждықтарға аударымдар және материалдық - техникалық, көліктік қызмет пен іс - сапар шығындары;
oo техникалық құралдарды, оларды жаңартуға кететін шығындар;
oo аудиторлық және кеңес беру қызметін төлеу, банк қызметтерін төлеу шығындары;
oo кадрларды даярлау, оқыту және жұмысшы күшін жинақтау шығындары;
oo экология шығындарына байланысты шығындар;
oo амортизация, сақтандыру төдемдері, салықтар, алымдар және міндетті аударымдарға жұмсалатын шығындар.
Ал, коммерциялық шығындарға өнімді өткізуге тікелей байланысты болатын, жарнамалық және маркетнгтік шығындар жатады.
Өнімді өндіруге және өткізуге және өткізуге арналған және материалдандырылған еңбекке қолданылатын шығындар өндірістік шығындар де аталады. Отандық тәжірибеге сүйене отырып, елдегі белгілі бір кезеңдегі барлық өндірістік шығындарды сипаттауға өндіріс шығындары терминін міндеті түрде қолданады. Оларға айқын және есептелген шығындар кіреді. Сонымен, айқын шығындар - тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің айналысы мен өндірісі процессі кезінде әртүрлі экономикалық ресурстарды алу мен жұмсауға байланысты нақты көрсетілетін ақшалай шығындар. Есепке алынған немесе мүмкіндік шығындар деген - кәсіорынның жоғалған пайдасын білдіреді, мысалы, баламалы нарықта балама бағамен өндіріліп, өткізілсе.
Қайта өндірілген белгілер бойынша кәсіпорынның шығындары үшке бөлінеді:
oo өзіндік құнын құрайтын және өткізу құны бар, яғни, айналым қаражаты арқылы түскен түсім арқылы жабылатын шығындар;
oo өндірісті жаңартудың құны, бұл жаңа капитал салымдары;
oo кәсіпорынның өндірісіне тікелей қатысы жоқ шығындар, олар әлеуметтік - мәдени сияқты қажеттіліктерге жұмсалады.
Шығындарды экономикалық элементтер арқылы топтастыру шығарылған өнім түрлеріне смета құру үшін, өзіндік құнның төмендеуін жоспарлауға, шығындардың құрылымын анықтау үшін және оларды мөлшерлеу үшін қолданады. Оның бір ерекшелігі - шығындардың пайда болу орны есепке алынбайды және олар экономикалық мазмұн бойынша бөлінеді. Барлық салаларда өндіру және өткізу мынадай экономикалық элементтерге бөлінеді:
oo материалдық шығындар;
oo еңбекақыға жұмсалатын шығындар;
oo сақтандыру шығындары, яғни әлеуметтік төлемдер;
oo негізгі қорлардың тозу құнын есептеу шығындары, яғни ол амортизация;
Шығындардың жалпы тиімділігі туралы толық түсінік алу үшін, бағалық және натуралдық көрсеткіштердің жалпыланған сипаттамасы болу керек. Сол мақсатта шығындардың жалпы және салыстырмалы тиімділігі қызмет етеді.
Шаруашылық немесе техникалық нұсқаларды салыстыруда, кәсіпорындар мен олардың кешендерін орналастыруда жаңа кәсіпорындарды құру мен ескі кәсіпорындарды қалпына келтіруде өзара өнімдерді ауыстыруда техниканың жаңа түрлерін енгізуде, т.с.с шығындардың салыстырмалы экономикалық тиімділігі есептеледі. Салыстырмалы экономикалық тиімділікті есептеу нәтижесінде анықталатын үйлесімд, қолайлы нұсқаның негізгі көрсеткіші - келтірілген шығындардың минимумы қолданылады.
Әр нұсқа бойынша келтірілген шығындары ағындағы шығындар мен капиталдық салымның қосындысы арқылы анықталады. Шығындардың тиімділігін анықтаудың жеке сатылары және бағыттары бойынша ерекшеліктерін атап кеткен жөн. Мысалы, материалдық өндірісті жетілдіруге бағытталған.
Әр түрлі кәсіпорында өндіріс саласы бойынша өнімді өндіру үрдісінде шығындар пайда болады, өнімді жасау сипатына қарай, жасалған қызметке, технология мен еңбекті ұйымдастыруына байланысты экономикалық маңызы бар шығындар қалыптасады. Сол себепті, сандық және сапалық жағынан әр түрлі саланың кәсіпорындарында ғана емес, бір саланың ішіндегі кәсіпорында өзіндік құн бірдей бола бермейді. Осындай жағдайларға байланысты жоспарлау, есептеу, калькуляция жүргізу және өнімнің өзіндік құнын талдаудың барлық талабына сай келетін барлық шығындарды саралау қажеттілігі туады.
Шығындардың баптары бойынша өзіндік құнды толық дәлелдеу шығындарды әр түрлі талдамалық топтастыру арқылы жүзеге асуы керек. Калькуляциялық баптарға сәйкес барлық шығындар екіге бөлінеді.
Шығындарды талдамалық топтастырудың көптеген түрлері бар, олардың негізгілері мыналар:
1. Шығындардың пайда болу орны бойынша өндірістік және кезең шығындары болып бөлінеді. Өнімді жасаумен тікелей байланысты шығндар өндірістік шығындардың қатарына жатады. Дайын өнімді сатумен байланысты шығындар коммерциялық де аталады. Ол кез келген кәсіпорындарда міндетті түрде болатын айналыс шығындары.
Дайын өнімді сатумен байланысты шығындар: көліктік және өткізу шығындары деп бөлінеді. Дайын өнімді тасымалдау өндіріс процесінің жалғасы болып табылады және оның құрамына өнімді тиеуге, түсіруге кеткен шығындар және тасымалдау тарифтері жатады. Ал өткізу шығындары сыртқы көрініс, сорттау үшін, дайын өнімді сақтау үшін, қызметкерлер ақысынан тұрады.
2. Мақсатқа сәйкестігі бойынша шығындар өндірістік және өндірістік емес де бөлінеді. Өндіріс жағдайында қажеттілігі толықтай дәлелденген және қойылған мақсатқа сай келген шығындар өндірістік деп аталады. Технологияның және өндірісті ұйымдастыру кемшіліктерімен, ақаулы өнім шығарғаннан келген және тағы сол сияқты шығындар өндірістік емес деп аталады.
3. Әр түрлі өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі бойынша шығындар тікелей және жанама деп бөлінеді. Мұндай бөлу түрі тек екі немесе одан да көп өнім шығаратын кәсіпорындарда қолданылады, сол себепті біркелкі өнім шығаратын кәсіпорындарда шығындардың барлығы тура шығындар болады.
Тікелей шығындар деп экономика жағынан біртекті шығындарды айтамыз, олар негізделген мөлшер мен нормативке сәйкес өнімнің нақты түрінің құнына тікелей кіреді. Оларға мыналар жатады: шикізат мен материалдар, тасымалдау мен дайындауға, әлеуметтік салықтарға кететін шығындар.
Жанама шығындар деп жеке бұйымдарды өндіргенде олардың тікелей құрамына қатысты нышанын анықтау мүмкін болмайтын жағдай кезіндегі шығындарды айтамыз, себебі олар өнімнің бірнеше түрін жасаумен немесе жөндеудің бірнеше сатысынан өтеді. Оларды топтастырып, шартты негізге сүйене отырып, өзіндік құнға бөледі.
Жанама шығындарға мыналар жатады:
oo негізгі өндірістік құралдарды жұмысқа қабілетті жағдайда ұстап тұру шығындары;
oo қосалқы өндірістік ерсоналдың еңбекақысы, өндірістік нәтижелер үшін ол жұмыскерге сыйақы және ынталандыратын төлемдер;
oo бекітілген мөлшер бойынша қосалқы өндірісте жұмыс істейтін жұмыскерлердің еңбекақы шығындарынан әлеуметтік салыққа жасалатын төлемдер;
oo санитарлық - гигиеналық мөлшерлердің орындалуын қамтамасыз ету жөніндегі шығындар,соның ішінде медициналық мекемелерге субъектінің территориясында медпункттер ұйымдастыру үшін, мекеме мен құралдарды күтіп ұстау үшін, кәсіпорында тәртіп пен тазалық ұстау үшін, бақылау ережелерінде көзделген өзге де арнайы талаптардың орындалуын қамтамасыз ету шығындары;
oo өндіріс ерекшеліктеріне байланысты және тиісті заңдарда көзделген еңбек шарттарын және техника қауіпсіздігін қамтамасыз ету шығындары;
oo өндірістік қорларды жалға алғаны үшін берілетін төлемақы;
oo іс - сапар шығындары;
oo өндірістің тоқтап қалуынан пайда болған және қалпына келтіру мақсатында пайдаланатын шығындар.
4. Өндіріс көлемінің өзгерісіне қатысты шығындар айнымалы және шартты - тұрақты шығындар деп бөлінеді. Өндіріс көлемі өскен сайын шығынның кейбірі көбейеді де, ал басқасы өзгеріссіз қалып немесе аз мөлшерде өзгеріске ұшырайды.
Айнымалы шығындар өндіріс көлемінің өзгеруіне белгілі бір түрде тікелей байланысты. Олар: шикізатқа, технологиялық мақсатқа жұмсалатын энергияға, өндірістік жұмыскерлерге төленетін еңбекақы және одан төленетін әлеуметтік салықтарға төленетін шығындар.
Шартты - тұрақты шығындар - өндіріс көлемінен өзгермейтін немесе аз мөлшерде өзгеретін шығындар. Өндірілген өнімнің көлемі айтарлықтай көюейгенде немесе азайғанда, шығын мөлшері де өзгереді.
5. Экономикалық мағынасына қарай шығындар негізгі жәәне үстемелі де бөлінеді.
Негізгі шығындар өнімді жасаудың технологиялық үдерісіне тікелей байланысты және басқарудың деңгейіне және ұйымдастыру нысанына тәуелді емес шығындар жатады. Олар материалдарға, отын мен энергияға, әлеуметтік салықтарды қосқандағы еңбекақы шығындары.
