Жеткіншектердің эмоционалдық тұрақсыздық жағдайына байланысты агрессивті мінез - құлық ерекшеліктерін коррекциялау
Ф.7.34 -02
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Тарих және педагогика факультеті
Психология және арнайы педагогика кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Психология және арнайы педагогика
кафедрасының меңгерушісі
пс.ғ.д., профессор Лекерова Г.Ж.
___________________________
11 05 2020ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жеткіншектерде кездесетін агрессивті мінез-құлық мазмұны және ерекшеліктері
5В010300 - Педагогика және психология мамандығы бойынша
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Орындаған: Амангелды А.А.
(Студенттің А.Ж.Т., қолы)
Ғылыми жетекшісі
аға оқытушы: Досжанова Ж.Т.
(А.Ж.Т., қолы)
Нормабақылау Нурбекова А.М 29.05.2020
п.ғ.к., доцент (А.Ж.Т., қолы )
Шымкент, 2020
Ф.7.34 -03
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Психология және арнайы педагогика кафедрасы
Мамандығы: 5В010300 - Педагогика және психология
БЕКІТЕМІН
Психология және арнайы педагогика
кафедрасының меңгерушісі
пс.ғ.д., профессор Лекерова Г.Ж.
______________________
_27______09_____2019ж.
д и п л о м д ы қ ж ұ м ы с т ы о р ы н д а у ғ а
Т А П С Ы Р М А №____
Студент: Амангелды Ақбота Алмазқызы Тобы: ТП-16-1к1
Жұмыстың тақырыбы: Жеткіншектерде кездесетін агрессивті мінез-құлық мазмұны және ерекшеліктері
Университет бойынша: 24.04.2020ж. №662с бұйрығымен бекітілді
Жұмысты аяқтау мерзімі: 28. 04. 2020ж___________________________
Жұмысты орындауға берілген мәліметтер: баяндамалар, курстық жұмыстар, мақалалар, ғылыми жұмыстар
Дипломдық жұмыстың мазмұны
№
Бөлімдер
Беттер саны
Тапсырманы орындау мерзімі
1.
Кіріспе
2
22.10.19
2.
Негізгі бөлім
27
06.03.20
3.
Қорытынды
1
15.03.20
4.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
2
22.03.20
5.
Барлығы
32
15.04.20
Ұсынылған негізгі әдебиеттер тізімі
1 Бэрон Р., Ричардсон Д. Агрессия.Д. Ричардсон, Р.Берон - СПб.:.2011.
2 Эмоции человека. Кэрролл, Е. Изард. М.С.Егорова.-М.: 2010.
3 Жақыпов С.М, Бизақова Ф.Ә Білім беру жүйесінде қолданылатын психодиагностикалық жаттығулар. Тараз: Сенім, 2016.
Тапсырманың берілген күні 27 09 2019ж.
Жұмысты аяқтау мерзімі : 28. 04. 2020 ж.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жетекшісі: Досжанова Ж.Т.
(А.Ж.Т., қолы
Тапсырманы орындауға алған студент Амангелды А.А.
(А.Ж.Т., қолы )
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1Қазіргі мектепте 6-7 сынып оқушыларында болатын эмоционалдық тұрақсыздықтың теориялық анализі
1.1 Эмоционалдық тұрақсыздықтың агрессия мәселесін зерттеудегі шетелдік және отандық психологияның ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..7
3.2 Эмоция- мінез - құлық негізіне жататын феномен ... ... ... ... ... ... ..16
3.3 Жеткіншектік кезеңнің психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. 21
1 Қазіргі мектепте 6-7 сынып оқушыларында болатын эмоционалдық тұрақсыздықтың агрессия ерекшеліктерін эмпирикалық зерттеу және түзету
2.1Жеткіншектердің агрессивті мінез-құлық ерекшеліктерін зерттеу әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.2 Зерттеу қорытындыларын интерпретациялау және талдау ... ... ... ... ..28
2.3 Жеткіншектердің эмоционалдық тұрақсыздық жағдайына байланысты агрессивті мінез-құлық ерекшеліктерін коррекциялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .35
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: 6-7 сынып оқушыларында болатын эмоционалдық тұрақсыздығы агрессиямен көрінетін мәселесі қазіргі таңда біздің қоғам үшін ең маңызды мәселелердің бірі, себебі біз онымен күнде көшеде, транспортта, мектепте кездесеміз. Қоғамда болып жатқан террор, жәбірлеу, суицидтің өсуі сияқты әлеуметтік қауіпті құбылыстардың қатты белең алуына байланысты эмоционалдық тұрақсыздық жағдайындағы агрессия мәселесі зерттеудің негізгі объектісі болып отыр. Соңғы уақытта адамдағы эмоционалдық тұрақсыздық жағдайында болатын агрессивті мінез-құлық проблемасын зерттеу бүкіл әлем психологтарының өзекті зерттеу бағытына айналып отыр[1].
Бүгінгі таңдағы бұқаралық ақпарат құралдары 6-7 сынып оқушыларын агрессивті әрекеттерге еліктіріп, үйретуде. Батыс мәдениетінің біздің қоғамымызға енуі жастар мен жеткіншектерде девиантты мінез - құлықтың пайда болуына, нашақорлыққа, сексуалды құмарлыққа және т.б. жайсыз жағдайлардың өсуіне әкелді.
Қазіргі таңда көптеген психологтар агрессия - бұл өзіне мұндай қатынасты қаламайтын тірі жанға басқа біреудің зиян келтіруі немесе мақсатты түрде жәбірлеуді білдіретін мінез - құлықтың кез келген формасы деген анықтаманы қолданады. Сонымен қатар өз - өзіне бағытталған агрессивті мінез - құлық әрекеттерін білдіретін - аутоагрессия деген бар дейді [2].
Барлық қасиеттер сияқты агрессия да индивидтерде әртүрлі дәрежеде көрініс табады, біреулерінде мүлдем жоқ болса, басқаларында шексіз болады. Агрессияның болмауы енжарлық пен конформдылыққа, ал оның шектен тыс дамуы қақтығысқа, қоршағандармен өзара түсініспеушілікке әкеледі. Агрессия адамда белгілі бір мөлшерде болуы керек, себебі адамда ол болмаса, адам дамымайды, енжар болады.
6-7 сынып оқушыларын үшін әлеуметтік қоршаған орта мәнді роль атқарады, ерекше орын алады, себебі ол айналадағы ортасымен қарым - қатынасқа түсу арқылы дағдыларды игереді, дамиды [3].
Сонымен қатар, 6-7 сынып оқушыларында кездесетін эмоционалдық тұрақсыздық мәселесі аз зерттелінген. Ресейде және шетелде ғалымдар зерттеген мәселенің мынандай аспектілерін көптеген ғалымдар зерттеу назырына алды: агрессияның биологиялық және әлеуметтік детерминанттарын, оны игеру және орнығу механизмдерін, агрессияның көрінуін анықтайтын агрессиялық мінез - құлықтың индивидуалдық және жыныстық ерекшеліктерін, агрессияның алдын алу тәсілдерін.
Осының барлығы біздің тақырыбымыздың өзекті екенін көрсетеді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Зерттеудің теориялық негізі болып ресейлік, қазақстандық және шетелдік концепциялар табылады, олар агрессия мен жеткіншектердегі агрессивтіліктің ғылыми негіздерін ( Р.Берон, Д. Ричердсон, Л. Берковиц, З. Фрейд, К. Лоренц, К.Г. Юнг, А. Адлер, Э. Фромм, К. Роджерс, В. Франкл, Ф. Перлз, К. Хорни, Д. Уотсон, А. Бандура, Д. Долард, С. Розенцвейг, Э. Шпрангер, Ш. Бюлер, М. Мид, А.А Реан, Румянцева, О.Ю. Михаилова, И.А Фурманов, Т.Н. Курбатов, В.И Гарбузов, А.А. Бодалев, Т.В. Роял, Е.Е. Копчанова, Г.П. Бочкарева, П.П. Бельский, С.Я. Белячева, Е.В. Ольшинская, Н.А. Невский, С.Л. Соловьева, Ю.М. Антонян) қалыптастырған. Осы зерттеушілердің ішінде (Э. Фромм, К. Изард, А.Р. Ратинов, Т.Д. Марцинковская, А.А. Реан, С.А. Соловьева және тағы басқалар) "агрессия" және "агрессивтілік" түсініктерінің синоним емес екендігін атап көрсетті:
Агрессивтілік - бұл агрессияға дайындықты көрсететін, өз кезегінде агрессивті мінез - құлыққа жататын белгілі тұлға қырларымен сипаттауға болатын тұлға қасиеті, агрессия деп - әдетте деструктивті тұлғааралық өзара әрекеттесуді түсінеді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: зерттеу мазмұны, қорытындылары және әдістемелік ұсыныстарды 6-7 сынып оқушыларында болатын эмоционалдық тұрақсыздықтың агрессивті мінез - құлық ерекшеліктеріне байланысты тәрбиеленетін мекемелердің оқу-тәрбие үдерісінде, педагог-психологтарды даярлау ісінде қолдануға болады.
Ғылыми мәселені шешудегі қазіргі жағдайының бағасы: Жеткіншектердің агрессивті мінез - құлықтың көріну ерекшеліктерінің алғы шарттарын қарастыру, оның барлық жетілу процестеріне, соңынан дүние танымындағы әрекеттеріне әсерін тигізеді. Неғұрлым жеткіншектердің агрессивті мінез - құлық ерекшеліктері диагностикалық зерттеулер арқылы дер кезінде анықталып, түзету жұмыстары ерте жүргізілсе соғұрлым жұмыс нәтижелі болады.
Зерттеу мақсаты: 6-7 сынып оқушылардың эмоционалдық тұрақсыздық жағдайында болатын агрессивтілік ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу міндеттері: Зерттеу мақсатымыз іске асу үшін алдымызға келесі міндеттерді алға қойып отырмыз:
1. Психология ғылымында агрессия мәселесін зерттеген ықпалдарды қарастырып, талдау жасау;
2. Жеткіншектердің тұлғалық ерекшеліктерін талдау;
3. Жеткіншектерде агрессивті мінез - құлықтың көріну ерекшеліктерінің алғы шарттарын қарастыру;
4. Зерттеу әдістемелерін және зерттеу орнын анықтау;
5. 6-7 сынып оқушыларында болатын эмоционалдық тұрақсыздықтың агрессивті мінез-құлық ерекшеліктерін эмпирикалық зерттеу нәтижелерін анықтау.
Зерттеу нысаны: Зерттеуіміздің объектісі болып 6-7 сынып оқушыларында кездесетін эмоционалдық тұрақсыздықтың агрессивтілігі болып табылады.
1Қазіргі мектепте 6-7 сынып оқушыларында болатын эмоционалдық тұрақсыздықтың теориялық анализі
0.1 Эмоционалдық тұрақсыздықтың агрессия мәселесін зерттеуде шетелдік және отандық психологияға ықпалы
Эмоционалдық тұрақсыздық көңіл-күйдің өзгеруінде, өзін-өзі басқарудың әлсіздігімен, импульсивтілікпен, шапшаң әрекеттерімен, сондай-ақ эмоционалдық тұрақсыздықтың басқа белгілерімен көрінетін ауытқу немесе психологиялық проблема болып табылады. Басқаша айтқанда, бұл - психо-эмоционалды тұрақтылыққа қарама-қайшы келетін мемлекет. Эмоционалдық тұрақсыздық ащы болып табылады, ашуланудың өзінен-өзі ашулануымен және жиі бейсаналық көңіл-күй өзгеруімен сипатталады. Эмоциялардың тұрақсыздығын ауруларға жатқызуға болмайды. Бұл зорлық-зомбылық сезімімен ашылатын жеке сипаттағы ауытқулар. Аурудың сипатталған түрінен зардап шегетін адам көңіл-күйдің өзгермелілігі, шиеленісу, шыдамсыздық, ал кейбір жағдайларда агрессивтілікпен ерекшеленеді.
Агрессия термині қазіргі кезде кең контексте қолданылады. Адамдар неге агрессивті әрекет етеді екен, осындайды болдырмау үшін қандай іс - шаралар қолдану керек? Бұл сұрақтар көптеген ғасырлар бойы философия, поэзия, дін сияқты түрлі позицияларда қарастырылып келеді.
Біздің мың жылдықта бұл мәселе жүйелі зерттеудің пәні болып отыр, бірақ агрессия проблемасымен байланысты сұрақтарға жауап табылмады.
Тұрмыстық тілде агрессия былайша түсініледі: Жауласуды тудыратын ашық жағымсыздық, ал агрессивтілік зиянды өзара әрекеттесудегі жауластықты тудырушы ретінде жүреді. Яғни агрессия ашық түрде жауласу болса, агрессивтілік адамның өзара жауласуына әкеледі.
Жалпы агрессия термині зорлық әрекеттерін күшейтy мағынсына ие. Агрессия және агрессорлар дөрекі күштерді көрсетуші ретінде жағымсыз түрде бағаланады. Әлеуметтік позициядан қарайтын агрессияға келетін болсақ, агрессияға әкелетін және одан сақтайтын әлеуметтік факторлар мен жағдайларды білу қажет [4].
Агрессияны тек басқаларға зиян әкелетін мінез - құлық ретінде ғана емес, сонымен қатар негативті жетістікке жету тілегі бар кез келген әрекет деп айтуға болады. Агрессия құрбанын не жәбірлеуді, не оған зиян тигізуде денеге зақым келтіруді мақсат етуді сипаттайды. Агрессияның нәтижесі негативті салдарға әкеледі. Жәбірлеуден басқа, біреуді қолайсыз жағдайға қалдыру, қорлау, мазақ ету, қажетті бір нәрсесінен айыру және т.б сияқты көріністерді агрессивті деп атауға болады[5].
А. Басс адамдарда агрессияның көрінуіндегі агрессивті әрекеттерді сипаттауға мүмкіндік беретін 3 негізгі шкалаларды көрсетті (кесте 1):
Агрессия осындай бірнеше жиынтықтардан тұрады:
Физикалық агрессия - басқа адамға зақым не ауырлық келтіру, адам сүйектерін, мойынын сықырлатады, тісін қайрайды, жұдырығын жұмып оянады, агрессиялық киноларды көреді.
Кесте 1- А. Басс бойынша агрессия категориялары
Агрессия типтері
Мысалдар
Физикалық
Белсенді - тура
Басқа адамға қарсы күш қолдану, денеге зақым келтіру, соғу, cуық қару, оқпен ату, жаралау.
Белсенді - жанама
Басқа адамға жанама жолмен бағытталған агрессия
Енжар - тура
Басқа адамға қалаған мақсатына жетуге, немесе қалаған іс - әрекетімен айналысуға физикалық жол бермеу
Енжар - жанама
Қажетті тапсырмаларды орындаудан бас тарту: мысалы, демонстрация кезінде территорияны босатудан бас тарту.
Вербалды
Белсенді - тура
Басқа адамды сөзбен жәбірлеу, сын айту, төмендету.
Белсенді - жанама
Басқа адам туралы ызалы - өсек тарату.
Енжар - тура
Басқа адаммен сөйлесуден, сұрағына жауап беруден бас тарту.
Енжар - жанама
Белгілі сөздік түсіндірме, түсініктеме беруден бас тарту.
Вербалды агрессия - жәбірлеу, жүрегін ауыртатын сөз құралдарын қолдану:
1) жағымсыз ой - пікірлермен сыншыл ескертпелер;
2)жағымсыз эмоциялардың көрінуі, жек көру, сенімсіздік таныту, жасырын өкпелеу сияқты қанағаттанбау формасында;
3) агрессия сипатындағы ойлар мен тілектерді айту;
4) жәбірлеу, кінәлау т. б;
5) қорқыту, зорлау;
6) қарапайым айғай - әдетте агрессивті сипатта болады;
Тура агрессия - құрбанға қарсы бағытталған, жанама агрессияда - құрбан қатыспайды, бірақ оған қарсы өсек тарайды.
Агрессияға көптеген анықтамалар берілген:
1) Агрессия - бұл басқаларға зиян келтіретін немесе қорқытудан туатын кезкелген мінез - құлық.
2) Агрессия - қандайда бір әрекет агрессия ретінде көріну үшін олар ренжіту немесе жәбірлеу тілектерінен тұруы керек.
3) Агрессия - бұл басқаларға денелік немесе физикалық зақым келтіруге әрекет ету болып табылады.
А. Басс агрессия мен қастандықты бөліп қарастырады, олар барлық уақытта үйлесіп, барлық уақытта кездесіп отырмайды.
А. Басс және А. Дарки агрессияны суреттей келе, шабуыл, күйгелектік, вербальды және жанама агрессияның көріністеріне сүйенеді. Авторлардың көзқарасындағы мына болжамдарына зейін қоюға лайықты: агрессия жан - жақты құбылыс көрінісі болғандықтан, оны айырып, анықтап алу өте қиын. Ғылыми тұрғыдан жақындайтын болсақ, олардың әр тұстарындағы бір-біріне өзара байланыстарын көре білу қажет.
Агрессияның жан-жақты әр түрлі қатынасына қарамастан, қазіргі кезде көп жағдайда мынандай түсінік қолданады: агрессия - бұл балағаттауға болмаса біреуге, тірі жанға зиян келтіруге бейімделген әрекеттің қандайда бір формасы.
Психологияда вербальды және физикалық агрессияны бөліп қарастырады, бұлардың әр қайсысының тікелей және жанама түрі бар.
Оларға қысқаша мінездеме берейік:
1) Вербальды агрессия
а) Жанама вербальды агрессия - құрбыларын айыптап, қорқытуға бағышталған. Бұл әртүрлі айыптау сөз, шағым түрінде кездеседі ("Маған Сауле тиісіп кетті", "Айбек төсегін жинамады", т.б.); көпшіліктің көңілін аудара, айқайлау ("Мазамды алмай, ары кет!", "Маған кедергі жасама", т.б.); агрессиялы фантазия түрінде ("Егер тыңдамасаң, полиция келіп, сені түрмеге отырғызады", т.б.).
ә) Тікелей вербальды агрессия - балағаттау, қорлаудың вербальды формасы. Балалар арасында бұрыннан келе жатқан тікелей вербальды агрессияның дәстүрлі түрі - ашуын келтіретін келекелер ("Торай", "Жора-ашқарақ", "Ұсқынсыз", "Сұмырай", т.б.).
2) Физикалық агрессия
а) Жанама физикалық агрессия - өзгеге физиологиялық әрекет арқылы материалды залал келтіруге бағышталған. Бұл өзгенің іс-әрекетін, затын бұзуы (басқа баланың құрастырып отырған конструкторын бұзу, салып отырған суретін жырту, т.б.); біреудің затын талқандау болмаса бұзу (бала біреудің ойнап отырған ойыншығын алып, еденге лақтырып, сындырып, оның иесінің көз жасы мен үрейін бақылау).
ә) Тікелей физикалық агрессия - өзгеге тікелей физиологиялық әрекет арқылы шабуылдап, жарақаттауға бағышталған. Бұл қорқыту түрінде (бала құрбыларына жұдырығын көрсетуі); физикалық тікелей шабуылы (балалар төбелесі, тістеу, тырнау, шашын жұлу, суық құрал ретінде таяқты, шаршыларды қолдануы).
Қазіргі заманда психологтардың көбі Д. Ричердсон, Р. Берон бойынша агрессия анықтамасын қолданады.
Агрессия - өзіне мұндай қатынасты қаламайтын тірі жанға басқа біреудің зиян келтіруі немесе мақсатты түрде жәбірлеуді білдіретін мінез - құлықтың кезкелген формасы [6].
Осылайша, агрессия қандай формада көрінсе де, өзіне мұндай қатынасты қаламайтын басқа тірі жанға зиян немесе зақым келтіруге бағытталған мінез - құлықты білдіреді.
Ол келесі ерекшеліктермен сипатталады:
1) агрессия міндетті түрде әдейі құрбанына зиян келтіреді;
2) агрессия ретінде тірі ағзаға зақым немесе зиян келтіруді білдіретін мінез - құлық қана қарастырады;
3) агрессия құрбанының мұндай қатынасты өзімен болғанын қаламайтын мотивациясы болуы қажет.
Бүгінгі таңдағы психологиядағы агрессия проблемасында нақты жинақталған бағыттарының ( фрейдизм, бихевиоризм және т.б. ) агрессия терминіне ортақ түсініктің жоқтығы. Нәтижесі зиян келтіруге әкелетін бұл факторлардың мінез - құлықта маңызды рөлді атқаруына қарамастан, олардың бар болуы мұндай әрекеттерді орындаудың шарты болып табылмайды. Агрессивті әрекет өз - өзіне бағытталуы мүмкін, бұл аутоагрессия деп аталады, яғни өзін - өзі өлтіру, өзін - өзі төмендету, өзін -өзі кінәлау.
Агрессивті мінез - құлық (aggressio- вызывающий, воинственный, латын тілінен - ,,нападаю" - басқаға физикалық немесе моральді зақым келтіру, мақсатты орындау әрекеті.
Психоаналитикалық бағыт өкілдерінің көзқарасы бойынша агрессия - бұл қандайда бір объектіге немесе адамға түрлі себептер бойынша кейбір бастапқы туа біткен бейсана құмарлықтардың іске аспау нәтижесінен өмірге деген энергияның бұзылуы, мақсаты - зиян келтіру болып табылатын мінез - құлық. Бұл құмарлықтарды басу, олардың іске асуын қатал бекіту мінез - құлықтың әлеуметтік дезадаптация формасына әкелетін, мазасыздық, толымсыздық, агрессивтілік сияқты сезімдерді тудырады [7].
Психоаналитикалық бағытты қалаушы З.Фрейд өзінің бұрынғы жұмыстарында адамның мінез- құлқындағы үйлескен тенденциялар махаббатпен, қамқорлық арқылы өмірді қайта өңдеу мен сақтауға бағытталған энергиялар мен өмір инстинкті Эростан туа және жанама туады деп пайымдаған.
Фрейдтің тұжырымы бойынша бүкіл адамзат әрекеті эрос пен танатостың арасындағы өзара қарым - қатынасы мен тартыс күшінің нәтижесі.
Осы екі инстинкт арасында үнемі өткір қақтығыс болып тұратындықтан, басқа механизмдер (ығыстыру) Танатос энергиясын сыртқа, ал, Менін бөлек бағытқа бұру мақсатында қызмет етеді. Осылайша, Танатос жанама түрде агрессияның сыртқа шығып, басқаларына бағытталуына себеп болады[8].
Агрессивтіліктің пайда болуына және ары қарай қалыптасуы Фрейдте балалық дамудың кезеңдерімен сәйкестенеді. Оральді кезеңде оның байқалуы сарказмге, өсекке бейім сияқты агрессивті қырларының қалыптасуына әкелуі мүмкін. Яғни агрессивті мінез - құлық адамдағы өлім инстингі Танатостан бастау алып отырған тек туа біткен емес, сонымен қатар қашып құтыла алмайтын әрекет екеніне көз жеткіземіз.
К.Ю.Юнгтің агрессияға көз - қарасы бойынша агрессия, зорлық - зомбылық санадағы санасыз, адам психикасындағы қимыл әрекет деп түсіндіреді. Индивидтің дау - дамайы оның қорлықтан құтылмайтын түнек бөлігі, рухани талқандалуы, жеңуі, жаңаруы.
К.Г.Юнг агрессивтілік пен зорлықтың көріну себептерін өзінің бейсаналық концепциясымен және архетиптерімен негіздей сәйкесінше түсіндірді. Агрессия, зорлық, зомбылық, санасыздықтың санаға, психиканың санаға әсер етуімен түсіндіріледі. Индивидтің оның қара бір бөлігімен қақтығысы қашып құтыларлық емес, және қатты қинайды, ал жеңілісі жанының өлуіне, жеңіп шығуға, қайта өмір сүруге әкеледі [9].
К.Хорни индивидтің агрессия, зорлық көрсететін кризистік жағдайлар проблемасын зерттей келе, тұлғаның жоғарғы базисті мазасыздығының өзара байланысын көрсетті. Адамдарға қарсы қозғалыс жағдайына ұшыраған адам агрессивтілік, зорлық көрсетуге қақтығысқа бейім. Агрессия индивидтің психологиялық қорғанысының көптеген түрлерінің қауіпсіздікке ұмтылу, рахат алу мен комфортқа деген гипотетикалық қажеттілігінің бірі [10].
К.Лоренц бойынша, агрессия - үнемі Өлім инстингімен сәйкестендірілетін көрініс, бұл барлық инстинкттер сияқты табиғи жағдайда осылайша өмір мен түрдің сақталуына ықпал етеді.
Агрессияны зерттей келе ол оны жануарлармен ортақ табиғи заңдылық деп қарастырады. К.Лоренц бойынша, агрессия өз бастауын барлық адамдарда және тірі жандарда бар туа біткен Өмір сүру инстингінен алады. Агрессивті энергия ағзада үздіксіз бір темпте уақыт ретімен жиналып шашыраңқы генденеді. Осылайша, агрессивті әрекеттер біріккен функциялар болып
К.Лоренцтің ойы бойынша бүкіл тіршілік иелерінде туа біткен инстинкті тартыстан басқа, ол өзінің ұмтылысын үстем ұстайтын мүмкіндікке ие және бұл мүмкіндік өзінің құрбанына қиянат әкелетін әрекетке тиесілі. К.Лоренц осылай тұжырымдай келе агрессияны құтыла алмайтын туа біткен күш деп қарастырады. Сондай-ақ оның айтуы бойынша, агрессияны жеңілдетіп, кейбір әрекеттерді бақылауға алуға болады. Оның жорамалы бойынша адам әртүрлі әрекеттер жасау арқылы, біреуге қиянат келтірмейтін жағдайлар, агрессия энергиясының қауіпті деңгейге дейін жинақталуын жеңілдетеді[11].
Адридің тұжырымдауы бойынша, іріктеп алу нәтижесінде аңшылықтың жаңа түрі пайда болуы: Біз аштықта болмас үшін - шабуылдадық. Біз қауіпке лайықты қарсы тұрмасақ - онда біз тіршілік етуді тоқтатар едік. Біз аңшылыққа анатомиялық және физиологиялық жағынан икемделгенбіз. Бұл табиғи аңшылық адамзат агрессиясының негізін құрайды. Адридің тұжырымдауы бойынша осы аңшылық инстинкт адам миының дамуы - қару-жарақтың шығуы, адамды бір-біріне шабуылдайтын тіршілік иесі ретінде құрайды.
Фрустрациондық теория бағытының негізін қалаушы адамдағы агрессивтілікті зерттеуші Д. Доллард болды. Ол фрустрационды - агрессивті теорияны жасады. Оның көзқарасы бойынша, агрессия - бұл адам организмінде автоматты пайда болатын құмарлық емес, ал фрустрацияға деген жауап: яғни эмоционалды тепе - теңдікке және рахатқа қол жеткізу, қажеттіліктерді өтеу жолындағы қиындықтарды жою әрекеті. Бұл теория инстинкт концепциясына қарсы пайда болған теория. Оның ең негізгі қорытындысы: фрустрация салдары әрқашан агрессияға әкеледі [12].
Бұл теорияның нақты түсінігі бойынша агрессия бұл фрустрация көрінісі, ал фрустрация әр уақытта агрессияны өзіне ілестіреді. Мұнда агрессивті мінез-құлық - эволюциялық процесс емес, ал фрустрацияға деген реакция - жетістікке жету, эмоционалды тепе - теңдікке, қажеттіліктерді қанағаттандыру жолындағы кедергілерді жоюға әрекет ету деп тұжырымдалады. Агрессия фрустрацияның салдары болып табылады, ал фрустрация соңынан әрқашан агрессия болады. Сонымен бірге фрустрация деңгейі қажетті әрекетті орындауға деген мотивация күшіне, мақсатты бағытталған әрекеттің саны мен кедергінің маңыздылығымен байланысты [13].
Бұл теория агрессия әрқашан фрустрацияның салдары болады, және фрустрация соңынан әрқашан агрессия туады деп тұжырымдайды. Агрессия - фрустрация жүйесі бола отырып, 4 негізгі түсініктерге сүйенеді: агрессия, фрустрация, тежелу, және ығыстыру. Соларға тоқталып өтейік:
Агрессия - басқа адамға өзінің әрекетімен зақым келтіруге әрекет ету болып қарастырылады.
Фрустрация - реакцияның іске асуына кедергінің пайда болуының көрінісі. Мақсатқа жету және мақсатқа бағытталған әрекеттің санынан кейін фрустрация басталады.
Тежелу - бұл тенденция күтіп отырған жағымсыз зардапты шектейтін болмаса алдын орайтын әрекет. Агрессиядағы қондырылған тежелу акті кез келген болатын шабуылдың күшімен тікелей тепе-теңдігінде.
Ығыстыру - бұл фрустрацияның басталуына нағыз себеп болған адамға емес, кезкелген басқа адамға бағытталған агрессиялық әрекеттерге қатысуға бағытталған. Адамдар әдетте фрустрацияны жиі бастарынан кешіреді, бірақ міндетті түрде өздерін агрессивті ұстамайды.
Кейінгі жұмыстарында Л. Берковиц фрустрация кезінде тұлға барлық нәрселерге қорғаныс реакциялардың комплексі ретінде жауап береді, соның ішінде тек біреуі ғана маңызды рольге ие деген қорытынды жасаған [14].
С.Розенцвейг фрустрацияны тудыратын себептердің 3 типтерін бөліп көрсетті:
1) Айырылу (лишение - privation) - қажеттілікті өтеу үшін немесе қандайда бір мақсатқа жету үшін қажетті құралдардың болмауы, іштей айырылу және сырттай айырылу деп бөліп қарастырады. Сыртқы айырылу - фрустратор адамнан тыс тұрған жағдайда, іштей айырылу - фрустратор адамның өзінде болған кезде.
2) Бұрынғы қажеттіліктерді қанағаттандырушы обьектілердің немесе заттардың жоғалуы, кетуі (de privation).
3) Қақтығыс - бір уақытта бір - бірімен сәйкес келмейтін оянулардың, амбивалентті сезімдер немесе қатынастардың өмір сүруі. Басқа сөзбен айтқанда, дау-дамай бір уақыттағы бір-біріне үйлеспейтін жағдай, тұрақсыз күй немесе қатынас.
Әлеуметтік оқыту теориясы - бұл адамзаттың үлгіге қарап бағдарлануынан үйренуі. Бұл жерде үлгі тұлғааралық қарым - қатынастың құралы ретінде, яғни адам әрекетінің құрылымы, өзгерісі, қатынасы осыған байланысты. Сондықтанда бұл жерде әлеуметтік қатынастың бастапқы әсерін анықтап, үйренуі - бұл ата-ананың бала тәрбиесіндегі агрессиялы қатынасы. Дәлел бойынша ата-ана әрекеті агрессияны ілгері басуының негізгі себебі, агрессивті ата-ана, агрессивті баланы тәрбиелейді.
Әлеуметтік үйрену теориясының авторы А. Бандура, Д. Уотсон болып табылады. Бұл теория бойынша, агрессия - бұл әлеуметтік бекітулерге сәйкес келетін бақылау арқылы әлеуметтену процесінде игерілген мінез - құлықты білдіреді. Мінез - құлық үлгісі тұлғааралық әсер ету құралы ретінде қарастырылады. Сондықтан, бұл жерде әлеуметтенудің алғашқы зерттелінуші, делдалы - ата - ананың балаларын агрессивтілік мінез - құлыққа үйрету әсеріне көңіл бөлу керек [15].
Балалар басқа адамдардың мінез - құлқына бақылау арқылы, өз әке - шешелеріне еліктеу арқылы үйренеді. Бұл процесс модельдеу деп аталады.
Мұндай теорияның негізін қалаушы А.Бандура. А. Бандура агрессивті мінез - құлықты анализдеуде ескере кететін маңызды 3 кезеңді бөліп көрсетті:
1) Ұқсас әрекеттерді игеру әдісі;
2) Олардың көрінуіне мәжбүрлейтін факторлар;
3) Олар бекітілген шарттар.
Аталған теорияның түсіндіруі бойынша адам агрессивтілік әрекетті көп қолданған жағдайда, ол оның әрбір іс - әрекетінің бір бөлігі болып қалады. Агрессивтілік әрекеттің маңыздылығы мен табыстылығы артқан сайын жетістікке жетуі, агрессияның бой көрсетуінде оның мотивация күшінің едәуір көтерілуі, әрдайым табыссыздықтың қайталануы - тенденция күшінің тежелуіне әкеледі. Бұл теорияның басқа негізгі элементі әлеуметтік қорғаныс болып табылады. Қорғаныс түсінігі - бұл қандайда бір әрекеттің белгіленген реакциясы, яғни бөгде адамдардың сөзбен және сөзсіз қатынасты бақылауда ұстауы. Бұл мақтау немесе сөгіс, кекету болмаса күлу, достық немесе қастандық ишарасы болуы мүмкін.
А.Бандура сонымен бірге бекіту, ығыстыру және өзіндік бекіту деген түсініктерді енгізді. Бекітулерді ығыстыру - индивидтің бақылаған жағымды және жағымсыз бөтен әрекеттерінің салдары ғана болып табылады. Өзіндік бекітудің тиімділігі индивидтің мінез - құлқына, сыртқы бекітілу сияқты әсер етеді. Әлеуметтік үйрену теориясын қорытындылайтын болсақ, индивид ортаға түсу арқылы онымен өзара әрекеттесу арқылы, жанұядағы қарым - қатынасты бақылау барысында индивид агрессивті мінез - құлықтарды үйренеді.
Гуманистік бағыт өкілдері К. Роджерс, В. Франкл, Ф. Перлз және басқалар агрессия мен зорлық- зомбылықты өздерінің негізгі теорияларына сәйкестендіре зерттеп, түсіндіреді. К.Роджерстің қарастыруы бойынша, агрессия мен зорлық индивидтің бостандығын таңдау мүмкіндігін, еркіндігін шектеуге қарсы міндетті жауап реакциясы деп санаған. Агрессия мен зорлық психологиялық қорғаныстың, масканың бір түрі болып табылады. К. Роджерс айтуынша агрессия - бұл еркіндікті шектеуге бағытталған, мәжбүрленген жауапты әрекет [16].
Агрессияны зерттеуге қарама қарсы пікір айтқан неофрейдизмнің өкілі Э.Фромм болып табылады. Ол өзінің Анатомия человеческой деструктивности кітабында нейрофизиологиялық, жануарлар психологиясының, антропологияның ғылыми мәлімдемесі адамдарда өзідігінен шашыраңқы дамитын агрессивтілік инстинкті бар деген болжамды жоққа шығарады [17].
Агрессия - бұл өлімге, қайғыға ұмтылыс. Э.Фромм зорлықтың бірнеше формасын көрсетеді: ойын арқылы зорлық, біреуден кек алу үшін, сеніміне жай түскендей болған кезде, біреу-біреуді өз билігіне жүгіндіруі, оны қорғансыз объектіге айналдыру, оған ойына келгенін жасау, балағаттап, қорлау негізгі мақсат - қайғыруға мәжбүр ету. Адам өзі жаңа нәрсені біліп, шығара алмаған кезде, ол өз күшін талқандауға жұмсайды. Яғни адам, дегені болмаған кезде зорлыққа, агрессияға жол береді. Адам бойындағы қайрымдылыққа, махаббатқа, сенімге көңілі қалған жағдайда, талқандауға кіріседі. Көңілі қалу өмірді жек көруге әкеліп соқтырады.
Шетелде агрессияны зерттеу проблемасының концепциясы жақсы жасалғанымен, отандық психологияда да маңызды орын алады. Осы проблеманы отандық психологияда зерттеу көптеген авторлардың жұмыстарында көрсетілген. (Л.М Семанюк, С.В.Ениколопов, А.П.Колчино, Н.Д.Левитов, О.Ю.Михайлова, А.А.Реан, Е.В.Рощин, Т.Г.Румянцева, И. А. Фурманов т.б.). Агрессия түсінігі кейінгі зерттеулерде өз маңыздылығына ие болды (Ю.М. Антонян, П.А Ковалев, Т.Н. Курбатова, Р.М. Масагутов).
Отандық психологияда жеткіншектер қарапайым бала ретінде қарастырылады. Ол агрессивтіліктің қырлары мен сапаларын оны қоршаған ортаның күрделілігінен, тәрбиелік жұмыстың қателігі мен дұрыс жасалмауынан, қараусыз қалуы әсерінен игереді.
Жеткіншектердегі агрессивті мінез - құлықты зерттеудегі теориялық қызығушылықтың өсуі өтпелі, әлеуметтік жүйелердің трансформациясының кризистік кезеңі көбінде агрессияның өсу деңгейімен байланысты [18].
Н.Д. Левитов біріншіден, жануар мен адам арасындағы агрессиялы әрекетті айыра білу қажеттілігі деп көрсетті.
Екіншіден агрессия ұғымы - шығуы бойынша баяндау, бейнелеу түсінігі, себептері, мотиві жайында агрессивті әрекет ештеңе хабарламайтынына көңіл аудару қажет. Бала агрессиясының өсу динамикасын ескерген жөн, мұндай әрекеттің ұйшығуы тұлғалық даму дағдарыстары кезеңінде бой көрсететін эмоциялық күйдің тұрақсыздығы. Г.М.Бреслевтің айтуы бойынша баланың өзін тануындағы, дамуындағы кейбір әрекеттерін, яғни этика критериясының рамкасына жатпайтын әрекеттерімен бағалауы - бұл методикалық қателік.
Н.Д.Левитов агрессиялы жағдайдың танымдық, эмоциялық және жігерлілік компоненттерін анықтады:
- танымдық жағдайды бағдарлай білу (оның түсінігі) және шабуылдайтын объектіні анықтап, өзін болатын жағдайға қоя білу.
- эмоциялық компонент - ашу-ызаның келуі, санасыз жағдайды мінездейді, жасаған әрекетін қадағалай алмауы.
- жігерлілік компоненті - агрессиялы әрекет үстінде еріктің формальды құндылықтарын көрсете білу - ол мақсаттылығы, табандылығы, шешім қабылдағыштығы және күштілігі мен инициотивтілігі. Агрессиялы жағдай көп жағдайда күрес үстінде көрінеді, бүкіл күрес жоғарыда айтылған құндылықтарды қажет етеді.
Жеткіншектердегі агрессивтілік мәселесі психологиялық - әлеуметтік бейімделушіліктің жоғарлауының контекстінде түрліше қарастырылады (Е.В.Ольшинская, В.А.Троск).
Жеткіншектік жасқа көңіл аудару осы кезеңде психологиялық-әлеуметтік бейімделу түсінігімен анықталуы индивидтің бүкіл өмір сүруі барысында тән болумен байланысты. Әртүрлі ситуацияға әсер етудегі адекватты тәсілдердің болмауы жеткіншектің психоэмоционалдық жағдайының конструктивті емес, қолайсыз мінез-құлық формасының бейнеленуі, оның тұлғалық деңгейінің негативті өзгеруіне әкеп соғады [19].
С.Н.Ениколоповтың түсінігі бойынша агрессияның үш негізгі функциясы бар екендігін көрсетті:
1. Агрессия өзінің Мен тұжырымын қорғаудың басты құралы.
Мұндай агрессияның бой көрсетуі, адамның Мен тұжырымын қаншалықты түсінетініне байланысты, мұндай адам бірінші танысқанда-ақ өзін нақтылау үшін агрессивтілі болып көрінуі мүмкін;
2. Агрессия - психологиялық ішкі қысымның сыртқа шығуын іздену, яғни Текені босату;
3. Өз мақсатына жету: жолымдағының бәрін соға, итере мына есіктен құтылып шыққым келеді.
Психологияда агрессия феноменін зерттеу көптеген теориялардың пайда болуына әкелді. О.Ю.Михайлованың теориясынан агрессивтілік феноменін келесідей түсіндіруге болады. Ол агрессивті мінез-құлық биологиялық және әлеуметтік қатынасқа негізделген теория болып табылады деген [20].
Агрессияны сипаттауда екі негізгі түсінік қолданылады: агрессивті мінез-құлық - басқа адаммен өзара әрекеттесудегі мақсатқа бағытталған зиян келтірудің мінез-құлық формасы және агрессивтілік тұлғаның қасиеті ретінде.
Агрессияның түрлерін психолог А.А.Реан агрессия және агрессивтілік деген екі ұғымның бір-біріне ұқсамайтын бөлек мағына деп қарастырады. Агрессия - бұл бөгде адамға болмаса адамдар мен жануарлар тобына ниеттеліп тура бағышталған қиянат[21].
Агрессивтілік тұлғаның әлеуметттену процесінде биологиялық, психологиялық, әлеуметтік факторлардың әсеріне байланысты конструктивті және әлеуметтенудің бұзылуында деструктивті сипатқа ие болған, жүйелік, әлеуметтік - психологиялық қасиет ретінде қарастырылады. Бұған қарамастан, агрессияның рөлін субъектінің индивидуалдық психологиялық құрылымында бүтін феномен ретінде қарастыру қажет екені байқалады (С.Л.Соловьева) [22].
Агрессивті мінез - құлық типологиялары мен механизмдерін қарастыру, оның пайда болуын және бекітілуін талдаумен шартталады, яғни басқаларға қатысты агрессивті әрекеттерге бейімділік қалайша игеріледі, мінез - құлық формасы мен агрессивті тұлға қасиетінің пайда болу факторларымен шартталады.
1.2 Эмоция - мінез - құлық негізіне жататын феномен
Психология ғылымында психикалық құбылыстарының ішіндегі көп зерттелінген құбылыс эмоциялық құбылыс болып табылады. Дегенмен эмоцияның жан-жақты қырларының ерекшеліктерін әрбір жеке адам түрліше өткізетін болғандықтан психологтар арасында бұл мәселе үнемі шешімі шексіз болып қала береді. Эмоциялық тұрақсыздықтың бір көрінісі - агрессивтілік адамның жеке тұлғалық қасиет ретінде де, эмоциялық жан күйзелісі ретінде де зерттелінеді. Сондықтан бұл мәселені зерттеу бірнеше бағыттан тұрады.
Агрессивтілікті эмоцияның көріну әрекеті, яғни сырттан немесе іштен келген тітіркендіргіштерге жауап реакциясының әрекет ретінде көрсетуіне орай бірнеше теориялар бар. Олай болса, соларға тоқталып кетейік. Психология ғылымындағы агрессиялық әрекетті түрлі әдебиеттің қайнар көздер бойынша теориялық зерттеу негізінде төмендегідей қорытынды жасауға болады.
Л.С.Выготскиидің Педагогикалық психология атақты еңбегінде баланың проблемадағы моральдық әрекетінің нәтижесін өзіміздің қөз - қарасымызбен қарағанда өте қызық. Эмоциялық күй жағдайдың сырт көрінісін меңгеріп, дамыту тәрбиесіне (Л.Выготский) көбірек көңіл бөлініп, оның қимылын саналы түрде басқарып дамыту қажет.
Эмоциялық күйін ұстай білу, қандайда болмасын тәрбиенің міндетін құрайды, сезімді бағындыра отырып, оны басқа формаларымен байланыстыру, жан-жақты мақсатты бағыттау. Яғни айналадағы стрессорлар сыртқы себептілік агрессия үшін соңғы роль ойнамайды деген тұжырымға келдік. Себептілік агрессия - бұл ортаның болмаса жағдайдың ерекшеліктері агрессияның ұйшығуын көтеретін мүмкіндіктер. Бұл себептіліктің көпшілігі физиологиялық ортаның күйімен тығыз қауымдасқан. Мәселен: ауаның жоғары температурасы агрессияның көтерілуіне мүмкіндік туғызады. Басқа айналадағы стрессорлар, мысалы: дабыр-дүбір, шу қозуды күшейтіп, агрессияның көтерілуіне мүмкіндік жасайды.
Осы тақырыпқа байланысты Т.Г. Румянцева былай дейді: әдістемелік және тұжырымдамалық теорияның негізгі, адамзат агрессиясы қазіргі заман философиясының жоғары даму деңгейіне тура келмейді, теорияның ауқымды бөлімі бекіту негізін құрайды. Адамзат агрессиясы қазіргі замандағы өзекті мәселенің бірі. Осы соңғы айтылған жолдарды тұжырымдай келе, бала агрессиясы жайындағы кейбір психологиялық теориялардың актуалдылығына көңіл бөлсек.
Эмоция қазіргі теорияларда білімнің маңызды түрі ретінде қарастырылады. Эмоция психологиясы психологияның белгілі аймағы болып табылады. Осыған байланысты Э.Роштың прототивтік ағым бойынша талдаған эмоция категориясының ішкі құрылымын зеріттеуін қарастырамыз. П.Витгенштейн пікіріне негізделген бұл ағым бойынша, табиғи категория прототип бойынша анықталады. Эмоция категориясы келесі 4 өзгергіштік бойынша суреттеледі.
1. Жиілік
2. Прототиптілік
3. Бейкатегориялық
4. Доминанттылық
А.Ортони, Дж.Клор және А.Коллинз өздерінің эмоцияның когнетивті құрылымы, еңбегінде эмоцияға тек қана валенттілігі бар психикалық пайда болулар ғана жатуы керек, яғни, жағымды немесе жағымсыз сияқты уайымдар, таңқалу, қызығу, сенімсіздік және осы сияқты феномендер эмоция психологиясында қарастырылмауы керек дейді. Бірақ, арнайы зерттеулердің нәтижесі бойынша, таңқалу эмоцияға кіргізіледі[23].
К.Изарды Адам мінез - құлқының фундаметальды принципі болып, эмоцияның қабылдауды, ойлауды және әрекетті ұйымдастыруы және күш беруі болып табылады, барлық эмоция эволюция барысында дамитын адаптивті функцияларға ие деп, атап көрсетеді.
Эмоция - адамның негізгі мотивациялық жүйесін құрайды. Мауер: эмоция өз әсерімен мінез - құлықты өзгерте алады, сондықтан ол адам өмірінде маңызды роль атқарады. Сонымен қатар, эмоция интелектінің жоғары тәртібін көрсетеді деп, атап өтеді.
Мінез - құлықтың негізгі қозғаушы күші эмоция болып табылады. Осы эмоция субьектіге түгелімен әсер етеді. Оны жекелеп қарастырайық.
Бет бұлшық еттерінде эмоция кезінде электрофизиолгиялық өзгерістер жүреді. Сонымен қатар өзгеріс мидің электірлік белсенділігінде, қан жүру және тыныс жолдарында да жүреді (Симонов, 1975).
Қатты ашулану немесе қорқу нәтижесінде жүрек ритмі минутына 40 - 60 дүрсілге көтеріледі. Күшті жүретін эмоция кезіндегі соматикалық функциялардың бұлай бірден өзгеруі барлық нейрофизиологиялық системалардың көп немесе аз дәрежеде бір - біріне қосылуына әкеліп соқты. Мұндай өзгерістер қабылдауға, ойлауға, субъектінің іс-әрекетіне әсерін тигізеді. Өзгерулер психикалық бұзылуға да әкеліп соғуы мүмкін. Эмоция және қабылдау бір-бірімен тығыз байланысты. Эмоция басқа мотивациялық жағдайлар секілді қабылдауға әсер етеді. Нормадағы субъект дүниені дұрыс қабылдаса, ал қайғырып немесе уайымдап жүрген адамдарға басқалардың берген бағасына, белсене мән бермеу тән.
Сонымен қатар, эмоция танымдық процестердің басқада бөліктеріне әсерін тигізеді. Осының әсерінен субъектінің мінез - құлқы өзгереді.
Томкинс пен Изард эмоцияның пайда болуына қабылдаумен білім үлкен роль ойнайды деп атап көрсетеді.
Жалпы эмоция фудаментальді деп аталады. Өйткені ол 3 компоненттен тұрады:
1. Арнайы ішкі детерминацияланған жүйкелі субстрат;
2. Мимикалық немесе жүйкелі бұлшықет тән комплекс;
3. Субъективті уайымдаумен ерекшеленетін немесе феноменалогиялық қасиет.
Осы 3 компонент бірігіп, эмоцияны көрсетеді. Ал осы пайда болған эмоцияға түрлі сипат тән:
1. Қызығу - толқу - жиі уайымдалатын жағымды эмоция, ол оқуды, дағды, үйрену және шығармашылық талпынуды мотивациялайды. Яғни, осы қызығу нәтижесінде субъектінің белгілі нәрсеге деген процестері артады.
2. Қуаныш - максималды қажет эмоция. Ол сенімділік сезімімен сипатталады. Бұл Томкинс позициясы тұрғысынан қуаныш - жүйке стимуляциясының градиентінің қатты төмендеуінің нәтижесінде пайда болады.
3. Таңқалу эмоцияның бірнеше түрлерінен көрінеді, бірақ ол эмоция емес. Басқаларға қарағанда таңғалудың ерекшелігі - ол барлық уақытта өтпелі жағдаймен сипатталады. Ол жүйке стимуляциясының бірден жоғарлауы нәтижесінде пайда болады.
4. Қайғы - қасірет - бұл эмоция нәтижесінде адам өзін тастап жібереді. Жалғыздықты адамдармен қатынастың жоқтығын сезінеді, өзіне жалынышпен қарайды.
5. Ашу - бұл кезде бет қызарып, қан қайнап кетеді.
6. Жек көру - ашумен бірге пайда болады. Ол физикалық немесе физиологиялық бұзылудың нәтижесінде пайда болады. Ол деструктивті мінез - құлыққа алып келуі мүмкін;
7. Көргісі келмеу - жоғарыдағы екеуімен бірге пайда болады. Осы, яғни эмоцоияның үш сипаты жаушылық триадасы деп аталады. Өзін күштімін яғни, басқадан ақылдырақпын, білімдімін, т.с.с) сезіну осыған алып келеді. Мұның бір қауіптілігі суық эмоцияға келіп тіреледі, ол индивид немесе топтың деперсонизациялануына алып келеді. Бұл эмоция біреуді өлтіруде көмегін тигізеді;
8. Қорқыныш - бұл эмоция адам психикасы үшін өте зиян: адам тіпті өлуге дейін қорқуы мүмкін;
9. Ұят - бұл адамның тығылу немесе жоғалып кетуіне кепіл болады немесе керісінше;
10. Күнә - моральды - этикалық норманы бұзу нәтижесінде пайда болады.
Біз эмоцияны мінез - құлық бейнесі ретінде көреміз. Сонымен қатар, біз эмоцияның компоненттерін, сипатын атап өттік, енді оның комплекстерін атап өтеміз. Оның комплекстері:
1.Мазасыздану өмір ерекшелігімен байланысты, яғни субъект психикасының белгілі бір нәрсеге мазасыздық көрсетуі;
2.Депрессия - дипрессияның алғашқы психодинамикалық түсінігін Карл Абрахан берген. Ол мазасыздық пен депрессияны қорқыныш пен қайғы аналогиясы ретінде қарастырды. Дефференциалды эмоция теориясында депрессия мазасызданудан да күрделі синдром деп аталады. Депрессия фундаменталды эмоциялармен қатар басқа да аффективті факторлармен сипатталады, яғни, өзін физикалық нашар сезіну, жоғары уайымдаушылық.
3. Махаббат - аффектінің маңызды комплексі болып табылады.
4. Жаушылық - агрессияның негізі ретінде анықталады.
Жалпы осы сипаттамаларға сүйене отырып мынандай қорытындыға келеміз: Адам мінез-құлқының әр түрлі жағын эмоциялар арқылы көреді екенбіз. Ал эмоцияға анықтама бермес бұрын бірнеше теорияларға тоқталамыз. Фрейдтің психоаналитикалық теориялары психология тарихында және мінез-құлық ғылымында белгілі бір себептерге байланысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Тарих және педагогика факультеті
Психология және арнайы педагогика кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Психология және арнайы педагогика
кафедрасының меңгерушісі
пс.ғ.д., профессор Лекерова Г.Ж.
___________________________
11 05 2020ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жеткіншектерде кездесетін агрессивті мінез-құлық мазмұны және ерекшеліктері
5В010300 - Педагогика және психология мамандығы бойынша
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Орындаған: Амангелды А.А.
(Студенттің А.Ж.Т., қолы)
Ғылыми жетекшісі
аға оқытушы: Досжанова Ж.Т.
(А.Ж.Т., қолы)
Нормабақылау Нурбекова А.М 29.05.2020
п.ғ.к., доцент (А.Ж.Т., қолы )
Шымкент, 2020
Ф.7.34 -03
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Психология және арнайы педагогика кафедрасы
Мамандығы: 5В010300 - Педагогика және психология
БЕКІТЕМІН
Психология және арнайы педагогика
кафедрасының меңгерушісі
пс.ғ.д., профессор Лекерова Г.Ж.
______________________
_27______09_____2019ж.
д и п л о м д ы қ ж ұ м ы с т ы о р ы н д а у ғ а
Т А П С Ы Р М А №____
Студент: Амангелды Ақбота Алмазқызы Тобы: ТП-16-1к1
Жұмыстың тақырыбы: Жеткіншектерде кездесетін агрессивті мінез-құлық мазмұны және ерекшеліктері
Университет бойынша: 24.04.2020ж. №662с бұйрығымен бекітілді
Жұмысты аяқтау мерзімі: 28. 04. 2020ж___________________________
Жұмысты орындауға берілген мәліметтер: баяндамалар, курстық жұмыстар, мақалалар, ғылыми жұмыстар
Дипломдық жұмыстың мазмұны
№
Бөлімдер
Беттер саны
Тапсырманы орындау мерзімі
1.
Кіріспе
2
22.10.19
2.
Негізгі бөлім
27
06.03.20
3.
Қорытынды
1
15.03.20
4.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
2
22.03.20
5.
Барлығы
32
15.04.20
Ұсынылған негізгі әдебиеттер тізімі
1 Бэрон Р., Ричардсон Д. Агрессия.Д. Ричардсон, Р.Берон - СПб.:.2011.
2 Эмоции человека. Кэрролл, Е. Изард. М.С.Егорова.-М.: 2010.
3 Жақыпов С.М, Бизақова Ф.Ә Білім беру жүйесінде қолданылатын психодиагностикалық жаттығулар. Тараз: Сенім, 2016.
Тапсырманың берілген күні 27 09 2019ж.
Жұмысты аяқтау мерзімі : 28. 04. 2020 ж.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жетекшісі: Досжанова Ж.Т.
(А.Ж.Т., қолы
Тапсырманы орындауға алған студент Амангелды А.А.
(А.Ж.Т., қолы )
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1Қазіргі мектепте 6-7 сынып оқушыларында болатын эмоционалдық тұрақсыздықтың теориялық анализі
1.1 Эмоционалдық тұрақсыздықтың агрессия мәселесін зерттеудегі шетелдік және отандық психологияның ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..7
3.2 Эмоция- мінез - құлық негізіне жататын феномен ... ... ... ... ... ... ..16
3.3 Жеткіншектік кезеңнің психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. 21
1 Қазіргі мектепте 6-7 сынып оқушыларында болатын эмоционалдық тұрақсыздықтың агрессия ерекшеліктерін эмпирикалық зерттеу және түзету
2.1Жеткіншектердің агрессивті мінез-құлық ерекшеліктерін зерттеу әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.2 Зерттеу қорытындыларын интерпретациялау және талдау ... ... ... ... ..28
2.3 Жеткіншектердің эмоционалдық тұрақсыздық жағдайына байланысты агрессивті мінез-құлық ерекшеліктерін коррекциялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .35
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: 6-7 сынып оқушыларында болатын эмоционалдық тұрақсыздығы агрессиямен көрінетін мәселесі қазіргі таңда біздің қоғам үшін ең маңызды мәселелердің бірі, себебі біз онымен күнде көшеде, транспортта, мектепте кездесеміз. Қоғамда болып жатқан террор, жәбірлеу, суицидтің өсуі сияқты әлеуметтік қауіпті құбылыстардың қатты белең алуына байланысты эмоционалдық тұрақсыздық жағдайындағы агрессия мәселесі зерттеудің негізгі объектісі болып отыр. Соңғы уақытта адамдағы эмоционалдық тұрақсыздық жағдайында болатын агрессивті мінез-құлық проблемасын зерттеу бүкіл әлем психологтарының өзекті зерттеу бағытына айналып отыр[1].
Бүгінгі таңдағы бұқаралық ақпарат құралдары 6-7 сынып оқушыларын агрессивті әрекеттерге еліктіріп, үйретуде. Батыс мәдениетінің біздің қоғамымызға енуі жастар мен жеткіншектерде девиантты мінез - құлықтың пайда болуына, нашақорлыққа, сексуалды құмарлыққа және т.б. жайсыз жағдайлардың өсуіне әкелді.
Қазіргі таңда көптеген психологтар агрессия - бұл өзіне мұндай қатынасты қаламайтын тірі жанға басқа біреудің зиян келтіруі немесе мақсатты түрде жәбірлеуді білдіретін мінез - құлықтың кез келген формасы деген анықтаманы қолданады. Сонымен қатар өз - өзіне бағытталған агрессивті мінез - құлық әрекеттерін білдіретін - аутоагрессия деген бар дейді [2].
Барлық қасиеттер сияқты агрессия да индивидтерде әртүрлі дәрежеде көрініс табады, біреулерінде мүлдем жоқ болса, басқаларында шексіз болады. Агрессияның болмауы енжарлық пен конформдылыққа, ал оның шектен тыс дамуы қақтығысқа, қоршағандармен өзара түсініспеушілікке әкеледі. Агрессия адамда белгілі бір мөлшерде болуы керек, себебі адамда ол болмаса, адам дамымайды, енжар болады.
6-7 сынып оқушыларын үшін әлеуметтік қоршаған орта мәнді роль атқарады, ерекше орын алады, себебі ол айналадағы ортасымен қарым - қатынасқа түсу арқылы дағдыларды игереді, дамиды [3].
Сонымен қатар, 6-7 сынып оқушыларында кездесетін эмоционалдық тұрақсыздық мәселесі аз зерттелінген. Ресейде және шетелде ғалымдар зерттеген мәселенің мынандай аспектілерін көптеген ғалымдар зерттеу назырына алды: агрессияның биологиялық және әлеуметтік детерминанттарын, оны игеру және орнығу механизмдерін, агрессияның көрінуін анықтайтын агрессиялық мінез - құлықтың индивидуалдық және жыныстық ерекшеліктерін, агрессияның алдын алу тәсілдерін.
Осының барлығы біздің тақырыбымыздың өзекті екенін көрсетеді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Зерттеудің теориялық негізі болып ресейлік, қазақстандық және шетелдік концепциялар табылады, олар агрессия мен жеткіншектердегі агрессивтіліктің ғылыми негіздерін ( Р.Берон, Д. Ричердсон, Л. Берковиц, З. Фрейд, К. Лоренц, К.Г. Юнг, А. Адлер, Э. Фромм, К. Роджерс, В. Франкл, Ф. Перлз, К. Хорни, Д. Уотсон, А. Бандура, Д. Долард, С. Розенцвейг, Э. Шпрангер, Ш. Бюлер, М. Мид, А.А Реан, Румянцева, О.Ю. Михаилова, И.А Фурманов, Т.Н. Курбатов, В.И Гарбузов, А.А. Бодалев, Т.В. Роял, Е.Е. Копчанова, Г.П. Бочкарева, П.П. Бельский, С.Я. Белячева, Е.В. Ольшинская, Н.А. Невский, С.Л. Соловьева, Ю.М. Антонян) қалыптастырған. Осы зерттеушілердің ішінде (Э. Фромм, К. Изард, А.Р. Ратинов, Т.Д. Марцинковская, А.А. Реан, С.А. Соловьева және тағы басқалар) "агрессия" және "агрессивтілік" түсініктерінің синоним емес екендігін атап көрсетті:
Агрессивтілік - бұл агрессияға дайындықты көрсететін, өз кезегінде агрессивті мінез - құлыққа жататын белгілі тұлға қырларымен сипаттауға болатын тұлға қасиеті, агрессия деп - әдетте деструктивті тұлғааралық өзара әрекеттесуді түсінеді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: зерттеу мазмұны, қорытындылары және әдістемелік ұсыныстарды 6-7 сынып оқушыларында болатын эмоционалдық тұрақсыздықтың агрессивті мінез - құлық ерекшеліктеріне байланысты тәрбиеленетін мекемелердің оқу-тәрбие үдерісінде, педагог-психологтарды даярлау ісінде қолдануға болады.
Ғылыми мәселені шешудегі қазіргі жағдайының бағасы: Жеткіншектердің агрессивті мінез - құлықтың көріну ерекшеліктерінің алғы шарттарын қарастыру, оның барлық жетілу процестеріне, соңынан дүние танымындағы әрекеттеріне әсерін тигізеді. Неғұрлым жеткіншектердің агрессивті мінез - құлық ерекшеліктері диагностикалық зерттеулер арқылы дер кезінде анықталып, түзету жұмыстары ерте жүргізілсе соғұрлым жұмыс нәтижелі болады.
Зерттеу мақсаты: 6-7 сынып оқушылардың эмоционалдық тұрақсыздық жағдайында болатын агрессивтілік ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу міндеттері: Зерттеу мақсатымыз іске асу үшін алдымызға келесі міндеттерді алға қойып отырмыз:
1. Психология ғылымында агрессия мәселесін зерттеген ықпалдарды қарастырып, талдау жасау;
2. Жеткіншектердің тұлғалық ерекшеліктерін талдау;
3. Жеткіншектерде агрессивті мінез - құлықтың көріну ерекшеліктерінің алғы шарттарын қарастыру;
4. Зерттеу әдістемелерін және зерттеу орнын анықтау;
5. 6-7 сынып оқушыларында болатын эмоционалдық тұрақсыздықтың агрессивті мінез-құлық ерекшеліктерін эмпирикалық зерттеу нәтижелерін анықтау.
Зерттеу нысаны: Зерттеуіміздің объектісі болып 6-7 сынып оқушыларында кездесетін эмоционалдық тұрақсыздықтың агрессивтілігі болып табылады.
1Қазіргі мектепте 6-7 сынып оқушыларында болатын эмоционалдық тұрақсыздықтың теориялық анализі
0.1 Эмоционалдық тұрақсыздықтың агрессия мәселесін зерттеуде шетелдік және отандық психологияға ықпалы
Эмоционалдық тұрақсыздық көңіл-күйдің өзгеруінде, өзін-өзі басқарудың әлсіздігімен, импульсивтілікпен, шапшаң әрекеттерімен, сондай-ақ эмоционалдық тұрақсыздықтың басқа белгілерімен көрінетін ауытқу немесе психологиялық проблема болып табылады. Басқаша айтқанда, бұл - психо-эмоционалды тұрақтылыққа қарама-қайшы келетін мемлекет. Эмоционалдық тұрақсыздық ащы болып табылады, ашуланудың өзінен-өзі ашулануымен және жиі бейсаналық көңіл-күй өзгеруімен сипатталады. Эмоциялардың тұрақсыздығын ауруларға жатқызуға болмайды. Бұл зорлық-зомбылық сезімімен ашылатын жеке сипаттағы ауытқулар. Аурудың сипатталған түрінен зардап шегетін адам көңіл-күйдің өзгермелілігі, шиеленісу, шыдамсыздық, ал кейбір жағдайларда агрессивтілікпен ерекшеленеді.
Агрессия термині қазіргі кезде кең контексте қолданылады. Адамдар неге агрессивті әрекет етеді екен, осындайды болдырмау үшін қандай іс - шаралар қолдану керек? Бұл сұрақтар көптеген ғасырлар бойы философия, поэзия, дін сияқты түрлі позицияларда қарастырылып келеді.
Біздің мың жылдықта бұл мәселе жүйелі зерттеудің пәні болып отыр, бірақ агрессия проблемасымен байланысты сұрақтарға жауап табылмады.
Тұрмыстық тілде агрессия былайша түсініледі: Жауласуды тудыратын ашық жағымсыздық, ал агрессивтілік зиянды өзара әрекеттесудегі жауластықты тудырушы ретінде жүреді. Яғни агрессия ашық түрде жауласу болса, агрессивтілік адамның өзара жауласуына әкеледі.
Жалпы агрессия термині зорлық әрекеттерін күшейтy мағынсына ие. Агрессия және агрессорлар дөрекі күштерді көрсетуші ретінде жағымсыз түрде бағаланады. Әлеуметтік позициядан қарайтын агрессияға келетін болсақ, агрессияға әкелетін және одан сақтайтын әлеуметтік факторлар мен жағдайларды білу қажет [4].
Агрессияны тек басқаларға зиян әкелетін мінез - құлық ретінде ғана емес, сонымен қатар негативті жетістікке жету тілегі бар кез келген әрекет деп айтуға болады. Агрессия құрбанын не жәбірлеуді, не оған зиян тигізуде денеге зақым келтіруді мақсат етуді сипаттайды. Агрессияның нәтижесі негативті салдарға әкеледі. Жәбірлеуден басқа, біреуді қолайсыз жағдайға қалдыру, қорлау, мазақ ету, қажетті бір нәрсесінен айыру және т.б сияқты көріністерді агрессивті деп атауға болады[5].
А. Басс адамдарда агрессияның көрінуіндегі агрессивті әрекеттерді сипаттауға мүмкіндік беретін 3 негізгі шкалаларды көрсетті (кесте 1):
Агрессия осындай бірнеше жиынтықтардан тұрады:
Физикалық агрессия - басқа адамға зақым не ауырлық келтіру, адам сүйектерін, мойынын сықырлатады, тісін қайрайды, жұдырығын жұмып оянады, агрессиялық киноларды көреді.
Кесте 1- А. Басс бойынша агрессия категориялары
Агрессия типтері
Мысалдар
Физикалық
Белсенді - тура
Басқа адамға қарсы күш қолдану, денеге зақым келтіру, соғу, cуық қару, оқпен ату, жаралау.
Белсенді - жанама
Басқа адамға жанама жолмен бағытталған агрессия
Енжар - тура
Басқа адамға қалаған мақсатына жетуге, немесе қалаған іс - әрекетімен айналысуға физикалық жол бермеу
Енжар - жанама
Қажетті тапсырмаларды орындаудан бас тарту: мысалы, демонстрация кезінде территорияны босатудан бас тарту.
Вербалды
Белсенді - тура
Басқа адамды сөзбен жәбірлеу, сын айту, төмендету.
Белсенді - жанама
Басқа адам туралы ызалы - өсек тарату.
Енжар - тура
Басқа адаммен сөйлесуден, сұрағына жауап беруден бас тарту.
Енжар - жанама
Белгілі сөздік түсіндірме, түсініктеме беруден бас тарту.
Вербалды агрессия - жәбірлеу, жүрегін ауыртатын сөз құралдарын қолдану:
1) жағымсыз ой - пікірлермен сыншыл ескертпелер;
2)жағымсыз эмоциялардың көрінуі, жек көру, сенімсіздік таныту, жасырын өкпелеу сияқты қанағаттанбау формасында;
3) агрессия сипатындағы ойлар мен тілектерді айту;
4) жәбірлеу, кінәлау т. б;
5) қорқыту, зорлау;
6) қарапайым айғай - әдетте агрессивті сипатта болады;
Тура агрессия - құрбанға қарсы бағытталған, жанама агрессияда - құрбан қатыспайды, бірақ оған қарсы өсек тарайды.
Агрессияға көптеген анықтамалар берілген:
1) Агрессия - бұл басқаларға зиян келтіретін немесе қорқытудан туатын кезкелген мінез - құлық.
2) Агрессия - қандайда бір әрекет агрессия ретінде көріну үшін олар ренжіту немесе жәбірлеу тілектерінен тұруы керек.
3) Агрессия - бұл басқаларға денелік немесе физикалық зақым келтіруге әрекет ету болып табылады.
А. Басс агрессия мен қастандықты бөліп қарастырады, олар барлық уақытта үйлесіп, барлық уақытта кездесіп отырмайды.
А. Басс және А. Дарки агрессияны суреттей келе, шабуыл, күйгелектік, вербальды және жанама агрессияның көріністеріне сүйенеді. Авторлардың көзқарасындағы мына болжамдарына зейін қоюға лайықты: агрессия жан - жақты құбылыс көрінісі болғандықтан, оны айырып, анықтап алу өте қиын. Ғылыми тұрғыдан жақындайтын болсақ, олардың әр тұстарындағы бір-біріне өзара байланыстарын көре білу қажет.
Агрессияның жан-жақты әр түрлі қатынасына қарамастан, қазіргі кезде көп жағдайда мынандай түсінік қолданады: агрессия - бұл балағаттауға болмаса біреуге, тірі жанға зиян келтіруге бейімделген әрекеттің қандайда бір формасы.
Психологияда вербальды және физикалық агрессияны бөліп қарастырады, бұлардың әр қайсысының тікелей және жанама түрі бар.
Оларға қысқаша мінездеме берейік:
1) Вербальды агрессия
а) Жанама вербальды агрессия - құрбыларын айыптап, қорқытуға бағышталған. Бұл әртүрлі айыптау сөз, шағым түрінде кездеседі ("Маған Сауле тиісіп кетті", "Айбек төсегін жинамады", т.б.); көпшіліктің көңілін аудара, айқайлау ("Мазамды алмай, ары кет!", "Маған кедергі жасама", т.б.); агрессиялы фантазия түрінде ("Егер тыңдамасаң, полиция келіп, сені түрмеге отырғызады", т.б.).
ә) Тікелей вербальды агрессия - балағаттау, қорлаудың вербальды формасы. Балалар арасында бұрыннан келе жатқан тікелей вербальды агрессияның дәстүрлі түрі - ашуын келтіретін келекелер ("Торай", "Жора-ашқарақ", "Ұсқынсыз", "Сұмырай", т.б.).
2) Физикалық агрессия
а) Жанама физикалық агрессия - өзгеге физиологиялық әрекет арқылы материалды залал келтіруге бағышталған. Бұл өзгенің іс-әрекетін, затын бұзуы (басқа баланың құрастырып отырған конструкторын бұзу, салып отырған суретін жырту, т.б.); біреудің затын талқандау болмаса бұзу (бала біреудің ойнап отырған ойыншығын алып, еденге лақтырып, сындырып, оның иесінің көз жасы мен үрейін бақылау).
ә) Тікелей физикалық агрессия - өзгеге тікелей физиологиялық әрекет арқылы шабуылдап, жарақаттауға бағышталған. Бұл қорқыту түрінде (бала құрбыларына жұдырығын көрсетуі); физикалық тікелей шабуылы (балалар төбелесі, тістеу, тырнау, шашын жұлу, суық құрал ретінде таяқты, шаршыларды қолдануы).
Қазіргі заманда психологтардың көбі Д. Ричердсон, Р. Берон бойынша агрессия анықтамасын қолданады.
Агрессия - өзіне мұндай қатынасты қаламайтын тірі жанға басқа біреудің зиян келтіруі немесе мақсатты түрде жәбірлеуді білдіретін мінез - құлықтың кезкелген формасы [6].
Осылайша, агрессия қандай формада көрінсе де, өзіне мұндай қатынасты қаламайтын басқа тірі жанға зиян немесе зақым келтіруге бағытталған мінез - құлықты білдіреді.
Ол келесі ерекшеліктермен сипатталады:
1) агрессия міндетті түрде әдейі құрбанына зиян келтіреді;
2) агрессия ретінде тірі ағзаға зақым немесе зиян келтіруді білдіретін мінез - құлық қана қарастырады;
3) агрессия құрбанының мұндай қатынасты өзімен болғанын қаламайтын мотивациясы болуы қажет.
Бүгінгі таңдағы психологиядағы агрессия проблемасында нақты жинақталған бағыттарының ( фрейдизм, бихевиоризм және т.б. ) агрессия терминіне ортақ түсініктің жоқтығы. Нәтижесі зиян келтіруге әкелетін бұл факторлардың мінез - құлықта маңызды рөлді атқаруына қарамастан, олардың бар болуы мұндай әрекеттерді орындаудың шарты болып табылмайды. Агрессивті әрекет өз - өзіне бағытталуы мүмкін, бұл аутоагрессия деп аталады, яғни өзін - өзі өлтіру, өзін - өзі төмендету, өзін -өзі кінәлау.
Агрессивті мінез - құлық (aggressio- вызывающий, воинственный, латын тілінен - ,,нападаю" - басқаға физикалық немесе моральді зақым келтіру, мақсатты орындау әрекеті.
Психоаналитикалық бағыт өкілдерінің көзқарасы бойынша агрессия - бұл қандайда бір объектіге немесе адамға түрлі себептер бойынша кейбір бастапқы туа біткен бейсана құмарлықтардың іске аспау нәтижесінен өмірге деген энергияның бұзылуы, мақсаты - зиян келтіру болып табылатын мінез - құлық. Бұл құмарлықтарды басу, олардың іске асуын қатал бекіту мінез - құлықтың әлеуметтік дезадаптация формасына әкелетін, мазасыздық, толымсыздық, агрессивтілік сияқты сезімдерді тудырады [7].
Психоаналитикалық бағытты қалаушы З.Фрейд өзінің бұрынғы жұмыстарында адамның мінез- құлқындағы үйлескен тенденциялар махаббатпен, қамқорлық арқылы өмірді қайта өңдеу мен сақтауға бағытталған энергиялар мен өмір инстинкті Эростан туа және жанама туады деп пайымдаған.
Фрейдтің тұжырымы бойынша бүкіл адамзат әрекеті эрос пен танатостың арасындағы өзара қарым - қатынасы мен тартыс күшінің нәтижесі.
Осы екі инстинкт арасында үнемі өткір қақтығыс болып тұратындықтан, басқа механизмдер (ығыстыру) Танатос энергиясын сыртқа, ал, Менін бөлек бағытқа бұру мақсатында қызмет етеді. Осылайша, Танатос жанама түрде агрессияның сыртқа шығып, басқаларына бағытталуына себеп болады[8].
Агрессивтіліктің пайда болуына және ары қарай қалыптасуы Фрейдте балалық дамудың кезеңдерімен сәйкестенеді. Оральді кезеңде оның байқалуы сарказмге, өсекке бейім сияқты агрессивті қырларының қалыптасуына әкелуі мүмкін. Яғни агрессивті мінез - құлық адамдағы өлім инстингі Танатостан бастау алып отырған тек туа біткен емес, сонымен қатар қашып құтыла алмайтын әрекет екеніне көз жеткіземіз.
К.Ю.Юнгтің агрессияға көз - қарасы бойынша агрессия, зорлық - зомбылық санадағы санасыз, адам психикасындағы қимыл әрекет деп түсіндіреді. Индивидтің дау - дамайы оның қорлықтан құтылмайтын түнек бөлігі, рухани талқандалуы, жеңуі, жаңаруы.
К.Г.Юнг агрессивтілік пен зорлықтың көріну себептерін өзінің бейсаналық концепциясымен және архетиптерімен негіздей сәйкесінше түсіндірді. Агрессия, зорлық, зомбылық, санасыздықтың санаға, психиканың санаға әсер етуімен түсіндіріледі. Индивидтің оның қара бір бөлігімен қақтығысы қашып құтыларлық емес, және қатты қинайды, ал жеңілісі жанының өлуіне, жеңіп шығуға, қайта өмір сүруге әкеледі [9].
К.Хорни индивидтің агрессия, зорлық көрсететін кризистік жағдайлар проблемасын зерттей келе, тұлғаның жоғарғы базисті мазасыздығының өзара байланысын көрсетті. Адамдарға қарсы қозғалыс жағдайына ұшыраған адам агрессивтілік, зорлық көрсетуге қақтығысқа бейім. Агрессия индивидтің психологиялық қорғанысының көптеген түрлерінің қауіпсіздікке ұмтылу, рахат алу мен комфортқа деген гипотетикалық қажеттілігінің бірі [10].
К.Лоренц бойынша, агрессия - үнемі Өлім инстингімен сәйкестендірілетін көрініс, бұл барлық инстинкттер сияқты табиғи жағдайда осылайша өмір мен түрдің сақталуына ықпал етеді.
Агрессияны зерттей келе ол оны жануарлармен ортақ табиғи заңдылық деп қарастырады. К.Лоренц бойынша, агрессия өз бастауын барлық адамдарда және тірі жандарда бар туа біткен Өмір сүру инстингінен алады. Агрессивті энергия ағзада үздіксіз бір темпте уақыт ретімен жиналып шашыраңқы генденеді. Осылайша, агрессивті әрекеттер біріккен функциялар болып
К.Лоренцтің ойы бойынша бүкіл тіршілік иелерінде туа біткен инстинкті тартыстан басқа, ол өзінің ұмтылысын үстем ұстайтын мүмкіндікке ие және бұл мүмкіндік өзінің құрбанына қиянат әкелетін әрекетке тиесілі. К.Лоренц осылай тұжырымдай келе агрессияны құтыла алмайтын туа біткен күш деп қарастырады. Сондай-ақ оның айтуы бойынша, агрессияны жеңілдетіп, кейбір әрекеттерді бақылауға алуға болады. Оның жорамалы бойынша адам әртүрлі әрекеттер жасау арқылы, біреуге қиянат келтірмейтін жағдайлар, агрессия энергиясының қауіпті деңгейге дейін жинақталуын жеңілдетеді[11].
Адридің тұжырымдауы бойынша, іріктеп алу нәтижесінде аңшылықтың жаңа түрі пайда болуы: Біз аштықта болмас үшін - шабуылдадық. Біз қауіпке лайықты қарсы тұрмасақ - онда біз тіршілік етуді тоқтатар едік. Біз аңшылыққа анатомиялық және физиологиялық жағынан икемделгенбіз. Бұл табиғи аңшылық адамзат агрессиясының негізін құрайды. Адридің тұжырымдауы бойынша осы аңшылық инстинкт адам миының дамуы - қару-жарақтың шығуы, адамды бір-біріне шабуылдайтын тіршілік иесі ретінде құрайды.
Фрустрациондық теория бағытының негізін қалаушы адамдағы агрессивтілікті зерттеуші Д. Доллард болды. Ол фрустрационды - агрессивті теорияны жасады. Оның көзқарасы бойынша, агрессия - бұл адам организмінде автоматты пайда болатын құмарлық емес, ал фрустрацияға деген жауап: яғни эмоционалды тепе - теңдікке және рахатқа қол жеткізу, қажеттіліктерді өтеу жолындағы қиындықтарды жою әрекеті. Бұл теория инстинкт концепциясына қарсы пайда болған теория. Оның ең негізгі қорытындысы: фрустрация салдары әрқашан агрессияға әкеледі [12].
Бұл теорияның нақты түсінігі бойынша агрессия бұл фрустрация көрінісі, ал фрустрация әр уақытта агрессияны өзіне ілестіреді. Мұнда агрессивті мінез-құлық - эволюциялық процесс емес, ал фрустрацияға деген реакция - жетістікке жету, эмоционалды тепе - теңдікке, қажеттіліктерді қанағаттандыру жолындағы кедергілерді жоюға әрекет ету деп тұжырымдалады. Агрессия фрустрацияның салдары болып табылады, ал фрустрация соңынан әрқашан агрессия болады. Сонымен бірге фрустрация деңгейі қажетті әрекетті орындауға деген мотивация күшіне, мақсатты бағытталған әрекеттің саны мен кедергінің маңыздылығымен байланысты [13].
Бұл теория агрессия әрқашан фрустрацияның салдары болады, және фрустрация соңынан әрқашан агрессия туады деп тұжырымдайды. Агрессия - фрустрация жүйесі бола отырып, 4 негізгі түсініктерге сүйенеді: агрессия, фрустрация, тежелу, және ығыстыру. Соларға тоқталып өтейік:
Агрессия - басқа адамға өзінің әрекетімен зақым келтіруге әрекет ету болып қарастырылады.
Фрустрация - реакцияның іске асуына кедергінің пайда болуының көрінісі. Мақсатқа жету және мақсатқа бағытталған әрекеттің санынан кейін фрустрация басталады.
Тежелу - бұл тенденция күтіп отырған жағымсыз зардапты шектейтін болмаса алдын орайтын әрекет. Агрессиядағы қондырылған тежелу акті кез келген болатын шабуылдың күшімен тікелей тепе-теңдігінде.
Ығыстыру - бұл фрустрацияның басталуына нағыз себеп болған адамға емес, кезкелген басқа адамға бағытталған агрессиялық әрекеттерге қатысуға бағытталған. Адамдар әдетте фрустрацияны жиі бастарынан кешіреді, бірақ міндетті түрде өздерін агрессивті ұстамайды.
Кейінгі жұмыстарында Л. Берковиц фрустрация кезінде тұлға барлық нәрселерге қорғаныс реакциялардың комплексі ретінде жауап береді, соның ішінде тек біреуі ғана маңызды рольге ие деген қорытынды жасаған [14].
С.Розенцвейг фрустрацияны тудыратын себептердің 3 типтерін бөліп көрсетті:
1) Айырылу (лишение - privation) - қажеттілікті өтеу үшін немесе қандайда бір мақсатқа жету үшін қажетті құралдардың болмауы, іштей айырылу және сырттай айырылу деп бөліп қарастырады. Сыртқы айырылу - фрустратор адамнан тыс тұрған жағдайда, іштей айырылу - фрустратор адамның өзінде болған кезде.
2) Бұрынғы қажеттіліктерді қанағаттандырушы обьектілердің немесе заттардың жоғалуы, кетуі (de privation).
3) Қақтығыс - бір уақытта бір - бірімен сәйкес келмейтін оянулардың, амбивалентті сезімдер немесе қатынастардың өмір сүруі. Басқа сөзбен айтқанда, дау-дамай бір уақыттағы бір-біріне үйлеспейтін жағдай, тұрақсыз күй немесе қатынас.
Әлеуметтік оқыту теориясы - бұл адамзаттың үлгіге қарап бағдарлануынан үйренуі. Бұл жерде үлгі тұлғааралық қарым - қатынастың құралы ретінде, яғни адам әрекетінің құрылымы, өзгерісі, қатынасы осыған байланысты. Сондықтанда бұл жерде әлеуметтік қатынастың бастапқы әсерін анықтап, үйренуі - бұл ата-ананың бала тәрбиесіндегі агрессиялы қатынасы. Дәлел бойынша ата-ана әрекеті агрессияны ілгері басуының негізгі себебі, агрессивті ата-ана, агрессивті баланы тәрбиелейді.
Әлеуметтік үйрену теориясының авторы А. Бандура, Д. Уотсон болып табылады. Бұл теория бойынша, агрессия - бұл әлеуметтік бекітулерге сәйкес келетін бақылау арқылы әлеуметтену процесінде игерілген мінез - құлықты білдіреді. Мінез - құлық үлгісі тұлғааралық әсер ету құралы ретінде қарастырылады. Сондықтан, бұл жерде әлеуметтенудің алғашқы зерттелінуші, делдалы - ата - ананың балаларын агрессивтілік мінез - құлыққа үйрету әсеріне көңіл бөлу керек [15].
Балалар басқа адамдардың мінез - құлқына бақылау арқылы, өз әке - шешелеріне еліктеу арқылы үйренеді. Бұл процесс модельдеу деп аталады.
Мұндай теорияның негізін қалаушы А.Бандура. А. Бандура агрессивті мінез - құлықты анализдеуде ескере кететін маңызды 3 кезеңді бөліп көрсетті:
1) Ұқсас әрекеттерді игеру әдісі;
2) Олардың көрінуіне мәжбүрлейтін факторлар;
3) Олар бекітілген шарттар.
Аталған теорияның түсіндіруі бойынша адам агрессивтілік әрекетті көп қолданған жағдайда, ол оның әрбір іс - әрекетінің бір бөлігі болып қалады. Агрессивтілік әрекеттің маңыздылығы мен табыстылығы артқан сайын жетістікке жетуі, агрессияның бой көрсетуінде оның мотивация күшінің едәуір көтерілуі, әрдайым табыссыздықтың қайталануы - тенденция күшінің тежелуіне әкеледі. Бұл теорияның басқа негізгі элементі әлеуметтік қорғаныс болып табылады. Қорғаныс түсінігі - бұл қандайда бір әрекеттің белгіленген реакциясы, яғни бөгде адамдардың сөзбен және сөзсіз қатынасты бақылауда ұстауы. Бұл мақтау немесе сөгіс, кекету болмаса күлу, достық немесе қастандық ишарасы болуы мүмкін.
А.Бандура сонымен бірге бекіту, ығыстыру және өзіндік бекіту деген түсініктерді енгізді. Бекітулерді ығыстыру - индивидтің бақылаған жағымды және жағымсыз бөтен әрекеттерінің салдары ғана болып табылады. Өзіндік бекітудің тиімділігі индивидтің мінез - құлқына, сыртқы бекітілу сияқты әсер етеді. Әлеуметтік үйрену теориясын қорытындылайтын болсақ, индивид ортаға түсу арқылы онымен өзара әрекеттесу арқылы, жанұядағы қарым - қатынасты бақылау барысында индивид агрессивті мінез - құлықтарды үйренеді.
Гуманистік бағыт өкілдері К. Роджерс, В. Франкл, Ф. Перлз және басқалар агрессия мен зорлық- зомбылықты өздерінің негізгі теорияларына сәйкестендіре зерттеп, түсіндіреді. К.Роджерстің қарастыруы бойынша, агрессия мен зорлық индивидтің бостандығын таңдау мүмкіндігін, еркіндігін шектеуге қарсы міндетті жауап реакциясы деп санаған. Агрессия мен зорлық психологиялық қорғаныстың, масканың бір түрі болып табылады. К. Роджерс айтуынша агрессия - бұл еркіндікті шектеуге бағытталған, мәжбүрленген жауапты әрекет [16].
Агрессияны зерттеуге қарама қарсы пікір айтқан неофрейдизмнің өкілі Э.Фромм болып табылады. Ол өзінің Анатомия человеческой деструктивности кітабында нейрофизиологиялық, жануарлар психологиясының, антропологияның ғылыми мәлімдемесі адамдарда өзідігінен шашыраңқы дамитын агрессивтілік инстинкті бар деген болжамды жоққа шығарады [17].
Агрессия - бұл өлімге, қайғыға ұмтылыс. Э.Фромм зорлықтың бірнеше формасын көрсетеді: ойын арқылы зорлық, біреуден кек алу үшін, сеніміне жай түскендей болған кезде, біреу-біреуді өз билігіне жүгіндіруі, оны қорғансыз объектіге айналдыру, оған ойына келгенін жасау, балағаттап, қорлау негізгі мақсат - қайғыруға мәжбүр ету. Адам өзі жаңа нәрсені біліп, шығара алмаған кезде, ол өз күшін талқандауға жұмсайды. Яғни адам, дегені болмаған кезде зорлыққа, агрессияға жол береді. Адам бойындағы қайрымдылыққа, махаббатқа, сенімге көңілі қалған жағдайда, талқандауға кіріседі. Көңілі қалу өмірді жек көруге әкеліп соқтырады.
Шетелде агрессияны зерттеу проблемасының концепциясы жақсы жасалғанымен, отандық психологияда да маңызды орын алады. Осы проблеманы отандық психологияда зерттеу көптеген авторлардың жұмыстарында көрсетілген. (Л.М Семанюк, С.В.Ениколопов, А.П.Колчино, Н.Д.Левитов, О.Ю.Михайлова, А.А.Реан, Е.В.Рощин, Т.Г.Румянцева, И. А. Фурманов т.б.). Агрессия түсінігі кейінгі зерттеулерде өз маңыздылығына ие болды (Ю.М. Антонян, П.А Ковалев, Т.Н. Курбатова, Р.М. Масагутов).
Отандық психологияда жеткіншектер қарапайым бала ретінде қарастырылады. Ол агрессивтіліктің қырлары мен сапаларын оны қоршаған ортаның күрделілігінен, тәрбиелік жұмыстың қателігі мен дұрыс жасалмауынан, қараусыз қалуы әсерінен игереді.
Жеткіншектердегі агрессивті мінез - құлықты зерттеудегі теориялық қызығушылықтың өсуі өтпелі, әлеуметтік жүйелердің трансформациясының кризистік кезеңі көбінде агрессияның өсу деңгейімен байланысты [18].
Н.Д. Левитов біріншіден, жануар мен адам арасындағы агрессиялы әрекетті айыра білу қажеттілігі деп көрсетті.
Екіншіден агрессия ұғымы - шығуы бойынша баяндау, бейнелеу түсінігі, себептері, мотиві жайында агрессивті әрекет ештеңе хабарламайтынына көңіл аудару қажет. Бала агрессиясының өсу динамикасын ескерген жөн, мұндай әрекеттің ұйшығуы тұлғалық даму дағдарыстары кезеңінде бой көрсететін эмоциялық күйдің тұрақсыздығы. Г.М.Бреслевтің айтуы бойынша баланың өзін тануындағы, дамуындағы кейбір әрекеттерін, яғни этика критериясының рамкасына жатпайтын әрекеттерімен бағалауы - бұл методикалық қателік.
Н.Д.Левитов агрессиялы жағдайдың танымдық, эмоциялық және жігерлілік компоненттерін анықтады:
- танымдық жағдайды бағдарлай білу (оның түсінігі) және шабуылдайтын объектіні анықтап, өзін болатын жағдайға қоя білу.
- эмоциялық компонент - ашу-ызаның келуі, санасыз жағдайды мінездейді, жасаған әрекетін қадағалай алмауы.
- жігерлілік компоненті - агрессиялы әрекет үстінде еріктің формальды құндылықтарын көрсете білу - ол мақсаттылығы, табандылығы, шешім қабылдағыштығы және күштілігі мен инициотивтілігі. Агрессиялы жағдай көп жағдайда күрес үстінде көрінеді, бүкіл күрес жоғарыда айтылған құндылықтарды қажет етеді.
Жеткіншектердегі агрессивтілік мәселесі психологиялық - әлеуметтік бейімделушіліктің жоғарлауының контекстінде түрліше қарастырылады (Е.В.Ольшинская, В.А.Троск).
Жеткіншектік жасқа көңіл аудару осы кезеңде психологиялық-әлеуметтік бейімделу түсінігімен анықталуы индивидтің бүкіл өмір сүруі барысында тән болумен байланысты. Әртүрлі ситуацияға әсер етудегі адекватты тәсілдердің болмауы жеткіншектің психоэмоционалдық жағдайының конструктивті емес, қолайсыз мінез-құлық формасының бейнеленуі, оның тұлғалық деңгейінің негативті өзгеруіне әкеп соғады [19].
С.Н.Ениколоповтың түсінігі бойынша агрессияның үш негізгі функциясы бар екендігін көрсетті:
1. Агрессия өзінің Мен тұжырымын қорғаудың басты құралы.
Мұндай агрессияның бой көрсетуі, адамның Мен тұжырымын қаншалықты түсінетініне байланысты, мұндай адам бірінші танысқанда-ақ өзін нақтылау үшін агрессивтілі болып көрінуі мүмкін;
2. Агрессия - психологиялық ішкі қысымның сыртқа шығуын іздену, яғни Текені босату;
3. Өз мақсатына жету: жолымдағының бәрін соға, итере мына есіктен құтылып шыққым келеді.
Психологияда агрессия феноменін зерттеу көптеген теориялардың пайда болуына әкелді. О.Ю.Михайлованың теориясынан агрессивтілік феноменін келесідей түсіндіруге болады. Ол агрессивті мінез-құлық биологиялық және әлеуметтік қатынасқа негізделген теория болып табылады деген [20].
Агрессияны сипаттауда екі негізгі түсінік қолданылады: агрессивті мінез-құлық - басқа адаммен өзара әрекеттесудегі мақсатқа бағытталған зиян келтірудің мінез-құлық формасы және агрессивтілік тұлғаның қасиеті ретінде.
Агрессияның түрлерін психолог А.А.Реан агрессия және агрессивтілік деген екі ұғымның бір-біріне ұқсамайтын бөлек мағына деп қарастырады. Агрессия - бұл бөгде адамға болмаса адамдар мен жануарлар тобына ниеттеліп тура бағышталған қиянат[21].
Агрессивтілік тұлғаның әлеуметттену процесінде биологиялық, психологиялық, әлеуметтік факторлардың әсеріне байланысты конструктивті және әлеуметтенудің бұзылуында деструктивті сипатқа ие болған, жүйелік, әлеуметтік - психологиялық қасиет ретінде қарастырылады. Бұған қарамастан, агрессияның рөлін субъектінің индивидуалдық психологиялық құрылымында бүтін феномен ретінде қарастыру қажет екені байқалады (С.Л.Соловьева) [22].
Агрессивті мінез - құлық типологиялары мен механизмдерін қарастыру, оның пайда болуын және бекітілуін талдаумен шартталады, яғни басқаларға қатысты агрессивті әрекеттерге бейімділік қалайша игеріледі, мінез - құлық формасы мен агрессивті тұлға қасиетінің пайда болу факторларымен шартталады.
1.2 Эмоция - мінез - құлық негізіне жататын феномен
Психология ғылымында психикалық құбылыстарының ішіндегі көп зерттелінген құбылыс эмоциялық құбылыс болып табылады. Дегенмен эмоцияның жан-жақты қырларының ерекшеліктерін әрбір жеке адам түрліше өткізетін болғандықтан психологтар арасында бұл мәселе үнемі шешімі шексіз болып қала береді. Эмоциялық тұрақсыздықтың бір көрінісі - агрессивтілік адамның жеке тұлғалық қасиет ретінде де, эмоциялық жан күйзелісі ретінде де зерттелінеді. Сондықтан бұл мәселені зерттеу бірнеше бағыттан тұрады.
Агрессивтілікті эмоцияның көріну әрекеті, яғни сырттан немесе іштен келген тітіркендіргіштерге жауап реакциясының әрекет ретінде көрсетуіне орай бірнеше теориялар бар. Олай болса, соларға тоқталып кетейік. Психология ғылымындағы агрессиялық әрекетті түрлі әдебиеттің қайнар көздер бойынша теориялық зерттеу негізінде төмендегідей қорытынды жасауға болады.
Л.С.Выготскиидің Педагогикалық психология атақты еңбегінде баланың проблемадағы моральдық әрекетінің нәтижесін өзіміздің қөз - қарасымызбен қарағанда өте қызық. Эмоциялық күй жағдайдың сырт көрінісін меңгеріп, дамыту тәрбиесіне (Л.Выготский) көбірек көңіл бөлініп, оның қимылын саналы түрде басқарып дамыту қажет.
Эмоциялық күйін ұстай білу, қандайда болмасын тәрбиенің міндетін құрайды, сезімді бағындыра отырып, оны басқа формаларымен байланыстыру, жан-жақты мақсатты бағыттау. Яғни айналадағы стрессорлар сыртқы себептілік агрессия үшін соңғы роль ойнамайды деген тұжырымға келдік. Себептілік агрессия - бұл ортаның болмаса жағдайдың ерекшеліктері агрессияның ұйшығуын көтеретін мүмкіндіктер. Бұл себептіліктің көпшілігі физиологиялық ортаның күйімен тығыз қауымдасқан. Мәселен: ауаның жоғары температурасы агрессияның көтерілуіне мүмкіндік туғызады. Басқа айналадағы стрессорлар, мысалы: дабыр-дүбір, шу қозуды күшейтіп, агрессияның көтерілуіне мүмкіндік жасайды.
Осы тақырыпқа байланысты Т.Г. Румянцева былай дейді: әдістемелік және тұжырымдамалық теорияның негізгі, адамзат агрессиясы қазіргі заман философиясының жоғары даму деңгейіне тура келмейді, теорияның ауқымды бөлімі бекіту негізін құрайды. Адамзат агрессиясы қазіргі замандағы өзекті мәселенің бірі. Осы соңғы айтылған жолдарды тұжырымдай келе, бала агрессиясы жайындағы кейбір психологиялық теориялардың актуалдылығына көңіл бөлсек.
Эмоция қазіргі теорияларда білімнің маңызды түрі ретінде қарастырылады. Эмоция психологиясы психологияның белгілі аймағы болып табылады. Осыған байланысты Э.Роштың прототивтік ағым бойынша талдаған эмоция категориясының ішкі құрылымын зеріттеуін қарастырамыз. П.Витгенштейн пікіріне негізделген бұл ағым бойынша, табиғи категория прототип бойынша анықталады. Эмоция категориясы келесі 4 өзгергіштік бойынша суреттеледі.
1. Жиілік
2. Прототиптілік
3. Бейкатегориялық
4. Доминанттылық
А.Ортони, Дж.Клор және А.Коллинз өздерінің эмоцияның когнетивті құрылымы, еңбегінде эмоцияға тек қана валенттілігі бар психикалық пайда болулар ғана жатуы керек, яғни, жағымды немесе жағымсыз сияқты уайымдар, таңқалу, қызығу, сенімсіздік және осы сияқты феномендер эмоция психологиясында қарастырылмауы керек дейді. Бірақ, арнайы зерттеулердің нәтижесі бойынша, таңқалу эмоцияға кіргізіледі[23].
К.Изарды Адам мінез - құлқының фундаметальды принципі болып, эмоцияның қабылдауды, ойлауды және әрекетті ұйымдастыруы және күш беруі болып табылады, барлық эмоция эволюция барысында дамитын адаптивті функцияларға ие деп, атап көрсетеді.
Эмоция - адамның негізгі мотивациялық жүйесін құрайды. Мауер: эмоция өз әсерімен мінез - құлықты өзгерте алады, сондықтан ол адам өмірінде маңызды роль атқарады. Сонымен қатар, эмоция интелектінің жоғары тәртібін көрсетеді деп, атап өтеді.
Мінез - құлықтың негізгі қозғаушы күші эмоция болып табылады. Осы эмоция субьектіге түгелімен әсер етеді. Оны жекелеп қарастырайық.
Бет бұлшық еттерінде эмоция кезінде электрофизиолгиялық өзгерістер жүреді. Сонымен қатар өзгеріс мидің электірлік белсенділігінде, қан жүру және тыныс жолдарында да жүреді (Симонов, 1975).
Қатты ашулану немесе қорқу нәтижесінде жүрек ритмі минутына 40 - 60 дүрсілге көтеріледі. Күшті жүретін эмоция кезіндегі соматикалық функциялардың бұлай бірден өзгеруі барлық нейрофизиологиялық системалардың көп немесе аз дәрежеде бір - біріне қосылуына әкеліп соқты. Мұндай өзгерістер қабылдауға, ойлауға, субъектінің іс-әрекетіне әсерін тигізеді. Өзгерулер психикалық бұзылуға да әкеліп соғуы мүмкін. Эмоция және қабылдау бір-бірімен тығыз байланысты. Эмоция басқа мотивациялық жағдайлар секілді қабылдауға әсер етеді. Нормадағы субъект дүниені дұрыс қабылдаса, ал қайғырып немесе уайымдап жүрген адамдарға басқалардың берген бағасына, белсене мән бермеу тән.
Сонымен қатар, эмоция танымдық процестердің басқада бөліктеріне әсерін тигізеді. Осының әсерінен субъектінің мінез - құлқы өзгереді.
Томкинс пен Изард эмоцияның пайда болуына қабылдаумен білім үлкен роль ойнайды деп атап көрсетеді.
Жалпы эмоция фудаментальді деп аталады. Өйткені ол 3 компоненттен тұрады:
1. Арнайы ішкі детерминацияланған жүйкелі субстрат;
2. Мимикалық немесе жүйкелі бұлшықет тән комплекс;
3. Субъективті уайымдаумен ерекшеленетін немесе феноменалогиялық қасиет.
Осы 3 компонент бірігіп, эмоцияны көрсетеді. Ал осы пайда болған эмоцияға түрлі сипат тән:
1. Қызығу - толқу - жиі уайымдалатын жағымды эмоция, ол оқуды, дағды, үйрену және шығармашылық талпынуды мотивациялайды. Яғни, осы қызығу нәтижесінде субъектінің белгілі нәрсеге деген процестері артады.
2. Қуаныш - максималды қажет эмоция. Ол сенімділік сезімімен сипатталады. Бұл Томкинс позициясы тұрғысынан қуаныш - жүйке стимуляциясының градиентінің қатты төмендеуінің нәтижесінде пайда болады.
3. Таңқалу эмоцияның бірнеше түрлерінен көрінеді, бірақ ол эмоция емес. Басқаларға қарағанда таңғалудың ерекшелігі - ол барлық уақытта өтпелі жағдаймен сипатталады. Ол жүйке стимуляциясының бірден жоғарлауы нәтижесінде пайда болады.
4. Қайғы - қасірет - бұл эмоция нәтижесінде адам өзін тастап жібереді. Жалғыздықты адамдармен қатынастың жоқтығын сезінеді, өзіне жалынышпен қарайды.
5. Ашу - бұл кезде бет қызарып, қан қайнап кетеді.
6. Жек көру - ашумен бірге пайда болады. Ол физикалық немесе физиологиялық бұзылудың нәтижесінде пайда болады. Ол деструктивті мінез - құлыққа алып келуі мүмкін;
7. Көргісі келмеу - жоғарыдағы екеуімен бірге пайда болады. Осы, яғни эмоцоияның үш сипаты жаушылық триадасы деп аталады. Өзін күштімін яғни, басқадан ақылдырақпын, білімдімін, т.с.с) сезіну осыған алып келеді. Мұның бір қауіптілігі суық эмоцияға келіп тіреледі, ол индивид немесе топтың деперсонизациялануына алып келеді. Бұл эмоция біреуді өлтіруде көмегін тигізеді;
8. Қорқыныш - бұл эмоция адам психикасы үшін өте зиян: адам тіпті өлуге дейін қорқуы мүмкін;
9. Ұят - бұл адамның тығылу немесе жоғалып кетуіне кепіл болады немесе керісінше;
10. Күнә - моральды - этикалық норманы бұзу нәтижесінде пайда болады.
Біз эмоцияны мінез - құлық бейнесі ретінде көреміз. Сонымен қатар, біз эмоцияның компоненттерін, сипатын атап өттік, енді оның комплекстерін атап өтеміз. Оның комплекстері:
1.Мазасыздану өмір ерекшелігімен байланысты, яғни субъект психикасының белгілі бір нәрсеге мазасыздық көрсетуі;
2.Депрессия - дипрессияның алғашқы психодинамикалық түсінігін Карл Абрахан берген. Ол мазасыздық пен депрессияны қорқыныш пен қайғы аналогиясы ретінде қарастырды. Дефференциалды эмоция теориясында депрессия мазасызданудан да күрделі синдром деп аталады. Депрессия фундаменталды эмоциялармен қатар басқа да аффективті факторлармен сипатталады, яғни, өзін физикалық нашар сезіну, жоғары уайымдаушылық.
3. Махаббат - аффектінің маңызды комплексі болып табылады.
4. Жаушылық - агрессияның негізі ретінде анықталады.
Жалпы осы сипаттамаларға сүйене отырып мынандай қорытындыға келеміз: Адам мінез-құлқының әр түрлі жағын эмоциялар арқылы көреді екенбіз. Ал эмоцияға анықтама бермес бұрын бірнеше теорияларға тоқталамыз. Фрейдтің психоаналитикалық теориялары психология тарихында және мінез-құлық ғылымында белгілі бір себептерге байланысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz