Төл сөздің тыныс белгілері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

Тақырып: Төл сөз бен төлеу сөздi (бөгде сөздi) оқыту методикасы.

Жоспар:

1. 1. Төл сөздің диалог түрлеріндегі көрінісі 17-20

1. 2. Төл сөздің тыныс белгілері21-33

ІІ - Тарау. Төл сөзбен оның тыныс белгісін оқыту34-38

2. 1. Оқушылардың төл сөздің тыныс белгісін қоя біліп, дұрыс оқи

білуін қадағалау39-40

2. 2. Сабақ үлгілері41-50

Адам сөйлегенде, я жазғанда, сол өзi баяндап отырған мәселеге байланысты немесе оған қатысы бар басқа бiреулердiң пiкiрiн келтiрiп сөйлейтін болады. Ондай сөздер автор үшін басқа біреудің сөзі, яғни бөгде сөз болып табылады. Бөгде сөзге әрдайым басқа біреулердің айтқанынан алынған сөздер ғана жатпайды, сонымен бірге, автордың басқа бір жағдайда, басқа бір еңбектерінде айтқан өзінің сөзінен алынған келтірінділері де жатады. Бөгде біреудің сөзін келтірудегі мақсат -әр түрлі. Бірақ солардың ішіндегі ең негізгісі - сөйлеушінің я жазушының баяндап отырған мәселе жөніндегі өз пікірінің байымдауларының дұрыстығын дәлелдей түсу мақсаты.

Бөгде сөз - сөйлегенде не жазғанда баяндап отырған мәселеге

байланысты келтірілген басқа біреудің сөзі, пікірі. Бөгде сөзді қолданудың

негізгі мақсаты - баяндап отырған мәселе жөнінде автордың өз пікірі,

пайымдауларының дұрыстығын дәлелдеу, соны кеңейтіп көрсету. Бөгде сөзді қолдану тәсілі әр түрлі: көп жағдайда басқа біреудің сөзі, пікірі ешқандай өзгеріссіз, түпнұсқасы сақталып, төл сөз түрінде, кейде басқа біреудің пікірі ғана сақталып, түгелдей автордың өз сөзімен берілген төлеу сөз түрінде де қолданылады.

Бөгде сөздерді қолдану тәсілі түрлі-түрлі болуы мүмкін: Бір

жағдайда бөтен біреуден алынған сөз ешқандай өзгеріссіз, түп нұсқасы

бұлжытылмай қолданылса, екінші бір жағдайда ол азды-көпті болса да

өзгертіліп, тың сөздер, грамматикалық тың формалар қосылып немесе жеке сөздері, грамматикалық жеке формалары түсіріліп айтылуы да болмаса біреудің тек пікірі ғана алынып, ол түгелдей автордың өз сөзімен берілуі мүмкін.

Байымдау тәсiлiне қарай бөгде сөз екi топқа бөлiнедi.

1 Төл сөз.

2 Төлеу сөз.

Төлеу сөз- көркем шығармада кейіпкердің сөзін айтылған қалпын

сақтамай, тек мағынасын ғана жеткізетін сөздер. Мысалы, "Абай жолы"

романында М. Әуезов Самалбек тілмәштің Абайға айтқан сөзін былай

жеткізеді:

"Оның жалғыз білгенім сол деп айтқаны: алысып жатқан екі жақ бірдей

Абайды тыңдау қажет десті, бірақ олардың ішінде, арғы ниетінде қандай

байлау бар екенін Самалбек білмейді. Оның ойынша, Абай не қыларын өзі

жақсы аңғаратын болар. Және сол өзіне лайық көрінген дағдылы жолмен

куәлік айтқаны Абай басына лайық болар" дегендей кеңес тәрізді сөз айтып бітірді".

Бұл жерде жазушының кейіпкер сөзін тікелей келтірмей, өзінше

мазмұндап беру тәсілі көңіл аудармақ. Көркем шығармада кейіпкердің ішкі

монологі, яғни іштей айтқан ойы, кейде төл сөз түрінде басталып кейіпкердің аузынан шыққан қалпын сақтағандай көрініп, бара-бара төлеу сөз түріне ауысып, автордың сөзі болып кетеді, ал кейде сол екеуінің жігін, шекарасын айыру қиын болады. Осындай көркемдік тәсіл "Абай жолы" романында Абайды ойлану, толғану үстінде бейнелейтін тұстарда ұтымды қолданылады. Төлеу сөз тәсілін қолдану әдебиетте төл сөзге қарағанда әлдеқайда сирек кездеседі. Бұдан жазушының кейіпкер сөзін тікелей айтылған қалпын сақтап беруге көбірек мән беретіні байқалады.

Төлеу сөз - бөгде сөздің өзгеріске ұшырап, тек мазмұны сақталған түрі.

Автордың өзге біреудің сөзін өз тарапынан өзгертіп беруін төлеу сөз дейміз. Мұндайда біреудің сөзінің не туралы айтқаны, негізгі ойы сақталады да, оған тән басқа ерекшеліктер: ритмика-интонациялық бояуы мен кей сөздердің грамматикалық тұлғалары өзгертіліп пайдаланылады. Төлеу сөзде бөгде сөздің тұрлаулы мүшелері жойылып, автор сөзінің тұрлаусыз мүшелеріне, яғни бастауышы ілік септікті анықтауышқа, баяндауышы табыс не барыс септікті толықтауышқа айналады. Сонымен қатар жақ өзгеріске ұшырап, бір жақтың орнына басқа бір жақ қолданылады. Автор сөзіндегі “де” етістігі түсіп қалып, оның орнына басқа етістіктер қолданылады.

Мысалы, Әлі бұл өңірде көктің шабан тебіндеп келе жатқанын, қыс

ызғарының әлі түгел айығып болмағанын әңгіме қып отырды (М. Әуезов) . Елеусіз көлдің не себепті Қызылкен атанғанын сұрады (Т. Әлімқұлов) .

Төл сөз - бөгде сөздің еш өзгеріссіз, түпнұсқасы сақтала отырып

қолданылған түрі. Сөйлемде басқа біреудің сөзі Төл сөз болады да, сөйлеуші не жазушы адамның сөзі автор сөзі болады.

Төл сөз құрамы жағынан әр түрлі болып келеді, оның жеке сөз не сөйлем

болуы да, сондай-ақ бірнеше сөйлемдер тізбегінен құралған тұтас бір мәтін болуы да мүмкін. Төл сөз қандай құрамда, қай мағынада айтылса да, автор сөзімен байланыста болады. Екеуара байланыс Төл сөздің бастапқы

құрылымына ешқандай өзгеріс енгізбей, өз дербестігін толық сақтаған

жағдайда, де көмекші етістігі арқылы жүзеге асады.

Төл сөз автор сөзінен өзіндік интонация арқылы ерекшеленеді, сөздердің

орын тәртібі еркін болады. Мысалы, Құнанбай тыңдап болды да:Жарайды, айтам деп әкелгенің екен. Бірталай жерге жеткізіп айттың. Енді осымен тоқталайық! - деді, (М. Әуезов) .

Төл сөз деп - сөйлеушiнiң сөздiк жағынан болсын, грамматикалық

формалары жағынан болсын өзгерiссiз, бұлжытпай өз сөзi iшiнде қолданған бiреудiң пiкiрiн айтады. Біз бұл арада қалыптасқан атауды өзгеріссіз қолданып отырмыз. Шындығында, «төл сөз» деген грамматикалық атау бұл арада өзінің мазмұнына сай қолданылмаған. «Төл»деген сөз «меншікті»,

Әбілқаев А. Қазақ тіліндегі төл сөз бен төлеу сөз. А., 2008. 16-бет

«тән» деген мағынаны білдіреді және осы сөзде келтірілген басқа біреудің

сөзі оған, яғни авторға, төл сөз бола алмайды, қайта керісінше, ол бөгде сөз болады.

Қолдану мақсатына қарай төл сөз цитат немесе диалог түрiнде келедi.

Цитат түрiндегi төл сөз саяси әдебиеттерде, ғылыми ж¡не публицистикалық еңбектерде қолданылады. Цитат ретiнде келтiрiлген төл сөздiң айналасында оны пайдаланып отырған жазушының я сөйлеушiнiң өз сөздерiн қоса қолданылған түрiн автор сөзi деп атайды.

Төл сөздiң айналасында қолданылатын автор сөзiнiң мына сияқты

қызметi болады. Төл сөздiң кiмдiкi екендiгi, қайдан алынғандығы, төл сөз

иесiнiң алынып отырған үзiндiнiң алдында нелердi айтқаны, ондай үзiндiнiң қандай жағдайда iшкi сезiм дүниесiнiң құбылыстары баяндалады.

Төл сөздi автор сөзiмен байланыстыру қызметiнде де, дедi, дегендер, дейiн, дейдi, дептi, деп, десе және есiмшенiң әр алуан септiк жалғаулары

қолданылады. Төл сөз құрамы жағынан әр алуан болып келеді: ол жеке бір сөз болуы да мүмкін, бір сөйлем немесе әлденеше сөйлемдер тізбегінен құралған тұтас бір үзінді болуы да мүмкін. Төл сөзді сөйлемдердің мағыналық жағынан да, құрамы мен мүшеленуі жағынан да тіліміздегі төл сөзсіз сөйлем түрлерінен ешқандай өзгешеліктері болмайды. Тілімізде қандай құрамда, қандай мағыналық сазда айтылатын сөйлемдер болса, соның барлық түрі де төл сөзді сөйлемдерде де болады.

Төл сөз қандай құрамда, қандай мағынада айтылса да, ол автор сөзімен

байланысты болады. Құрам жағынан автор сөзі де әр түрлі құрылыста

айтылады. Оның қандай құрамда айтылуы автордың төл сөзге

байланысты нелерді байқатқысы келетініне, контекске байланысты болады.

Егер автор төл сөздің кімдікі екендігін көрсетумен ғана тынатын болса,

автор сөзі бір-екі сөзден ғана құралады.

Төл сөз бен төлеу сөздiң мына сияқты негiзгi айырмашылықтары бар:

1 Төл сөзде сөйлеушi я жазушы бөгде бiреудiң сөзiн өзгерiссiз, қоспасыз,

бұлжытпай қолданылады. Төл сөде оның бiрер сөзiн өзгертедi, өз тарапынан сөздер қосады.

2 Төл сөздiң айналасында мiндеттi түрде автор сөз жүредi. Ал төлеу сөзде автор сөзiмен араласып, тұлғалық өзгерiске ұшырайды.

3 Төл сөзде сөйлемнiң әр алуан мағыналық түрлерi болады. Ал төлеу сөзде

сөйлемнiң әр алуан сағыналық түрлерi сақталмайды.

4 Төл сөде сөйлемнiң бастапқы эмоционалдық, модальдық ерекшелiктерiнiң барлығы сақталады. Ал төлеу сөзде бұлар сақталмайды.

5 Төл сөз бен төлеу сөз жақтық тұрғыдан, жiктеу есiмдiктерiн қолдану

жағынан бiркелкi болмайды.

Төл сөздерге байланысты мынадай мысалдарды алуға болады:

1 «-Кел балалар, оқылық»! -деген Ыбырай Алтынсарин.

2 Ыбырай Алтынсарин: «Кел, балалар, оқылық!» - деген.

3 Ыбырай Алтынсарин былай деген: «Кел, балалар, оқылық!»

Баяндаушы өзінің желісінде қолданбақ болған біреудің (не өзінің) сөзін

үнемі бұлжытпай, төл сөз ратінде, айта бермей, кейде оның ќұрамы мен

құрылысын және тұлғасын өзгертіп, өз сөзімен мазмұнын ғана жеткізеді.

Мұндай сөздер төлеу сөз деп аталады. Мысалы: “Кітап - адамның ең

жаќын досы”, - деді М. Горький. (Төл сөз. ) М. Горький кітапќа адамның ең

жаќын екенін айтты. (Төлеу сөз. )

Де етістігі және төл сөз ќұрамындағы кейбір сөздер (оќшау сөздердің

басым көпшілігі, сұраулыќ шылаулар т. б. ) төлеу сөзде айтылмай, түсіп

қалады. Төлеу сөз тек хабарлы сөйлем түрінде беріледі. Мысалы: “Бұл жер

мал жайлауға қолайлы болар, сірә”, - деді аға шопан. (Төл сөз. ) Аға шолпан

бұл жерді мал жайауға қолайлы болғандығын айтты. (Төлеу сөз. )

Төл сөздің төлеу сөзге айналуына байланысты, ондағы тұрлаулы

мүшелердің синтаксистік қызметі де өзгереді:

1 Төл сөздің бастауышы төлеу сөзде ілік септік жалғауы арқылы

анықтауышқа айналады. (Мысалы, жоғарыда берілген төл сөздердегі кітап, жер деген бастауыштар төлеу сөзде аныќтауыш болып жұмсалады. )

2 Төл сөздің баяндауышы төлеу сөзде сөйлемнің басқа мүшелеріне

айналып кетеді:

1) Баяндауышы айтты, хабарлады, баяндады, сұрады, өтінді,

бұйырды т. б. төл сөз иесін көрсете алатын арнайы сабақты етістіктердің бірінен жасалған төлеу сөзде төл сөздің баяндауышы (өзгерістерден кейін) табыс септігін қабылдап, тура толықтауыш қызметінде жұмсалады. Мысалы:

“Комбайнды осылай жабдықтау керек”, - деді механизатор. Механизатор

комбайнды осылай жабдықтау керек екендігін айтты.

2) Туралы, жайында, жөнінде шылаулардың қатысуымен айтылған

төлеу сөзде төл сөздің баяндауышы күрделі жанама толықтауышқа айналады.

Мысалы: Механизатор комбайнды осылай жабдыќтау туралы айтты.

3) Септелген де етістігінің (өткен шақтағы есімше түріндегі) қатысымен жасалған төл сөздің баяндауышы төлеу сөзде толықтауыш қана

емес, әп түрлі сөйлем мүшесі бола береді. Мысалы: Оның: “өзім барайын!” -дегені бригадирге де ұнады. (Барайын - төл сөздегі баяндауыш. ) Оның өзінің

баратындығы бригадирге де ұнады. (Баратындығы - төлеу сөздегі

бастауыш. )

Сөйлеуші не жазушы адам өз сөзінің ішінде басқа біреудің сөзін

өзгертпей сол күйінде өзгертсе, ондай сөйлемді төл сөзді сөйлеп дейміз.

Мұнда басқа біреудің сөзі төл сөз болады да, сөйлеуші не жазушы адамның

сөзі автор сөзі болады. Автор сөзі төл сөздің кімдікі екеніне, қандай

жағдайда, қалай айтылғанын түсіндіріп тұрады. Төл сөз бен автор сөзі әдетте автор сөзінің құрамында қолданылатын де (деді, деп, дейді, дегендей) көмекші етістігі арқылы байланысады. Төл өз бен автор сөзінің орналасу тәртібі төмендегідей болады:

1 Төл сөз автор сөзінен кейін тұрады. Мысалы: Жиренше сөз таба

алмай ұялып қысылып қалды: “Ұят болды. Өзім де өкіндім”.

2 Төл сөз автор сөзінен бұрын тұрады. Мысалы: “Дені сау кісіге қарап

отыру қиын ғой, ” - деп Жамал дауысын солғындау шығарды.

3 Төл сөз автор сөзінің ортасында тұрады. Мысалы: Келді де: “Абай,

шырағым, сені әкең шақырып жатыр, ” - деді.

4 Төл сөз автор сөзінің екі жағында тұрып, автор сөзі төл сөздің

ортасында орналасады: “Өз өлеңім емес, ” - деді мынау үлкендердің шамасын біраз қылжақ еткендей боп, - “бағана кешке Шөжені көріп ем, соның өлеңі”.

Кейде төл сөз бен автор сөзінің көп құрамды күрделі түрі де көп

кездеседі. Ол сабырлы, момын пішінмен: “Шүкіршілік, әке, - деп біраз

тұрады да:” - “Ат барған соң дәріс тамам болмаса да, хазіреттің рұқсатын, ватиқасын алып қайттым, ” - деді. Төл сөз бен автор сөзі бір-бірінен арнаулы тыныс белгілері арқылы бөлінеді. Төл сөз әдетте тырнақшаға алынады да, төл сөз хабарлы сөйлем болса, үтір (сөйлем бітсе нүкте), лепті сөйлем болса леп белгісі, сұраулы сөйлем болса, сұрақ белгісі қойылады. Төл сөздің алдында тұрған автор сөзінен кейін қос нүктесі қойылады да, төл сөзден кейін келген автор сөзінің алдынан сызықша қойылады. Оны сызбамен (схемамен) былай көрсетуге болады:

1 “Төл сөз, ” - автор сөзі

2 автор сөзі: “Төл сөзі”.

3 автор сөзі: “Төл сөз, ” - автор сөзі.

4 “Төл сөз, ” - автор сөзі, - “Төл сөз”.

Кейде тырнақшаға алынбай, төл сөз сызықшамен басталып жазылады.

Схемасы:

Автор сөзі - төл сөз, - автор сөзі.

- Төл сөз, - автор сөзі.

Төл сөз автор сөзімен байланысты болады дедік. Бірақ ол байланыс

төл сөздің бастапқы құрылысын өзгерту, оған грамматикалық жаңа

дәнекерлер қосу арқылы болмайды. Төл сөзді автор сөзімен байланыстыру

үшін, оның тіпті жеке бір сөзінің грамматикалық формасын өзгертіп

айтатын болса да, ол төл сөз болудан қалады. 2 Сондықтан төл сздің автор сөзімен байланысы оның бастапқы құрылысына ешқандай өзгеріс

енгізбей, өз дербестігін толық сақтау жағдайында жүзеге асырылады. Төл сөзбен автор сөзі арасындағы байланысты қамтамасыз ететін байлауыш дәнекер- де көмекші етістігі.

Төл сөздің бастапқы дербестігін толық сақтай отырып, оның автор

сөзімен байланыстыру функциясын де етістігінен басқа ешбір сөз, ешбір

грамматикалық форма атқара алмайды. Де етістігінің - төл сөздің төл сөз екенін танытудағы қасиеті де осы функциясында.

Төл сөзді автор сөзімен байланыстыру функциясында қолданылғанда

де етістігі деді, дегендер, дейін, дейді, депті, деп, десе және есімшенің әр

алуан септик жалғаулы түрлерінде айтылады.

Мысалы:Тым бері бұрыла бермеңіз, күнбатысқа таман жүрейік, - деді

жолдасым. Жамандатқыр, мынау бір ит екен, тіпті жүрмейді, -деп,

қамшымен салып-салып жіберді. Әжем мені оятып:

-Жаппас келіп қонып жатыр. Базарбаймен көрісіп, қарағымды

сүйіп келдім, -дейді. Келе жатқандар:

- Анау кім? - десті. Әбдірахман:

- Шұғаны алмай тынбаймын, -деумен болды. (Б. Майлин. )

Төл сөз бен автор сөзін бір-бірімен байланыстырушы де етістігінің

жоғарыда көрсетілгендей формалық құбылыстарда келії оның өзінен кейін

тағы қандай сөздердің айтылуына және сонымен синтаксистік қатынасқа келу қажетіне байланысты болады.

Автор сөзі орналасуы жағынан да түрлі-түрлі болады: төл сөзден

бұрын келді де, төл сөзден кейін келії де, төл сөздің екі жағынан бірдей келдї де, төл сөздің ішінде келії де мүмкін. Соған қарай оның құрылысы да әр түрлі болады.

Автор сөзінің төл сөздің алдында ғана келії оның басқа орында

қолданылатын түрлеріне қарағанда, сирекірек қолданылады. Автор сөзінің

бұл түрі формалық жағынан тиянақты болып, төл сөзбен онша тығыз

байланыста айтылмайды. Одан кейін төл сөздің келтірілетіндігі оның тек

мағынасынан ғана байқалып тұрады. Мысалы:

Әбіш аз ойланып отырып, ендігі сөзін бастады:

-Қадірлі Мағыш, мен осы келгенде, ең алдымен, сізден кешірім өтінгелі

келдім:

Әбіш сөйлеп отыр:

-Мен сізді байлаусыз, жауапсыз ұзақ күттіргеніме кешірім

сұраймын. (М. Әуезов. )

Төл сөзден бұрын келетін автор сөзі ке йде өзінен кейін төл сөздің

келетінін білдіре, соған нұсқай айтылады. Мұндай жағдайда автор сөзі ішінде мынау, былай, мынаны дегендер тәріздіс сілтеу мәнді сөздер де болады.

Мысалы:

Сөзінің қорытындысында ол былай деді:

- Әлде мені сабаққа жаңа түскен бала деймісің? Сендер білгенді мен

баяғыда білгенмін. Сендер көргенді баяғыда көргенмін.

Оның айтқаны мынау:

-Мен үшін қам жемеңдер. Не істеуді өзім де білемін.

Автор сөзі төл сөзден кейін келеді. Мұндай жағдайда төл сөз бен автор сөзіарасында әрдайым де етістігі ке леді және ол жоғарыда айтылғандай, әр алуан тұлғада тұрады. Егер автор сөзі төл сөздің иесін атаумен ғана

тынатын болса, де етістігі тиянақты формада айтылады. Мысалы:

-Сабырды саботажна, насихатты бос былшылға айналдырмау

керек, -деді Аман. (Ғ. Мұстафин. )

-Осының жылқысы мыңға жетеді. Сиқын қарашы, -дейді Тоқбай,

«Көпті жамандаған көмусіз қалады»дейді халық мақалы.

Автор сөзінің мұндай құрамды түрінде де етістігінің дәнекерлік қызметінен гөрі, сөйлемге тиянақтылық мән беру, аяқтап тұру қызметі басым болады. Ол төл сөзді өз жетегіне алады да, сонымен бірігіп барып, сөйлемнің баяндауышы қызметін атқарады.

Төл сөзден кейін келген автор сөзі ке йде өз алдына жеке бір немесе

бірнеше жай сөйлемдерден құралған күрделі болып та келеді. Мұндай

жағдайда де етістігі есімше, көсемше я де шылаулы формада айтылып, төл сөзді автор сөзімен байланыстыру қызметін атқарады.

Автор сөзінің төл сөзден кейін келії көркем шығармаларда болатын

диалогты сөйлемдерде өте жиі қолданылады да, цитат түрінде келетін төл сөздерде өте сирек болады. Ол - төл сөздің бұл екі түрінің өзіндік

ерекшелігіне байланысты. Автор сөзінің қазақ тілі синтаксисінде көп қолданылатын және ертеден келе жатқан көне түрі - төл сөздің екі жағында келетін түрінің атқаратын қызметінде немесе мағынасында алдыңғы екі түрінен ерекше өзгешелігі жоқ. Бұл, негізінде, алдыңғы екі түрдің бір жерге топталуы деуге болады. Мысалы:

Аман құрама ауылдан көз алмай келе жатып:

-Жақаңның қолына болыстық тимей жүр екен ғой, -дейді.

Мақаш Аманға арап:

-Бәлем, өзіңнен зорна кездессің, жым боларсың! - деп қояды. (Ғ. Мұстафин. )

Қазақ халқының ұлы ағартушысы, тұңғыш педагогы Ыбырай Алынсарин:

«Қазақ халқы - азбаған халық. Оның талабы біреу салып берген тар

шеңбердің қыспағына сыя алмайды. Оның ой-пікірі ер кін. Оның келешегі

үшін оған тек сана-сезім жағынан жалпы білім мен пайдалы өнерді үйрену

керек болып отыр», -деп жазған болатын.

1. 1. Төл сөздің диалог түріндегі көрінісі

Тіліміздің қазіргі синтаксистік құрылысына автор сөзінің бұл түрінде

төл сөзден бұрын келген бөлшегі аяқталмаған, тиянақсыз түрде

айтылады да, төл сөзден кейін келген бөлшегі тиянақты түрде

айтылады. Ал ертеректегі әдебиеттерде бұлардың құрылысы бір аз

өзгешерек болып ке леді. Мысалы: Сонда Төлеген үш рет дауыстап шақырды: «Бұл йде кім бар? Сен еркекпісің, ұрғашымысың? Тірі адам бармысың?»-деп. (Қыз Жібек. )

Бұл келтірілген мысалдардың барлығында да, төл сөздің алдында

келген автор сөздері етістіктің тиянақты түрлеріне аяқталған да, төл

сөзден кейін деп. етістігі келіп отырған. Автор сөзінің мұндай

құрыоыстағы түрі ауыз әдебиетіне жататын шығармаларда, сол сияқты,

Ыбырай, Абайлардың қара сөзбен жазылған еңбектерінде көп кездеседі. Ал

әдеби тілімзідің қазігі синтаксис інде де етістігінің, жоғарыдағыдай,

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.