Үстемелі шығындар өнімді жасаудағы технологиялық үдеріске тікелей байланысты болмайды, олар өндірісті ұйымдастыру, басқару және қызмет көрсету жұмыстарының белгілі бір шарттарына байланысты пайда болады. Оған: қызмет көрсету үшін керек материалдар мен қызметтер; амортизациялық аударымдар; өткізуге қажетті шығындар; қаржыландыру шығындары. Үстемелі шығындар өнімнің өзіндік құнын төмендетудің маңызды көзі болып табылады.
Шығындарды негізгі және үстемелі деп топтастыру шығындарды тікелей және жанама түрі бойынша топтастырумен бірдей де санауға болмайды және экономикалық әдебиеттерде кездесетін негізгі шығындарды тікелей шығындармен, ал үстемелі шығындарды жанама шығындармен теңескен деп санауға болмайды.
6. Экономкалық біртектілігіне қарай қарапайым және күрделі де бөлінеді.
Қарапайым шығындар - экономикалық элементтерден тұратын шығындар.
Күрделі шығындар - бірдеу мақсатты мәні бар бірнеше әр текті экономикалық элементтерден тұратын шығындар.
Жалпы, шығындар өндірісте өнім шығаруға қолданылатын белгілі бір кезеңдегі ақшалай көлем болып табылады. Сонымен қатар, экономикалық категорияға сәйкес кәсіпорынның, жеке өндірушінің және басқа да шаруашылық ететін субъектілердің ақша түрінде берілген шығындар мен айналымдарды және өтімін көрсетеді. Бұл шығындар өндіріс процессінде қолданатын ресурстардын жиынтығынан тұрады. Кез келген кәсіпкердің шығындарға және пайдаға деген көзқарасы мұқият болады. Тиімді өндірісті қамтамасыз ету үшін шығындар түсетін пайдадан аз болуы керек.
Экономикалық ғылым және тәжірибе шығындарды зерттеуді өндірістің дамуымен бір мезгілде жүргізілетінін анықтаған. Логистикалық теория тұрғысынан шығынның мәнін қарастыратын болсақ, бұл энергия жұмсау, яғни физикалық және интеллектуалды энергиясын жұмсау болып табылады.
Сонымен, кәсіпорынның шығындары үш маңызды жағдайға негізделе отырып, мынадай түсінік берген:
oo Шығындар кезең бойынша өнімді өндіру кезінде қаншалықты және қандай қор шығындалғанын көрсете отырып, қорларды пайдалану арқылы байқалған;
oo Пайдаланылған қорлардың мөлшері ақшалай көрсетіледі;
oo Шығындарды анықтау кез келген жағдайда белгілі бір мақсаттарға сай, шартқа жүгіне отырып жасалады, кәсіпорынның өндірістік бөлімшелері арқылы есеп жүргізіледі.
Кәсіпорындағы шығындар жалпы өндірістік белгісіне қарай келесідей бөлінеді:
oo өзіндік құнды құрайтын өнімді өндіру, сонымен қатар, сатуға кететін шығындар. Олар капиталдың ауыспалы айналымы арқылы сатудан түскен ақшалай түсімді жабатын ағымдағы шығындар;
oo өндірісті ұлғайту мен жағартуға кететін шығындар. Яғни, бұл жаңа немесе жаңартылған өнім үшін кететін ірі қаражат шығыны;
oo өндірістің әлеуметтік - мәдени, тұрмыстық қызмет көрсету мен басқа да шығындар. Ол үшін пайда есебінен бөлінетін арнайы қорлардан қаржы бөлінетін.
Материалдық шығындар құрамына мыналар жатады:
өндірілетін өнімнің негізін құрайтын басқа жақтан алынған шикізат пен материалдар;
қалыпты технологиялық процесті қамту үшін қолданылатын және сатып алынатын материалдар;
басқа кәсіпорындар рындайтын өндірістік сипаттағы жұмыстар мен қызметтер;
табиғи шикізаттарды пайдалануға байланысты шығындар;
басқа жақтан алынған әр түрлі отын түрлері;
Материалдық ресурстар шығындарынан қайтарылатын қалдықтар құны шегеріледі.
Жалақы шығындары элементінде өндірістік нәтижелері үшін жұмысшылар мен қызметкерлерге сыйақылар, ынталандырушы төлемдер және негізгі қызметке қатысты кәспрынның штатына кірмейтән жұмысшылар жалақыларының шығындарын қосқандағы кәсіпорынның негізгі өндірістік персоналының жалақыларына кететін шығындар.
Жалақыдан аударымдар элементінде ҚР заңнамасына сәйкес әлеуметтік салықты есептеу көрсетіледі.
Әлеуметтік салықтың салық салу объектісі болып салыө салуға жатпайтын төлемдерді қоспағанда, маериалдық, әлеуметтік игілік немесе басқа да материалдық игілік түрінде жұмыс берушілер ұсынатын табыстарды қосқандағы және жұмысшыларға ақшалай, соымен қатар, затай нысанда төленетін жұмыс берушінің шығындары табылады.
Үстеме шығындар элементінде өндірісі басқарумен және қызмет көрсетумен байланысты шығындар көрсетіледі. Олар кешенді сипатта олады, оның құрамында шығындардың барлық элементтері, сонымен қатар заңнамаға сәйкес жүргізілетін олардың активті бөлігінің амортизациясын қоса алғанда, тәртіппен бекітілетін нормалар және негізгі өндірістік қорлардың баланстық құнына сәйкес есептелетін толық қалпына келіруге жұмсалатын амортизациялық аударымдар сомасы болады. Онда машиналар, жабдықтар мен көлік құралдары бойынша амортизацияны есептеу, олардың барлық құнының өндіріс және айналым шығындарына толық қызмет ету мерзімі өткеннен кейін ғана амортизация есептеу тоқтатылады.
Кәсіпорынның өндірістік - шаруашылық қызметін және негізделген баға белгілеуді басқару үшін өнім бірлігіне жұмсалған шығындарды, яғни оның өзіндік құнын калькуляциялай білу керек. Калькуляция деген бұйымның немесе жартылай фабрикаттардың бірлігінің, өнімнің жеке бір түрінің өндірісі не өзіндік құны шығындарын есептеу объектісі бойынша барлық өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін есептеме жүргізуді айтады.
Жүргізу уақыты бойынша калькуляция алдын ала және кезекті болып бөлінеді екен.
Алдын ала калькуляция өнім өндірілгенге дейін құрылады және оны өндіруге жұмсалған ең аз қажеті шығындарды сипаттайды. Оларға жоспарлық, сметалық және нормативтік калькуляциялар жатады.
Кезекті калькуляция өнім өндірілгеннен кейін бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша құрылады. Олар нақты шығындарды көрсетеді.
Кесте 1
Өнім өндіру шығындарына сипаттама.
Материалдық шығындар - өндіріс шығындарының ірі элементі, ол шығынның жалпы сомасының 60 - 90% - ын құрауы мүмкін. Материалдық шығындар шикізат пен материалдар шығынынан тұрады. Шикізат пен материалдар құнына, комиссиялық сыйақы, делдал қызметінің төлемақысы кіреді.
Материалдық шығындар - өндіріс шығындарының ірі элементі, ол шығынның жалпы сомасының 60 - 90% - ын құрауы мүмкін. Материалдық шығындар шикізат пен материалдар шығынынан тұрады. Шикізат пен материалдар құнына, комиссиялық сыйақы, делдал қызметінің төлемақысы кіреді.
Шикізат пен материалдар - шикізат пен өнімнің негізін құрайтын негізгі материалдар шығындары;
Көмекші материалдар - дұрыс технологилық процесті қамтамасыз ету үшін өнім өндіру процесінде керек;
Қайтарымды қалдықтар;
Технологиялық мақсатта қолданылатын отын және энергия шығындар.
Өнім өндіру шығындары
Өнім өндіру шығындары
Кәсіпорын шығындары
Кәсіпорын шығындары
Жалақы шығындары - өндіріс персоналының жалақысы, сыйақы ынталандыру төлемдері, кәсіпорын штатында тұрмайтын жұмысшылар жалақысы.
Жалақы шығындары - өндіріс персоналының жалақысы, сыйақы ынталандыру төлемдері, кәсіпорын штатында тұрмайтын жұмысшылар жалақысы.
Жалақы аударымдары - бұл бапта әлеуметік салық Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес көрсетіледі.
Жалақы аударымдары - бұл бапта әлеуметік салық Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес көрсетіледі.
Жанама шығындар - кәсіпорынды басқаруға және қызмет көрсетуге байланысты шығындар, онда барлық шығындардың экономикалық элементтері көрсетіледі.
Жанама шығындар - кәсіпорынды басқаруға және қызмет көрсетуге байланысты шығындар, онда барлық шығындардың экономикалық элементтері көрсетіледі.
Шығындарды баптары бойынша жіктеу оларды өндіріс бағыты бойынша, яғни өнімді өндіру және сату процесінде шыққан жері бойынша топтастыруды қамтиды.
Шығындарды калькуляциялық жіктеу мағынасы - оның негізінде әр түрлі өнімдердің нақты құнын есептеуді білдіреді.
Бұл әр түрлі өндіріс орындарында шығындарды азайту резервтерін іздеуге мүмкіндік береді. Өзіндік құн - өнімнің өзіндік құнын, шығындар ассортименті бойынша жұмыстарды есептеу. Шығындардың ассортименті бойынша өндірілген өнімнің мөлшері немесе орындалған жұмыстардың әртүрлі көлемі бойынша жұмсалған қаражат мөлшерін анықтау. Шығындарды есепке алу жүйесін тиімді ұйымдастыру үшін анықталған сипаттамаларға негізделген шығындар негізінде шығындарды жіктеуді қолдану қажет. Бұл шығындарды жақсы есептеп, жоспарлап қана қоймай, оларды дәлірек талдауға көмектеседі. Ол жеке шығындар арасындағы анықталған қатынастарды көрсетеді және олардың өндіріс құны мен кірістілігіне әсер ету дәрежесін есептейді.
Басқарушылық есепте шығындарды жіктеудің мақсаты - менеджерлерге дұрыс және негізделген шешім қабылдауға көмектесу болып табылады. Осылайша, шығындарды жіктеу процесінің мәні менеджерлерге әсер етуі мүмкін, шығындардың бір бөлігін бөлу болып табылады. Басқару есебі өз функциялары арқылы мақсаттарға қол жеткізуге бағытталған. Әр функцияның өз бағыты, мақсаты, міндеті, сонымен қатар оларға жетудің өзіндік әдістері мен тәсілдері бар.
Қарапайым әдістердің бірі тікелей санау әдісі болып табылады, ол жалпы өндірілген өнім көлеміне арналған шығындарды санау мен бөлуден тұрады.
Негізінен, бұл әдіс тек біртекті өнімдер шығарумен айналысатын кәсіпорындар үшін қолданылады.
Нормативтік әдіс нақты шығындардың өзгеруін есепке алуды ұйымдастыратын кәсіпорындарда қолданылады. Ол жұмыспен қамту туралы ережелер мен материалдық және қаржылық ресурстарға негізделген. Сонымен қатар, осы ресурстарды пайдалану туралы ережелер мен прогрессивті және ғылыми негізделген болу керек. Оларға жүйелі шолу жасалып тұру керек.
Сонымен, қорытындыласам компанияның өндірістік шешімдері нарықтық жағдайлар мен шығындармен анықталады. Өнім көлемінің өзгеруі компаниялар ұсынатын өнімдердің санына және олардың бағасына байланысты. Өндіріс шығындары бухгалтерлік және экономикалық шығындарға бөлінеді. Есепке алу шығындары-бұл өнімнің өзіндік құнының бөлігі болып табылатын нақты шығындар. Бұл шикізат, материалдар, жалақы, амортизация, салықтар және т. б.
1.2 Кәсіпорын шығындарын басқару
Қазіргі кезде шығындарды басқару өзінің функциялары арқылы кәсіпорынның ішкі қызметін, стратегиясы мен басқарудың негізгі ақпараттық фундамент ретінде қарастырылады. Негізгі бағыты - жедел түрде және болжамды басқарушылық шешім қабылдау үшін ақпараттарды дайындау және басқару.
Шығындарды басқару - кәсіпорынның ресурстарын тиімді қолдану, өндіріс процесінің барлық кезеңдерінде ресурстарды үнемдеу және олардан түсетін пайданы максимизациялау. Бұл тек шығындарды азайтуды ғана көзде қоймай, сонымен қатар басқарудың барлық элементтерін де қамтамасыз етеді. Осы шығындарды басқару арқылы кәсіпорын жоғары экономикалық нәтижеге қол жеткізеді.
Шығындарды басқару құралы болып кәсіпорын шығындарының көптүрлілігі жатады. Шығындардың басқару объектісі - кәсіпорынның өзіндік шығындары, құрылуы және олардың азаю процесі. Ал кәсіпорындағы шығындарды басқару субъектісі болып өндіріс бөлімшілері, басшылар және ұйым мамандары, яғни жалпы басқару жүйесі жатқызылады.
Сонымен, қазіргі кездегі шарттарға сай шығындарды басқару жүйесін құрудың басты және негізгі мақсаты - ең тиімді тәсілмен баға анықтауда. Ал, пайданы максималдау арқылы қаржылық нәтижеге қол жеткізу. Пайда табудың негізгі факторлық желісі зерттейді: шығындар - өндіріс көлемі - пайда.
Шығындарды басқарудың маңызды міндеттері:
oo кәсіпорын қызметінің тиімділігін артыру;
oo шығындарды басқарудың негізгі функциялары арқылы анықтау;
oo шығындарды жекелеген құрлымдық бөлімшелері бойынша есептеу;
oo өнімнің бір бірлігіне деген шығынды есесптеу - өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау;
oo шаруашылық шешімдер қабылдау барысында шығындарды бағалауға көмектесетін ақпараттық базаны дайындау;
oo бақылаудың және шығындардың өзгеруінің техникалық тәсілдері мен құралын анықтау;
oo кәсіпорынның барлық өндірістік бөлімшелерінде және өндіріс процесінің барлық кезеңдерінде шығындарды төмендету қорларын іздеу;
oo шығындарды нормалау әдістерін таңдау;
oo өндіріс процесін, ассортименттік және баға саясатын қалыптастыруды, инвестициялау нұсқасын таңдауды, өнім өтімі және өндіріс көлемін болжауды жетілдіру бойынша басқарушылық шешімдерін қабылдау мақсатында шығындарды талдау;
oo өндіріс тиімділігін арттыру;
oo шығындарды азайтудың резервтік жолдарын табу;
oo жалпы шығындар үшін талдау жасау.
Шығындарды басқарудың аталған міндеттерінің барлығы кешенді түрде шешілуі керек, себебі осы қадам ғана кәсіпорынның жұмысын жылдам және тиімді түрде өсуіне ықпал етеді, сонымен қатар, пайда да әкеледі.
Кәсіпорындағы шығындарды басқарудың негізгі функциялары:
oo өндіріс шығындарын болжау, оларды жоспарлау, нормалау және есептеу, сонымен қатар өзіндік құнды калькуляциялау, инвестициялық қызметтер мен капитал салымдарына деген шектелген ұзақ мерзімді шығындарды жоспарлау және есептеу;
oo шығындарды әр түрлі бағыттары, сегменттері, өнімдері мен бөлімшелер бойынша, динамикасы бойынша, шығындаржың сметасы мен белгілі нормадан ауытқуы бойынша бақылау және талдау;
oo белгілі бір шаруашылық қызметті басқаруда қолдану үшін, қызметті бақылау мен персоналдарды ынталантыру үшін ішкі сандық және сапалық ақпаратты қалыптастыру;
oo кәсіпорынның өндіріс процесінің барлық кезеңдері мен барлық өндірістік бөлімшелерде шығындарды азайту резервтерін анықтау.
Шығындарды басқарудың негізгі функциясы болжау, жоспарлау, есептеу, бақылау, реттеу және координациялау, сонымен қатар, талдау болып табылады. Шығындарды талдау жалпы жүйелі түрде жүргізіледі. Егер шығындарды басқарудағы институционалды аспектілер туралы айтсақ, келесідей сауал туындайды: шаруашылық жүргізуші субъектінің ұйымдастырушылық құрылымның әр деңгейінде шығындарды басқарудың өзіндік қызметін құру қажет пе немесе кәсіпорындағы шығындарды басқару саласында осы уақытқа дейін қалыптасқан менеджерлерге қосымша өкілеттілік беру керек пе.
Шығындарды басқару жүйесінің негізгі элементі ретінде сол шығындарды басқару объектілері мен сол шығындарды басқару технологиясы жатқызылады.
Шығындарды басқару жүйесін ұйымдастыру кәсіпорынның қаржылық - шаруашылық қызметін ұйымдастыру мен оны басқаруға құрылымдық және процестік тәсілдерді аралас түрде қолдануы талап етіледі.
Шығындарды талдау - бақылау функциясының маңызды элементі бола тұра, негізді жоспарлау үшін қажетті ақпараттарды дайындайды. Кәсіпорындағы шығындарды басқару жүйесінде талдау функционалды циклды аяқтайды және онымен бір мезгілде оның басы болып табылады екен. Шығындар жалпы кәсіпорын бойынша, сонымен қатар, өндірістік бөлімшелер, шығындардың экономикалық элементі мен калькуляция баптары, қызмет түрлері, өнім бірліктері және өндіріс процесінің кезеңдері мен есептеулері басқа да объектілері бойынша талдау жасалады.
Шығындардың бюджеті өндірістік, қызмет көрсетуші және функционалды - басқарушылық бөлімшелері бойынша есептеліп, жүзеге асуын талдау жалпы бөлімшелерде барлық бюджеті мен жеке элементтерге жеке жүргізіледі.
Кәсіпорынның негізгі қызмет түрі бойынша шығындарды талдау өзіне негізгі жұмыстарды орындауды қосады:
1) өндіріске деген шығындардың жалпы құны мен экономикалық элементтері бойынша өнімнің өтімін талдау. Бұл талдау шығындарды зерттеу және экономикалық элементтер шегінде негізгі қызмет түрі бойынша өнімді немесе қызметтерді ұсынуды болжайды.
Талдау есепті кезеңнің экономикалық элементтері бойынша нақты шығындардың үлес салмағын алдыңғы кезеңнің аналогиялық көрсеткіштермен, сол сияқты жоспарлы мәліметтерімен салыстыру арқылы жүзеге асады. Бұл тәсіл шығындардың құрылымындағы өзгерістерді анықтауға, сонымен қатар, өнімнің материал сыйымдылығының, жалпы қор сыйымдылығының, еңбекақы сыйымдылығының және еңбек сыйымдылығының өзгерістерін анықтауға көмектеседі.
Жеке қарастыратын өнімдер өтімі мен өндіріске кеткен шығындардың жалпы құны материалдық шығын үлесінің өзгеруін талдау кезінде жекелеген ұйымдардың қызметтеріне кеткен төлемдердің шығындарын ұлғайтуды және өсу себептерін анықтауды мақсат етеді. Еңбекті өтеуге кеткен шығындардың үлесін салыстырмалы ұлғайту кезінде материалдық шығындардың үлес салмағын азайту өнімнің құрамындағы құрылымдық жылжумен байланысты болып табылады.
2) калькуляцияның баптары бойынша дайын өнімнің өзіндік құнын талдау. Оның талдау объектісі болып ксәпорынның дайын өзіндік құны мен жекелеген бұйымдар немесе қызметтер жатады. Алдыңғы кезең бойынша немесе жоспармен салыстырғанда қандай баптар бойынша үнемдеуге қол жеткенін және қандай баптар бойынша шығын шыққанын анықтауға көмектеседі. Ең көп өзгерістер мен шығын шыққан баптарға аса назар аударылады.
Тура калькуляциялық баптар бойынша шығындардың өзгеру себептерінің бірі өнім көлемін ұлғайту немесе азайту және оның құрамын өзгерту болып табылады. Нақты материалдар шығындарының өзгеру себептері болып шығындар нормасының өзгеруімен жалпы материалдарға, жанармайға деген бағалар мен ұйымдардың өндірістік мінездегі қызметтерінің өзгеруі болып табылады. Негізгі өндірістік жұмыскерлердің еңбек ақысы бабы бойынша шғындардың өзгеру себептері өнімнің еңбек сыйымдылығының өзгерісі.
Кәсіпрынның негізгі қызмет түрі бойынша шығындарына талдау жасау арқылы есеті кезеңнің нақты шығынынын өткен кезеңмен немесе жасалған жоспармен салыстыру арқылы құралы мен құрылымы бойынша шығындардың өзгеру себептері мен көлемін анықтау, сонымен қатар, шығындардың өсуі немесе керісінше азаюын анықтайтын факторларды белгілеу, оларды азайтудың мүмкін болатын қорларын анықтау керек.
Кәсіпорындағы шығындарды басқару жүйесінде жалпы өнімдердің, жұмыстың және көрсетілетін қызметтердің өзіндік құнын талдау үлкен жауапкершілікті талап етеді. Берілген көрсеткіштің өзгеру тенденциясын анықтауға, оның деңгейлер бойынша жоспардың орындалуына, факторлардлың әсерін анықтауға, өзіндік құнын төмендету мүмкіндіктерін қолдану бойынша кәсіпорынның жұмысына баға беруге және қорларды белгілеуге әсер етеді.
Жалпы өзіндік құн кірістер мен шығындарды өлшеудің негізі және қорларды тиімді қолдану мен жалпылама көрсеткіштердің бірі болып табылады. Осы өзіндік құнды талдаудың міндеттеріне мыналар жатады:
oo белгілі бір өнімнің немесе қызметтің өзіндік құны бойынша жоспардың шиеленісі мен негізін бағалау;
oo өзіндік құн бойынша талдаудың орындалу деңгейін және динамикасын белгілеу;
oo төмендету резервтерін даярлау;
oo шығын мен түсімнің оптималды қатынасын анықтау және оны бағалау;
Шығындардың мөлшеріне әсер ететін басқару шешімдері басқарудың барлық деңгейлерінде және кәсіпорынның барлық құрылымдық бөлімдерінде қабылданады. Кәсіпорында бұл міндетті басқару жүйесі шешілу керек, онда нақты жағдайларға байланысты шығындарды басқарудың әртүрлі әдістері қолданылады:
1. Мақсатты құн әдісінде әзірлеу кезінде алынған бағаның негізінде алынады. Осы мақсатты баға тиісті мөлшерге төмендетіледі және сол алынған деректердің негізінде мақсатты шығындар алынады.
2. Жеке процестерге негізделген шығындарды қалыптастыру әдісі. Яғни, жалпы шығындардың деңгейіне әсер ететін құрамдас бөліктерге бөлу.
3. Өмірлік цикл тәсілі. Өнімнің өмірлік циклі бойынша шығындарды, оның ішінде өндіріске дейінгі және кейінгі қызметтерді жүйелі түрде азайту болып табылады.
4. Өнім сапасының өзіндік құнын басқару, негізінен, берілген өнімнің сапасын арттырудың маңызды міндеттерін анықтау мақсатында жүзеге асырылады.
5. Белгілі бір ортадағы шығындарды басқару әдісі күштер мен құралдарды келесілерге шоғырландырудан тұрады: материалды және энергияны үнемдейтін технологияларды пайдалануға, қайталама материалдық және энергетикалық ресурстарды, сонымен қатар, қалдықтарды, шикізаттарды, қымбат емес ресурстармен, өндірісті ұйымдастыруды ұтымды ету және қызметкерлердің біліктілігін арттыру.
6. Бәсекелестердің ең жақсы көрсеткіштерімен салыстыру әдісі. Ол кәсіпорынның шығындарын басқа кәсіпорындардың - оның бәсекелестерінің ұқсас деректерімен тұрақты түрде салыстыруға негізделген. Бәсекелестік артықшылықтарды қалыптастырудың негізгі тәсілдері: шығындарды үнемдеу, бірегей өнім ұсынысы және орталық мақсатты сегменттеріне қызмет көрсетуден тұратын кәсіпорынның мамандануы.
7. Стратегиялық шығындарды басқару әдісі кәсіпорынның құн тізбегін, сонымен қатар, стратегиялық пзициясын, шығындарды анықтайтын факторларды талдау болып табылады. Шығындарды басқару жалпы осы кәсіпорын таңдаған стратеригияғы байланысты әртүрлі болып келеді.
Жалпы, кәсіпорындағы шығындарды басқару бухгалтерлік бөлімде ғана емес, кәсіпорынның қаржылық жағдайының нақты көрінісі кәсіпорынның шығындары мен кірістерінің есебін ұйымдастырып, оны басқару басты мақсатының бірі.
Шығындарды басқарудың принциптері:
oo өндірістің барлық кезеңдерінде шығындарды басқарудың бірыңғай әдіс - тәсілдері;
oo өндірістің бастапқы кезеңінен соңғы кезеңіне дейінгі шығындарды басқару;
oo қосымша шығындарға жол бермеу;
oo шығындарды басқарудың ең тиімді әдістерін енгізу;
oo шығындар туралы ақпаратпен қамтамасыз ету деңгейін арттыру;
oo шығындарды азайтуға барлық өндірістік бөлімдердің қызығушылық деңгейін дамыту.
Шығындарды басқару - жоғары экономикалық нәтижеге жетуге бағытталған менеджерлердің қызметінің саласы.
Нарықтық экономикада шығындар нақты, нақты емес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. КӘСІПОРЫНДАҒЫ ШЫҒЫНДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... .
0.1 Шығындардың экономикалық мәні және мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ...
0.2 Кәсіпорын шығындарын басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
0.3 Кәсіпорындағы шығындарды басқарудың шетелдік тәжірибесі ... ... .
1. КӘСІПОРЫННЫҢ ШЫҒЫНДАРЫН БАСҚАРУДЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ (Сут Мастер-М ЖШС мысалында) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Сут Мастер-М ЖШС-ның жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Сут Мастер-М ЖШС экономикалық талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
1.3 Сут Мастер-М ЖШС шығындарын басқаруды талдау ... ... ... ... ... ..
2. КӘСІПОРЫНДАҒЫ ШЫҒЫНДАРДЫҢ ПРОБЛЕМАЛАРЫ МЕН ҮНЕМДЕУ МҮМКІНДІКТЕРІН АНЫҚТАУ ЖӘНЕ ОҢТАЙЛАНДЫРУ ... ... ... ...
2.1 Кәсіпорындағы шығындарды басқару проблемалары және шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде көптеген кәсіпорындарда шығарған өнімдерді сату және көрсетілетін қызметтердің қауіпіне байланысты шығындарды азайтуға тиесілі. Ал келесі бір кәсіпорындар шығынға ұшырап жатады. Бұл нарықтағы ең өзекті мәселелердің бірі болып саналады.Сол себепті шығындарды басқарудың негізі - шығындарды азайту және шығындарды бақылау. Шығындарды басқару - ең алдымен сол шығындардың құрылымын талдаудан басталады. Басқару процессі жоғары деңгейде ұйымдастырылған болса, онда кәсіпорындағы шығындардың жалпы деңгейінің төмендеуіне ықпал етеді. Сонымен қатар, бәсекелік артықшылықтар пайда болады.
Кәсіпорындағы шығындар тиімді түрде басқарылса, үлкен бір нәтижеге қол жеткізеді. Мысалы, пайданың жоғарлауы, өндірістің тиімділігінің артуы, қаржылық процесстердің дамуы. Өнім өндіру кезінде шығындарды төмендету кәсіпорын үшін төмен және тиімді баға қоюға ықпал етеді. Сол себепті менің ойымша, кез келген кәсіпорын үлкен нарықтық және экономикалық нәтижеге жету үшін шығындарды талдау керек, тиімді түрде басқарылуын қадағалау керек және шығындарды болдырмау амалдарын ойластырып, орындалуын қамтамасыз ету өте маңызды. Дұрыс басқару үшін, ең алдымен нақты сипаттама, шығынның пайда болу себептерін анықтау, оларды зерттеу, талдау жүргізу керек.
Дипломдық жұмысытың басты мақсаты - кәсіпорындағы шығындарды үнемдеу мүмкіндіктерін анықтау және оңтайландыру, сонымен қатар шығындарды есептеу әдістерін жетілдіру жолдары анықтау. Осыған байланысты келесідей міндеттер қойылды:
oo жалпы шығындардың экономикалық мәнін ашу және басқару әдістерін анықтау;
oo Сут Мастер - М ЖШС - те жиналған ақпараттар негізінде шығындарды талдау;
oo Шығындарды есептеу жолдарын жетілдіру
Дипломдың жұмыстың жалпы құрылымы үш бөлімнен тұрады. Алғашқы бөлімде шығындардың экономикалық мазмұны мен теориялық аспектілер, шығындардың төмендеуінің бағыттары мен түрлері және шығындарды басқарудың шетелдік тәжірибесі қарастырылған.
Екінші бөлімде ЖШС Сут Мастер - М мысалында, шығындарды басқару, оларды талдау жәнеэлементтерді экономикалық талдау қамтылған.
Соңғы бөлімде шығындарды үнемдеу мен басқарудың әдістерін дамыту қарастырылған.
1. КӘСІПОРЫНДАҒЫ ШЫҒЫНДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Шығындардың экономикалық мәні және мазмұны
Кәсіпорынның шығаратын тауарларының мөлшерін нарыққа ұсынуы, оны өндәруге кететін шығындарына және сол тауарлардың рынокта сатылатын бағаларына тікелей байланысты болып келеді. Нақтырақ айтқанда, тауарларды өндіру және сатуға кететін шығындарды білу кәсіпорынның шаруашылық жүргізудегі тиімділігінің негізі.
Шығындар - кәсіпорын өзінің өндіретін және коммерциялық қызметін іске асыру үшін қолданатын өндіріс факторларының ақшалай көзі болып саналады. Қысқаша, өндірістің сатып алынған факторларының төлемі ретінде қарастырылады.
Кәсіпорындағы шығындарды көптеген экономисттер зерттеген, соның ішінде К.Маркстің мақсаты ерекше болған екен. Жалдамалы еңбек эксплуатациясының аспектілерін жан - жақы зерттеуді мақсат еткен болатын. Маркс осы шығындардың мәнін зерттеудің көмегімен мына проблеманы көрсеткен - капиталдың орташа пайда нормасын қалыптастыруды талдау қажеттілігі деген. Осылайша, басқа да экономисттер Маркстің нәтижесіне қол жеткізген, яғни пайданың орташа нормасын қалыптастырды.
К. Маркс белгілі шығындарды талдауды және шығындарда көрінетін жалдама еңбекті пайдаланудың ерекшеліктерін зерттеуге ұмтылумен тікелей байланыстырған болатын. Еңбек шығындары аталған тауар немесе көрсетілетін қызметтің құнын қамтиды. Тауарды сатылымнан өткен соң, ақшалай түскен табыстың көмегімен құрал - жабдық үшін кеткен қаражаттың орнын алмастырады. Сонымен қатар, шикізатқа,энергия және басқада қажетті еңбек төлемдерін өтейді. Өндіріс процессіндегі шығындардан бөлек, тауарды өткізу процесімен байланысты шығындарды, яғни К. Маркс айналым шығындарында бөліп қарастырған.
Шығындарды бағалау әдісіне қарай: бухгалтерлік және альтернативтік шығын деп бөліп қарастырған.
Бухгалтерлік шығындар - өнімнің белгілі мөлшерін өндіруге жұмсайтын өндіріс факторларының сатып алу құны бойынша шығындарды қарастырады. Бірдей ресурстарды түрлі альтернативті мақсатта қолдануға болады. Сол себепті, өткізі алған мүмкіндіктер шығыны немесе альтернативтік шығындар болуы мүмкін. Мысалы, белгілі бір кәсіпкер компьютер немесе басқа техника өндірісін ойластыра отырып, автомобиль өндіру мүмкіндігін және басқа пайданы жіберіп алуы мүмкін.
Альтернативтік шығындар - ресурстарды қолданудың мүмкіндігінің альтернативті әдістерінің ең тиімді түрін қолдану барысында алатын ақша бірлігі немесе әр түрлі көлемдегі сомма.
Құрал - жабдықтарды қолдануына байланысты шығындар: сыртқы және ішкі шығындар деп бөлінеді.
Сонымен, сыртқы шығындар немесе айқын шығындар дегеніміз - кәсіпорынның немесе фирманың шикізатты, транспортты, құралдарды және энергияны сырт жақтан, яғни кәсіпорын құрамынан тыс өзге жабдықтаушылардан сатып алуға немесе жалға алуға кеткен шығын.
Ал, ішкі шығын немесе айқын емес шығындар деген - өзі өндірген өнім өзінің қайта пайдаланатын ресурс болғандықтан, бұл ресурсқа төленбейтін шығындар. Мысалы, ауыл шаруашылығында егістіктен жиналған бидайдың бір бөлігін фирма өз мұқтаждықтары үшін қолданады, яғни егіс алқабына себеді және оның ақысы төленбейді.
Өнімнің өзіндік құны өзінің құрамы мен экономикалық міндеті, сонымен қатар өнімді өндіру мен өткізу рөлі арқылы шығындардан тұрады. Сол үшін өндірістің өзіндік құнын жоспарлау мен есептеу негізінде шығындарды нақты белгілер бойынша жіктеп, топтастыру жасау керек.
Шығындарды калькуляция баптарына қарай бөліп, топтастырған кезде тәртіп бойынша тікелей шығындар элементтер тұрғысынан есетеледі. Ал жанама шығындар кешенді, яғни қосымша баптарды қамтиды.
Кәсіпорындағы шығындар өнімді дайындау процессіне қатысу сипатына байланысты негізгі және қосымша шығындар деп бөліп қарастырған. Негізгі шығындар деп - өні дайындау кезіндегі технологиялық процеспен тікелей байланысты. Оған материал шығындары, энергия шығындары, жабдықтарды күту және пайдалану шығындары. Ал, қосымша шығындар деген - өнім өндіруге емес, өндіріс процессін басқаруға және оны ұйымдастыруға, пайдалануға байланысты болып табылады. Оларға әкімшілік - басқару персоналының жалақы шығыны, ғимараттарды жылыту және жарық беру шығындары мен амортизацияны жатқызуға болады.
Жалпы, шығындар өндіріс көлеміне қарай: өзгермелі және шартты - тұрақты де екіге бөлінеді. Өзгермелі шығындар - түрлі жағдайларға байланысты өндіріс көлемі өсіп немесе кеміп отырады. Егер себептерге байланысты өнім шығару процессі тоқтап қалатын болса, онда өзгермелі шығындар, яғни энергия құны және жалақы және тағы басқа төлемдер болмайды. Ал, шартты - тұрақты шығындар - өндіріс көлеміне тәуелді емес, кәсіпорын банкроттыққа ұшырап қалған уақытқа дейін тұрақты түрде төленуі керек жылыту, жарықпен қамту және жалға беру ақысы жатады.
Жалпы шаруашылық қосымша шығындар - бұл шығындар өндірістік емес, олар кәсіпорынның немесе жалпы фирманың ішінде жүзеге асатын басқару қызметімен байланысты. Оларға мына шығындар жатады:
oo кәсіпорын жұмыскерлерінің жалақысы, әлеуметтік мұқтаждықтарға аударымдар және материалдық - техникалық, көліктік қызмет пен іс - сапар шығындары;
oo техникалық құралдарды, оларды жаңартуға кететін шығындар;
oo аудиторлық және кеңес беру қызметін төлеу, банк қызметтерін төлеу шығындары;
oo кадрларды даярлау, оқыту және жұмысшы күшін жинақтау шығындары;
oo экология шығындарына байланысты шығындар;
oo амортизация, сақтандыру төдемдері, салықтар, алымдар және міндетті аударымдарға жұмсалатын шығындар.
Ал, коммерциялық шығындарға өнімді өткізуге тікелей байланысты болатын, жарнамалық және маркетнгтік шығындар жатады.
Өнімді өндіруге және өткізуге және өткізуге арналған және материалдандырылған еңбекке қолданылатын шығындар өндірістік шығындар де аталады. Отандық тәжірибеге сүйене отырып, елдегі белгілі бір кезеңдегі барлық өндірістік шығындарды сипаттауға өндіріс шығындары терминін міндеті түрде қолданады. Оларға айқын және есептелген шығындар кіреді. Сонымен, айқын шығындар - тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің айналысы мен өндірісі процессі кезінде әртүрлі экономикалық ресурстарды алу мен жұмсауға байланысты нақты көрсетілетін ақшалай шығындар. Есепке алынған немесе мүмкіндік шығындар деген - кәсіорынның жоғалған пайдасын білдіреді, мысалы, баламалы нарықта балама бағамен өндіріліп, өткізілсе.
Қайта өндірілген белгілер бойынша кәсіпорынның шығындары үшке бөлінеді:
oo өзіндік құнын құрайтын және өткізу құны бар, яғни, айналым қаражаты арқылы түскен түсім арқылы жабылатын шығындар;
oo өндірісті жаңартудың құны, бұл жаңа капитал салымдары;
oo кәсіпорынның өндірісіне тікелей қатысы жоқ шығындар, олар әлеуметтік - мәдени сияқты қажеттіліктерге жұмсалады.
Шығындарды экономикалық элементтер арқылы топтастыру шығарылған өнім түрлеріне смета құру үшін, өзіндік құнның төмендеуін жоспарлауға, шығындардың құрылымын анықтау үшін және оларды мөлшерлеу үшін қолданады. Оның бір ерекшелігі - шығындардың пайда болу орны есепке алынбайды және олар экономикалық мазмұн бойынша бөлінеді. Барлық салаларда өндіру және өткізу мынадай экономикалық элементтерге бөлінеді:
oo материалдық шығындар;
oo еңбекақыға жұмсалатын шығындар;
oo сақтандыру шығындары, яғни әлеуметтік төлемдер;
oo негізгі қорлардың тозу құнын есептеу шығындары, яғни ол амортизация;
Шығындардың жалпы тиімділігі туралы толық түсінік алу үшін, бағалық және натуралдық көрсеткіштердің жалпыланған сипаттамасы болу керек. Сол мақсатта шығындардың жалпы және салыстырмалы тиімділігі қызмет етеді.
Шаруашылық немесе техникалық нұсқаларды салыстыруда, кәсіпорындар мен олардың кешендерін орналастыруда жаңа кәсіпорындарды құру мен ескі кәсіпорындарды қалпына келтіруде өзара өнімдерді ауыстыруда техниканың жаңа түрлерін енгізуде, т.с.с шығындардың салыстырмалы экономикалық тиімділігі есептеледі. Салыстырмалы экономикалық тиімділікті есептеу нәтижесінде анықталатын үйлесімд, қолайлы нұсқаның негізгі көрсеткіші - келтірілген шығындардың минимумы қолданылады.
Әр нұсқа бойынша келтірілген шығындары ағындағы шығындар мен капиталдық салымның қосындысы арқылы анықталады. Шығындардың тиімділігін анықтаудың жеке сатылары және бағыттары бойынша ерекшеліктерін атап кеткен жөн. Мысалы, материалдық өндірісті жетілдіруге бағытталған.
Әр түрлі кәсіпорында өндіріс саласы бойынша өнімді өндіру үрдісінде шығындар пайда болады, өнімді жасау сипатына қарай, жасалған қызметке, технология мен еңбекті ұйымдастыруына байланысты экономикалық маңызы бар шығындар қалыптасады. Сол себепті, сандық және сапалық жағынан әр түрлі саланың кәсіпорындарында ғана емес, бір саланың ішіндегі кәсіпорында өзіндік құн бірдей бола бермейді. Осындай жағдайларға байланысты жоспарлау, есептеу, калькуляция жүргізу және өнімнің өзіндік құнын талдаудың барлық талабына сай келетін барлық шығындарды саралау қажеттілігі туады.
Шығындардың баптары бойынша өзіндік құнды толық дәлелдеу шығындарды әр түрлі талдамалық топтастыру арқылы жүзеге асуы керек. Калькуляциялық баптарға сәйкес барлық шығындар екіге бөлінеді.
Шығындарды талдамалық топтастырудың көптеген түрлері бар, олардың негізгілері мыналар:
1. Шығындардың пайда болу орны бойынша өндірістік және кезең шығындары болып бөлінеді. Өнімді жасаумен тікелей байланысты шығндар өндірістік шығындардың қатарына жатады. Дайын өнімді сатумен байланысты шығындар коммерциялық де аталады. Ол кез келген кәсіпорындарда міндетті түрде болатын айналыс шығындары.
Дайын өнімді сатумен байланысты шығындар: көліктік және өткізу шығындары деп бөлінеді. Дайын өнімді тасымалдау өндіріс процесінің жалғасы болып табылады және оның құрамына өнімді тиеуге, түсіруге кеткен шығындар және тасымалдау тарифтері жатады. Ал өткізу шығындары сыртқы көрініс, сорттау үшін, дайын өнімді сақтау үшін, қызметкерлер ақысынан тұрады.
2. Мақсатқа сәйкестігі бойынша шығындар өндірістік және өндірістік емес де бөлінеді. Өндіріс жағдайында қажеттілігі толықтай дәлелденген және қойылған мақсатқа сай келген шығындар өндірістік деп аталады. Технологияның және өндірісті ұйымдастыру кемшіліктерімен, ақаулы өнім шығарғаннан келген және тағы сол сияқты шығындар өндірістік емес деп аталады.
3. Әр түрлі өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі бойынша шығындар тікелей және жанама деп бөлінеді. Мұндай бөлу түрі тек екі немесе одан да көп өнім шығаратын кәсіпорындарда қолданылады, сол себепті біркелкі өнім шығаратын кәсіпорындарда шығындардың барлығы тура шығындар болады.
Тікелей шығындар деп экономика жағынан біртекті шығындарды айтамыз, олар негізделген мөлшер мен нормативке сәйкес өнімнің нақты түрінің құнына тікелей кіреді. Оларға мыналар жатады: шикізат мен материалдар, тасымалдау мен дайындауға, әлеуметтік салықтарға кететін шығындар.
Жанама шығындар деп жеке бұйымдарды өндіргенде олардың тікелей құрамына қатысты нышанын анықтау мүмкін болмайтын жағдай кезіндегі шығындарды айтамыз, себебі олар өнімнің бірнеше түрін жасаумен немесе жөндеудің бірнеше сатысынан өтеді. Оларды топтастырып, шартты негізге сүйене отырып, өзіндік құнға бөледі.
Жанама шығындарға мыналар жатады:
oo негізгі өндірістік құралдарды жұмысқа қабілетті жағдайда ұстап тұру шығындары;
oo қосалқы өндірістік ерсоналдың еңбекақысы, өндірістік нәтижелер үшін ол жұмыскерге сыйақы және ынталандыратын төлемдер;
oo бекітілген мөлшер бойынша қосалқы өндірісте жұмыс істейтін жұмыскерлердің еңбекақы шығындарынан әлеуметтік салыққа жасалатын төлемдер;
oo санитарлық - гигиеналық мөлшерлердің орындалуын қамтамасыз ету жөніндегі шығындар,соның ішінде медициналық мекемелерге субъектінің территориясында медпункттер ұйымдастыру үшін, мекеме мен құралдарды күтіп ұстау үшін, кәсіпорында тәртіп пен тазалық ұстау үшін, бақылау ережелерінде көзделген өзге де арнайы талаптардың орындалуын қамтамасыз ету шығындары;
oo өндіріс ерекшеліктеріне байланысты және тиісті заңдарда көзделген еңбек шарттарын және техника қауіпсіздігін қамтамасыз ету шығындары;
oo өндірістік қорларды жалға алғаны үшін берілетін төлемақы;
oo іс - сапар шығындары;
oo өндірістің тоқтап қалуынан пайда болған және қалпына келтіру мақсатында пайдаланатын шығындар.
4. Өндіріс көлемінің өзгерісіне қатысты шығындар айнымалы және шартты - тұрақты шығындар деп бөлінеді. Өндіріс көлемі өскен сайын шығынның кейбірі көбейеді де, ал басқасы өзгеріссіз қалып немесе аз мөлшерде өзгеріске ұшырайды.
Айнымалы шығындар өндіріс көлемінің өзгеруіне белгілі бір түрде тікелей байланысты. Олар: шикізатқа, технологиялық мақсатқа жұмсалатын энергияға, өндірістік жұмыскерлерге төленетін еңбекақы және одан төленетін әлеуметтік салықтарға төленетін шығындар.
Шартты - тұрақты шығындар - өндіріс көлемінен өзгермейтін немесе аз мөлшерде өзгеретін шығындар. Өндірілген өнімнің көлемі айтарлықтай көюейгенде немесе азайғанда, шығын мөлшері де өзгереді.
5. Экономикалық мағынасына қарай шығындар негізгі жәәне үстемелі де бөлінеді.
Негізгі шығындар өнімді жасаудың технологиялық үдерісіне тікелей байланысты және басқарудың деңгейіне және ұйымдастыру нысанына тәуелді емес шығындар жатады. Олар материалдарға, отын мен энергияға, әлеуметтік салықтарды қосқандағы еңбекақы шығындары.
Үстемелі шығындар өнімді жасаудағы технологиялық үдеріске тікелей байланысты болмайды, олар өндірісті ұйымдастыру, басқару және қызмет көрсету жұмыстарының белгілі бір шарттарына байланысты пайда болады. Оған: қызмет көрсету үшін керек материалдар мен қызметтер; амортизациялық аударымдар; өткізуге қажетті шығындар; қаржыландыру шығындары. Үстемелі шығындар өнімнің өзіндік құнын төмендетудің маңызды көзі болып табылады.
Шығындарды негізгі және үстемелі деп топтастыру шығындарды тікелей және жанама түрі бойынша топтастырумен бірдей де санауға болмайды және экономикалық әдебиеттерде кездесетін негізгі шығындарды тікелей шығындармен, ал үстемелі шығындарды жанама шығындармен теңескен деп санауға болмайды.
6. Экономкалық біртектілігіне қарай қарапайым және күрделі де бөлінеді.
Қарапайым шығындар - экономикалық элементтерден тұратын шығындар.
Күрделі шығындар - бірдеу мақсатты мәні бар бірнеше әр текті экономикалық элементтерден тұратын шығындар.
Жалпы, шығындар өндірісте өнім шығаруға қолданылатын белгілі бір кезеңдегі ақшалай көлем болып табылады. Сонымен қатар, экономикалық категорияға сәйкес кәсіпорынның, жеке өндірушінің және басқа да шаруашылық ететін субъектілердің ақша түрінде берілген шығындар мен айналымдарды және өтімін көрсетеді. Бұл шығындар өндіріс процессінде қолданатын ресурстардын жиынтығынан тұрады. Кез келген кәсіпкердің шығындарға және пайдаға деген көзқарасы мұқият болады. Тиімді өндірісті қамтамасыз ету үшін шығындар түсетін пайдадан аз болуы керек.
Экономикалық ғылым және тәжірибе шығындарды зерттеуді өндірістің дамуымен бір мезгілде жүргізілетінін анықтаған. Логистикалық теория тұрғысынан шығынның мәнін қарастыратын болсақ, бұл энергия жұмсау, яғни физикалық және интеллектуалды энергиясын жұмсау болып табылады.
Сонымен, кәсіпорынның шығындары үш маңызды жағдайға негізделе отырып, мынадай түсінік берген:
oo Шығындар кезең бойынша өнімді өндіру кезінде қаншалықты және қандай қор шығындалғанын көрсете отырып, қорларды пайдалану арқылы байқалған;
oo Пайдаланылған қорлардың мөлшері ақшалай көрсетіледі;
oo Шығындарды анықтау кез келген жағдайда белгілі бір мақсаттарға сай, шартқа жүгіне отырып жасалады, кәсіпорынның өндірістік бөлімшелері арқылы есеп жүргізіледі.
Кәсіпорындағы шығындар жалпы өндірістік белгісіне қарай келесідей бөлінеді:
oo өзіндік құнды құрайтын өнімді өндіру, сонымен қатар, сатуға кететін шығындар. Олар капиталдың ауыспалы айналымы арқылы сатудан түскен ақшалай түсімді жабатын ағымдағы шығындар;
oo өндірісті ұлғайту мен жағартуға кететін шығындар. Яғни, бұл жаңа немесе жаңартылған өнім үшін кететін ірі қаражат шығыны;
oo өндірістің әлеуметтік - мәдени, тұрмыстық қызмет көрсету мен басқа да шығындар. Ол үшін пайда есебінен бөлінетін арнайы қорлардан қаржы бөлінетін.
Материалдық шығындар құрамына мыналар жатады:
өндірілетін өнімнің негізін құрайтын басқа жақтан алынған шикізат пен материалдар;
қалыпты технологиялық процесті қамту үшін қолданылатын және сатып алынатын материалдар;
басқа кәсіпорындар рындайтын өндірістік сипаттағы жұмыстар мен қызметтер;
табиғи шикізаттарды пайдалануға байланысты шығындар;
басқа жақтан алынған әр түрлі отын түрлері;
Материалдық ресурстар шығындарынан қайтарылатын қалдықтар құны шегеріледі.
Жалақы шығындары элементінде өндірістік нәтижелері үшін жұмысшылар мен қызметкерлерге сыйақылар, ынталандырушы төлемдер және негізгі қызметке қатысты кәспрынның штатына кірмейтән жұмысшылар жалақыларының шығындарын қосқандағы кәсіпорынның негізгі өндірістік персоналының жалақыларына кететін шығындар.
Жалақыдан аударымдар элементінде ҚР заңнамасына сәйкес әлеуметтік салықты есептеу көрсетіледі.
Әлеуметтік салықтың салық салу объектісі болып салыө салуға жатпайтын төлемдерді қоспағанда, маериалдық, әлеуметтік игілік немесе басқа да материалдық игілік түрінде жұмыс берушілер ұсынатын табыстарды қосқандағы және жұмысшыларға ақшалай, соымен қатар, затай нысанда төленетін жұмыс берушінің шығындары табылады.
Үстеме шығындар элементінде өндірісі басқарумен және қызмет көрсетумен байланысты шығындар көрсетіледі. Олар кешенді сипатта олады, оның құрамында шығындардың барлық элементтері, сонымен қатар заңнамаға сәйкес жүргізілетін олардың активті бөлігінің амортизациясын қоса алғанда, тәртіппен бекітілетін нормалар және негізгі өндірістік қорлардың баланстық құнына сәйкес есептелетін толық қалпына келіруге жұмсалатын амортизациялық аударымдар сомасы болады. Онда машиналар, жабдықтар мен көлік құралдары бойынша амортизацияны есептеу, олардың барлық құнының өндіріс және айналым шығындарына толық қызмет ету мерзімі өткеннен кейін ғана амортизация есептеу тоқтатылады.
Кәсіпорынның өндірістік - шаруашылық қызметін және негізделген баға белгілеуді басқару үшін өнім бірлігіне жұмсалған шығындарды, яғни оның өзіндік құнын калькуляциялай білу керек. Калькуляция деген бұйымның немесе жартылай фабрикаттардың бірлігінің, өнімнің жеке бір түрінің өндірісі не өзіндік құны шығындарын есептеу объектісі бойынша барлық өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін есептеме жүргізуді айтады.
Жүргізу уақыты бойынша калькуляция алдын ала және кезекті болып бөлінеді екен.
Алдын ала калькуляция өнім өндірілгенге дейін құрылады және оны өндіруге жұмсалған ең аз қажеті шығындарды сипаттайды. Оларға жоспарлық, сметалық және нормативтік калькуляциялар жатады.
Кезекті калькуляция өнім өндірілгеннен кейін бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша құрылады. Олар нақты шығындарды көрсетеді.
Кесте 1
Өнім өндіру шығындарына сипаттама.
Материалдық шығындар - өндіріс шығындарының ірі элементі, ол шығынның жалпы сомасының 60 - 90% - ын құрауы мүмкін. Материалдық шығындар шикізат пен материалдар шығынынан тұрады. Шикізат пен материалдар құнына, комиссиялық сыйақы, делдал қызметінің төлемақысы кіреді.
Материалдық шығындар - өндіріс шығындарының ірі элементі, ол шығынның жалпы сомасының 60 - 90% - ын құрауы мүмкін. Материалдық шығындар шикізат пен материалдар шығынынан тұрады. Шикізат пен материалдар құнына, комиссиялық сыйақы, делдал қызметінің төлемақысы кіреді.
Шикізат пен материалдар - шикізат пен өнімнің негізін құрайтын негізгі материалдар шығындары;
Көмекші материалдар - дұрыс технологилық процесті қамтамасыз ету үшін өнім өндіру процесінде керек;
Қайтарымды қалдықтар;
Технологиялық мақсатта қолданылатын отын және энергия шығындар.
Өнім өндіру шығындары
Өнім өндіру шығындары
Кәсіпорын шығындары
Кәсіпорын шығындары
Жалақы шығындары - өндіріс персоналының жалақысы, сыйақы ынталандыру төлемдері, кәсіпорын штатында тұрмайтын жұмысшылар жалақысы.
Жалақы шығындары - өндіріс персоналының жалақысы, сыйақы ынталандыру төлемдері, кәсіпорын штатында тұрмайтын жұмысшылар жалақысы.
Жалақы аударымдары - бұл бапта әлеуметік салық Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес көрсетіледі.
Жалақы аударымдары - бұл бапта әлеуметік салық Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес көрсетіледі.
Жанама шығындар - кәсіпорынды басқаруға және қызмет көрсетуге байланысты шығындар, онда барлық шығындардың экономикалық элементтері көрсетіледі.
Жанама шығындар - кәсіпорынды басқаруға және қызмет көрсетуге байланысты шығындар, онда барлық шығындардың экономикалық элементтері көрсетіледі.
Шығындарды баптары бойынша жіктеу оларды өндіріс бағыты бойынша, яғни өнімді өндіру және сату процесінде шыққан жері бойынша топтастыруды қамтиды.
Шығындарды калькуляциялық жіктеу мағынасы - оның негізінде әр түрлі өнімдердің нақты құнын есептеуді білдіреді.
Бұл әр түрлі өндіріс орындарында шығындарды азайту резервтерін іздеуге мүмкіндік береді. Өзіндік құн - өнімнің өзіндік құнын, шығындар ассортименті бойынша жұмыстарды есептеу. Шығындардың ассортименті бойынша өндірілген өнімнің мөлшері немесе орындалған жұмыстардың әртүрлі көлемі бойынша жұмсалған қаражат мөлшерін анықтау. Шығындарды есепке алу жүйесін тиімді ұйымдастыру үшін анықталған сипаттамаларға негізделген шығындар негізінде шығындарды жіктеуді қолдану қажет. Бұл шығындарды жақсы есептеп, жоспарлап қана қоймай, оларды дәлірек талдауға көмектеседі. Ол жеке шығындар арасындағы анықталған қатынастарды көрсетеді және олардың өндіріс құны мен кірістілігіне әсер ету дәрежесін есептейді.
Басқарушылық есепте шығындарды жіктеудің мақсаты - менеджерлерге дұрыс және негізделген шешім қабылдауға көмектесу болып табылады. Осылайша, шығындарды жіктеу процесінің мәні менеджерлерге әсер етуі мүмкін, шығындардың бір бөлігін бөлу болып табылады. Басқару есебі өз функциялары арқылы мақсаттарға қол жеткізуге бағытталған. Әр функцияның өз бағыты, мақсаты, міндеті, сонымен қатар оларға жетудің өзіндік әдістері мен тәсілдері бар.
Қарапайым әдістердің бірі тікелей санау әдісі болып табылады, ол жалпы өндірілген өнім көлеміне арналған шығындарды санау мен бөлуден тұрады.
Негізінен, бұл әдіс тек біртекті өнімдер шығарумен айналысатын кәсіпорындар үшін қолданылады.
Нормативтік әдіс нақты шығындардың өзгеруін есепке алуды ұйымдастыратын кәсіпорындарда қолданылады. Ол жұмыспен қамту туралы ережелер мен материалдық және қаржылық ресурстарға негізделген. Сонымен қатар, осы ресурстарды пайдалану туралы ережелер мен прогрессивті және ғылыми негізделген болу керек. Оларға жүйелі шолу жасалып тұру керек.
Сонымен, қорытындыласам компанияның өндірістік шешімдері нарықтық жағдайлар мен шығындармен анықталады. Өнім көлемінің өзгеруі компаниялар ұсынатын өнімдердің санына және олардың бағасына байланысты. Өндіріс шығындары бухгалтерлік және экономикалық шығындарға бөлінеді. Есепке алу шығындары-бұл өнімнің өзіндік құнының бөлігі болып табылатын нақты шығындар. Бұл шикізат, материалдар, жалақы, амортизация, салықтар және т. б.
1.2 Кәсіпорын шығындарын басқару
Қазіргі кезде шығындарды басқару өзінің функциялары арқылы кәсіпорынның ішкі қызметін, стратегиясы мен басқарудың негізгі ақпараттық фундамент ретінде қарастырылады. Негізгі бағыты - жедел түрде және болжамды басқарушылық шешім қабылдау үшін ақпараттарды дайындау және басқару.
Шығындарды басқару - кәсіпорынның ресурстарын тиімді қолдану, өндіріс процесінің барлық кезеңдерінде ресурстарды үнемдеу және олардан түсетін пайданы максимизациялау. Бұл тек шығындарды азайтуды ғана көзде қоймай, сонымен қатар басқарудың барлық элементтерін де қамтамасыз етеді. Осы шығындарды басқару арқылы кәсіпорын жоғары экономикалық нәтижеге қол жеткізеді.
Шығындарды басқару құралы болып кәсіпорын шығындарының көптүрлілігі жатады. Шығындардың басқару объектісі - кәсіпорынның өзіндік шығындары, құрылуы және олардың азаю процесі. Ал кәсіпорындағы шығындарды басқару субъектісі болып өндіріс бөлімшілері, басшылар және ұйым мамандары, яғни жалпы басқару жүйесі жатқызылады.
Сонымен, қазіргі кездегі шарттарға сай шығындарды басқару жүйесін құрудың басты және негізгі мақсаты - ең тиімді тәсілмен баға анықтауда. Ал, пайданы максималдау арқылы қаржылық нәтижеге қол жеткізу. Пайда табудың негізгі факторлық желісі зерттейді: шығындар - өндіріс көлемі - пайда.
Шығындарды басқарудың маңызды міндеттері:
oo кәсіпорын қызметінің тиімділігін артыру;
oo шығындарды басқарудың негізгі функциялары арқылы анықтау;
oo шығындарды жекелеген құрлымдық бөлімшелері бойынша есептеу;
oo өнімнің бір бірлігіне деген шығынды есесптеу - өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау;
oo шаруашылық шешімдер қабылдау барысында шығындарды бағалауға көмектесетін ақпараттық базаны дайындау;
oo бақылаудың және шығындардың өзгеруінің техникалық тәсілдері мен құралын анықтау;
oo кәсіпорынның барлық өндірістік бөлімшелерінде және өндіріс процесінің барлық кезеңдерінде шығындарды төмендету қорларын іздеу;
oo шығындарды нормалау әдістерін таңдау;
oo өндіріс процесін, ассортименттік және баға саясатын қалыптастыруды, инвестициялау нұсқасын таңдауды, өнім өтімі және өндіріс көлемін болжауды жетілдіру бойынша басқарушылық шешімдерін қабылдау мақсатында шығындарды талдау;
oo өндіріс тиімділігін арттыру;
oo шығындарды азайтудың резервтік жолдарын табу;
oo жалпы шығындар үшін талдау жасау.
Шығындарды басқарудың аталған міндеттерінің барлығы кешенді түрде шешілуі керек, себебі осы қадам ғана кәсіпорынның жұмысын жылдам және тиімді түрде өсуіне ықпал етеді, сонымен қатар, пайда да әкеледі.
Кәсіпорындағы шығындарды басқарудың негізгі функциялары:
oo өндіріс шығындарын болжау, оларды жоспарлау, нормалау және есептеу, сонымен қатар өзіндік құнды калькуляциялау, инвестициялық қызметтер мен капитал салымдарына деген шектелген ұзақ мерзімді шығындарды жоспарлау және есептеу;
oo шығындарды әр түрлі бағыттары, сегменттері, өнімдері мен бөлімшелер бойынша, динамикасы бойынша, шығындаржың сметасы мен белгілі нормадан ауытқуы бойынша бақылау және талдау;
oo белгілі бір шаруашылық қызметті басқаруда қолдану үшін, қызметті бақылау мен персоналдарды ынталантыру үшін ішкі сандық және сапалық ақпаратты қалыптастыру;
oo кәсіпорынның өндіріс процесінің барлық кезеңдері мен барлық өндірістік бөлімшелерде шығындарды азайту резервтерін анықтау.
Шығындарды басқарудың негізгі функциясы болжау, жоспарлау, есептеу, бақылау, реттеу және координациялау, сонымен қатар, талдау болып табылады. Шығындарды талдау жалпы жүйелі түрде жүргізіледі. Егер шығындарды басқарудағы институционалды аспектілер туралы айтсақ, келесідей сауал туындайды: шаруашылық жүргізуші субъектінің ұйымдастырушылық құрылымның әр деңгейінде шығындарды басқарудың өзіндік қызметін құру қажет пе немесе кәсіпорындағы шығындарды басқару саласында осы уақытқа дейін қалыптасқан менеджерлерге қосымша өкілеттілік беру керек пе.
Шығындарды басқару жүйесінің негізгі элементі ретінде сол шығындарды басқару объектілері мен сол шығындарды басқару технологиясы жатқызылады.
Шығындарды басқару жүйесін ұйымдастыру кәсіпорынның қаржылық - шаруашылық қызметін ұйымдастыру мен оны басқаруға құрылымдық және процестік тәсілдерді аралас түрде қолдануы талап етіледі.
Шығындарды талдау - бақылау функциясының маңызды элементі бола тұра, негізді жоспарлау үшін қажетті ақпараттарды дайындайды. Кәсіпорындағы шығындарды басқару жүйесінде талдау функционалды циклды аяқтайды және онымен бір мезгілде оның басы болып табылады екен. Шығындар жалпы кәсіпорын бойынша, сонымен қатар, өндірістік бөлімшелер, шығындардың экономикалық элементі мен калькуляция баптары, қызмет түрлері, өнім бірліктері және өндіріс процесінің кезеңдері мен есептеулері басқа да объектілері бойынша талдау жасалады.
Шығындардың бюджеті өндірістік, қызмет көрсетуші және функционалды - басқарушылық бөлімшелері бойынша есептеліп, жүзеге асуын талдау жалпы бөлімшелерде барлық бюджеті мен жеке элементтерге жеке жүргізіледі.
Кәсіпорынның негізгі қызмет түрі бойынша шығындарды талдау өзіне негізгі жұмыстарды орындауды қосады:
1) өндіріске деген шығындардың жалпы құны мен экономикалық элементтері бойынша өнімнің өтімін талдау. Бұл талдау шығындарды зерттеу және экономикалық элементтер шегінде негізгі қызмет түрі бойынша өнімді немесе қызметтерді ұсынуды болжайды.
Талдау есепті кезеңнің экономикалық элементтері бойынша нақты шығындардың үлес салмағын алдыңғы кезеңнің аналогиялық көрсеткіштермен, сол сияқты жоспарлы мәліметтерімен салыстыру арқылы жүзеге асады. Бұл тәсіл шығындардың құрылымындағы өзгерістерді анықтауға, сонымен қатар, өнімнің материал сыйымдылығының, жалпы қор сыйымдылығының, еңбекақы сыйымдылығының және еңбек сыйымдылығының өзгерістерін анықтауға көмектеседі.
Жеке қарастыратын өнімдер өтімі мен өндіріске кеткен шығындардың жалпы құны материалдық шығын үлесінің өзгеруін талдау кезінде жекелеген ұйымдардың қызметтеріне кеткен төлемдердің шығындарын ұлғайтуды және өсу себептерін анықтауды мақсат етеді. Еңбекті өтеуге кеткен шығындардың үлесін салыстырмалы ұлғайту кезінде материалдық шығындардың үлес салмағын азайту өнімнің құрамындағы құрылымдық жылжумен байланысты болып табылады.
2) калькуляцияның баптары бойынша дайын өнімнің өзіндік құнын талдау. Оның талдау объектісі болып ксәпорынның дайын өзіндік құны мен жекелеген бұйымдар немесе қызметтер жатады. Алдыңғы кезең бойынша немесе жоспармен салыстырғанда қандай баптар бойынша үнемдеуге қол жеткенін және қандай баптар бойынша шығын шыққанын анықтауға көмектеседі. Ең көп өзгерістер мен шығын шыққан баптарға аса назар аударылады.
Тура калькуляциялық баптар бойынша шығындардың өзгеру себептерінің бірі өнім көлемін ұлғайту немесе азайту және оның құрамын өзгерту болып табылады. Нақты материалдар шығындарының өзгеру себептері болып шығындар нормасының өзгеруімен жалпы материалдарға, жанармайға деген бағалар мен ұйымдардың өндірістік мінездегі қызметтерінің өзгеруі болып табылады. Негізгі өндірістік жұмыскерлердің еңбек ақысы бабы бойынша шғындардың өзгеру себептері өнімнің еңбек сыйымдылығының өзгерісі.
Кәсіпрынның негізгі қызмет түрі бойынша шығындарына талдау жасау арқылы есеті кезеңнің нақты шығынынын өткен кезеңмен немесе жасалған жоспармен салыстыру арқылы құралы мен құрылымы бойынша шығындардың өзгеру себептері мен көлемін анықтау, сонымен қатар, шығындардың өсуі немесе керісінше азаюын анықтайтын факторларды белгілеу, оларды азайтудың мүмкін болатын қорларын анықтау керек.
Кәсіпорындағы шығындарды басқару жүйесінде жалпы өнімдердің, жұмыстың және көрсетілетін қызметтердің өзіндік құнын талдау үлкен жауапкершілікті талап етеді. Берілген көрсеткіштің өзгеру тенденциясын анықтауға, оның деңгейлер бойынша жоспардың орындалуына, факторлардлың әсерін анықтауға, өзіндік құнын төмендету мүмкіндіктерін қолдану бойынша кәсіпорынның жұмысына баға беруге және қорларды белгілеуге әсер етеді.
Жалпы өзіндік құн кірістер мен шығындарды өлшеудің негізі және қорларды тиімді қолдану мен жалпылама көрсеткіштердің бірі болып табылады. Осы өзіндік құнды талдаудың міндеттеріне мыналар жатады:
oo белгілі бір өнімнің немесе қызметтің өзіндік құны бойынша жоспардың шиеленісі мен негізін бағалау;
oo өзіндік құн бойынша талдаудың орындалу деңгейін және динамикасын белгілеу;
oo төмендету резервтерін даярлау;
oo шығын мен түсімнің оптималды қатынасын анықтау және оны бағалау;
Шығындардың мөлшеріне әсер ететін басқару шешімдері басқарудың барлық деңгейлерінде және кәсіпорынның барлық құрылымдық бөлімдерінде қабылданады. Кәсіпорында бұл міндетті басқару жүйесі шешілу керек, онда нақты жағдайларға байланысты шығындарды басқарудың әртүрлі әдістері қолданылады:
1. Мақсатты құн әдісінде әзірлеу кезінде алынған бағаның негізінде алынады. Осы мақсатты баға тиісті мөлшерге төмендетіледі және сол алынған деректердің негізінде мақсатты шығындар алынады.
2. Жеке процестерге негізделген шығындарды қалыптастыру әдісі. Яғни, жалпы шығындардың деңгейіне әсер ететін құрамдас бөліктерге бөлу.
3. Өмірлік цикл тәсілі. Өнімнің өмірлік циклі бойынша шығындарды, оның ішінде өндіріске дейінгі және кейінгі қызметтерді жүйелі түрде азайту болып табылады.
4. Өнім сапасының өзіндік құнын басқару, негізінен, берілген өнімнің сапасын арттырудың маңызды міндеттерін анықтау мақсатында жүзеге асырылады.
5. Белгілі бір ортадағы шығындарды басқару әдісі күштер мен құралдарды келесілерге шоғырландырудан тұрады: материалды және энергияны үнемдейтін технологияларды пайдалануға, қайталама материалдық және энергетикалық ресурстарды, сонымен қатар, қалдықтарды, шикізаттарды, қымбат емес ресурстармен, өндірісті ұйымдастыруды ұтымды ету және қызметкерлердің біліктілігін арттыру.
6. Бәсекелестердің ең жақсы көрсеткіштерімен салыстыру әдісі. Ол кәсіпорынның шығындарын басқа кәсіпорындардың - оның бәсекелестерінің ұқсас деректерімен тұрақты түрде салыстыруға негізделген. Бәсекелестік артықшылықтарды қалыптастырудың негізгі тәсілдері: шығындарды үнемдеу, бірегей өнім ұсынысы және орталық мақсатты сегменттеріне қызмет көрсетуден тұратын кәсіпорынның мамандануы.
7. Стратегиялық шығындарды басқару әдісі кәсіпорынның құн тізбегін, сонымен қатар, стратегиялық пзициясын, шығындарды анықтайтын факторларды талдау болып табылады. Шығындарды басқару жалпы осы кәсіпорын таңдаған стратеригияғы байланысты әртүрлі болып келеді.
Жалпы, кәсіпорындағы шығындарды басқару бухгалтерлік бөлімде ғана емес, кәсіпорынның қаржылық жағдайының нақты көрінісі кәсіпорынның шығындары мен кірістерінің есебін ұйымдастырып, оны басқару басты мақсатының бірі.
Шығындарды басқарудың принциптері:
oo өндірістің барлық кезеңдерінде шығындарды басқарудың бірыңғай әдіс - тәсілдері;
oo өндірістің бастапқы кезеңінен соңғы кезеңіне дейінгі шығындарды басқару;
oo қосымша шығындарға жол бермеу;
oo шығындарды басқарудың ең тиімді әдістерін енгізу;
oo шығындар туралы ақпаратпен қамтамасыз ету деңгейін арттыру;
oo шығындарды азайтуға барлық өндірістік бөлімдердің қызығушылық деңгейін дамыту.
Шығындарды басқару - жоғары экономикалық нәтижеге жетуге бағытталған менеджерлердің қызметінің саласы.
Нарықтық экономикада шығындар нақты, нақты емес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz